Topografie zad (přehled) Hranice zad: od linea nuchae superior - konec os sacrum Laterální hranice: od processus mastoideus na acromion, odtud k dolnímu úhlu lopatky, v čáře skapulární ke crista iliaca, po okrajích os sacrum ke kostrči. Obr4b Kůže silná, tuhá, v krční oblasti krytá vlasy (pod kůží viditelné trny obratlů) Podkožní vazivo (záleží na výživě), kožní větve z rr. mediales a laterales dorzálních větví míšních nervů Fascie Fascia dorsalis superficialis Fascia nuchae Fascia thoracolumbalis - lamina superficialis et profunda (aponeurosis lumbalis) rozhraní mezi m. erector spinae a m. quadratus lumborum Fascie hřbetních svalů aponeurosis lumbalis Heterochtonní zádové svaly Svaly spinohumerální - m. trapezius, m. latissimus dorsi, mm. rhomboidei, m. levator scapulae Svaly spinokostální - m. serratus posterior superior a inferior Scan0027 Inervace zad Heterochtonní svaly: m. trapezius (CN XI.) m. latissimus dorsi (n. thoracodorsalis – pars supraclavicularis plexus brachialis) mm. rhomboidei a m. levator scapulae – (n. dorsalis scapulae – pars supraclavicularis plexus brachialis) mm. serrati posteriores (superior a inferior) – nn. intercostales Autochtonní svaly – inervace rr. dorsales míšních nervů sejmout0016 Scan0071 Cévní zásobení: a. vertebralis (z a. subclavia) a.occipitalis (dorzální větev a. carotis externa) a. transversa colli (z a. subclavia) a. aa. intercostales (z aorta thoracica, a. subclavia) aa. lumbales (z aorta abdominalis) sejmout0016 Autochtonní svaly zad 1. systém spinotransversální M. splenius capitis m. splenius cervicis Scan0035 Musculus erector spinae Musculus longissimus dorsi et cervicis Musculus longissimus capitis Musculus iliocostalis 2. Systém sakrospinální Musculus spinalis thoracis et cervicis 3. Systém spinospinální Musculi multifidi (komplex) 4. Systém transverzospinální M. semispinalis thoracis et cervicis M. semispinalis capitis Mm. intertransversarii posteriores cervicis Krátké zádové svaly Musculi interspinales cervicis M. rectus capitis posterior minor M. rectus capitis posterior major M. obliquus capitis superior M. obliquus capitis inferior Musculi nuchae profundi (hluboké šíjové svaly, inervace n. suboccipitalis; a. cervicalis profunda – truncus costocervicalis a. subclaviae) Ohraničení: m. rectus capitis post. major mm. obliqui (inferior a superior) sejmout0077 Trigonum suboccipitale Obsah: a. vertebralis zadní oblouk atlasu n. suboccipitalis a.cervicalis profunda (z truncus costocervicalis a. subclaviae) A.Trigonum lumbale (Petiti) Ohraničení: m. latissimus dorsi crista iliaca m. obliquus externus abdominis dno: m. obliquus internus abdominis B. Trigonum Grynfelti/Tetragon Krausei m. erector spinae m. obliquus internus abdominis m. serratus posterior inferior 12. žebro trigonum Petiti a Krausei Lumbální hernie (kýly) Topografie krku (přehled) 1 regio submentalis 2 trigonum submandibulare 3 trigonum caroticum 4 regio colli lateralis 5 trigonum omoclaviculare (fossa supraclavicularis major) 6 fossa supraclavicularis minor 7 venter inferior m. omohyoidei 9 regio infrahyoidea Horní hranice krku Od protuberantia occipitalis externa podél linea nuchae superior k porus acusticus externus, podél mandibuly k bradě Dolní hranice krku Z fossa jugularis podél klíční kosti na acromion k trnu C7 Regio colli anterior (mezi oběma mm. sternocleidomastoidei a md) Regio colli lateralis (mezi m. sternocleidomastoideus a m. trapezius) Regio colli (obecně) Kůže m. platysma podkožní vazivo s: ansa cervicalis superficialis (inervace m. platysma) punctum nervosum (senzitivní větve z plexus cervicalis) v. jugularis externa (vv. jugulares anteriores – arcus venosus jugularis) povrchový list fascie cervicalis m. sternocleidomastoideus (r. externus n. XI.) Fascie krční 1) Lamina superficialis 2) Lamina praetrachealis (spatium suprasternale) 3) Lamina praevertebralis 3 2 1 Regio colli anterior Ohraničení: Horní okraj sterna, oba mm. sternocleidomastoidei, mandibula Pod mandibulou je trigonum submandibulare Pod os hyoideum je regio infrahyoidea v podkoží - vv. jugulares anteriores (arcus venosus jugularis) mm. infrahyoidei (obaleny lamina media=praetrachealis fasciae colli) Larynx (hrtan) Část průdušnice (trachea) Štítná žláza Část hltanu Krční úsek jícnu Po stranách orgánů je trigonum caroticum s cévami a nervy Trigonum submandibulare Ohraničení obě bříška m. digastricus a dolní okraj těla mandibuly, podkladem je m. mylohyoideus Obsah: glandula submandibularis mízní uzliny a. a v. facialis (z a. carotis externa) n. mylohyoideus (z n. alveolaris inferior, n. mandibularis, n. trigeminus) n. lingualis (n. mandibularis, n. trigeminus) n. hypoglossus (XII) a. Trigonum caroticum Vymezeno: venter posterior m. digastrici, předním okrajem m. sternocleidomastoideus, horním bříškem m. omohyoideus Obsah: dělí se zde a. carotis communis na a. carotis externa a interna a.carotis externa vydává většinu větví VJI přibírá přítoky z obličeje a z krku mízní uzliny podél VJI arcus n. hypoglossi za cévami prochází n. vagus v hloubce prevertebrální svaly truncus sympathicus Modře vyznačené trigonum caroticum Topografie hrudníku (přehled) Dolní hranice hrudníku – od processus xiphoideus podél apertura thoracis inferior k trnu Th 12. Hluboká hranice - diaphragma Kůže jemná, posunlivá (potní žlázy), u mužů i chlupy Podkoží s nn. supraclaviculares (plexus cervicalis), v. cephalica Fascia pectoralis, fascia clavipectoralis Svaly (mm. pectorales, m. subclavius, m. serratus anterior, kostální část m. latissimus dorsi) Inervace: nn. pectorales, n. thoracicus longus, n. thoracodorsalis, n. subclavius (plexus brachialis) Cévní zásobení (a. thoracoacromialis, a. thoracica lateralis – a. axillaris, a. thoracica interna – a. subclavia, větve aorta thoracica) Žebra + membrana intercostalis externa a interna mezi mm. intercostales Nervověcévní svazek v sulcus costae (rr. cutanei) Fascia endothoracica Pleura + mediastinum, obsah hrudníku Trigonum deltoideopectorale Hranice: m. deltoideus, m. pectoralis major, clavicula Obsah: v. cephalica se zanořuje do v. axillaris, a. thoracoacromialis (a. axillaris) Regio mammalis Prs u ženy v rozsahu 2.-5/6. žebra Bradavka prsní u muže i dětí ve 4. mezižebří Mízní odtok: nn.ll. axillares, parasternales, supraclaviculares, intercostales Obsah hrudníku Plíce v pleurálních dutinách Mediastinum superius (velké cévy, thymus, trachea, jícen, nn. phrenici, nn. vagi, truncus sympathicus, ductus thoracicus) Mediastinum inferius (přední- nn.ll.parasternales, střední – srdce v pericardu, nn. phrenici + aa. z a. thoracica interna, zadní - hrudní část jícnu + nn. vagi, truncus sympathicus, aorta thoracica a její větve, v. azygos, v. hemiazygos, ductus thoracicus) hrudník1 mediastinum TOPOGRAFICKÁ ANATOMIE HORNÍ KONČETINY Tepny horní končetiny A.axillaris (hlavní tepna horní končetiny– od 1. žebra po collum chirurgicum humeri) a. 1. a. thoracoacromialis (pro art. humeri, m. deltoideus a mm. pectorales) a. 2. a. thoracica suprema (ke dvěma mezižebřím) a. 3. a. thoracica lateralis (pro m. serratus anterior, prs) a. 4. a. subscapularis a. circumflexa scapulae (skrze foramen omotricipitale pro m. supraspinatus a infraspinatus) a. thoracodorsalis (pro m. latissimus dorsi a m. teres major) a.5. a. circumflexa humeri anterior a posterior (pro art. humeri, pro m. deltoideus skrze foramen humerotricipitale) sejmout0013 a. brachialis sejmout0013 Anastomóza mezi a. suprascapularis a a. circumflexa scapulae A. brachialis (od collum chirurgicum humeri k loketní jamce) a.profunda brachii (do sulcus n. radialis) Větve svalové a kloubní: a. collateralis media a radialis a. collateralis ulnaris superior (v sulcus n. ulnaris) a. collateralis ulnaris inferior (ventr.) sejmout0013 Tepenná síť kolem loketního kloubu a. radialis a. ulnaris Loketní kloub dorzální strana ventrální strana A. radialis (zásobuje laterální stranu předloktí, palma a dorsum manus) 1. svalové a kloubní větve 2. r. carpeus dorsalis – aa. metacarpeae dorsales, a. metacarpalis dorsalis prima – a. princeps pollicis a r. palmaris profundus 3. r. palmaris superficialis arcus palmaris superficialis arcus palmaris profundus A. aa. digitales palmares communes et propriae Výsledek obrázku pro tepny horní končetiny Výsledek obrázku pro tepny horní končetiny A. ulnaris (zásobuje mediální a zadní stranu stranu předloktí a palma manus) B. 1. svalové a kloubní větve 2. a. interossea (communis, anterior, posterior) r. palmaris superficialis - arcus palmaris superficialis aa. digitales palmares communes et propriae r. palmaris profundus - arcus palmaris profundus sejmout0015 V. axillaris (Vax) Vv. brachiales v. cephallica – povrchová (z žilní pleteně nad palcem ruky) jde po radiální straně předloktí, pak v sulcus bicipitalis lateralis a v trigonum deltoideopectorale se vlévá do VAx ŽÍLY horní končetiny vv. radiales vv. ulnares v. basilica – povrchová (z žilní pleteně na dorsum manus) Pak jde po mediální straně předloktí a asi v ½ paže se vlévá do vv. brachiales v. mediana cubiti - odběry krve 2. Povrchové žíly HK (začátek na hřbetu ruky rete venosum) 1. Hluboké žíly HK mají průběh jako stejnojmenné tepny ● povrchové mízní cévy – kolektory Laterální podél v. cephalica – do axilárních uzlin Mediální podél v. basilica – do n.l.cubitales Přední – přidávají se k med. a lat. kolektorům ● hluboké mízní cévy – podél cév – do axilárních uzlin Nodi lymphatici axillares Laterales (podél a. brachialis) Subscapulares Pectorales (Sorgiusova uzlina) Centrales Apicales – ve vrcholu axily, jejich eferentní vasa tvoří truncus subclavius míza_HK Mízní cévy horní končetiny yy022 Regio deltoidea, reg. axillaris, reg. brachii ant., reg. cubiti ant., reg. antebrachii ant., palma manus Regio scapularis, reg. brachii post., reg. cubiti post., reg. antebrachii post., dorsum manus Krajiny HK REGIO SCAPULARIS Kůže poměrně silná Podkoží silné nervové ani cévní kmeny zde neběží Fascia dorsalis superficialis M. trapezius – částečně Fascia supraspinata a infraspinata Mm. supraspinatus a infraspinatus N. suprascapularis (z pars supraclavicularis plexus brachialis) A., v., suprascapularis (z a. subclavia) a., v. circumflexa scapulae (a. axillaris – a. subscapularis) N. axillaris (z fasciculus posterior plexus brachialis) ARTERIÁRNÍ ANASTOMOSY V OKOLÍ LOPATKY A.suprascapularis A. circumflexa scapulae A.circumflexa humeri post. a ant. (z a. axillaris) Rotátorová manžeta – svaly, jejichž šlachy stabilizují ramenní kloub (pomáhají udržet hlavici humeru v mělké cavitas glenoidalis lopatky) m. supraspinatus m. infraspinatus m. subscapularis m. teres minor Regio deltoidea krajina je vymezena m. deltoideus Kůže Podkoží s větvemi kožních nervů z n. axillaris a plexus cervicalis (nn.supraclaviculares, n. cutaneus brachii lat. superior) Fascia deltoidea Dorsálně: Foramen humerotricipitale (s n. axillaris a vasa circumflexa posteriora) Foramen omotricipitale (s vasa circumflexa scapulae) Ventrálně: Trigonum deltoideopectorale (v. cephalica, a. thoracoacromialis z a. axillaris) Foramen humerotricipitale (n. axillaris, a., v. circumflexa humeri posterior) Foramen omotricipitale (a., v. circumflexa scapulae – z a. subscapularis - z a. axillaris) FOSSA AXILLARIS Ventrální stěna: úponová část m. pectoralis major Dorsální stěna: m. subscapularis, teres major, m. latissimus dorsi Mediální stěna: hrudník a m. serratus anterior Laterální stěna: vnitřní povrch paže a humeru, m. coracobrachialis, m. biceps brachii Spodina: fascia axillaris Vrchol: štěrbina mezi 1. žebrem a klíční kostí Obsah: hirci=chlupy, lymfatické uzliny: nn.ll. brachiales, pectorales, subscapulares, centrales, apicales (jejich vasa efferentia tvoří truncus subclavius), n. intercostobrachialis (z interkostálního nervu Th 2-3 + n. cutaneus brachii medialis), a. axillaris a její větve, n. thoracodorsalis, n. thoracicus longus, n. subscapularis, foramen omo- a humerotricipitale, fascikuly plexus brachialis, burza subacromialis, bursa subcoracoidea Rameno yy022 PLEXUS BRACHIALIS 1) Pars supraclavicularis Truncus superior – C5-C6 (C4) Truncus medius – C7 Truncus inferior - C8-T1 (T2) Prefixovaný typ: C4 – C8 Postfixovaný typ: C6 – T2 Truncus (kmen) Fasciculus (svazek) 2) Pars infraclavicularis Fasciculus lateralis, medialis, posterior Rameno Plexus brachialis C4-C8/Th1-2 (skrze fissura scalenorum) 1) Pars supraclavicularis 2) Pars infraclavicularis PARS SUPRACLAVICULARIS plexus brachialis 1. Nervus dorsalis scapulae (m. levator scapulae, mm. rhomboidei) 2. Nervus thoracicus longus (m. serratus ant.) 3. Nervus subclavius (m. subclavius) 4. Nervus suprascapularis (m. supraspinatus, m. infraspinatus) 5. Nervi pectorales (mm. pectorales) 6. Nervus subscapularis (m. subscapularis, m. teres major) 7. Nervus thoracodorsalis (m. latissimus dorsi) • • 2. PARS INFRACLAVICULARIS PLEXUS BRACHIALIS (konečné větve) a) Fasciculus lateralis (lateral cord) n. musculocutaneus radix lateralis n. mediani b) Fasciculus medialis (medial cord) radix medialis n. mediani n. ulnaris n. cutaneus brachii medialis n. cutaneus antebrachii med. c) Fasciculus posterior (posterior cord) n. axillaris n. radialis BRACHIUM (paže) – od přední axilární řasy – asi 3 cm nad epikondyly humeru PŘEDNÍ STRANA Kůže jemná Podkoží - n. cutaneus brachii medialis (z fasciculus medialis plexus brachialis) Hiatus basilicus – vstup v. basilica, výstup n. cutaneus antebrachii medialis Sulcus bicipitalis lateralis (v. cephalica) Fascie a mezisvalová septa (mediální septum proráží n. ulnaris, laterální r. superficialis n. radialis) Sulcus bicipitalis medialis (a. a vv. brachiales, n. ulnaris, n. medianus) Musculi brachii (svaly paže) a jejich inervace n. musculocutaneus, větve a. brachialis ke svalům a k loketnímu kloubu M. biceps brachii M. coracobrachialis M. brachialis sejmout0013 sejmout0042 BRACHIUM (paže) (zadní strana) Kůže silnější Podkoží – kožní nervy z n. radialis – n. cutaneus brachii lateralis inferior, n. cutaneus brachii posterior, asi v polovině paže proráží n. cutaneus antebrachii posterior, u mediálního epikondylu n. ulnaris Fascie Svaly m. triceps brachii a m. anconeus + svalové větve n. radialis Sulcus n. radialis s n. radialis a a. a v. brachialis profunda Regio cubiti et antebrachii anterior 3 prsty nad a 3 prsty pod epikondyly humeru štěrbina radiokarpálního kloubu > Cubital%20Fossa Fossa cubitalis (tenká kůže, aponeurosis m. bicipitis brachii) Podkožní vrstva regio cubiti anterior N. cutaneus brachii medialis (zde končí) N. cutaneus antebrachii medialis (sestupuje podél přítoků v. basilica) r. anterior r. posterior N. cutaneus antebrachii lateralis (větev z n. musculocutaneus, sestupuje podél přítoků v. cephalica) V. cephalica v. mediana cubiti V. basilica V. mediana cubiti V. mediana antebrachii – v. mediana basilica a v. cephalica I-V aplikace látek, odběry krve spojka s hlubokými žílami (bez chlopní) aponeurosis m. bicipitis brachii A.brachialis (pod fascií, mediálně od m. biceps brachii – lze hmatat pulz) B. konečné větve: a. radialis (pokračuje mezi m. pronator teres a m. brachioradialis po povrchu m. supinator) a. ulnaris (pod m. pronator teres, mezi m. flexor carpi ulnaris a m. flexor digitorum profundus) Mediálně od cév jde n. medianus – prochází mezi hlavami m. pronator teres Nervus radialis jde mezi m. brachioradialis a úpon m. brachialis, dělí se na r. superficialis (pokračuje podél a. radialis) a r. profundus (skrze m. supinator běží dorsálně) Spodina loketní jamky je tvořena úponem m. brachialis Regio cubiti anterior (hluboká vrstva) REGIO ANTEBRACHII Regio antebrachii anterior Kůže Podkoží N. cutaneus antebrachii medialis (větev z fasciculus medialis plexus brachialis, podél přítoků v. basilica) r. anterior r. posterior N. cutaneus antebrachii lateralis (větev z n. musculocutaneus podél přítoků v. cephalica) V. cephalica V. basilica Fascia antebrachii s aponeurosis m. bicipitis brachii Přední skupina svalů M. pronator teres M. flexor carpi radialis M. palmaris longus M. flexor carpi ulnaris M. flexor digitorum superficialis M. flexor pollicis longus M. flexor digitorum profundus M. pronator quadratus N. medianus N. ulnaris Laterální skupina předloketních svalů M. brachioradialis M. extensor carpi radialis longus M. extensor carpi radialis brevis M. supinator A.radialis – pokračuje mezi m. pronator teres a m. brachioradialis spolu s r. superficalis n. radialis, distálně mezi m. brachioradialis a m. flexor carpi radialis, foveola radialis Větve: kloubní (a. recurrens radialis) rr. musculares r. carpeus palmaris r. palmaris spf. N. medianus – mezi dvěma hlavami m. pronator teres, mezi m. flexor digitorum superficialis a profundus, pak mezi m. flexor carpi radialis a m. palmaris longus – skrze canalis carpi do dlaně rr. musculares n. interosseus ant. N. radialis - r. superficialis r. profundus Vasa ulnaria Mezi m. flexor digitorum superficialis a profundus, distálně na laterální straně m. flexor carpi ulnaris kloubní větev (a. recurrens ulnaris) rr. musculares a. interossea communis a. interossea anterior a. interossea posterior N. ulnaris pod m. flexor carpi ulnaris Regio cubiti et antebrachii posterior Regio cubiti posterior Hmatné jsou oba kondyly a olecranon ulnae Pod laterálním epikondylem je štěrbina art. radiohumeralis Kůže je silnější než ventrálně Podkožní - bursa subcutanea olecrani N. ulnaris běží za mediálním epikondylem (pokračuje dopředu mezi dvěma hlavami m. flexor carpi ulnaris) M. anconeus a šlacha m. triceps brachii Spodina – dorsální strana kloubního pouzdra Regio antebrachii posterior Podkoží N. cutaneus antebrachii posterior (větev z n. radialis) R. superficialis n. radialis R. dorsalis n. ulnaris V. cephalica V. basilica Fascia antebrachii post. Zadní skupina svalů M. anconeus M. extensor digitorum M. extensor digiti minimi M. extensor carpi ulnaris M. abductor pollicis longus M. extensor pollicis brevis M. extensor pollicis longus M. extensor indicis Retinaculum extensorum N. radialis (r. profundus) n. interosseus posterior rr. musculares A. interossea posterior kloubní - a. recurrens interossea A.interossea anterior (podíl na rete carpi dorsale) obě větve z a. interossea communis – a. ulnaris šlachové pochvy extensorů Pod retinaculum extensorum: TOPOGRAFIE RUKY Dorsum manus Kůže Podkoží Žilní síť (rete venosum dorsale manus) r. superficialis n. radialis nn. digitales dorsales (1.,2.,radiální část 3. prstu) r. dorsalis n. ulnaris nn. digitales dorsales (5., 4., a med. část 3. prstu) Retinaculum extensorum Tepny dorsum manus (a. radialis a a. interossea posterior) Aa. metacarpeae dorsales aa. digitales dorsales A. metacarpea dorsalis prima Mm. interossei dorsales Palma manus Průchod šlach flexorů skrze canalis carpi Eminentia carpi radialis et ulnaris Retinaculum flexorum (lig. carpi transversum) Canalis carpi: Radiální část: m. flexor carpi radialis Ulnární část: m. flexor pollicis longus m. flexor digitorum superficialis m. flexor digitorum profundus nervus medianus Šlachové pochvy flexorů Vaginae tendinum - šlachové pochvy = prostory podél šlach, uzavřené trubice obsahující synovii Stratum fibrosum – možnost komprese šlach, cév, nervů v osteofibrozních kanálcích Stratum synoviale – dva listy spojeny mesotendineem Vagina synovialis tendinis m. flexoris carpi radialis Vagina synovialis tendinis m. flexoris pollicis longi Vagina synovialis communis musculorum flexorum Vaginae digitorum Vaginae synoviales digitorum manus Vaginae fibrosae digitorum manus (pars anularis, pars cruciformis) sejmout0009 1. Svaly thenaru - (M. abductor pollicis brevis, m. flexor pollicis brevis, m. opponens pollicis, m. adductor pollicis) 2. Svaly hypothenaru - (m. palmaris brevis, m. abductor digiti minimi, m. opponens digiti minimi, m. flexor digiti minimi) 3. Mm. lumbricales (I.-IV.) 4. Mm. interossei dorsales (4) 5. Mm. interossei palmares (3) Palma manus Kůže (mozol=tyloma – ložisková hyperkeratóza, reakce na mechanické působení) Aponeurosis palmaris Retinaculum flexorum (=lig. carpi transversum) Nn. digitales communes et proprii (n. medianus a n. ulnaris) Arcus palmaris superficialis a profundus (a. radialis a a. ulnaris) N. MEDIANUS (skrze canalis carpi!) Větve na palma manus: Motorické pro: - m. abductor pollicis brevis - m. flexor pollicis brevis – caput superficiale !!! - m. opponens pollicis - mm. lumbricales (I, II) !!! Senzitivní větve: - nn. digitales palmares communes - nn. digitales palmares proprii - r. communicans cum nervo ulnari Poranění n. medianus – „přísahající ruka“ N. ULNARIS (mezi os pisiforme a hamulus ossis hamati do dlaně) r. palmaris r. superficialis - nn. digitales palmares communes a proprii pro 1/2 IV., V. prst) r. profundus - rr. musculares pro m. flexor pollicis brevis – hluboká hlava, - m. adductor pollicis, svaly hypothenaru, III.-IV. mm. lumbricales, - mm. interossei palmares a dorsales Poranění n. ulnaris sejmout0015 Arcus palmaris superficialis (silnější přítok z a. ulnaris, asi v ½ metakarpů) *aa. digitales palmares communes Arcus palmaris profundus (silnější přítok z a. radialis, při bázi metakarpů) **aa. metacarpales palmares Po spojení * a**– aa. digitales palmares proprii Mezi dvěma hlavami m. interosseus dorsalis I. penetruje do dlaně konečná větev a. radialis = a. princeps pollicis a ramus profundus. Fasciae manus Fascia dorsalis manus superficialis - 1 Fascia dorsalis manus interossea - 3 Facia palmaris superficialis 4 + aponeurosis palmaris Fascia palmaris interossea 5 Septum palmare radiale (3. metakarp) Septum palmare ulnare (5. metakarp) Spatium palmare radiale - 8, ulnare - 10, medium - 9 Použitá literatura: Atlas der Anatomie des Menschen/Sobotta. Putz,R., und Pabst,R. 20. Auflage. München: Urban & Schwarzenberg, 1993 Čihák, R. (2016): Anatomie 3. Grada. Gilroy, A. M. et al. (2009): Atlas of Anatomy. Thieme New York, Stuttgart. Moore, K. L. (1992): Clinical oriented anatomy. Third edition. Williams&Wilkins, A Waverly Company. Rohen, J.W., Yokochi, Ch. (1988): Anatómia človeka. Schattauer Stuttgart- New York.