Cieszyn, 14 marca 2016 r.
Dr hab. Zygmunt Klodnicki
emerytowany profesor Uniwersytetu Šlaskiego
w Katowicach
Recenzja rozprawy habilitacyjnej
Daniel Drápala, Venkovský obchod Moravy a Slezska. Socio-ekonomické sondy. "Etnologická Řada" nr 8. Brno 2014, s. 418.
Dawniej etnológ ograniczal sie do žródet, które sam stworzyl drog^ wywiadu i obserwacji, w terminologii polskiej to žródla wywotane i zastane. Ich chronológia z reguly ograniczona byla pamiecia informatorów. W XX wieku opracowano metody pozwalajace na interpretacje siegajaca dalej w przeszlošc; to metoda etnogeograficzna i retrogresywna. Pierwsza wymaga przeprowadzenia badaň wedíug jednego kwestionariusza na možliwie dužym obszarze i opracowania map (atlasów). Druga, stosowana wciaž zbyt rzadko w etnológii, polega na "cofaniu sie" od tego, co dobrze znané i opisane, do dawniejszych, z reguly niepelnych informacji.
Przypominam o tym w kontekscie oceny rozprawy Daniela Drápali Venkovský obchod Moravy a Slezska. Socio-ekonomické sondy. Otóž autor podjal ambitn^ próbe przedstawienia wiejskiego handlu w oparciu o žródla i opracowania historyczne i etnograficzne, a wiec w obrebie metody retrogresywnej. Nie stronil przy tym od materialów pamiemikarskich, artykulów w prasie, rysunków, obrazów i fotografii, ožywiajac nimi swoje opracowanie. Autor zwrócil uwage, iž mimo ogromnego materiálu historycznego i etnologicznego nie da sie pewnych spraw do koňca wyjasnič, jak chocby specyfiki róžnych typów targów (s. 212-213). Zgodnie z zásadami narracji wywód prowadzil wzdluž osi czasu od wieków dawniejszych, choč glównie od wieku XVIII, do pierwszej polowy XX stulecia, a wiec progresywnie.
Do podjecia tej tematyki sklonil go prof. Richard Jeřábek; pierwszy artykul na ten témat oglosil w 2003 r. Przystepujac do pisania ksiažki D. Drápala byl juž dobrze przygotowany. A témat nie jest latwy; wprawdzie glówne procesy zmierzaly w jedna strone, w czym znaczaca role odgrywaía administraci a monarchii austro-wegierskiej, to przeciež zróžnicowanie miast i miasteczek, položenie i sytuacja konkrétnych wsi, w tym ich možliwošci wytwórcze i nabywcze, wywieraíy znacz^cy wplyw na formowanie sie handlu wiejskiego.
Nie miejsce w tej recenzji na dokladný opis pracy; podkrešlič jednak nálezy bardzo przejrzysty schémat: autor oddzielnie omówil wszelkiego rodzaju targi, co pozwolilo mu
uchwycič ich specyfike. Odbywaly si? one najcz?áciej w miastach i miasteczkach, a przybywajacy do nich mieszkaňcy wsi byli zarówno sprzedawcami, jak i nabywcami, podobnie jak mieszczanie. Wšród jedných jak i drugich byli rzemieslnicy i producenci innych dobr, handlowano takže towarami przywožonymi z ošciennych krajów. W ten sposób wieš byla wlaczana w niewidoczna siec powiazaň ekonom icznych, ale i kulturowych šrodkowej Európy. D. Drápala opisuje i analizuje zarówno podstawy prawne jak i organizacj?, ale i przebieg typowego targu. Slyszymy nawolywania i zachwalanie swojego towaru: Miloslpaninko zlatá, dyť je to husa jako - no jako roční tele, potěžkají jen, laková na celým placu, dyhy chodili od rána do večera, neuvidjó, jenom omakají ty prsíČka - š Marja, tři renské, to je moc? Targi byly miejscem spotkania ludzi z rôznych grup spolecznych, ale i etnicznych; w Uherském Hradišti obok Hanaków, Walachów i Žydów spotkač možná bylo morawskich i wegierskich Slowaków oraz mówiacych po niemiecku sukienników z Nového Jičína i pogranicza morawsko-šlaskiego. Jeszcze w XIX w. poznawano ich po ubiorze, a takže sprzedawanym towarze - na holeszowskim jarmarku obilie sprzedawali siedlacy z Hany, a produkty owcze, wyroby drewniane i suszone owoce - ludnošč walaska z pobliskich gór.
Druga forma wiejskiego handlu byly sklepy powstajace i funkcjonujace po wsiach. Sprzedawane w nich artykuly byly oczywiscie zsynchronizowane z potrzebami mieszkaiíców konkrétnych miejscowošci. Sprzedawano zarówno produkty miejscowe, czešciej te sprowadzane z zewnatrz. Znaczna cz?šé stanowily produkty žywnoáciowe, np. maslo. Wíašcicielami tych sklepów rekrutowali si? sposród miejscowych mieszkaňców, niekiedy byli to Žydzi. Ubožsi czesto mogli kupowač na kredyt. Wspaniala jest história cytowana przez D. Drápale (za E. Bartošem i C. Mašíčkiem) o líšeňskej hokyně Marjána vod sklepa, która symbolami rysowanymi kréda na drzwiach znaczyla wierzytelnošci nabywców. Jediným nebezpečím její evidence dlužníků byl déšť. V tu chvíli pohotově dveře svého krámu zavírala, habe jí to dýšč nespláchl.
Trzecim rodzajem bylo handel i rzemioslo obnosne. Do poszczególnych wsi docierali przekupnie, niosacy swoje towary z reguly na plecach w koszu lub chušcie, czasem wiozac je na dwukolowym wózku. Swiadczyli uslugi, np. druciarskie czy masarskie, i sprzedawali swoje i cudze wyroby. Wšród oferowanych towarów byly zarówno materiály tekstylne i galanteryjne, jak i mašci i inne "lekarstwa" (szafranicy). Byli wšród nich takže handlujacy produktami rolniczymi i dystrybutorzy towarów wyrabianych w manufakturách i fabrykach. Niektórzy byli wrecz reprezentantami firm. Ich towary byly dokladnie "dopasowane" do potrzeb mieszkaňców wsi w okreálonych okolicach. Jedni pochodzili z pobliskich miejscowošci - kupowali niektoré produkty lub wyroby badž tež wymieniali je za swoje. Inni pochodzili z reguly z biednych wsi, niejednokrotnie bardzo odleglych, sprzedajac swoje towary za pieniadze. Oferujac je w poszczególnych domostwach nawiazywali bližsze kontakty z nabywcami, aniželi bylo to na targu. Ta droga szerzyly sie pewne trešci kulturowe, ubogacajac kultuře regionálna.
Obfitosč materialów, do których autor dotarl, i ich uwažna analiza, pozwolily mu na uchwycenie przemian gospodarczych i kulturowych oraz czynników, które je powodowaly. Tych ostatních jest wiele i w dužej mierze sa one wspólzaležne - rozwój manufaktur i fabryk, pojawienie si? linii kolejowych, wzrastajaca zamožnošč miast, miasteczek i wsi, a
jednoczešnie úpadek garncarstwa i tkactwa wskutek pojawienia sie tanich naczyň blaszanych i tkanin fabrycznych, to tylko czešc najwažniejszych zmian. W podobným rytmie zmieniaby sie miasta i pobliskie wsie; te dalsze wciaž stanowiby peryferie gospodarcza i kulturowa. Jest to bardziej widoczne w dokumentach niž w pamietnikach czy innych zápiskách; pamiec ludzka obejmuje krótsze odcinki czasu.
Daniel Drápala przedstawil nam fascynujaca historie, w której obok siebie wystepujq Karl VI, który w r. 1721 podpísal patent zakazujacy domokražnym sprzedawcom chodzenie ze swoim towarem w miastach podczas targów, oraz František I, który podpísal inny patent w r. 1811, a z drugiej strony Josef Bechyně z Růžďky zatrzymany w r. 1903 w Kojetíně, gdyž nie posiadai paszportu umožliwiajacego handel obnošny. Do dokumentów latwiej bylo trafíc ternu, co postepowaí niezgodnie z prawem. Na poczatku XIX w. Martin Trčka z ojcem Michalem zostali ukarani za poslugiwanie sie nieprawidlowa miarka^ na ziarno, o czym možná przeczytac w materiál ach archiwalnych w Rožnovie; klopoty z prawem mial tež obuwnik Antonín Machula z Rataj kolo Kroměříža.
Svobodny Karel Malíš z Frýdku nie mial zapewne wiekszych klopotów z uzyskaniem pasu; z zachowanych dokumentów archiwalnych w Brnie wiadomo, že wydawano mu paszport przez lata 70. i 80. XIX wieku. W r. 1874 do pomocy w handlu wyrobami bawelnianymi wzial Jakuba Boříka, tež z Frýdku, a nastepnego roku oženil sie majac 29 lat. Autor wydobywa z gtebin milczacego czasu dziesiatki innych zapomnianych szeregowych twórców historii - M. Slatinsky z Lišně s "putno" na zádech (fot. na s. 320), w červnu 1826 porzadku na targu w Rožnovie pilnowali Michal Fabian i František Maňák otrzymujac záplate po 1 zlatý a 42 krejcarů, o Franzi Kratzlovi dowiadujemy sie dzieki pošmiertnemu spisowi pozostalých po nim towarów (1877 r.). Bardzo dokladné zapiski dotyczace uczestnictwa w targach zostawili po sobie ewangelicki duchowny Daniel Sloboda z Rusavy i rolník František Skopalík ze Záhlinic z polowy XIX w. Poznajemy nawet imiona i nazwiska dwóch dziewczaj: z Frenštátu, które zajmowaly sie jeszcze innym "obchodem", ale to bylo dawno, na poczatku XIX w. Niektórzy z nich sq. bezimienni, jak Valach na trhu s faskami na obrazie J.H.A. Gallaša z poczatku XIX w. Setki postačí i epizody z ich handlowego žycia, jak aktorzy na ciemnej scenie teatru ošwietleni na moment przez reflektor. Dzieki ternu rysunki, obrazy, na koniec i fotografie, ukazujace targi w miastach i miasteczkach Moraw i Slaska, nie sa juž tak anonimowe. Róžne poziomy procesu historycznego przenikaja sie i zachodz^ na siebie; skala makro bez przerwy jest wzbogacana skala^ mikro.
Imponujacy jest zestaw wykorzystanych materiaíów archiwalnych; wšród patentów znajduje "Zdaněni polského dobytka", "Clo na uherské potraviny", "Zákaz vývozu kos a srpů do Turecka". Handel daleko przekraczal granice Moraw i czeskiego Slezska. Zrozumiale jest wiec, že autor siega do opracowaň dotyczacych obszarów sasiednich.
Literatura - czeska, austriacka, niemiecka, slowacka i polska jest ňader bogata, obejmujac okolo 500 pozycji. Zauwažylem pare drobných bledów i opuszczeá. Np. Encyklopédia ľudovej kultury Slovenska zostala wydana przez J. Botíka i P. Slavkovskiego; natomiast K. Apáthyová-Rusnáková jest jedna^ z kilkunastu redaktorek poszczególnych dzialów tej Encyklopedii, a nie wspóíredaktorem calošci. Z literatury slowackiej zabraklo mi Ľ.
Falťanová, Tradičný obchod [w:] Slovensko. Európske kontexty ľudovej kultúr}', red. R. Stoličná. Bratislava 2000, s. 83-100. Z polskiej zabraklo mi pracy E. Pietraszka, Wymiana dôbr užytkowych. Handel [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. I, red. M. Biernacka, B. Kopczyňska-Jaworska, A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka. Bibliotéka Etnografii Polskiej, nr 32. Zaklad Narodowy im. Ossoliňskich, Wroclaw - Warszawa -Kraków - Gdansk, s. 407-430 (tamže literatura). Poza tym niewielkim artykuiem Pietraszka brak w Polsce powažniejszej pracy dotyczacej handlu wiejskiego, która bylaby porównywalna z ksiažka Daniela Drápali.
Otrzymališmy wspaniafy i rozlegly opis przedstawiajgcy ksztaltowanie sie i funkcjonowanie historii i kultury spolecznosci Moraw i czeskiej czesci Šlaska widzianych przez pryzmat wiejskiego handlu. Dzieki polaczeniu žródel historycznych z etnograficznymi obrazy te widzimy jak na ekranie w kinie. Zludzenie niemal pelne, bo slyszymy tež rozliczne glosy zarówno sprzedawców, jak i kupujacych, o co zadbal D. Drápala, cytujac zápisy etnograficzne, folklorystyczne oraz te z pamietników i artykulów.
Pora na podkrešlenie najistotniejszych kwestii recenzowanej pracy.
Tytul w petni odpowiada jej tresci. Autor w sposób jasny i precyzyjny przedstawit problematyke pracy (s. 7 i nastepne). W literaturze polskiej i slowackiej brak, niestety, opracowania podobnej jakosci (nie šledzilem literatury austriackiej i niemieckiej w tym zakresie). Recenzowana ksiažka jest bliska osiagnieciom szkoly "Annales" Lucien Febvre'a i Fernanda Braudela; jest bardzo wartošciowa práca z zakresu etnológii ekonomicznej i historii.
Równie wysoko oceniam ksiažke z metodologicznego i formalnego punktu widzenia. Nie mam watpliwošci co do równoczesnego poshigiwania si$ žródlami historycznymi i etnologicznymi. Jest to trudne, ale autor wywiazal siq: z tego zadania bardzo dobrze.
Czytajac prace zwracaiem równiež uwage na warstwe dokumentacyjna. Rzadko zdarza si$, aby przypisy byly tak sformulowane, že da sie i chce sie je czytač; ich wartošč jest bezsporna - D. Drápali sie to udalo! Znalazlem tylko dwa drobné biedy: zápis pracy B. Malinowskiego to nie Agronauti východního Pacifiku, a Argonauti západního Pacifiku (s. 14, brak w "literaturze"), "Zákaz obchodu s vybraných [czy nie powinno byé: vybraným] zbožím s Uhrami" (s. 383).
Habilitační práce Daniela Drápali Venkovský obchod Moravy a Slezska. Socioekonomické sondy splňuje požadavky standardně kladené na úroveň hablilitačních prací v oboru.