Rccenzja pracy Robert Antonín, Ideální panovník českého středověku. Kulturně-historická skica z dějin středověkého myšlení, Brno 2013, ss. 480.
Celém badaň przedstawionych w prezentowanej pracy miato byč ukázanie ideatu wtadcy iywego w šwiadomošci elit Czech w okresie przed rewolucjq husyckq. Przy czym Autor da_žyt do przeanalizowania zarówno materiatu historiograficznego, jak i ikonograficznego nie tylko w celu zestawienia kanónu cech wtadcy idealnego. Jego celém miata byč odpowiedž nie tylko czym byt wtadca ideálny dla twórców žródet, ale dla kogo nim byt i dlaczego takie, a nie inne cechy w daným momencie na ów ideat sie. sktadaty. leh rezultatem stato sie. okrešlenie podstawowych kategorii rza.dza.cych funkejonowaniem spoteeznošci ezeskiej doby przedhuscykiej (s. 3-4).
R. Antonín podzielit prace_ na 10 rozdziatów. Dwa pierwsze stanowia. wste_p do wtasciwych rozwažari i zawieraja. prezentacj?-w oparciu o bogata., gtównie niemieckojyzyczna, - literatury przedmiotu kwestie formowania siy ideatu chrzešcijatískiego wtadcy na Zachodzie od momentu przyjycia chrzescijanstwa przez cesarza Konstantyna. Wiele uwagi autor poéwie.cit ukázaniu mechanizmu wzajemnych wptwywów dwóch najwažniejszych koncepeji wtadzy królewskiej - tej zakorzenionej w filozofii antyeznej, najpetniej zwerbalizowanej przez šw. Augustyna, z ta. przekazywana. przez pokolenia w krygu germaňskim (Heerkonigtum). W obszernym wywodzie zabrakto niečo wspomnienia o próbach rekonštrukcii 'stowiahskiego' ideatu wtadcy z czasów przedchrzescijaňskich czy w okresie tuž po przyjyciu chrzescijanstwa (Jacek Banaszkiewicz, Roman Michatowski). Trochy szkoda, gdyž wpisuja. sie. one w sygnalizowang przez Autora koncepeje. 'trójfunkcyjnošď ideatu wtadcy. Rozdziat drugi opisuje przestanki i ksztatt metodologii zastosowanej przez autora przy przygotowywaniu pracy. Kluczowe znaezenie ma kolejných siedem rozdziatów. Choč ich powia.zanie - niečo wbrew zdaniu Autora - nie jest szczególnie wyražne czy silne w odniesieniu do catošci, to ich trešc zazybia sie. ze soba.. W každým z nich porusza Antonín zasadnieze zagadnienia dotycza.ee ideatu wtadcy ezeskiego od X do schytku
XIV w. Rozdziat trzeci przedstawia podstawowe problémy zwigzane z legitymizacja. wtadzy. Juž w nim widoczny jest zastosowany przez Autora podziat narracji na dwa nurty - wtadza jako element šwiata sacrum (wtadza pochodzaxa od Boga) oraz wtadza realizujúca sie_ w šcistym zwigzku z porzqdkiem spotecznym (wtadza z wyboru možných i/lub w konsekwencji pochodzenia z dynastii przeznaczonej do wtadania krajem)
Ten dualizm refleksji - pomimo stanowczego podkrešlania šcistych zwigzków obu koncepcji, to jest pochodzenia wtadzy od Boga i koncepcji elekcyjnošci i dziedzicznošci wtadzy - widoczny jest w uktadzie kolejných rozdziatów. W rozdziatach czwartym, piatym i szóstym R. Antonín podejmuje tematyke relacji mi^dzy obrazdem wtadcy a obrazami i kategóriami chrzešcijarískimi. I tak rozdziat czwarty dotyczy roli, jakg odgrywat kult sw. Wactawa jako wtadcy nie tylko idealnego, ale zapocza.tkowuja.cego swoista. sukcesje wtadców ucielesniaj^cych jego cnoty. A przynajmniej da.za.cych do bycia postrzeganymi jako wcielenie odlegtego ideatu ksi^cia - zatožyciela dynastii. Problem klisz narracyjnych i motywów czerpanych z tradycji biblijnej i antycznej jest poruszany w rozdziale pigtym. Z kolei rozdzial szósty przynosi analize portretów kronikarskich wtadców analizowanych przez pryzmat poszukiwania ich zwigzku z koncepcja. siedmiu cnót kardynalnych.
Kolejné trzy rozdziaty dotyczg kwestii šwieckiego portrétu wtadców. Szczególnie wiele uwagi pošwiecit autor ideatowi 'miles - rex'. Niezwykle ciekawe sg rozwažania dotycza.ce wykorzystywania przez kronikarzy i twórców žródet ikonograficznych powszechnie obecných w kulturze Záchodu wzorów zachowaň charakteryzujqcych idealnego wtadcy w konkrétnych sytuacjach. Suma takich zachowaň sktadata sie na swoiste miniatury, tematyczne personifikacje konrektnych wartošci uchwycene w postaci tematów nawigzujgcych do konkrétnych powinnošci wtadcy - króla jako sedziego, prawodawcy, žródta m^drosci etc. Autor nie wyczerpuje zestawu takich tematów, swoistych weztów pamieci kulturowej spotecznošci - do czego jeszcze wrócimy. Skupia sie na tych, które obrazuja. jego teze o zasadniczym
znaczeniu czterech gtównych cech wtadzy króla w opinii ówczesnych (porzqdek, pokoj, sprawiedliwosč, mitosierdzie). Jednoczesnie szuka možliwošci weryfikacji swoich ustálen co do sktadowych cze_šci obrazu idealnego wíadcy. Takg funkcje, mogg petnič podrozdziaty rozdziatu VIII pošwie_cone narracjom powstatym na dworze Karola IV oraz anty-ideatom, wizjom ztych wtadców. Te dwa podrozdziaty w zasadzie mogty by wejšč w sktad kolejnej czejci, rozdziatu IX. R. Antonín próbuje poprzez analize gestów, dziatalnošci sqdowniczej, aktywnošci w zakresie dyplomatyki pokazač dziatania wykorzystujqce lub odwotujqce sie, do ideatu dobrego wtadcy w kontekšcie bezpošredniego uczestnictwa króla w žyciu spotecznym.
Ostatní, dziesigty rozdziat nie jest scisle zwigzany z zamierzeniami deklarowanymi przez Autora. Wielkrotnie podkrešlat on, že práca dotyczyč be.dzie okresu przedhusyckiego. Motywowat to wielorak^ odre_bnošci$ zajwisk zachodzqcych w tym okresie. Tymczasem rozdziat 'Panovník a revoluce' przedstawia we_ztowe zagadnienia zwia.zane z opisem wtadcy w czasie trwania ruchu husyckiego, wtasciwie až do czasów jagieJloňskich. I nie bez dobrej przyczyny. Realizuje w nim - prawda, že pobiežnie - sygnalizowana_ przeze mnie wyžej možliwošč sprawdzenie istotnošci dla spoteczeňstwa XV-wiecznych Czech tých cech obrazu idealnego wtadcy, które zostaty utrwalone w czeskiej kulturze XIV w., zwtaszcza zas w czasach Karola IV. Autor procedury tej nie przeprowadzit jednak do konca, a može nie do koňca jej ufat? W každým razie rozdziat dziesia^ty przedstawia zarys problematyki trwania i zmiany cech idealnego wtadcy (doszty chociažby troska o j^zyk czeski i wyznanie utrakwistyczne, a wtasciwie tolerancje. dla wspótžycia Košciota rzymskiego i utrakwistycznego). Wypadnie zgodzič sie_, že królowie 'husyccy' musieli wcielic si^ w kulturowy obraz idealnego wtadcy czeskiego pochodzqcy w zarysie jeszcze z XIV w. Mimo wszystko jednak, warto bytoby przybližyč mechanizm tego procesu, podobnie jak przeksztatcania ideatu, by okrešlič co byto tymi trwatymi w^ztami kulturowej tožsamošci Czechów - do czego przeciež wytrwale Autor da^žyt - a co podlegato, nawet ješli z oporami, zmianom w obliczu przeksztatceh wyznaniowych i politycznych Króiestwa. Akurát czasy gwattownych konfliktów, zderzeh rožných nurtów w obre_bie
tego samego spoteczerístwa, wšród ludzi o podobnej formacji kulturowej sa_ - jak wskazuja. refleksje socjologów zajmuja^cych sie. teoria. konfliktu - doskonatym momentem do uchwycenia najistotniejszych, trwatych, afirmowanych przez te. spotecznošč wartošci.
Kluczowym elementem w prowadzonych przez Autora analizach jest koncepcja sprawiedliwosci wtadcy i wtadzy sprawiedliwych. Autor, w odróžnieniu od klasycznych uje.c wizerunku wtadcy w kulturze šredniowiecza, wyszedt poza kanón žródet narracyjnych i normatywnych. Si^gajqc po žródta ikonograficzne oraz dyplomatyczne (dokumenty) stworzyt možliwošč zarówno pogt?bienia uzyskanego zestawu cech idealnego wtadcy, ale tež weryfikacji ustálen dokonywanych na podstawie klasycznych žródet. Niemata. rol? w jego analizach odegrato umieszczenie wyobražeň wytaniajqcych sie. z przekazów kultury powstatych w kre_gu Przemyšlidów i Luksemburgów w kontekšcie refleksji najwažniejszych myšlicieli ksztattuja.cych w tym czasie europejskie wyobraženia o cechách wtadcy. Dzi?ki zastosowaniu tej procedury možliwe byto wychwycenie cech szczególnych obrazu wtadcy przygotowywanego przez konkrétnych twórców i funkcjonujaxych w daným momencie kultury czeskiej. Dato to szanse. na wskazanie charakteru wptywu ogólnoeuropejskich trendów w kulturze na spotecznošč czeskg. Možná przy tym wyrazič pewnie žal, že autor odwotujqc sie. do realiów Záchodu czyni to w sposób dok ogólnikowy, positkuja^c si? w zasadzie prácami syntetycznymi. ísliewiele miejsca pošwi?ca tež poszukiwaniu kontekstu bližszego, to jest porównania obrazu idealnego wtadcy czeskiego z tym, który funkcjonowat w Polsce i na W?grzech. A w niektorých przypadkach - zwtaszcza narracjach X-wiecznych i opowiesciach Xll-wiecznych o pocza.tku rodu Przemyšlidów, možliwe bytoby takže przywotanie wptywów bgdž analogii wschodnich, ruskich. Choč literatura dotycza.ca wtadzy królewskiej na Zachodzie jest dužo obszerniejsza, niž w odniesieniu do Európy Šrodkowej i Wschodniej, to relacje kulturowe šredniowiecznych Czech z pewnošcia, nie ograniczaty sie. do - niezwykle istotnych -kontaktów z Rzesza.. Patrzgc z perspektywy catej pracy generalnie možná powiedzieč, že Autora cechuje bardzo ostrožné podejšcie do cytowania poglqdów badaczy spoza
Czech zajmujgcych sie. specyficznymi tematami wtasnych ziem. Owszem, korzysta z prac obcoje.zycznych (gtównie niemieckoje.zycznych), ale gtównie o charakterze syntetycznym, dla formutowania wniosków ogólnych. Takže w zakresie tych ostatních možná skonstatowač pewne braki (brak odniesieň do klasycznych, anglojejzycznych prac z zakresu historii mysli politycznej w šredniowieczu). Najbardziej uwiera jednak pozostawienie na uboczu motywów i scen pozwalaj^cych uchwycič tgcznošč lub rozbiežnošc czeskiej kultury z innymi formacjami kulturowymi.
Nie bez wahah (o czym dalej), ale jednak wysoko naležy ocenič metodologiczne podstawy pracy, w tym okrešlenie jej podstawowych, determinujgcych ksztatt rozprawy zatožeh: 1) statego odnoszenia sie. do powszechnego stanu badah nad ideatem wtadcy w šredniowieczu; 2) traktowania zagadnienia jako fenoménu antropologiczno-kulturowego, to jest konstrukcji intelektuálnej, która ma tež moc ksztattowania stosunków spotecznych; 3) wykorzystanie možliwie zróžnicowanego i znaczqcego co do liczby zespotu žródet tak, by možliwe bylo dotarcie do jak najwie.kszej liczby punktów widzenia, zróžnicowanego pod wzglejdem spofecznym. Autor nawia.zuje przy tym do idei 'g^stego opisu' Clifforda Geertza, konstrukcji che.tnie wykorzystywanej we wspotczesnej mediewistyce podejmujqcej tématy z pogranicza historii spoteczeňstwa i idei; 4) mniej przejrzyste sa. odwotania do koncepcji Pierre Bourdieu.
Autor užywa przede wszystkim poj^cia habitus i teorii syntézy, pomijajgc koncepcje. pola - spotecznego, kulturowego, politycznego. Tymczasem tylko pota.czenie obu poj^č - habitus i pole - oddaje specyfike. teorii Bourdieu, któr z ich pomocq dgžyt do przedstawienia sprz^žonych ze soba. relacji mie.dzy subiektywnymi možliwošciami jednostki (habitus) i warunkujqcymi ich realizacjje. relacjami z innymi jednostkami / instytucjami (pole). Wydaje sie_, že Autora - wbrew pojawiaja^cej sie. w nieco innym niž stosowat Bourdieu znaczeniu terminologii - bardziej niž habitus wtadców interesowata pole kulturowe i spoteczne, w którym oddziatywat obraz wtadcy idealnego. W tym sensie bowiem ideat wtadcy byt 'miejscem pamie.ci' w
znaczeniu, jakie nadat temu stowu Pierre Nora - to jest koncepcji, w ktorej ogniskowaty sie. wartosci i znaczenia konstytuuja.ce wspólnot^. I to nie metaforycznym (jak niešmiato okreslat je Autor, s. 52), leczjak najbardziej reálnym w kontekácie komunikacyjnym i spotecznym.
R. Antonín stará sie. uchwycič proces kreowania t funkcjonowania kompleksu znaczerí sktadaja.cych sie. na obraz 'idealnego wa_tdcy' w jego - wzgl^dnie - dtugim trwaniu i z pomoca_ aparátu poje_ciowego wtašciwego dla analiz jakošciowych zmian spofecznych. Dlatego tež bardziej niž teorie R. Bourdieu czy nawet wspomniana koncepcja 'miejsca pamie.ď przydatna by mu byta teória 'pamie.cä kulturowej' i 'pami^ci komunikacyjnej' zaproponowana w rozwini^tej formie przez Aleide. i Jana Assmanów. R. Antonín - chod cytuje prace Jana Assmana - wtašciwie ogranicza sie. w swojej refleksji do ogólnego pojenia parnici zbiorowej, nawia.zujqc do idei Maurice Halbwachsa. Jednak akurát w jego przypadku wažniejszy niž deskryptywny aspekt tej ostatniej koncepcji jest strukturalizuja.ee uje.cie teorii Assmanów. Oczywiscie, nie ma przeciwskazaň, by aplikowač koncepcje P. Bourdieu do tematyki podejmowanej przez Autora. Przešledzenie dynamicznych zmian w obrazie wtadcy pod wpiywem relacji spotecznych i przeksztatcanie tých relacji przez sam obraz idealnego monarchy bytoby niezwykle ciekawym došwíadczeniem. Nie byto to jednak zadanie, które starat sie_ realizowač Autor recenzowanej pracy.
Z wahaniem, ale jednak podjajbym temat žródet íkonograficznych wykorzystywanych przez Autora. Sie_ga on po nie rzadko - choc wspomina o ikonografii ksia^cych monet i piecz^ci, a podejmowane próby analiz, dokonywane takže w opozycji do biežqcego stanu wtadcy, wskazujg na unikanie sformalizowanej metody analizy dzieta sztuki. Przyktadowo w trakcie analiz miniatury z koronacja. króla Czech z Kodeksu z Woífenbuttel, Autor poddaje w wa^tpliwosč tézy D. Třeštíka i A. Marchoutovej, iž koróna podawana ksi^ciu Wactawowi byta symbolem m^czeňstwa. Sugeruje raczej, že miniatura nawia.zuje do trešci obecnej w r^kopisie 'Legendy Krystiana', w ktorej wspomina sie. o wybraniu Wactawa do godnošci wtadcy przez
Chrystusa. Dlatego, jego zdaniem, koróna widoczna na miniaturze sugeruje podwójng náture. Wactawa - wtadcy-swi^tego. Uderza w tej próbie analizy žródta ikonograficznego brak odwotaň do metody ikonograficznej, zarówno odniesienia do zespotu pokrewnych przedstawierí, jak i - dopiero w oparciu o wczešniejszy etap analizy - odniesienia sensu konkrétnej miniatury do catego zespotu przedstawierí w r^kopisie. Brak procedury weryfikacyjnej, gromadzenia materiatu porównawczego utrudnia okrešlenie akceptowalnych przez wszystkich wniosków.
Zbudowana wedtug mieszanego kryterium chronologiczno-tematycznego struktura pracy prowadzi klarownie czytelnika przez najwažniejsze zdaniem Autora elementy nie tylko budowy samego obrazu wtadcy, ale tež momenty jego oddziatywania na struktury polityczne i realia spoteczne šredniowiecznych Czech. Za uprawnione možná uznač wyróžnienie przez R. Antonína trzech podstawowych kategorii, z pomoca, których konstruowano obraz wtadcy: jego ma.drošč i wynikajqca z niej sprawiedliwošč; statošč w realizacji celów, unikanie gwattownošci, w tym nadmiernych emocji szkodzqcych spotecznošci; pobožnošč przejawiaja,ca sie. w uzewne^trznianiu cnót kardynalnych. Na uwage. zastuguje podkrešlenie stalego zwiqzku mie.dzy promowanym ideatem wtadcy, a wypetnianiem przez niego roli wzoru žycia wedtug trzech regut okrešlaja_cych porzqdek šwiata: pax - ordo - iustitia. Dzi^ki ternu ideat wtadcy nie tylko formowat oczekiwania wobec každego aktualnego monarchy. Ksztattowat lub wzmacniat takže sposób oglqdu catego šwiata spotecznego, ale tež i fizycznego.
W petni uzasadnione sa. wie.c - wielokrotnie powtarzane - tezy autora o stabilizujqcym dla porzqdku spotecznego charakterze przyswojenia jako powszechnie obowiqzujgcego opisanego w pracy ideatu wtadcy. I z pewnošcia. t^ konstytuujqcq porzqdek spoteczny role, wtadcy jako zwornika spotecznošci potwierdzaja, wpadki zwiqzane z odrodzeniem dawnego ideatu wtadzy królewskiej w drugim okresie epoki husyckiej w Czechach. Warto jednak bytoby postawič wyražniej kwestiq dynamiki obrazu wtadcy. Skupienie sie. Autora na podstawowych cechách - filarach - obrazu
wtadcy jest zrozumiate jako droga do dowiedzenia trwatošci podstawowych norm rza.dza.cych powstaniem i oddziatywaniem spotecznym tego obrazu. Ale tež ten redukcjonizm powoduje zatarcie specyfiki zmian zachodzqcych w owym ideále w zakresie szczegótów realizacji powinnosci wtadcy. I Jan Luksemburski i Karol IV realizowali ideat pius rex. Bez wa.tpienia. Czy jednak róžnice w intensywnošci publicznej i prywatnej ostentacji tej pobožnošci byty próbq narzucenia nowej narracji o wtadzy? Czy wre.cz przeciwnie, Karol IV nowa^ forma, wypetniania reálnymi gestami ideatu wtadcy odpowiadat jedynie na zmieniaja.ca s\q, indywidualizuja.ca, - takže w wymiarze publicznym - wizje. ideálnej pobožnošci?
Pýtania tego typu možná množyč, ale zmierzač one b^da. do jednego, kluczowego - jakie role spoteczne petnit obraz idealnego wtadcy? Šredniowieczni teoretycy wtadzy i paňstwa bez wahania - ida.c za Arystotelesem - wskazywali, že naturálnym jest dla ludzi žycie we wspólnocie pod wtadza. jednego cztowieka rza.dza.cego dla dobra wspólnego. W tym sensie byt ideat wtadzy króla jednoczycielem spotecznosci wokót idei wspólnoty majúcej ponadczasowy sens. Niewgtpliwie, racje. ma Autor podkrešlajqc, že wspomagata takie oddziatywanie idea pochodzenia wtadzy od Boga i odzwierciedlania w czynach króla i jego prawach wyžszych, wiecznych norm boskiego porza.dku. Tylko, že jest to klisza, a može - metanarracja obecná w narracjach o wtadzy spisywanych i przekazywanych we wszystkich spotecznošciach chrzešcijatískiej Európy. W tym sensie tež praca R. Antonína ma wymiar uniwersalny i ma szanse. wprowadzič do europejskiego obiegu naukowego wyražne podkrešlenie owej stabilizujúcej dla spoteczerístwa funkcji przekazu kulturowego o wtadzy króla. Ale uciekaja.c od obserwacji specyfiki szczegótów zmieniaja.cych sie. w czasie, zaciera zakres interakcji mi^dzy owa. ogólnoeuropejska. metanarracjq, a lokálnymi dyskursami. Zaznaczmy jednak, že nie jest to zarzut dotycza.cy meritum pracy autora, a raczej obserwacja wskazuja.ca na možliwe dalsze kierunki badaň i poczucie niedosytu - zupetnie naturálne! - po zakoríczeniu lektury wyšmienitej pracy.
Podsumowuja_c: prezentowana rozprawa miesci síq šwietnie w nurcie wspótczesnych badatí historyczno-antropologicznych nad spoteczeristwem sredniowiecznym. Pozostaje przy tym nowatorska dziejki wykorzystaniu zróžnicowanego zásobu žródet, ale przede wszystkim dzi^ki próbie uchwycenia oddziatywania idei na šwiat spoteczny. Inspiracje antropologiczne zapewne przemina. w historii wraz z ruchem naukowego kota fortuny. Jednak ksiqžka Roberta Antonína bez wa.tpienia przetrwa jako ciekawy i wažny wktad Autora w badania nad šredniowieczem europejskim.
/dr hab. Przemystaw Wiszewski
Profesor na Uniwersytecie Wroctawskim/