ROZDZIAL 1 POSTAWY ANTYSEMICKIE PO DZIESIECIU LATÁCH I ICH WYZNACZNIKI 1. Antysemityzm i badanie antysemickich postaw Zjawisko antysemityzm u, czyli szczególnej nieche_ci i wrogošci do Žydów nabralo specjalnego znaczenia w ciajm ostatních kilkunastu lat. Stalo sie_ symbolem zla i czegoš zgola niedopuszczalnego. „Popraw-nošč polityczna", jaka pojawila sie_ w dyslcursie publicznym USA i szyb-ko w calym zachodnioeuropejskim šwiecie, rozprzestrzeniajac si? na kontynencie wraz z demokracie nie dopuszcza možliwosci wypowia-dania negatywnych sa_dów na témat Žydów. Bylo tak przynajmniej do niedawna, bo ostatnio — ze wzgle_du na gwaltowne zaostrzenie si$ konfliktu izraelsko-palestyňskiego - tzw. postejpowa opinia publiczna Európy zdecydowanie opowiedziala sie_ za Palestynczykami, wyražajac kry-tyczne, wrqcz nieprzyjazne stanowisko wobec Izraela i prawicowego rzadu Ariela Szarona. W dužym stopniu krytykq i niechej; do Izraela wzmacnia antyamerykanizm, wyražny szczególnie po rozpocz^ciu przez USA wojny w Iraku. Sprzyja to pojawieniu sie_ fenoménu zwanego j už przez publicystów, a takže polityków nowym antysemityzmem. Co cie-kawsze, jest to cze_sto antysemityzm przypisywany šrodowiskom lewi-cowym, albo nawet lewackim, ktorých - nie calkiem shisznie - nie iden-tyfikowano dotychczas z wroga_ niechecia_ do Žydów. Wszakže sama poprawnosčpolityczna to niewajpliwie narzucenie dyskursowi pewnych ograniczeň przez lewicowe, albo sympatyzuja.ce z lewica_ šrodowiska opiniotwórcze (w tym - w dužym stopniu akademickie). W ciaju ostatniego roku czy dwóch lat, nawet przy tych komplika-cjach, antysemityzm jako manifestacja juž nie tylko wrogich, ale wre_cz nieprzychylnych albo krytycznych opinii na témat spolecznošci žydow- 16 Ireneusz Krzemiňski skiej lub jej przedstawicieli uchodzi za cos samo w sobie karygodnego. Stan ten jest jakby odwrotnošcia. sytuacji, jaka panowala i w USA, i w Europie jeszcze w pierwszej polowie XX wieku. Krytyczne opinie wobec Žydów i stygmatyzujace stereotypy byly raczej powszechne. Dopiera II wojna šwiatowa i realizacja programu zaglady Žydów przez hitlerowskie Niemcy, która doprowadzila do niespotykanego na taka. skale, mordu na calej niemal europejskiej spolecznošci žydowskiej, spo-wodowala - choč wcale nie natychmiastowa. - przemiane. nastawienia zachodniej kultury do Žydów i wlasnych postaw wobec nich. Možná nawet powiedzieč, že duchowe, intelektuálne i morálne skutki zaglady Žydów dlugo dojrzewaly do postaci, jaka_przybraly obecnie, manifestujíc sie. takže w anty-antysemickiej poprawnošci politycznej. W ogóle bowiem stygmatyzujacy, przenoszacy stereotypowe etykietki jezyk uznáno za wažny nošnik indywidualnych, ale tež i zbiorowych postaw. Aby zatem položyc kres przenoszeniu dawnych stereotypów i socjalizowa-niu nowych pokoleň do wrogich postaw, postanowiono poddač prze-mianie i kontroli jezyk, opisuj acy i wyjašniaja_cy šwiat, rzec možná -je_zyk znaczacych symboli. Upowszechnienie sie_1dei praw czlowieka jako podstawowej wartosci i podstawowej zásady ustrojowej demokra-tycznego paňstwa i spoleczeňstwa bardzo ternu sprzyjalo. Napietaowa-nie antysemityzmu odgrywa zatem doniosla. role. w ksztaltowaniu sie. šwiadomošci spolecznej koňca XX i poczatku XXI wieku - jest nošni-kiem šwiadomych zabiegów i wysilków przemiany kulturowej, która wykracza poza samo zagadnienie stosunku do Žydów, chociaž rzecz jasna nie polega tylko na jqzyku poprawnošci politycznej, budzacej ska_d-ina_d wiele wa_tpliwošci. Rzecz jasna, te zabiegi dotycza_na pewno stosunku do Žydów, ale gle_-boko utrwalony, obecný na róžne spôsoby w kulturze europejskiej czy tež euroamerykaňskiej obraz Žyda jako obcego stal sie. symbolem wszelkiej kulturowej obcošci, symbolem innego, odmiennego i nielubianego. W tym anty-antysemiclcim nastawieniu chôdzi wszalc o to, aby uksztaltowač nowy, odmienny typ nastawienia do tych, którzy sa_obcy, którzy sa_przybyszami z innych, czasem drastycznie odmiennych kultur. Stád tež wažnošč pro-blematyki antysemityzmu w publicznym dyskursie koňca starego i po-czatku nowego wieku. Debata nad antysemityzmem to przede wszystkim podstawa budowania nowego, symbolicznego obrazu Žydów i krytycz-nej rozprawy z wiasna. tradycja. w relacji ze spolecznošcia. i kultura, zy-dowskaj atalcže chrzešcijaňstwa z judaizmem. Decydujaca.Hianifestacja_ tej zmiany w katolicyzmie byl dorobek Sobom Watykaňskiego II, który Rozdzial 1. Postám' antysemickiepo dziesiqciit latách... 17 przyniósl deklarace Nos tra aetate oraz sfomiulowal szersza. idee_ ekume-nizmu (Delcret o kosciolach wschodnich katolickich Orientálním eccle-siarum oraz Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegrato). Dopelnieniem rozpoczqtego procesu byly uroczystošci Roku Jubileuszowego 2000 i we-zwanie Jana Pawla II do dokonania rachunku sumienia za grzech antyse-mityzmu:„Papiež okrešlil antysemityzm, užywaja_c slów zastrzežonych dla najciežszych grzechów, jako grzech przeciwko Bogu i ludzkošci"1. Póžniej odbyly sie. uroczystošci w Warszawie, w czasie których zgroma-dzeni biskupi i kardynalowie przepraszali za grzechy košciola, w tym za grzech antysemityzmu. Ale zárazem to punkt wyjšcia znacznie szerszej debaty nad stosunkiem do innych kultur i sposobem takiego dzialania wzorów wlasnej kultury, aby tworzyry calkiem inne postawy wobec od-miennošci i obcosci niž te, które wytworzyly antysemityzm. Kilka powyžszych i doáč ogólnych zdaň od razu wskazuje, že haslo antysemityzm oznaczac musi wiele róžnorodnych zjawisk. Na pewno se(_ ze soba. powiazane i wspólzaležne, ale jako przedmiot badawczego za-interesowania naukowców musza. byč w miare. precyzyjnie wyodrejo-nione i nazwane. Niemal jako cos oczywistego nasuwa si^ oddzielenie i wyodre_bnienie symboli i wyobražeň obecných w kulturze od indywidualnych postaw, jakie przejawiaja.poszczególne osoby badž grupy, czy šrodowiska spoleczne. Wyobraženia symbolicznego Žyda sa. gleboko zakorzenione w kulturze europejskiej i sie_gaja_ czasów starožytnych2. Rzecz jasna to, co najistotniejsze dla naszej žywej tradycji, która stala sie. przedrniotem krytycznej refleksji, a nawet - w ostatnich latách - zabiegów symbolicznego, historycznego zadoščuczynienia, dotyczy przeszlošci chrze-šcijaňskiej Europy, która ulokowala Žydów w specyficznej sytuacji, wytwarzaja.c na ich témat wiele wrogich stereotypów i wyobražeň. Nie zawsze byly one wynikiem antyjudaizmu teologicznego i antyžydow-skiego nastawienia kosciola, a potem košcioíów chrzescijaňskich, ale raczej wytworem szeroko rozumianej kultury chrzescijaňskiej. Wytwo-rzyla ona zgola antyžydowski šwiatopoglad, który pelni w dziejach róžne funkcj e, na ezele z integracyjna. wobec wlasnej grapy. Wiele z tych tradycyjnych, religijnychuzasadnieňniecheci czy wrecz nieuŕhego i wro-giego nastawienia wobec Žydów oraz wyobražeň na ich témat prze- 1 B. von Oppenheim, „Przedmowa", w: Rachunek sumienia. Košciólpolski wobec antysemityzmu (1989-1999), WAM, Kraków 1999, s. 10. 1 Možná polecié zwi^zla. histori? antysemityzmu: F. de Fontette, História antysemityzmu, tlum. M. i M. Mendychowscy, Siedmioróg, Wroclaw 1992. 20 Ireiieiisz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickie po dziesiqciu latach. 21 wyobražeň i emocji wobec Žydów, o czym pisze Pawel Hertz6. Twier-dzi on, že podejšcie do Žydów w juž nowoczesnej Polsce przypomina ich tr.aktowanie jako swoistej „kasty spolecznej" - dawne, stanowe na-wyki i wyobraženia o Žydach, zwlaszcza widza_ce w nich podrzqdna. i podporzadkowana. narodowo-katolickiej wiejcszošci kategorie, spolecznej tworzyly tkanke. relacji spolecznych. Jak by nie bylo, warto jednak pozostač przy owym istotnym wyod-rqbnieniu dwóch form symbolicznego, kulturowegö manifestowania sie_ nieche_ci wobec Žydów: formy opartej na užyciu je_zyka religii i zbudo-wanego na tym šwiatopogla_du oraz ideologii antysemickiej, w inny spôsob naznaczaja_cej Žydów i tworzacej ich obraz. Tym bardziej, že owe symboliczne formy 0pisuj3.ce i oceniajace Žydów možná potraktowač jako spoleczne uzasadnienia osobistej, jednost-kowej wrogošci wobec nich, jako zásoby zestereotypizowanej, a nawet zinstytucjonalizowanej potocznej „wiedzy o Žydach", pozwalaja_cej uzasadnič niechqc, podejrzliwošč i wrogošč do konkrétnych osob i žy-dowskiej wspólnoty. Gdy rozpatrywač postawy |ntysemickie, przeja-wiane przez poszczególne jednostlci, trudno nie založyč, že wažna.role_ odgrywač powinny uzasadnienia wrogošci, be.da.cej ich nieodla_cznym elementem. Wrogošč, skierowana w dodatku zarówno do konkrétnych osob, jak i calej spolecznošci, nie jest przeciež pozytywnie waloryzo-wana w kulturze europejskiej, ani nowoczesnej, ani tym bardziej - chrze-šcijaňskiej. Sta_d tež znaczenie tych uzasadnieň. Kiedy wie_c przed 10 laty w tekšcie „Struktura i wyznaczniki postaw antysemickich" Helena Datner scharakteryzowala antysemityzm w Polsce z punktu widzenia rozpowszechnionych postaw nieche_ci i wrogošci wobec Žydów7, wyróžnila dwa typy tego zjawiska: tradycyjny, uzasad-niany odwolaniami do religijnego šwiatopogla_du, negatywnie opisuja.-cego Žydów oraz nowoczesny, uzasadniany glównie trešcia. ideologii antysemickiej. Pierwszy, tradycyjny typ antysemickich postaw opieral sie na uza-sadnianym religijnie wrogim wyobraženiu Žydów j ako obcia_žonych wina. za šmierč Jezusa. To przekonanie stanowi centrálna, oš oskaržycielskich ocen Žydów, buduja.cych swoisty antysemicki šwiatopogla.d religijny. Nasze badanie, poslugujace sie. sondažem, nie analizowalo szczególo- 6 P. Hertz, Žydzi w kulturzepolskiej, Bibliotéka Wiezi, Warszawa 1988. 7 H. Datner, „Struktura i wyznaczniki postaw antysemickich", w: I. Krzemiňski (red.), Czy Polacy sq antysemitami?, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996. wo aktywnej trešci tego šwiatopogla_du: založylišmyjego istnienie i wy-stejpowanie, a cze_šč pytaň ankiety formulowala - na podstawie došč intensywnych studiów pilotažowych - wskažniki tego swiatopogla_du. Przed pierwszym badaniem w 1992 roku8, po niemal rocznym seminar-ium zrealizowalismy badania pilotažowe, w tym równiež badania „fo-kusowe", aby wyodre_bnič trafne wskažniki zakladaných postaw. Pyta-lišmy takže o aktualnošč wyobražeň, nazywanych przez G. Langmuira stereotypami chimeiycznymi, które przez wieki slxtžyry do fonnulowa-nia oskaržeň wobec Žydów - cze_sto koňcza_cych siq krwawymi z nimi rozprawami - na czele z oskarženiem o „rytualne zabójstwo"9. Pilotažowe badania wskazywaly, že - jakkolwiek wcia_ž owe chimeiyczne wyobraženia sa_ znané czqšci badaných - nie možná uznač ich za aktyw-ne elementy stereotypowej, potocznej „wiedzy o Žydach". Byly uzna-wane za relikt przeszlošci, takže przez mieszkaňców wsi, bynajmniej nieprzejawiaja_cych zbyt przyjaznego stosunku do Žydów. Glównym wskažnikiem postawy antysemityzmu tradycyjnego stala sie_ wiqc odpo-wiedž na pýtanie, czy Žydzi ponosza_ winq za šmierč Jezusa10. O obecnošci dziel, które bardziej czy mniej jawnie informuje o tre-šciach ideologii antysemickiej, nie trzeba nikogo przekonywač11. Spra-wa swobody, z j ak^ možná rozpowszechniač w Polsce antysemicka_ literatuře., co jakiš czas stáje síq przedmiotem ostrých wystajDieň i polemik. Kilkakrotnie w tej sprawie wystqpowalo na przyklad Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita. Nic wi^c dziwnego, že stosunkowo prosto možná bylo odtworzyč zrqby stereotypowego, ideologicznego wyobraženia Žydów, skladaj acego sie_ na uzasadnienie wrogošci wobec nich w postawie antysemityzmu nowoczesnego. Tradycyjne wyobraženia, jakie wytworzyla europejska ideológia antysemicka, zawieraja. pewne sprzecznošci. Podstawowa_ cecha^ o która. oskarža sie_ Žydów, jest szcze-gólna „žylka do interesów", ulcryte wladanie kapitálem šwiatowym, czy 8 Badanie to bylo projektem nagrodzonym grantem KBN, a sondáž realizowala Pra-cownia Badaři Spolecznych w Sopocie. 9 G.I. Langmuir, „Toward a Definition of Anti-Semitism", w: H. Fein (red.), The Persisting Question: Sociological Perspectives & Social Context of Modern Anti-Semitism, De Gruyter, New York 1987; G.I. Langmuir, Histoiy, Religion, and Anti-Semitism, University of California Press, Berkeley 1990. 10 Do wskažnika weszto jeszcze jedno pytanie, czy Žydzi sa_ sami odpowiedzialni za to, co ich spotyka. Dokladný opis konstrukcji wskažnika w tekšcie H. Datner, „Struktura i wyznaczniki postaw antysemickich", s. 32-33. 11 Por. np. S. Kowalski, M. Tulii, Zamiast procesu. Raport o mowie nienawišci, In-stytiit Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2003. 22 Ireneusz Krzeinii'iski Rozdzial 1. Postawy antysemickiepo dziesieciu latách. 23 též - najogólniej - bogactwo. Žyd - bezwzgledny kapitalista, bogacz i wyzyskiwacz to jedno z osiowych wyobražeň ideologii antysemickiej. Ale niemal równie wažne jest wyobraženie Žyda - wywrotowca, liberála czy zgola libertyna i komunisty, manifestuj acego upodobanie do so-cjalizmu i anarchicznej rewolucyjnoáci. Psychoanalitycznie zorientowani badacze antysemityzmu zwracali uwage_ na te_ dwoistosč oskaržycielskich obrazów symbolicznego Žyda, w swym oskaržycielstwie taidnych do odparsia. Angažuj a_ one bowiem zarówno pope_dy superego, jak i plynúce z freudowskiego id, z libido. W tej perspektywie antysemityzm služy za mechanizm obronny ego: chroni je albo przed zadaniami superego, albo prynacymi z id. Wpierw-szym przypadku, zarysowanym juž przez samego Freuda12, ambiwalen-cja wobec symbolicznego Boga Ojca rozwiajzywana jest przez chrze-šcijan w formie antysemityzmu: Žydzi reprezenrujajakby dominujaxego, bezwzglqdnego Boga Jahwe, którego milosierna, opiekuňcza strona zarezerwowana jest wlašnie dla chrzešcijaňstwa w postaci íiiiluj acego Syna13. Erik Erikson - a za nim inni badacze*- wyjaánial, že antysemityzm wynika z identyfikacji Žydów z karza^eym ojcem - grožnym superego. Atrakcyjnošč narodowego socjalizmu Erikson wyjaánial wlašnie tym, že pozwalal on rozwiazač problémy ambiwalencji uczuciowej wobec ojca (równiež symbolicznego Boga Ojca)14. Irme stanowisko zwracaio uwage_ na to, že antysemityzm to obrona slabego ego przed naciskieni ze strony libidalnych pragnieň id, a antysemityzm jest slcut-kiem projekcji na Žydów instynktowych pragnieň. Zatem obraz ten ak-centowač powinien Žyda brudnego, rozwia^zlego, a takže - anarchistycz-nego, buntownika i rewolucjoniste_, nieszanuja^cego ustalonego porza_dku. Taki pogla_d na przyklad rozwijal Otto Fenichel15. 12 Z. Freud, „Mojžesz i monoteizm", w: G.F.F. Hegel, Žycie Jezusa, Z. Freud, Moj-žesz i monoteizm, tlum. J. Doktor, Czytelnik, Warszawa 1995. 13 Co prawda, niektórzy psychoanalitycy uvvažali, že antysemityzm jest wyrazem ukrytej lub zgola niešwiadomej „Chrystofobíi" - wszak Jezus byl Žydem - projektowa-nej naste_pnie na Žydów: por. M. Samuel, The Great Hatred, New York 1940. Stad tež Samuel twierdzil, is ideologia antysemicka jest zámyslem „zabójstwa Boga". 14 E. Erikson, „Hitler's Imagery and German Youth", Psychiatry 1942, nr 5 (s. 475--493). W podobným duchu wypowiadal sie^ H. Loeblowitz-Lennard, „A Psychoanalytic Contribution to the Problem of Antisemitism", The Psychoanalytic Review 1945, nr 32 (s. 359-361) oraz R.M. Loewenstein, Christians and Jews. A Psychoanalytic Study, Intrer. University Press, New York 1952. 13 O. Fenichel, „Elements of PsychoanalyticTheory of Anti-Semitism", w: E. Simmel (red.), Anti-Semitism. A Social Disease, New York 1946. Wywód ten wprowadzilem dla ukázania znaczenia oskaržeň, które nabraly równiež politycznego charakteru, a daja_sie_ sprowadzič do oskar-ženia o sklonnošč Žydów do popierania wywrotowych programów, przede wszystkim - o sprzyjanie komimizmowi. W trakcie ostatních dyskusji na témat Jedwabnego watek koniunkcji: Žyd-komunista przewijal si? došč cz?sto, przywolany zreszta_ przez Jana Grossa w Sqsiadachi6, a potem dokladniej badany w opracowaniu Instytutu Pamie_ci Narodowej. Wspominam o tym, poniewaž w koňcowej wersji anldety zamiescili-šmy róžne pýtania, które mogly byč wskažnikami przekonania o zwiazku Žydów z komunizmem. Jednak okázalo sie_, že pomimo wažnošci tego watku w antysemickich konstmkcjach ideologicznych, nie mógl sie_ on znaležč w zakresie naszego wskažnika postawy antysemityzmu nowoczes-nego. Zarówno niektoré dane pilotažowe, jak przede wszystkim wyniki glównego badania anlcietowego nie dary podstaw, aby wlaczyč oskarže-nia Žydów o sprzyjanie komunizmowi w zakres naszego wskažnika. Co do wažnošci oskarženia Žydów o komunizm možemy tu powiedzieč tyle, že j ego ranga znacznie spadla w ciajju 10 lat, dzielacych oba badania. W odpowiedzi na pýtanie, dlaczego niektórzy nie lubia. Žydów (spelnialo ono role_ pýtania projekcyjnego na temat uzasadnienia nieche_ci do Žydów), na komunizm wskazafo w 1992 roku 14% badaných, a w 2002 o polowq mniej (7,5%). Dlatego tež nie wlaczylišmy oskaržeň o komunizm w zakres wskažnika17. Istotniejsze okázaly sie_ naste_pne elementy, skladajúce si? na ideologiczne antysemickie wyobraženie Žyda. Zwlasz-cza skojarzona z wladaniem kapitálem i bogactwem - ža^dza wladzy, ale nigdy niewyražana wprost. Žydzi zawsze chca^ kierowač, ale nigdy nie bezpošrednio; raczej jest to wladza ukryta, a w každým razie - chec zaj-mowania dajaxego wiadze_ stanowiska nie jest jawnie wyražana: Žyd skry-cie dažy do wladzy. Badania empiryczne pokazuj^ že ludzie maja^ wyro-bione przekonania o tym, jakie národy chca_ rzadzič šwiatem, ale - poza Žydami - wszystkie wyražaja. to otwarcie18. 16 J. Gross, Sqsiedzi. História zaglady žydowskiego miasteczka, Pogranicze, Sejny 2000, „Okupacja sowiecka, 1939-1941" i „Wybuch wojny sowiecko-niemieckiej i pogrom w Radzilowie", s. 31-50. 17 Co ciekawe, takže w badaniu ukraiňskim, towarzyszacym projektowi polskiemu w 2002 roku okázalo sie_, že oskarženia o komunizm, a nawet silnie obecne w propagan-dzie ZSRPv powiazania Žydów z syjonizmem jako wrogajdeologiajiie okázaly siqdosta-tecznie silne, aby zmodyfikowač wskažniki postaw antysemickich. Równiež na Ukra-inie pozostališmy przy pierwotnie skonstruowanych dla Polaków wskažnikach postaw. 18 Badali to takže Miroslaw Kofta i Grzegorz Sedek, por. M. Kofta, G. Sedek, „Struktura poznawcza stereotypu etnicznego: bliskosč wyborów parlamentaniych a przejawy antysemityzmu", Kolokwia Psychologiczne 1992, nr 1. 24 Ireneusz Krzemiňski Rozdiial 1. Postawy antysemickiepo dziesiqciu latach. 25 Na wskazanym elemencie ideologii antysemickiej - nade wszystko, jak wolno sadzic - oparta jest szczególna podejrzliwošč wobec Žydów i nawet wiqcej: skionnošč do wyjašniania zjawisk spoleczno-politycz-nych za pomoca. teorii spiskowej, przypisuja.cej im ulayty, niejawny wplyw na podejmowane decyzje polityczne, a zatem - na bieg dziejów. Poslužylo to za punkt wyjšcia koncepcji rozwijanej przez Miroslawa Kofte. Twierdzi on - postugujac sie. elementárni teorii poznawczej - iž možná mówič o dwóch sposobach stereotypizacji grupowej. Pierwszy z nich - zwany stereotypem egzemplarycznym - tworzony jest jako obraz przecie_tnego czy tež typowego czlonka grupy. Konkrétny osobnik z tej grupy može - ale nie musi - przejawiač cechy, jakie zawiera ste-reotypowe wyobraženie o jego grupie. Zupelnie inaczej jest z drugim typem, zwanym stereotypem duszy grupowej. Obraz dotyczy grupy jako takiej, wie_c každý jej czlonek - chcac nie chcac - nie može nie mieč chočby slabo zarysowanych cech, które defmicyjnie przysluguja. grupie19. Ternu typowi stereotypizacji Miroslaw Kofta przypisuje szczególne znaczenie w rozwoju postaw antysemickich, które w jego badaniach čoraz bardziej pokrywaja. sie. z badaniem šwiadomôšci spiskowej. Postawy antysemickie ulegaja_ tu swego rodzaju przedefmiowaniu, utožsamiajac sie. z typem postaw spiskowych. Znakiem i wskažnikiem antysemityzmu jest zatem obecnošč spiskowej koncepcji swiata spolecznego20. Spiskowy komponent antysemityzmu ideologicznego wiaže sie. z jesz-cze jedným, bardzo istotnym przekonaniem, wynikajacym zreszta. z kon-tekstu narodowego ksztaltowania sie. tej ideologii. Mianowicie bardzo wažne jest przekonanie, že Žydzi trzymajq_siq rázem, zakladajúce szcze-gólna_- rzec by sie. chciato narodowo-ideowa.- wie_ž mie.dzy wszystkimi Žydami, bez wzgle_du na to, gdzie žyja_ i jalcich paňstw sa_ obywatelami. Poglad ten ma natychmiastowe konsekwencje w postaci nieufnošci: Žyd, nawet zasymilowany,, jeden z nas", i tak w sytuacji krytycznej zachowa sie. lojalnie przede wszystkim wobec innego Žyda, chočby calkiem obce-go i be_dacego obywatelem irmego paňstwa. Jedna, z dramatycznych, hi-storycznych ilustracji tego typu rozumowania byla sprawa Dreyfnsa, letora podzielila Francje. i ukázala jej samej, že szlachetna, otwarta wersja 19 M. Kofta, G. Sejdek, „Struktura poznawcza stereotypu etnieznego" oraz M. Kofta, „Stereotype of a Group-As-a Whole: The Role of Diablic Causation Schema", Polish Sociological Bulletin 1995, nr 26, s. 83-96. 20 Por. np. M. Kofta, „Stereotyp spiskowy jako centralny skladnik antysemityzmu", w: M. Kofta, A. Jasiriska-Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwanmkowania psy-chologiczne i kulturowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001. patriotyzmu nie jest bynajmniej jedyna. forma, manifestacj i uezuč narodo-wych i že model nacjonalizmu, który powyžej okrešlilišmy jako obywa-telski, nie eliminuje nacjonalizmu etnieznego czy kulturalnego. Miroslaw Kofta ten element przekonaň ideologieznych na temat Žydów okrešla obecnie jako uznawany za byt intencjonalny, patrzenie na grupe, jak na pojedyneza. osobe.. Wi£tže to w dodatku z elementem, który nazywa „diabolieznym", a wie_c przypisuj^cyrn calej zbiorowošci i po-jedynezym jej czlonkom inteneje. czynienia zla, a przynajmniej szko-dzenia innym, nade wszystko tej grupie, czy zgola narodowej wiqkszo-šci, która „odkrywa" diaboliezne dzialanie spiskuja_cych Žydów21. W przywolanym artykule zarys „spiskowego stereotypu" wlašciwie polcrywa sie. z tym, co možná olaešlič mianem antysemickiego šwiato-pogla_du: w pelni užywa on i wykorzystuje trešó ideologii antysemickiej, tworzac z niej aktywna. intelektualnie i - rzec možná - osobowo-šciowo reprezentaeje. symbolieznego Žyda i Žydów. Model, zarysowany przez Koftej w istocie jest jakby odtworzeniem tych historycznych struktur mentálnych, które motywowaly dzialania spoleezne antysemitów. Co ciekawsze, wa_tek „diabolieznošci" zdaje sie. wskazywač na powia.-zanie miqdzy tradycyjnymi, religijnymi uzasadnieniami wrogošci wobec Žydów z tresciami nowoczesnej ideologii. Badania dowodza^ že trudno model ten, formulowany w uniwersalnym je_zyku psychologii poznawczej, zegzemplifíkowač na innych przekonaniach niž antyžy-dowskie. Nawet, jesli zbudowač swego rodzaju pomiar „spiskowošci" (rozložony zreszta. na wiele aspektów, co rozbíja spójnošč badanego šwiatopogla_du), to widač, že - przynajmniej w materiále empirycznym, którym posluguje sie. autor22 - jedynie Niemcy moga. byč postrzegani w podobny do Žydów sposób23. Trudno oprzeč sie. wraženiu, že ta re-konstrakeja nie može sie. obyč bez historycznego kontekstu. Nie jest to miejsce, aby wchodzič w polemike, z koncepcja_ Kofty -moju intencja_ jest tylko zwrócenie uwagi na odmiennoše prezentowa-nego tu podejšcia i možliwošc prostszego wyjašnienia interesuj^cych nas zjawisk, zárazem uwzgle.dniaja.cego kontekst historyczny w myšle- 21 M. Kofta, „Stereotyp spiskowy jako centralny skladnik antysemityzmu", s. 277. 22 Wedle bardzo skrótowej informacji, autor powomje sie. na badania uczniów war-szawskich liceów i techników. Najprawdopodobniej chôdzi o badania, które bardziej szczegóíowo opisane sa. w tomie specjalnie pošwie.conym stereotypom: „Myslenie ste-reotypowe", Studia Psychologiczne 2000, nr 38, z. 2. 23 M. Kofta, „Stereotyp spiskowy jako centralny skladnik antysemityzmu", s. 289, rys. 1, s. 290, rys. 2. 26 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickie po dziesi^ciu latach. 27 niu ludzi i warunkowaniu ich postaw. Te_ szczególna_ zbiežnošč w spo-sobie stereotypizowania Žydów i Niemców w naszym badaniu wyja-šniamy takže w inny sposób, wia_ža_c to z romantyczno-mesjaňskim modelem polskošci. Powoduje on, že Polacy defmiuja_ siebie w opozy-cji do symbolicznie znacza_cych innych - Žydów i Niemców24. Wracaja_c do naszego modelu postaw antysemityzmu nowoczesnego, to na jego teoretyczna_ zawartošč - ješli možná tak powiedzieč - sklada sie_ rekonstrukcja ideologii antysemickiej oparta na trzech elementach: Žydzi rzadza_ fmansami, dažq. niejawnie do wladzy, nade wszystko do wladzy nad áwiatem i zawsze trzymaja^ sie_ razeni, czyli charakteryzuja_ sie_mezwykla_lojalnošcia_wobec siebie nawzajem. Te trzy elementy jako osiowe dla ideologicznych przekonaň potwierdzily empirycznie odpo-wiedzi na wspomniane juž pýtanie o to, dlaczego niektórzy nie lubia. Žydów. Pýtania, które staly sie_ wskažnikami postaw antysemickich, utworzyly skale umožliwiajace pomiar nasilenia postaw. Pýtania uznané za wskažniki postaw antysemityzmu tradycyjnego (uzasadnianego religijnie) i antysemityzmu nowoczesnego (uzasadnia-nego ideologie politycznaj wybrališmy na ppdstawie sily zwiazków korelacyjnych spošród wiejkszej liczby pytaň zamieszczonych w ankie-cie. Ale zasadniczo podstawowe pýtania, które poshižyly do konstru-owania skal pomiarowych postaw sformulowališmy nieprzypadkowo, odwoluja_c sie_ zarówno do založen teoretycznych, powyžej pokrótce wyložonych23, jak i do praktyki badawczej, czyli pytaň uwzgle_dnianych wczešniej w polskich sondažach. Przegla_du takich pytaň z poczatím lat dziewie_čdziesiatych, zadawanych w rožných badaniach, dokonal Sla-womir Nowotny w artykule opublikowanym w Wiqzi26. Wlašnie na podstawie wczešniej zadawanych pytaň sformulowališmy nasze w an-kiecie z 1992 roku, dotycz^ce wprywu Žydów na žycie polityczne, gospodarcze oraz na media (pras$, rádio i telewizje_27), a takže pýtanie o wplywy Žydów w šwiecie. Odpowiedzi na te pýtania tworzg. podsta-we_ skali antysemityzmu nowoczesnego. 24 Por. I. Krzemiúski, „Polish-Jewish Relations, Anti-Semitism, and National Identity", Polish Sociological Review 2002, nr 1(137), szczególnie s. 37-45. 25 Pehiiejszy wywód i uzasadnienie naszych decyzji znaležč možná w tomie, referujacym pierwotne badanie, por. H. Datner, Štruktúra i wyznaczniki postaw antysemickich oraz I. Krzemiňski, „Wprowadzenie", w: I. Krzemiňski (red.), Czy Polacy sq antysemitami? 26 S. Nowotny, „Czy antysemityzm ma wplyw na žycie w Polsce?", Wiei 1993, nr 4. 27 Nasi koledzy pýtali o wpíyw na kulturq, lecz korzystne okázalo sie_ sprecyzowanie tego okrešlenia. Wprost zapytališmy o to, czy Žydzi winni sa_ zabójstwa Jezusa oraz czy sami sa_ odpowiedzialni za to, co ich spotyka28. Zakíadališmy takže pierwotnie, že w zakres wskažnika antysemityzmu tradycyjnego wej-dzie odpowiedž na pýtanie, czy respondent uwaža, iž ktoš urodzony w žydowskiej rodzinie w Polsce pozostanie Žydem, nawet ješli czuje siqPolakiem. Pozytywne odpowiedzi nie sa_ wcale rzadkie, ale ich zwia_-zek z poprzednimi dwoma pýtaniami okázal siq zbyt slabý, aby je wla_-czyč w zalaes wskažnika. Poznawcze podejšcie do konstruowania pytaň kwestionariuszowych zwraca uwagq na to, že pýtania moga_ wywolywač odpowiedzi prak-tycznie odlegle od potocznego, codziennego spôsobu myslenia czlo-wieka i reálnych jego motywacji. Moga. wie^c raczej odtwarzaó nie tyle aktywne postawy jednostek, ile ich znajomošé rožných gotowych sche-matów poznawczych, klisz interpretuj a_cych šwiat lub stereorypów. Jak dowodzi Antoni Sulek, autor opracowania wyników badania TNS OBOP przeprowadzonego dla Gazety Wyborczej w kwietniu 2002 roku, przy-pisanie Žydom za dužego wplywu na sprawy laaju pojawia síq sponta-nicznie bardzo rzadlco (ok. 1% odpowiedzi). Udzial Žydów wzrasta, gdy pytac o wphyw mniejszošci narodowych (19% odpowiedzi), nato-miast dopiero pýtanie wprost dotycza_ce wplywów Žydów przynosi 25% odpowiedzi, že sa_ one za duže29. Z cala_ pewnošcia_ možná zgodzič sie. z wnioskiem plyna_cym z tých badaň: deklarowane postawy antyžydowskie moga_byč wcale nieaktyw-ne, a nawet „gleboko schowane" - ješli možná tak powiedzieč - w šwia-domošci poszczególnych osôb. Jednak nawet i ci, którzy reaguja.na haslo „Žyd" dopiero przy najsilniejszym i calkiem jednoznacznym bodžcu, róžniq. sie_ postawa. od pozostalých, którzy odpowiadaja^ negatywnie na ten jednoznaczny bodziec, nie ulegaja_c fóbii žydowskiej. Stawia to przed nami bardzo wažny problém - reálnej wartošci socjologicznej wiedzy ankietowej o deklarowanych postawach. Z góry warto wiqc zauwažyč, že te deklarowane indywidualne pogla_dy i nastawienia nie sa^ wcale j ed-noznacznym wskažnikiem slclonnošci do ich spolecznego manifesto-wania. Uwaga ta pozwoli byó može z dystansem spojrzeč na wyniki, które mogq. si$ wydac niepokoja_ce. 28 Okrešlenie to formuluje nie wprost pogla.d, že to Žydzi, przez sposób bycia, pro-wokuja_ negatywne reakcje. Možná to uznaé za swego rodzaju egzemplifikacjq przekonaň „diabolicznych", zawartych w cytowanych rozwažaniach Kofty. 29 A. Sulek, O „wpfywie Žydów" w Polsce. TNS OBOP dla „Gazety Wyborczej", Warszawa, czerwiec 2002. 28 lreneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postmvy antysemickiepo dziesiqciu latách. 29 Wracajac do naszych wskažników, warto jeszcze powiedzieč, že od-powiedzi na wybrane pýtania stwarzaly možliwošč obliczenia rôznych skal. Przede wszystkim sformulowanie pytán-przyiiajmniej naszym zda-niem — pozwala odpowiedzieč negatywnie na zakladané w pýtaniu tezy 0 wplywie Žydów. Odpowiedzi te byry nie tylko wyborem przeczacej od-powiedzi - w istocie stanowily zárazem odrzucenie ukrytých založen pýtania o wprywy Žydów w Polsce czy w šwiecie, gdy pytaný deklarowal, že zdecydowanie nie zgadza sie_ ze stwierdzeniem o wptywie Žydów. Dla-tego tež možemy mówič o anty-antysemickich postawach. Istotnie, odpowiedzi na baterie, wskažnikowych pytaň pozwolily nam skonstruowač dwie skale: jedna_, która mierzy nasilenie postaw antyse-mickich poprzez zliczanie odpowiedzi potwierdzajacych teze. pýtania 1 drugaj mierzaca. sile. niezgody czy odrzucania punktu widzenia wyra-žonego w trešci pýtania. Mamy wie.c wskažniki antysemityzmu i wskažni-ki postawy anty-antysemityzmu; moga. one uzyskiwač wartošci od 0 -brak antysemityzmu lub wlašnie akceptacja wszystkich antysemickich odpowiedzi do 4 - zdecydowany antysemityzm lub zdecydowany anty--antysemityzm, czyli odrzucenie wszystkich možliwošci wyraženia an-tyžydowskiej postawy. Potwierdzeniem tego rozumowania može byč fakt, iž wšród zdecy-dowanych anty-antysemitów prawie 60% wybralo w odpowiedzi na pýtanie o powody nielubienia Žydów stwierdzenie, že niechqč do Žydów jest nieuzasadnionym poglqdem, wyniesionym z tradycji. Podobnej odpowiedzi udzielilo ponad 50% osob, które maja^ 0 na skali antysemityzmu. Analogicznie powstary dwa wskažniki, dotyczace antysemityzmu tra-dycyjnego: wskažnik antysemityzmu i anty-antysemityzmu, moga.ce przybierač wartošci od 0 - brak antysemityzmu lub odpowiedzi antysemickie, do 2 - zdecydowany antysemityzm lub zdecydowane odrzucenie odpowiedzi antysemickich30. 2. WYSTgPOWANIE POSTAW ANTYSEMICKICH I POSTAW ANTY-ANTYSEMICKICH W POLSCE Zaprezentujemy ponižej najprostsze tabele i rysunki, przedstawiaja_-ce rozpowszechnienie postaw antysemickich w Polsce, porównujac dane z 1992 i 2002 roku. Tabela 1. Wskažniki antysemityzmu nowoczesnego 1992 2002 Skala antysemityzmu liczebnosč N nowoczesnego procent liczebnosč N procent 0,00 brak antysemityzmu 386 38,2 355 32,4 1,00 233 23,0 198 18,0 2,00 87 8,6 93 8,5 3,00 137 13,6 154 14,0 4,00 zdecydowany antysemityzm 168 16,6 298 27,1 Suma 1011 100,0 1098 100,0 Rysunek 1. Antysemityzm nowoczesny w Polsce w 1992 roku 30 O sposobie konstrukcji wskažników pisafa szczególowo H. Datner, „Struktura i wy-znaczniki postaw antysemickich". Rysunek 2. Antysemityzm nowoczesny w Polsce w 2002 roku 30 Ireneusz Krzemiňski Jak widač, w ciaju 10 lat zdecydowanie wzrósl odsetek osob, które okrešlilismy za pomoci naszych wskažników jako prezentujíce posta-wy antysemity zrnu nowoczesnego: z ok. 17% do 27%. Obnižyl siq odsetek osob, które nie odrzuciry ani jednej antysemickiej odpowiedzi. Cie-kawe, že zárazem wzrosla liczba odpowiedzi, które zakwalifíkowališmy jako anty-antysemickie (por. tabela 2). Tabela 2. Wskažniki anty-antysemityzmu nowoczesnego Anty-antysemityzm nowoczesny 1992 2002 liczebnošč N procent liczebnošč N procent 0,00 antysemityzm 1,00 578 162 57,1 16,0 502 140 45.7 12.8 2,00 61 6,0 76 6,9 3,00 130 12,9 208 18,9 4,00 zdecydowany anty--antysemityzm 80 8,0/ 172 15,7 Suma 1011 100,0 1098 100,0 Dwukrotnie wzrosla liczba badaných, którzy odrzucili wszyst-kie 4 možliwošci udzielenia niechejnych Žydom odpowiedzi. Ježeli wie_c wzrósl odsetek antysemickich deklaracji, to równiež wzrósl (i nawet w wiekszym stopniu) procent odpowiedzi, odrzucajacych antysemickie deklaracje. Warto tež zwrócič uwage_ na znaczne obniženie siq odsetka braku odpowiedzi. Možná zaryzykowač teze. - nie tylko na podstawie tych odpowiedzi, ale takže odpowiedzi na inne pýtania - že nastúpila wyražna polaiyzacja postaw: postawy wobec Žydów staly sie: wyraž-niejsze, a ich prezentacja mniej problematyczna, ale zárazem ludzie maja_ tendencje. do przybierania postaw wyražnie žyczliwych badž niežyczli-wych Žydom, czy tež krytycznych wobec nich. Ježeli chôdzi o postawy antysemityzmu tradycyjnego, to ich odsetek nie ulegt zmianie w ciqgu 10 lat (por. tabela 3). Rozdzial 1. Postavy antysemickie po dziesieciu latách... 31 Tabela 3. Wskažniki antysemityzmu tradycyjnego Antysemityzm tradycyjny 1992 2002 liczebnošč N procent liczebnošč N procent 0,00 brak antysemityzmu 594 58,8 603 54,9 1,00 300 29,7 368 33,5 2,00 maksymalny antysemityzm 117 11,5 127 11,6 Suma 1011 100,0 100,0 100,0 2,00 - 1,00 í \ l 0,00 0,00 brak antysemityzmu - 2,00 maksymalny antysemityzm Rysunek 3. Antysemityzm tradycyjny w 1992 roku 2,00_ 1,00 0,00 0,00 brak antysemityzmu - 2,00 maksymalny antysemityzm Rysunek 4. Antysemityzm tradycyjny w 2002 roku Tabela 4. Wyksztatcenie a antysemityzm tradycyjny Poziom wyksztatcenia Antysemityzm tradycyjny 1992 Antysemityzm tradycyjny 2002 0 1 2 0 1 2 N % N % N % N % N % N % Podstawowe 188 52,8 103 28,9 65 18,3 107 51,7 60 29,0 40 19,3 Zasadnicze zawodowe 134 53,6 86 34,4 30 12,0 142 49,0 104 35,8 44 15,2 Šrednie 174 66,2 75 28,5 14 5,3 236 56,6 149 35,7 32 7,7 Pomaturalne 48 69,6 18 26,1 3 4,3 Wyžsze 50 71,4 17 24,3 3 4,3 105 1,3 55 32,3 11 6,4 0 = brak antysemityzmu; 2 = maksymalny (zdecydowany) antysemityzm Tabela 5. Wyksztatcenie a érednie wartošci wskažników w 2002 roku Poziom wyksztatcenia Wskažnik » antysemityzmu nowoczesnego anty-antysemityzmu nowoczesnego antysemityzmu tradycyjnego anty-antysemityzmu tradycyjnego Podstawowe 1,8986 1,0676 0,6763 0,9275 Zawodowe 2,0655 1,4379 0,6621 0,9552 Šrednie 1,7674 1,6115 0,5108 1,2254 Wyžsze 1,8070 1,7193 0,4503 1,3099 Šrednia dla populacji 1,8783 1,4783 0,5733 1,1097 O P n n- O N N to p í-í. O a «• S EL O < N CL OJ i-rj OJ 03 N fa 3 o a > N po S. O ,CD T3 03 O 03 ^ -si o 3.^ 3 2a g B § ,— o řr a. ° í 2 js tra n 3 ° S. 2 *3 CD 03 crq a- < fv, W p H-B ^< CD N S í g 2 S * i", 03 BL 2 o ° ^ i» c s •—- (T) r a; o cd C/3 a cd n CL' l£3 o o n í 55 v; a ^ o •< pr ^ 2- N -o ^ H-o ti » » ° ň |_, CD co re" Í2 ^ t-. n "i n CD v; CD CD 3 o CD N Ps D 03 g N- C CL a- oj b Cl „ Ci. CD ^ §• I O a í oT | 8 52. ^ rCD oT a 3-3 Š. 03 rCD oas S čí cd <—,. a, n> < S3- S" S lil o v» ^ ^ a a- w o a fL cd n O N CD ti O cr Cl p p N- a 3 p cd O CD p <"d rCD crq i—i. o CD i D- ' p 1-1 pr cd n ^< N- cd N Mí, s co O p n 3 N Crq £L 3 o' , o N 13 O o S o 34 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickiepo dziesieciu latách. 35 gromadzeniawiedzy i zdobywania wyksztalcenia - nie dokonca SEipraw-dziwe, žeby nie powiedzieč, iž zbyt optymistyczne. Wyžsze wyksztal-cenie wcale nie eliminuje drugiego typu postawy antysemickiej: antyse-mityzmu nowoczesnego. W badaniu z 1992 roku okázalo si? nawet, že odsetek antysemitów najnižszy byl w grupie osob o wyksztalceniu po-maturalnym, a nie w najwyžej wyksztalconej grupie (14,5% w porów-naniu z 18,6% wšród osob z wyžszym wyksztalceniem). W 2002 roku odsetek zdecydowanych antysemitów w grflpie osob z wyžszym wyksztalceniem jest tylko nieco wyžszy niž wšród osob ze šrednim wyksztalceniem31 (25,9% osob ze šrednim i 26,3% z wyžszym wyksztalceniem, co nie jest róžnica. znacza_caj. Niemniej jednak poziom wyksztalcenia odgrywa istotna_ role. w pro-blematyce antysemityzmu: o ile wyksztalcenie nie eliminuje wprost postaw antysemityzmu nowoczesnego, o tyle bardzo wyražnie wplywa na przyjmowanie postaw przeciwstawiajacych si? antysemityzmowi, czyli postaw nazwanych tu anty-antysemickimi. Obrazuja. to nastqpne tabele, poslugujace si? šrednimi wartosciamf na skali anty-antysemity-zmu nowoczesnego dla poszczególnych kategorii wyksztalcenia. Tabela 6. Wartoéci árednie anty-antysemityzmu a wyksztalcenie (1992) Wyksztalcenie Anty-antysemityzm nowoczesny Anty-antysemityzm tradycyjny Niepetne podstawowe 0,8148 0,5926 Podstawowe 0,7799 0,7874 Zasadnicze zawodowe 1,0179 1,8884 Niepetne šrednie 0,6136 0,7727 Šrednie 1,0872 1,1074 Pomaturalne 1,4194 1,2581 Niepetne wyžsze 1,5000 1,2143 Wyžsze 1,5288 1,2404 Šrednia dla populacji 0,9873 0,9063 Tabela 7. Wartoéci šrednie anty-antysemityzmu a wyksztalcenie (2002) Wyksztalcenie Anty-antysemityzm nowoczesny Anty-antysemityzm tradycyjny Podstawowe 1,0676 0,9275 Zawodowe 1,4379 0,9552 Šrednie 1,6115 1,2254 Wyžsze 1,7193 1,3099 Šrednia dla populacji 1,4783 1,1097 W obu wypadkach anty-antysemityzmu poziom wyksztalcenia istot-nie wplywa na przyjmowanie takich postaw, ale szczególnie widoczne jest to dla anty-antysemityzmu nowoczesnego. I przed 10 laty, i obecnie im wyžszy poziom wyksztalcenia, tym wyžsza šrednia na skali anty--antysemityzmu nowoczesnego, co oznacza wi?ksza_ Hczb? odrzuceň antysemickich odpowiedzi. W roku 2002 šrednie sa_ wyžsze niž w 1992 roku, co dowodzi wi?kszej sily odrzucania przy zmniejszeniu si? braku odpowiedzi. Jedna^ ze zmiennych najsilniej bodaj róžnicujacych poziom antysemityzmu jest wiek badaných (por. tabela 8). Ježeli porównywač miary zaležnošci eta, to zwiazek zmiennej wieku jest silniejszy dla wi?kszošci wskažników antysemityzmu i anty-antysemityzmu niž dla innych wažnych czynników, takich jak wyksztalcenie i wiara religijna. Z jednym wyjaticiem: wiara religijna silniej jeszcze niž wiek wplywa na postawy antysemityzmu tradycyjnego32. Nie ulega watpliwošci, že mlodszy wiek badaných sprzyja nie tylko zanikowi postaw antysemickich, ale odrzucaniu dawnych, nieche_tnych Žydom postaw. Mlodzi ludzie nie sa_ wi?c sklonni deklarowač niech?tnych Žydom, antysemickich postaw, a zgola sklaniaja_ si? do przeciwstawienia si? im. W badaniu z 1992 roku zwracališmy uwag?, že religijnošč - szczególnie mierzona deklaracjami wiary, ale tež i za pomoca_ odpowiedzi o cz?stošč praktyk religijnych33 - wprywala wyražnie na postawy an- 31 W obecným badaniu nie uwzglqdnilišmy kategórii osôb z wyksztalceniem poma-turalnym, gdyž praktycznie zanikla ona, a ze wzgle_du na zmiane_ systému ksztaícenia wszyscy badacze zmienili kategórie kwalifiknja.ce poziom wyksztalcenia. 32 Eta-kwadrat dla wieku dla antysemityzmu tradycyjnego wynosi 0,041, dla wiary -0,050, dla wyksztalcenia 0,017, a dla anty-antysemityzmu tradycyjnego analogicznie: 0,023, 0,034, 0,041. 33 Zastosowališmy pýtania, užywane na ogól przez dhigi czas w badaniach sondažo-wych w latách powojennych. Obecnie užywa si? precyzyjniejszych wskažników, ale záležalo nam na možliwoáci porównaií. Pýtanie brzmialo: Jaki jest Pana(i) stosunek do CP C" ^ "š 0 J2. ° § a ? 1 u Q, o cr v; < 'o' ^rT < ni fi n a- n í3- S ;£ S ^..» 3 < n ^ <; " 5 i/>, rp -• S o S- c 3i2 Ěi - 2- °:" • n s n 2. "3 -S . H. o- >=: o 3 < O N n 2. o (S g " : S re "d » n i_» N g 3 !' i-f í o q tŕ ti ä" o S. i O T3 o d £. *■ 2 3 Tabela 8. Wiek a šrednie wartošci wskažników anty-antysemityzmu i antysemityzmu3 1992 2002 Wiek Anty--antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm tfadycyjny Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny 18-24 lat 1,3280 1,5020 1,3353 2,0347 0,3584 1,3295 25-39 lat 1,1112 1,0171 1,6367 1,6592 0,4457 1,1348 40-59 lat 0,9689 0,8734 2,0865 1,3740 0,6514 1,0967 > 59 lat 0,6664 0,7755 2,1825 1,0675 0,7341 0,9524 Šrednia dla populacji 0,9859 0,9271 1,8783 1,4783 0,5733 1,1097 Tabela 9. Wiara a árednie antysemityzmu i anty-antysemityzmu (2002) Wiara religijna Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny Gt^boko wierzqcy 2,2088 1,1978 0,9066 0,8297 Wierzacy 1,8093 1,5244 0,5183 1,1430 Niezdecydowany 1,8182 1,8864 0,3636 1,4090 Niewierzacy 2,0000 1,3448 0,4138 1,3793 Zdecydowanie niewierzacy 1,4444 1,7778 0,3333 1,3333 Šrednia w populacji 1,8789 1,4815 0,5730 1,1091 p = (0,04-0,00) Tabela 10. Praktyki religijne a érednie antysemityzmu i anty-antysemityzmu (2002) Wiara religijna Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny Praktykujacy regularnie 1,9814 1,3588 0,6680 1,0268 Praktykujacy nieregularnie 1,8080 1,5761 0,5212 1,1521 Zachowuje tylko praktyki jednorazowe (chrzest, šlub) 1,7222 1,6019 0,4537 1,1574 Nie praktykuje w ogóle 2,0638 1,3191 0,3830 1,2340 Šrednia w populacji 1,8915 1,4659 0,5764 1,0980 n b á o S. ts>> rP O n ^ £l b FT O rCO g" s* N ^ 5 B B Ol' ^ b VI b CD o 3. ST1 O C/2 < B 4 S r?" >-t ^3 r^i B. p = (0,2 - 0,00); czeáč wyników w tabeli nie jest istotna statystycznie. a. cd BT p p P cď o O p n £. rP 3 s g. O O* CTQ O sr » N o B N- f) S. í s. £1,. iíl S ° a S. p o CL on p O' S. ^ p' 3. to S' o < to ^- N S-cT P' o O O (B P cj* N B S. p o P- g f! B. £f o. l2 ^ co Pi ja P B : 35,5 63,6 36.4 63,6 36,4 Niewierzacy 64,3 35,7 64,3 35,7, 46,4 .53,6 71,4 28,6 ■ Tylko niektoré zaležnoéci istotne statystycznie wg wartošci chi2. Tabela 15. Antysemityzm nowoczesny i powody niecheci a wyksztatcenie (2002) Wyksztatcenie Poziom antysemityzmu nowoczesnego Žydzi zawsze popierajú si? Žydzi skrycie daža^ do wtadzy Žydzi mája, finanse éwiata Niecheč do Žydów to przesa^d nie tak nie tak nie tak nie tak Podstawowe 0 39,5 26,9 44,8 19,5 46,8 16,0 V 25,0 ľ- 59,3 v 4 16,3 ŕ;J:47;4.;vľ 19,2 ::í;41,5;: 22,2 37,0 36,5 6,8 Zawodwe 0 31,5 19,6 33,7 16,5 34,4 14,0 : 20,0 42,2 4 23,6 40,2 24,6 38,3 23,0 42,1 36,0 16,7 Šrednie 0 37,2 26,5 23,4 16.8 44,7 17,0 24,1 : 49,7 4 21,8 33,1 17,6 39,1 15,9 v: 40,4 : 34,6 10,6 Wyžsze 0 39,8 19,2 37,7 :i: 20,0 45,1 10,1 21,7 50,0 4 19,4 35,6 21,7 33.8 19,6 r 36,2 30,4 17,9 Wiekszosč zaiežnošci jest istotna statystycznie wg wartoáci chi2. W powyžszej tabeli zamiešcilišmy jedynie odpowiedzi tych, którzy osiacjneji skrajne pozycje na naszej skali: 0 - brak antysemityzmu i 4 - zdecydowany antysemityzm. Procentowanie w kolumnach, czyli cyfry obrazuja., jaki odsetek wybierajacych dana. odpowiedž na pýtanie o powody niecheci do Žydów zajmowat na skali pozycje 0, a jaki 4 spošród wszystkich w danej kategorii wyksztalcenia, odpowiadajacych na pýtanie. Liczby nie moga. si; o >> T3 ro E N >, E oj co >> c ro c ra o q. oh -t—» co co >. l_ o .q co N _ro tu o o. o. o o" o" o" o" o o o o to -~ T~ W co ** m en co Z cm T- ■* lo >, ? C co cd_ a mal S? cd co" cm" O >, O) U) cu esn ma z cm t-~ co cd cd r-cm N CN U o o cd cm in c s? oď lo co" cm co co co E N ™ t— cd 00 em z in T-" co co CO >> c ra m O o) E s? m" in co" ■* o en m m in 'Ň ro k. O xi Q. o co co o 00 co cm cm cd in ro bory sówk Za licja ngre: jski ma ro o ZS Ľ) Q_ W o ii Tabela 17 pokazuje najwyražniej, že antysemityzm tradycyjny najcze_st-szy jest na terenach dawnej Galicji, a wie_c w poludniowo-wschodniej cze.šci kraju, a w Kongresówce - zapewne z powodu cze.šci wysoce zin-dustrializowanej dawnych ziem Królestwa - znacznie rzadszy. Zjednej wie_c strony widzimy tutaj, jak dalece tradycja historyczna, i to došč daw-na, wciaž odciska sie. na ludzkich postawach, a z dragiej strony - widač tež wyražne zmiany, jakie przyniosla história najnowsza. Sytuacja materiálna, a wlašciwie bieda i zle warunki žyciowe cze_-sto wia_zane sa, z postawami nieche_ci grupowej, a wie.c i z antysemityz-mem. Ježeli jednak odwolač sie. do obiektywnych wskažników, takich jak dochód, to wówczas okaže sie., že biedniejsi wcale nie deklaruj a. czeiciej antysemityzmu, a rzadziej - zamožni. Možná oczywišcie po-wiedzieč, že przeciež liczbowe dane o dochodzie uzyskujemy takže je-dynie z deklaracji anldetowanych i moga. one byč w dužym stopniu nie-prawdziwe. Wydaje sie. jednak, že ci badani, którzy odpowiadaja. na pýtanie o dochody raczej deklaruje rzeczywiste ba_dž zbližone do praw-dziwych liezby. Przemawia za tym, po pierwsze, fakt dužej ilosci od-mów odpowiedzi na to pýtanie - niemal 30% naszych anldetowanych uchýlilo siq od podania swego dochodu. Po dmgie, zadeklarowane odpowiedzi wysoko koreluja. sie. z odpowiedziami na inne pýtanie: o ocene. swych warunków materiálnych (od bardzo zlých do bardzo dobrých). Wspólczynnik korelacji Pearsona wynosi +0,465, jest wie.c znaczaxy (Spearmana +0,460). Zárazem tabela korelacji odpowiedzi na oba pýtania obrazuje charakterystyczny fakt: nawet spošród osiajaja_cych naj-nižsze dochody znaczna cze.se ocenia swa_ sytuaeje. materiálna, jako „raczej zlaj' a nie zlaj czy bardzo zla_. Jednoczešnie 1,5% osiajjaja.cych najwyžsze dochody uznaje swa. sytuaeje. za „bardzo zla.". Wydalo sie. wie_c niewatpliwe, že postawy niechqci gmpowych i antysemityzmu zaleža^ nie tyle od obiektywnych cech položenia, ile od odezuč ludzi i zdefiniowania ich sytuacji žyciowej. I istotnie, odpowiedzi na wskazane juž pýtanie o ocene. warunków materiálnych daja_ wyražne zaležnošci, istotne statystycznie (p = 0,025): zla ocena warunków materiálnych wlasnych i rodziny sprzyja antyse-rnityzmowi nowoczesnemu. Taleže tradycyjnemu, choč tutaj mamy do czynienia z interesujacym odste.pstwem od tendeneji: w grapie ocenia-ja.cej najlepiej swa. sytuaeje. materiálna, rosnie odsetek zdecydowanych antysemitów (zaležnošč jest istotna statystycznie, p = 0,000). Analo-gieznie czejstošč postaw anty-antysemickich rošnie wšród grup lepiej oceniaja.cych swa_ sytuaeje. materiálna, (zaležnošci sa_ istotne statystycz- 46 Ireneiisz Krzemiňslä Rozdzial 1. Postawy antysemickiepo dziesiqciu latách 47 nie, p = 0,000). Možemy to zilustrowač w postaci prostszej tabeli, obrazuj a_cej šrednie wartošci antysemityzmu i anty-antysemityzmu dla po-szczególnych kategorii ocen wlasnej sytuacji materiálnej. Tabela 18. Antysemityzm i anty-antysemityzm a ocena sytuacji materiálnej, šrednie wartoáci wskažników (2002) Ocena Šrednie na skali antysemityzmu/anty-antysemityzmu warunków materiálnych Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny Bardzo zte 2,1552 1,0862 0,7414 0,9138 Zte 2,2673 0,7624 0,8119 0,7723 Raczej zte 1,9688 1,3500 0,6375 1,0063 Šrednie, przeciefrie 1,8644 1,5158 0,5335 1,1479 Došč dobre 1,6134 1,9160 0,3782 1,3529 Dobre (ŕ i bardzo dobre 1,5128 2,0385 J 0,6026 1,2692 Suma - šrednie w populacji 1,8801 1,4797 0,5738 1,1107 W powyžszej tabeli možná zaobserwowač nieprawidlowošč, o ktorej wspominalem: wzrost postaw antysemityzmu tradycyjnego wšród najlepiej oceniajacych swe warunki materiálne. Poddališmy wie_c nasze zmienne dalszej „obróbce", dokonuja_c analiz trójzmiennowych, uwzglqdniajacych wyksztalcenie i miejsce zamieszkania. Otóž, przy wprowadzeniu zmiennej wyksztalcenia jako zmiennej kontrolnej, za-ležnošč miqdzy ocena_ wlasnych warunków materiálnych a deklarowa-nym antysemityzmem znika ba_dž sie_ komplikuje. Jedynie dla osob z wyksztalceniem šrednim zachodzi zaležnošó, iž lepsza ocena warunków materiálnych prowadzi do spadku deklaracji antysemickich. To samo možná powiedzieč o osobách z najwyžszym wyksztalceniem: antysemickie postawy delclarujq.najcze_šciej i cze_sto bardzo zle, i zle oceniaja^-cy wlasne warunki materiálne (40% i 50% w porównaniu z 27% i 20% z dwóch najwyžej oceniajaxych swe warunki). Natomiast w kategorii osob z wyksztalceniem podstawowym zachodzi zgola odwrotna zaležnošó: czeiciej deklaruje antysemityzm ci, którzy lepiej oceniaja. swe warunki. Bardziej regularnie przejawiajq. si? natomiast zaležnošci w od- niesieniu do postawy anty-antysemickiej. Tutaj, istotnie, dla wie_kszosci kategorii wyksztalcenia anty-antysemityzm jest cze_stszy wšród lepiej oceniajacych wlasne warunki materiálne, z pewnymi jednak wyjatíca-mi: przede wszystkim dla osob z wyksztalceniem wyžszym zaležnošó znika, a przy wyksztalceniu zawodowym tendencja jest zalámaná, bo wšród najlepiej oceniajacych swe warunki jest tu gwaltovvnie mniej anty--antysemitów niž wšród poprzedzaja_cej ich kategorii nieco gorzej oceniajacych swa_ sytuacji Jeszcze inaczej przedstawia siq to dla wskažników antysemityzmu tradycyjnego. W wiejkszošci grup poziomu wyksztalcenia polepszenie oce-ny wlasnej sytuacji materiálnej obniža deklaracje antysemickie. Ale, po pierwsze, nie dotyczy to osob z wyksztalceniem podstawowym: znika zaležnošó mie_dzy ocena. warunków materiálnych a antysemickimi dekla-racjami. Po drugie, w pozostalých grupách wyksztalcenia tendencja spadku antysemityzmu zalamuje sie_ wšród najlepiej oceniajacych wlasne warunki materiálne! Dotyczy to zarówno wskažnika antysemityzmu, jak i anty--antysemityzmu. Wynikaloby z tego, že ci, którzy najlepiej oceniajq. swe warunlci, sa_ sklonni do czqstszych deklaracji antysemickich niezaležnie od wyksztalcenia, a w každým razie - jest to wažne dla osob z wyksztalceniem ponadpodstawowym. Taka tendencja jest wyražna przede wszystkim dla wskažników postaw antysemityzmu tradycyjnego. Zaležnošó mie_dzy ocena_ sytuacji materiálnej a miejscem zamieszkania i antysemityzmem zachowuje sie_ kapryšnie: w zasadzie w wielkich miastach (powyžej 200 tys. mieszkaňców) najwiqcej antysemitów i no-woczesnych, i tradycyjnych jest wšród najgorzej oceniajacych swe warunki. Generalnie možná jednak powiedzieč, že ta zmienna kwestionu-je zaležnošó miqdzy ocena^ warunków a deklaracjami antysemickimi: pojawiaja_ siq sprzeczne tendencje, albo, nawet ješli zarysowuje sie_ jakás oczekiwana prawidlowošc - na przykiad, že wiqcej anty-antysemi-tów bqdzie wšród dobrze oceniaja_cych swe položenie - to i tak jest ona zaklócona w wielu wypadkach. Mieszkaňcy wsi najlepiej oceniaja^cy swq. sytuacji materiálna, czqšciej deklaruj ^.antysemityzm i rzadziej anty--antysemityzm w porównaniu z gorzej oceniajaxymi swe warunki. Podobme dzieje siq w malých miastach. Prowadzi to do nieco smutnego wniosku: ješli uznač, že lepiej wyksztalceni i ci, którzy oceniaja. dobrze i bardzo dobrze wlasne warunki materiálne naleža. do miejscowych elit spolecznych, to najwyražniej w tych lokálnych elitách malomiastecz-kowych i wiejskich postawy antysemickie sa. cze_ste, a nawet czqstsze niž wšród tych, którym gorzej siq powodzi. 48 Ireneus: Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickie po dziesiqciu latách. 49 Postanowilem w zwia_zku z tym sprawdzič jeszcze inna_ wiazke_ zalež-nošci, wla_czaja_c w to pýtanie, które zadališmy w ankiecie z 2002 rolai o przekonania na témat obecnošci polityków žydowskiego pochodzenia w Polsce (odpowiedzi na to pýtanie omawiam w nástupných rozdzialach). Mie_dzy deklarowanymi postawami antysemickimi a przekonaniem, že vi' Polsce jest wielu polityków pochodzenia žydowskiego zachodza_ wy-ražne ijednoznaczne zaležnosci, w przypadku obu wskažników antysemityzmu istotne statystycznie (p = 0,000). Zdecydowany antysemityzm podwyžsza wydatnie pozytywna_ odpovviedž na témat obecnošci wielu polityków, a brak antysemickich odpowiedzi - odwrotnie. Ježeli podobnie jak poprzednio dokonamy analizy trójzmiennowej, badajac zaležnošč pogladu o politykach žydowskich od oceny wamnków materiálnych dla mieszkaňców róžnych miejscowošci, to takie przekona-nie jest cze^stsze wšród žle oceniajacych swe warunki dla - wlašciwie -mieszkaňców wszystkich miast, od najmniejszych do najwiejcszych. Wy-jatkiem sq. mieszkaňcy wsi, gdzie przekonania o tym, že w Polsce wielu jest polityków žydowskiego pochodzenia nie zaleža. od oceny wlasnej sytuacji, co mogloby byč pewnym potwřerdzeniem tezy o przekonaniach antysemickich wšród lokálnych elit. Byó može wažniejszym wyznacznikiem postaw antysemickich moga_ byč sympatie polityczne, diatego tež tym sie. teraz zajmiemy. W naszej anldecie poza pytaniem o to, na kogo respondent glosowal w ostatních wyborach parlamentarnych (które odbyly sie_ mniej wiqcej rok przed realizacja, ankiety), mielišmy inne pýtania, precyzuja_ce postawy ideolo-giczno-polityczne anlcietowanych, przede wszystkim pýtania o ocenq, czy to dobrze dla Polski, ±e do Sejmu weszla Samoobrona i Liga Pol-skich Rodzin, a niedobrze, že nie weszla AWS i Unia Wolnoáci. Ponad-to pytalismy o pogla^d na przystapienie Polski do Unii Europejskiej. Jak sie_ okazuje, zaležnosci sa_ jasne i klarowne, anawetpozwalajqma ciekawe wnioski. Okázalo si$, že dla antysemityzmu i anty-antysemity-zmu nowoczesnego zaležnosci mie_dzy glosowaniem na okrešl 0114 partie^ a antysemickimi postawami sa_ istotne statystycznie, ale nieistotne dla antysemityzmu tradycyjnego. Niemniej jednak w stosownej tabeli zaležnosci zdecydowanie najwie_cej deklaracji antysemityzmu tradycyjnego zložyli zwolennicy Samoobrony, podczas gdy stosunkowo niewielu bylo wšród nich glosuj axych na LPR. Natomiast spošród tych, którzy glosowali na LPR, najwiqcej jest deklarujacych postawy antysemityzmu nowoczesnego (wyniki w tabeli 19). Bardzo przejrzyscie možná to wyjašnic wyznawana_ przez LPR ideológia^ w najwyražniejszym stop- niu nawiazujaca_ do tradycji ideologicznej Narodowej Demokracji glównego twórcy polskiej wersji ideologii antysemickiej. CN o o >> c . E o co >> c CD CD jc o >, c c © E iS l. CD Q. sz o o -Q .q) 'c CD 5: o to o CD .2 Q -Q ra F o* 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 O'OOl. 1 Sui z t-^rcocoLn^rLocoLf) co "=f 8601- Jowany nityzm s? 33.0 34.1 17,6 30,8 27,8 32,6 19,6 50,0 21,3 27,1 4 zdecyc antyser z ^rLncoocninoLnco O i" CN t" t- t- t" CJ> co CD CM CO s? 14,9 20,5 5,9 18,5 18,5 23,9 7,8 6,7 12,4 14,0 z N-CncNCNO-'-'ÍCNt^ ■3- t- v- t- LO LO t— CN o"- 6.7 6.8 9.2 9.3 6.6 5.9 6.7 10,9 LO_ co z x- CO CD LO CO CO CM O CN ^ CO \— ss 20.3 25,0 11,8 20,0 20.4 13,0 15,7 10,0 17,0 18,0 z ^f-í-^COt-CDCOCOCO cd x- x- v- r— 861 0 brak antysemityzmu 25,1 13.6 64.7 24,0 \ 23,9 51,0 26,6 38,4 32,4 Z ffiUCMtCOT-COKtD CN x- i- t- CN b- LO uo CO ra c "ra O cn o 3 SLD AWS Prawicy Samoobrona PiS PSL PO LPR Pozostale partie Suma o o o_ o" II o- 50 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickie po dziesieciu latach. 51 Interesujacym faktem, dotyczacym glosuj acych na SLD jestprzypom-nienie wyników z 1992 roku. Wówczas odpowiednikiem SLD byla SdRP i dane podobnie jak obecnie wskazuja_ na wyražny podzial wšród zwo-lenników postkomunistycznej lewicy na zdecydowanych antysemitów i tych, którzy osiřigali na skali antysemityzmu nowoczesnego 0. Cieka-we jest jednak to, iž niekoniecznie oznacza to aktywna. postaw? anty-antysemityzmu, mierzona. nasza_ druga_ skala_. Okázalo, že brak antyse-mickich wyborów na skali antysemityzimi nie oznacza wysokiego miejsca na skali anty-antysemityzmu! Natomiast nie ulega watpliwosci, že najrzadszy jest antysemityzm nowoczesny wšród zwoleirników Unii Wolnošci, co równiež jest zgod-ne z wynikami z 1992 roku dla glosuj a_cych na Uni? Demokratycznaj poprzedniczk? UW. Niemal równie rzadki jest antysemityzm w elekto-racie Platformy Obywatelskiej i warto zaznaczyč, že wydaje si? byč slabszy niž w dawnej partii Kongres Liberalno-Demokratyczny, z któ-rego wywodzi si? w dužym stopniu PO. Najwi?cej glosujaxych na obie te partie przejawia zárazem postawy anty-antysemityzmu nowoczesnego, choč osoby z elektoratu UW - cz?šciej (50%, podczas gdy 37% z PO). Wšród glosuja_cych na partie prawicowe przewaža antysemityzm, chociaž w elektoracie PiS liczba antysemitów i tych, którzy uzyskali 0 na skali antysemityzmu, niemal si? wyrównuje. Anty-antysemitów jest najmniej wšród glosujacych na dawny AWS (który w przegranych sro-motnie wybörach w 2001 roku wyst?powat pod nazwa_ AWS Prawicy) 1 Samoobron?, niewiele wi?cej wšród zwolenników PiS. Wynika wi?c z tego, že nasze založenie o zbiežnošci uzasadnieň niech?ci do Žydów z ideológia, znajduje tutaj dobre, empiryczne uzasadnienie, choč anty--antysemitów w LPR jest nieco wi?cej niž w innych partiách prawico-wych (17% w porównaniu z 11% w elektoracie PiS i 9% AWS). Znajduje to takže peine potwierdzenie w zaležnošciach z odpowie-dziami na nasze pýtania o ocen? sukcesów i kl?sk wyborczych wažnych i symbolicznych partii politycznych. Wšród tych, którzy uwažajaj iž to dobrze dla Polski, že w Sejmie znalazla si? Samoobrona i Liga Polskich Rodzin najliczniejszaj blisko 35-procentowa_grup3. s^zdecydowani anty-semici nowoczesnego typu. Podobnie, ješli chôdzi o wskažnik antysemityzmu tradycyjnego, choč tutaj róžnice mi?dzy odsetkami antysemitów, zadowolonych z wyboru tych partii oraz odpowiadajacych, že to bez znaczenia - s3, nieduže (rz?du 3,5%). Jednak wšród twierdzacych, že to niedobre dla Polski wybory, odsetek antysemitów jest nižszy o potow? i znacz-nie wyžszy tych, którzy nie udzielili žadnej antysemickiej odpowiedzi. Zresztaj zaležnošci s^. wlašciwie symetryczne: odsetki zdecydowanych anty-antysemitów sa_znaczaco wyžsze - i najwyžsze - wšród wybieraja.-cych odpowiedž, že to žle dla Polski, iž Samoobrona i Liga Polskich Rodzin znalazry si? w parlamencie37. CN o o OJ, >. c cn O) N o O o c E n E w to •4—' C ca CD c 'n x> o CĹ x: o _to o Clap cn m 'c ro ■5. Q_ CD C 'Ň ■a tu o Q. "D O d CN 12 CD -Q a E o? 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Sui z co co cn co cn N io xj-CO CM CN r- 1079 4 zdecydowany antysemityzm s? 34,4 23,3 21,6 26,6 27,4 z N- LO CO CO CO CO LO CO CD cn CM co s? CO LO O o ■ŕ t-" i-~T Tg-" CO "ŕ z CO CM O LO CO M- CM LO CN s? 7,3 9.3 10,0 8.4 CD oo" z cn CD CO CM CM CM CM t- CO cn s? cD. r-~ cn co cn cn t-" CO co" z xa- lo t-1^- LO LO t- cn t— Q brak antysemityzmu s? 25.1 36.2 31,7 39,1 31,4 z O v- CM CD O O CO LO cn CO CO LPR w Sejmie Dobrze dla Polski Žle dla Polski Bez znaczenia Trudno powiedzieč Suma CO o o Q. CM O O CM- >> C l/J CD N O O 0 c £ n 1 cu cn >P c CO 'a Z3 0 92 'c co >> D. CO C 'Ň ~o tp 1 O- -a O CN J2 cu -Q ß ma ä? 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Su z co o o cd cd LO LO CO cm cm co t— 1079 4 zdecydowany antysemityzm s? 37,9 21,2 25,1 23,6 27,4 z t- co oo -a-!fl lO tj co cn cm (O s? 15,0 12.8 15,4 12.9 14,3 z ■* cm ■^f co LO cm m CM s? cn cd. cd. h-_ co" r--" oo" cn" cd cd" z co cn o co cm t- co t~ co cn 16,4 22,4 16,9 18,3 18,4 z OD CD Ol ^ f in iß r) r-cn 0 brak antysemityzmu 21,8 36,0 34,0 35,5 31,4 z -3- o cn co co cn t- co cn co co Brak UW w Sejmie Dobrze dla Polski I Žle dla Polski Bez znaczenia Trudno powiedzieč Suma 37 Wszystkie zaležnošci istotne statystycznie: p = 0,002. 0,003; p = 0,001; p = 0,000; 52 Ireneusz Krzemiňski Rozdziaí l. Postawy antysemickie po dziesieciu latách 53 Odpowiedzi na nástupné pýtania: czy to dobrze, czy žle dla Polski, iž do Sejmu nie weszla AWS i UW, nie ukladaja_ si? jednolicie. Wlašciwie brak jakiejkolwiek zaležnošci mi?dzy ocena_ pozyty wna_ ba_dž negatyw-na_ braku AWS w Sejmie a postawami antysemickimi. Natomiast naj-wyražniej te osoby, które uznaly, že to dobrze dla Polski, ie Unia Wol-nošci nie weszla do Sejmu, znacznie czeiciej (i najcz?šciej ze wszystkich) deklarowaly zdecydowanie antysemickie postawy (tabela 21). Odwrotnie bylo w przypadku deklaracji anty-antysemickich: najwi?-cej osob anty-antysemicko nastawionych bylo wšród tych, którzy uznali, že to niedobrze dla Polski, že UW nie znalazla si? w Sejmie. Zgodnie z najprostszymi oczekiwaniami okázalo si?, že wšród nie-ch?tnych przystqpieniu Polski do Unii Europejskiej wi?cej jest antyse-mitów niž nie-antysemitów i anty-antysemitów. Zaležnošci sajednak istotne statystycznie tylko dla antysemityzmu tradycyjnego: wšród prze-ciwników integracji bylo o ponad 6% wi?cej antysemitów niž wšród jej zwolenników. Jednak - jak z tego wynika - nie sčj. to zbyt wielkie róžni-ce i akurat postawami antysemickimi trudnc? wyjašniač sklonnošč lub krytycyzm wobec integi-acji z Unia_. Niemniej jednak sympatie polityczne, w szczególnošci silne poparcie dla Ligi Polskich Rodzin oraz dla Sa-moobrony wia_že si? najwyražniej z postawami antysemityzmu, gíów-nie nowoczesnego. Co wi?cej, cz?šč zwolenników SLD - postkomuni-stycznej lewicy - naležy takže do kr?gu zdecydowanych antysemitów, a postawy anty-antysemityzmu nie sa_ w tym elektoracie zbyt cz?ste, na-wet ješli druga jego cz?šč nie naležy do zdeklarowanych antysemitów. Pozostaje jeszcze jedna grupa wyznaczników, nazwijmy ja_ psycho-spolecznymi. Pierwszy wia_že si? z zagadnieniem warunków žyciowych i sytuacji materiálnej, ale dotyczy poczucia kontroli i wplywu na wlasn«i sytuacje žyclowa,. W naszej dlugiej metryczce (tak nazywaja. socjolo-gowie pýtania, dotyczace cech demograficznych, a takže róžnych waž-nych elementów, stanowiacych o sytuacji žyciowej czlowieka), zadali-šmy pýtanie o to, jak badaný lokuje siebie na drabinie, której podstawa_ bylo najgorsze žycie, jakie htdzie majq_ a szczyt stanowilo najlepsze žycie, jakie ludzie majq. Drugie pýtanie dotyczylo tego, czy položenie na tej drabinie žyciowego powodzenia zaležy od ankietowanego calkowi-cie, czy tež - w ogóle nie zaležy. Otóž ulokowanie si? wšród tych, którzy maja_ najgorsze žycie lub w pobližu tego punktu zdaje si? sprzyjač antysemityzmowi, chociaž dla antysemityzmu nowoczesnego nie jest to zaležnošč istotna statystycznie, ale jest istotna - dla tradycyjnego antysemityzmu. Natomiast poczucie kontroli nad swym losem nie wiaže si? z deklaracjami antysemickimi, troch? wbrew ternu, co zakladališmy: že cz?šciej antysemicko nastawieni be_da. raczej ci, którzy uwažajci, že ich žycie nie zaležy od nich samých. Tak si? jednak nie stalo: o ile wšród twierdzacych, že to, jak im si? žyje, w ogóle od nich nie zaležy bylo 33% antysemitów (nowoczesnego typu), to wšród uwažajacych, že ich žycie zaležy calkowicie od nich antysemitów bylo ponad 37%3S. Analogicznie wygla_dala sytuacja dla postaw antysemityzmu tradycyjnego39. Nie tyle wi?c poczucie braku kontroli nad poziomem žycia, ile raczej poczucie krzywdy, že si? nie ma takiego dobrego žycia, jak maj a. inni, jest wy-znacznikiem postaw antysemickich. Sugeruje to wi?c wyražnie postaw? resentymentu, wedle Maxa Schelera wcale niezwia_zana_ z wlasnymi wy-silkami i podejmowana_ aktywnošcia_40. Wr?cz odwrotnie: zawišč o po-wodzenie innych wia_že si? raczej z biemošciři. i uznaniem, že „mnie si? tež to naležy, to niesprawiedliwe, že jemu si? lepiej powodzi". Žydzi sta-nowiliby tutaj grup? wywohijúca. zawišč i - zatem - traktowani byliby jako ci, którym si? dobrze powodzi, co zgodne jest z ideologicznym obrazem spolecznošci žydowskiej. Warto wi?c teraz rozwažyó, czy sklonnošč do antysemickich postaw wia_že si? z ogólniejszymi nastawieniami do ludzi: žyczliwym ba.dž niežyczliwym nastawieniem, zaufaniem do innych i optymizmem žy-ciowym. W poprzedniej i obecnej ankiecie zamiešcilišmy pýtania pro-jekcyjne: czy badaný uwaža, že na ogól ludzie sa_žyczliwi lub niežycz-liwi dla drugich oraz czy od žycia možná oczekiwač wi?cej dobrego, czy zlego. W ankiecie z 2002 roku dodališmy jeszcze pýtanie o stopieň zaufania, jakie možná miec do innych (w codziennych stosunkach možná zaufač wi?kszošci ludzi, malo komu lub jedným možná, innym nie možná zaufač). Odpowiedzi na te pýtania sa_ skorelowane, ale wcale nie tworza. jednolitých zwia^zków. poziom zaufania wiaže si? silniej z oczekiwaniami od žycia, natomiast žyczliwošč wobec innych silniej z oczekiwaniami žyciowymi niž zaufaniem41. Analizuja_c zaležnošci možná jednak powiedzieč, že postawa uogól-nionej niežyczliwošci (ludzie sej. wobec siebie na ogól niežyczliwi) podno- 38 Zaležnošč jest istotna na poziomie p = 0,000. 39 Antysemityzm przejawialo 16% tych, od których žycie calkiem nie zaležy i 19% tych, którzy twierdzili, že ich žycie calkowicie od nich zaležy, p = 0,000. 40 M. Scheler, Resentyment a moralnošč, Czytelnik, Warszawa 1977; por. r. II i V, p. 1 (s. 83-86, 162-174). 41 Wspólczynnik korelacji Spearmana wynosi: dla oczekiwaň žyciowych i zaufania 0,150; dla oczekiwaň i žyczltwošci 0,123. Žyczliwošč i zaufanie nie majajstotnych statystycznie zaležnošci. 54 Ireneus: Krzemiňski Rozdzial l. Postawy antysemickiepo dziesiqciu latách. 55 si prawdopodobieňstwo deklaracji postaw antysemickich, podobnie jak przekonanie, že od žycia nie možná oczekiwač niczego dobrego oraz že malo komu možná zaufač. Jednakže prawidlowošč ta zachodzi dla anty-semityzmu nowoczesnego i glównie w przypadku oczekiwaň wobec žycia wchodzi w istotne statystycznie zaležnošci. Ciekawe, že žyczliwe ba_dz niežyczliwe nastawienie do ludzi nie wchodzi w zaležnosč z deklaracja-mi antysemityzmu tradycyjnego: wšród žyczliwie nastawionych do ludzi jest nawet nieco wiejcszy odsetek antysemitów niž wšród niežyczliwie nastawionych (14,7% wobec 12,8%). Može to potwierdzač nasze teore-tyczne založenia: tradycyjna, religijnie uzasadniana wrogošč wobec Žy-dów taktuje ich na tyle specyficznie, že nie wia_že si? - przynajmniej wprost- z uogólnionymi nastawieniami psychologicznymi jednostki. Jednak j už poziom zaufania wobec ludzi nieco podnosí odsetek antysemitów tradycyjnych, choč zaležnosč - jak w ogóle wszystkie zaležnošci z odpo-wiedziami o zaufanie - nie sa. istotne statystycznie. Zachodzi takže odwrotne uwarunkowanie: uogólniona žyczliwošó sprzyjač siq zdaje silniejszemu anty-antysemityzmowi: wšród žyczliwych ludziom jest 20,5% anty-antysemitów, podczaggdy wšród niežyczliwych odsetek spadá do 13% (p = 0,037). Takže postaw? anty-antysemityzmu tradycyjnego cz?šciej przyjmuja. žyczliwie niž niežyczliwie nastawieni do ludzi. Tendencja ta jest analogiczna do ujawnionej w poprzednim badaniu, potwierdza si? wi?c fakt, iž osoby, które nastawione sa. žyczliwie do innych i optymistycznie do žycia, a takže nfaja. innym, rzadziej dekla-ruja. postawy antysemickie (szczególnie antysemityzmu nowoczesnego) i cz?šciej przejawiaj a. postawy anty-antysemityzmu. 4. Teoretyczne wyjašnienia a empiryczne wskažniki antysemityzmu Na koniec postanowilišmy wykorzystač dane, ktorých nie užylišmy w poprzednim badaniu, a letore zebrališmy w obu anlcietach na podsta-wie založen teoretycznych. W jednej i drugiej ankiecie znalazlo sie_ pýtanie, dotyczace grup, które badáni odrzucaja.. Pýtanie to bylo tluma-czeniem pýtania zadawanego w niemieckich badaniach antysemityzmu i ksenofobii42, dlatego tež brzmialo nieco oiyginalnie po polsku: z któ- 42 Poshigiwališmy sie. opracowaniem w. Bergmanna. Ostatnio ukázala sie. praca na ten témat W. Bergmann, R. Erb, Anti-Semitism In Gevmany. The Post-Nazi Epoch since 1945, Transaction Publisher, New Bmnswick-London 1997. tými z wymienionych osob niechetnie nawiqzalfajby Pan(i) znajomošč? z možliwošciami odpowiedzi raczej niechetnie i nie mial(a)bym nicprze-ciwko ternu. Pýtanie to možná potraktowač jako wskažnik rygoryzmu, a nade wszystko - niech?ci do obcych i „odmieňców", naruszaja_cych uznaná, nomi?. Uwažališmy, že može to byč wskažnik sklonnošci do autorytaryzmu czy wre.cz oznaka osobowošci autorytarnej. Jak wiado-mo, koncepcja ta stanowila przez kilkadziesiaj: lat jedno z wažniejszych teoretycznych wyjašnieň antysemityzmu. Dragim pytaniem o podobným znaczeniu teoretycznym w ankiecie z 2002 roku bylo pýtanie o sposób wychowania dzieci. Niestety, nie znalazlo si? ono w ankiecie wczešniejszej, natomiast w 1992 roku bylo nieco inne pýtanie o zbližonym znaczeniu wskažnikowym: czy Polska powinna si? stač krajem podobným do krajów Zachodniej Europy, czy težpowinna byčprzede wszystldmpolska, ani taka jak Zachód, ani taka jak Wschod. Zacznijmy od wskažników odrzucenia spolecznego grup obcych i „od-miennych". Kategorie odpowiedzi w polskim badaniu odbiegaly došč znacznie od niemieckiego pierwowzoru z powodów oczywistych: na przyklad na pierwszym miejscu odrzuceň niemieckich znajdowali si? Turcy, którzy w Polsce w ogóle nie wyst?puja_jako mniejszošč spolecz-na. W niemieckim pierwowzorze nie byl wskazany homoseksualista, tymczasem to wlašnie osoby homoseksualne byly najbardziej odrzuca-n£(. kategória, spoleczna. w naszym kraju (78% odrzuceň w 1992 roku, co spadlo w 2002 roku do 64%). Aby móc užyč odpowiedzi na to zložone pýtanie (wšród wymienionych kategorii byly mniejszošci etniczno-narodowe, Rosjanin, Cygan, Niemiec, Arab, Žyd itp.; byly komunista i prostytutka, a takže ateista i feministka - w sumie 17 kategorii) dokonališmy analizy czynnikowej. Zgodnie z przewidywaniami odrzucenia nie tworza. žadnego jednolite-go wskažnika, bowiem w obu badaniach odpowiedzi uíožyry si? w róž-ne czynniki. Zaskakuja.ce sa. róžnice w wynikach analizy czynnikowej dla daných z obu badaň. Po pierwsze, w 1992 roku analiza czynnikowa (rotacja varimax) wy-odr?bnila dwa czynniki, które obj?íy mniej niž polow? wszystkich wymienionych kategorii - tožsamošci spolecznych. W 2002 roku byly juž trzy czynniki i obejmowaíy znacznie wi?cej kategorii. Bardzo vvyražnie si? róžnily. W 1992 roku možná nazwač pierwsza. grup? kategorii -tožsamošci spolecznych cz)>nnikiem obcych, a draga^- czynnildem nie-moralnych. Sklada si? naň odrzucenie nast?puja.cych osob: 56 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy cmtysemickie po dziesiqciu latach. 57 Czyimik 1 - obey (1992) 1. Znajomošc z nerwowo chorým - 0,720 2. Znajomošc z Arabem - 0,675 3. Znajomošc z czlonkiem nielubianej partii - 0,619 4. Znajomošc z Žydem - 0,556 5. Znajomošc z bylým komunista. - 0,538 6. Znajomošc z leniwym bezrobotnym - 0,409 7. Znajomošc z Cyganem s - 0,325 8. Znajomošc z homoseksualista. - 0,115 Czynnik 2 - niemoralny (1992) 1. Znajomošc z prostytutka. - 0,867 2. Znajomošc z homoseksualista. - 0,860 3. Znajomošc z Cyganem - 0,652 4. Znajomošc z leniwym bezrobotnym - 0,325 5. Znajomošc z Arabem - 0,160 6. Znajomošc z czlonkiem nielubianej pafrtii - 0,141 W przypadku pierwszego czynnika wežmiemy do dalszych analiz pierwsze pie.č wskazanych kategorii, dragiego - pierwsze cztery. W 2002 roku mamy do czynienia z innym wynikiem i wyodrebnie-niem trzech czynników. Pierwszy z nich tworza_niezmiernie konsekwent-nie kategorie - tožsamošci narodowo-etniczno-rasowe, dlatego možná mówič o czynniku ksenofobieznym. Drugi przypomina nieco analogicz-ny czynnik z 1992 roku, pozostaňmy wie.c przy okrešleniu czynnikmora-listyczny. Z tym, že trzecia grupa kategorii - tožsamošci spolecznych ma takže aspekt moralistyezny, a wlašciwie zwia_zany ze stanowiskiem košciola katoliekiego, zárazem polityezny: bardzo wyražnie chodzi o striete Jcošcielnie" uwanmkowana.^op/wnoicpolityezna}. Nazwij-my go wie_c czynnikiem religijnej poprawnosci polity cznej. Oto zesta-wienie poszczególnych czynników: Czynnik 1 - ksenofobiezny (2002) 1. Znajomošc z Izraelczykiem - 0,788 2. Znajomošc z Murzynem - 0,772 3. Znajomošc z Rosjaninem - 0,749 4. Znajomošc z Niemcem - 0,726 5. Znajomošc z Žydem - 0,584 6. Znajomošc z Arabem - 0,534 Czynnik 2 - moralistyezny (2002) 1. Znajomošc z homoseksualista. - 0,815 2. Znajomošc z prostytutka. - 0,796 3. Znajomošc z chorým na AIDS - 0,581 4. Znajomošc z Cyganem - 0,547 5. Znajomošc z alkoholikiem - 0,371 6. Znajomošc z nerwowo chorým - 0,350 Czynnik 3 - religijnej poprawnosci polityeznej (2002) 1. Znajomošc z osoba, dopuszczajaca. aboreje. - 0,728 2. Znajomošc z ateista. - 0,597 3. Znajomošc z feministka. - 0,571 4. Znajomošc z czlonkiem nielubianej partii - 0,494 5. Znajomošc z leniwym bezrobotnym - 0,484 6. Znajomošc z bylým komunista. - 0,384 Dia uproszczenia uwzgle.dnilišmy tylko najwažniejsze z wymienionych kategorii dla poszczególnych czynników, co zreszta. uzasadnione jest re-zultatami: pierwsze komponenty wyjašniaja. dužy procent warianeji cale-go czynnika. Wzie_lišmy pod uwage. šrednie antysemityzmu i anty-antyse-mityzmu ze wzgledu na wybór komponentów poszczególnych czynników. Ponižsze tabele bardzo przejrzyšcie ukazuja. zwia_zek, jaki zachodzi miqdzy odrzucaniem innych a deklaracjami antysemityzmu. Szczegól-nie w daných z najnowszego badania róžnice sa. wyražne i klarowne. Przewidywania teoretyezne sklanialy do oezekiwania, že wšród tych, którzy odrzucaja_poszczególne grupy - tožsamošci spoleezne postawy antysemiekie powinny byč znacza.co cze_stsze, a wie_c i šrednie powinny byó wyžsze niž tych, którzy akceptuja. dane tožsamošci. Zárazem od-wrotnych daných spodziewališmy sie. dla postaw anty-antysemiekich: tutaj akceptowanie daných osob i tožsamošci powinno prowadzič do cze.stszego deklarowania postaw anty-antysemiekich. W zestawie powyžszych tabel prawidlowošč ta jest dominujaca, choč zdarzaJEj. sie. dane niezgodne z naszymi oezekiwaniami, które wyróžnili-šmy. W obu wypadkach dotycza.nie wskažników antysemiekich postaw, ale - anty-antysemiekich: spodziewališmy sie., že aktywnie anty-antyse-mickie postawy be_da_cze.stsze wšród nieodrzucaja.cych innych osob. Tym-ezasem w przypadku feministki oraz chorego nerwowo šrednie anty-an-tysemityzmu sa. nieco wyžsze dla odrzucajacych niž dla akceptuje^cych. Nie sa. to wiellde róžnice i nie zaklócaja. zdecydowanego obrazu, który Tabela 22. Šrednie antysemityzmu ze wzglgdu na odrzucane tožsamoéci - czynnik 1 (1992) Czynnik 1 -obcošč Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje Chory nerwowo 1,6316 1,4326 0,9035 1.0877 0,5512 0,5219 0,8354 0,9931 Arab 1,6030 1,4075 0,8533 1,1061 0,5643 0,4825 0,7826 1,0696 Nielubiana partia 1,6086 1,4052 1,0035 1,0586 0,5605 0,4981 0,9131 0,9875 Žyd 1,9308 1,3299 0,8410 1,0629 0,7210 0,4534 0,7282 1,0400 Byty komunista 1,6064 1,4135 0,9230 1,0926 0,5350 0,5112 0,9140 0,9704 Šrednia w populacji 1,4747 0,9853 0,5274 0,9259 Tabela 23. Šrednie antysemityzmu ze wzgl^du na odrzucane tožsamoéci - czynnik 2 (1992) Czynnik 2 - moralnosč Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje Prostytutka 1,5443 1,1668 0,9525 1,1044 0,5653 0,4122 0,9022 1,0304 Homoseksualista 1,5737 1,0986 0,9497 1,2195 0,5588 0,3912 0,8996 1,0869 Cygan 1,6359 1,1760 0,9056 1,1770 0,5884 0,4069 0,8654 1,0746 Leniwy bezrobotny 1,5998 1,3238 0,9927 1,0622 0,5935 0,4329 0,9195 0,9986 Žyd 1,9380 1,3299 0,8410 1,0629 0,7210 0,4534 0,7282 1,0400 Šrednia w populacji 1,4747 0,9853 0,5274 0,9259 Tabela 24. Šrednie antysemityzmu ze wzgl^du na odrzucane tožsamoéci - czynnik 1 (2002) Czynnik 1 - ksenofobia Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje Izraelczyk Murzyn Rosjanin Niemiec Žyd Arab 2,3721 2,2515 2,2206 2,3525 2,4942 2,1824 1,7725 1,8185 1,8124 1,8052 1,6493 1,7656 0,9721 1,0429 1,0649 1,0082 0,9382 1,2443 1,6000 1,5651 1,5517 1,5468 1,6827 1,5876 0,8791 0,8712 0,8506 0,9098 0,9537 0,7622 0,5000 0,5228 0,5292 0,5382 0,4667 0,5123 0,8372 0,8282 0,8377 0,7787 0,7722 1,0098 1,1850 1,1701 1,1629 1,1529 1,2267 1,1577 Šrednia w populacji 1,8561 1,4608 0,5665 1,0965 Tabela 25. Šrednie antysemityzmu ze wzgl^du na odrzucane tožsamoéci - czynnik 2 (2002) Czynnik 2 - moralnosč Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje odrzuca akceptuje Homoseksualista Prostytutka Chory na AIDS Cygan Alkoholik Chory nerwowo 2,1008 1,9985 2,1244 2,1189 1,9283 1,8131 1,5070 1,6891 1,7854 1,7066 1,8491 1,9106 1,2535 1,3549 1,1599 1,2505 1,3811 1,5935 1,8319 1,6359 1,6639 1,6642 1,6164 1,4573 0,7165 0,6698 0,7208 0,6964 0,6585 0,6402 0,3819 0,4594 0,5092 0,4945 0,5262 0,5848 1,0063 1,0602 0,9695 0,9915 1,0547 1,0093 1,2941 1,2073 1,2013 1,2140 1,1719 1,1393 Šrednia w populacji 1,8561 1,4608 0,5665 1,0965 60 Ireneitsz Krzemiňski Rozdzial 1. Postám' tmtysemictíepo dziesiqciu latách. 61 C\| o o CM E > c Í?'Ě ', < u) "o >• g ca E N > n > c u (u >. w -a Ž" S < I* ■4.7= * ti 8 < g. i c o. ra j? u) ■- 0) E n en g cn cn cn <í cd ľ- co <ď t- co cn CM CO t— i— t— CO f— CO LO lo r- oo t- 00 o i- 03 o) co c5 cd o" o" o" ď t- cn cd t- cm ^ uo in ifi ifi io ifi o" a" a" o* o" o" o" o" co co cd cd o" o" co cd "Sf r~ cd ^ cd cn co co co co co co lo n- o a: cn t- lo lo ^ id cd CO o co 00 t- CN cn CN CO CO -sf CO (D <- if S ±, c o ~ :=• c £ .5» 5 So 2 N >- Q. O I o a. f- cm cn cd cn co co co Lo cn cn in cm o cn cn cn cn on o cn cn ra '■Ľ ra a ra ■= .2 I - r -1 _j m < zwlaszcza dla daných z 2002 roku jest bardzo wyražny: šrednie antysemityzmu sa_ znaczaco wyžsze wšród tých, którzy odrzucaja. róžne grapy. Naste_pne pýtanie o wychowanie dzieci przynosi identyczne rezultáty - antysemityzm zdaje sie_ sprzyjač przekonaniu, že posluszeňstwo jest wažne w wychowaniu dzieci. W ponižszej tabeli zamiešcilišmy tylko rezultáty dla deklaracji na skrajnych punktach naszej skali. Wynik niečo zaklóca fakt, že osoby, które uchýlily sie_ od jednoznacznej odpowiedzi, wykazujajeszcze czeáciej antysemickie postawy niž osoby wybierajace poshiszeňstwo jako wlašciwe przygotowanie dzieci do žycia. Zapewne rnožna powiedzieč, že cze_šč z uchylajacych sie_ od odpowiedzi ulaywač mogla wlašciwe sobie, represyjne pogla_dy na temat wychowania, ale wyjašnienie takie wymagaloby jalciegoš glebszego uzasadnienia. Nato-miast przewidywany przez nas zwiazek podlaešla fakt, iž wšród osôb, które wybraly samodzielnošč myslenia znacznie przewažajq. anty-antyse-mici: 17,4% wobec 11,5% wšród wybierajacych posluszeňstwo i 8,6% uchylaja_cych sie_ od odpowiedzi (p = 0,006). W przypadku wskažników antysemityzmu tradycyjnego zaležnošč nabiera ksztaltu, prawdziwie ilustruj a^cego založenia teoretyczne: wšród wybierajacych poshiszeňstwo bylo 25% antysemitów, a ich odsetek wšród wybierajacych samodzielnošč myslenia - niecale 9% (trudno powiedzieč - 12% antysemitów). I do-kladnie odwrotnie dla postaw anty-antysemickich (obie zaležnošci na poziomie p = 0,000 istotnošci statystycznej). Z cala_ wie_c pewnošcia_ možná zaryzykowač tezq, že antysemityzm wydaje sie_laczyč z postawami nieche_ci wobec innych, z ksenofobia^ ho-mofobia^ i nieche_cia_ do ruchu feministycznego oraz ze sklonnošcia_ do rygoryzmu w wychowaniu - co sugeruje, iž dawny konstrukt osobowošci Tabela 27. Wažne w wychowaniu dzieci a antysemityzm nowoczesny (2002) Wažne, aby dzieci Brak antysemityzmu Zdecydowany antysemityzm Suma N % N % N la Byty postuszne Samodzielnie myšlaly Trudno powiedzieč 49 279 14 25,7 33,5 24,1 63 211 23 33,0 25,4 39,7 191 832 58 100,0 100,0 100,0 Suma 342 31,6 297 27,5 1081 100,0 P = 0,046. Suma daných w wierszach nie pokrywa si? z kolumna.„suma", gdyž tabela pominete poárednie odpowiedzi na skali antysemityzmu. Dane w kolumnie „suma" obrazuja. czestoáč odpowiedzi na pýtanie o wychowanie dzieci. 62 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postmvy antysemickie po dziesiqciu latach. 63 autorytamej bynajmniej nie odszedl w przeszlošó. Zapewne dokladniej-sze analizy przyniešč moga. lepsze potwierdzenie sugerowanej ru tezy. 5. Antysemityzm a poglady o polskim antysemityzmte Na koniec jeszcze troche, rewelacji. Musze. przyznac, že nižej opísané rezultáty zaskoczyly mni e w pierwszej chwili, choc - z drugiej strany - stanowia. dobre uzasadnienie empirycžne dla tezy, która. wczešniej juž sfonnulowaiem. Chôdzi o teze., že obserwowany wzrost deklarowa-nych postaw antysemickich wiaže sie. generalnie z problémem obrazu Polaków w šwiecie, odtwarzanym, czy raczej zakladaným przez polska, šwiadomošč potoczna. oraz obrazem przeszlošci, w ktorej žydowska Zaglada przeslania pamie.c o cierpieniach innych, w tym szczególnie Polaków. Niejako antyžydowskie nastawienie jest deklaracja.zwia.zanq. z obrona. polskiej pamiqci o przeszlošci - co laczy sie. z nasza. druga. wažna. hipoteza. o konkurencji polsko-žydowskiej, o ktorej jest mowa w dalszych rozdziaíach. Otóž w naszej ankiecie byry pýtania, dotycza.ce postrzegania przez Polaków opinii o nich i prosza.ce o ocene., na ile obraz, przypisuja.cy Polakom cze.sty antysemityzm, jest prawdziwy. Drugie pýtanie doty-czylo tego, czy antysemityzm jest w Polsce problémem powažnym, mar-ginesowym, czy w ogóle nie istnieje43. Tabela 28. Opinia o polskim antysemityzmie a antysemityzm nowoczesny (2002) Opinia o Polakach antysemitach jest Brak antysemityzmu Zdecydowany antysemityzm Suma N % N % N % Prawdziwa 68 20,2 108 32,0 337 100,0 1 tak, i nie - róžnie bywa 140 36,8 95 25,0 380 100,0 Nieprawdziwa 29 31,2 24 25,8 93 100,0 Suma 237 29,3 227 28,0 810 100,0 p = 0,000. Dane w kolumnie „suma" odbiegaja_od sumy liczb w wierszach tabeli, gdyž pomija ona odpowiedzi pošrednie na skali antysemityzmu. 43 Bylo to pýtanie, sfomiulowane pierwotnie przez Miroslawq Grabowska. w jej badaniach dziaiaczy partyjnych; zob. M. Grabowska, T. Szawiel, Anatómia elít politycz- Zaležnošč odpowiedzi na te pýtania z deklaracjami antysemityzmu dala zaskakuja.ee na pierwszy rzut oka rezultáty: antysemici zgadzali sie. znaczaco cze_šciej z ocena.Polaków, oskarzaja.ca.ich o antysemityzm! Równie klarowne i równie istotne statystycznie sa. dane na temat antysemityzmu tradycyjnego: wšród uwažaja.cych, že obraz Polaków jako antysemitów jest prawdziwy, najliczniejsza. grupa. sa. antysemici (17,5% wobec 9,5% i 6,5% pozostalých kategorii odpowiedzi)! Z kolei anty--antysemityzm jest najczqstszy w odpowiedziach, že róžnie bywa z polskim antysemityzmem. Tutaj zapewne przejawia sie. postawa obrony dobrego imienia symbolicznego Polaka: nie zawsze možná Polakom przypisač antysemityzm. Odpowiedzi na drugie pýtanie sa. analogiczne - že antysemityzm to problém powaény najczejciej mówia.... antysemici (30% „nowoczešni" i 17% „tradycyjni), ktorých jest odpowiednio mniej w pozostalých kategóriách odpowiedzi (28% i 25% wšród „no-woczesnych", a 11,5% i 8% wšród „tradycyjnych"; zaležnošci sa. istotne statystycznie, p = 0,001 i p = 0,016). Jak možná zinterpretowac te dane? Wydawaó by siqmoglo, že oskar-ženie wlasnego národu o sklonnošč do antysemityzmu powinno we wspólczesnym šwiecie budzič nieche.č, a wie.c tež uruchamiač reakcje obronne, na przyklad przez negowanie prawdziwošci tego obrazu, albo aktywne niezgadzanie sie. z nim. Tymczasem jednak okazuje si?., že de-klaracje antysemityzmu sprzyjaja. zgola akceptacji negatywnej opinii o Polakach: 48% zdecydowanych antysemitów (typu nowoczesnego) wybiera odpowiedž zgodna. z niechetaa. Polakom opinia. (42%, že róžnie z tym bywa). Zdecydowanie zaš najczeiciej osoby, które nie udzie-lily ani jednej odpowiedzi antysemickiej stwierdzajaj že róžnie bywa z antysemityzmem wšród Polaków. Wynika z tego došó jednoznacznie, že deklaruja_cy postawy antysemickie najwyražniej nie uwažaja. tego za coš ani moralnie nagannego, ani nawetniewlašciwego! Co wie_cej, ježeli sie. uwaža opinie. o nieche.ci Polaków do Žydów za prawdziwy to nie oznacza, iž nie ma siq zdania co do powodów, dla ktorých jest rozglaszana. Na pierwszym miejscu w 2002 roku wybrano stwierdzenie, iž ludzie uwažajq Polaków za antysemitów, bo Zaglada Žydów miala miejsce w Polsce, a zapominajq, že Niemcy jq zorganizowali (41% wyborów). Dopiero na drugim miejscu znalazlo sie. stwierdzenie, že jest to wynik antypolsltiej propagandy, która nie ma nie wspólnego zprawdq (31% odpowiedzi). Na trzecim miejscu znalazía sie. nych: partie polityczne w poskonmnistycznej Polsce 1991-93, Istytut Socjologii UW, Warszawa 1993. 64 Irenetis^Knewiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickiepo dziesieciu latách. 65 rí dz- Polacy nie sq bardziej niechetni Žydom niž inne národy, tyl-Icoszczerze mówici to, do czego inni sie nie prz\>znaja_ (29% wyborów). Na czwartym miejscu zas byla odpowiedž: Polacy lepiej od innych naro-dówznajq Žydów i dlatego ich nie lubia (25%). Te ostatnie kategorie odpowiedzi wskazuja. možliwy trop interpreta-cji naszych daných: ješli uznaje sie_, že obraz nieche_tnych Žydom Polaków jest prawdziwy, to zapewne zupelnie inaczej defmiuje síq owa_ wia-sna_i polskq zárazem niechqč, zdejrnujac z niej morálne odium i uznajac, že to wlašnie domaganie sie. uznania dla Polaków šciciga na nich zly obraz. Nie ma zatem nic kompromitujacego - by tak rzec - w uznawa-niu Polaków za antysemitów, bo wlasciwy sens tego pogla_du jest inny, niž sie. na owym symbolicznym áwiecie przyjmuje: albo bowiem przy-pisuje sie. nam coš niewlaáciwie, albo przypisuje siej niewlasciwe zna-czenie róžnym naszym niechqciom wobec Žydów, gdy tymczasem sa_ one oparte na došwiadczeniu i zatem - shiszne! Nade wszystko možná sa_dzič, že to wlašnie zawlaszczanie pamiqci cierpieň narodowych przez šrodowiska žydowskie jest jedna, z najwažniejszych i motywuja_cych do sprzeciwu powodów niechqci do Polaków. A tnidno, žeby ci ostatní byli žyczliwie nastawieni do Žydów, skoro pamieč žydowska niejako „wypiera" pamieč polska.. Ješli w ten sposób odtworzymy modelowo rozumowanie, które kryje sie_ za zaskakujacymi odpowiedziami, wtedy da sie. uzasadnič owe zaležnošci, jakie ujawnily sie. w naszym badaniu. W nástupných rozdzialach be_dziemy rozwažac wprost zagadnienia šwiadomošci narodowej i jej uwiklanie w antyžydowskie i požydow-skie spory Polaków. 6. Antysemityzm na Ukrainie W tym podrozdziale chcialbym jeszcze - choč može nazbyt skrótowo - przedstawič najwažniejsze dane z badania ukraiňskiego. Chociaž pla-nowališmy przeprowadzič ankiete. mniej wiqcej w tym samým czasie, nie udalo sie. tego zrealizowač i badanie ukrainskie zostalo przeprowadzone nieco póžniej, na pocz^tku 2003 roku. Možná sadzič, že nie uniemožliwia to traktowania obu badán jako zrealizowanych wedle jednolitego planu44. W ankiecie ulaaiňskiej zamiešcilišmy zarówno tlumaczenie polskich pytaň, które skižyly nam do skonstruowania wskažników antysemity- JJ Badanie na Ukrainie zrealizowala firma Socioinform ze Lwowa pod kontrolciPBS na przelomie stycznia i lutego 2003 rolai na ogólnoulaaiňskiej próbie losowej. znm w Polsce, jak tež wiele pytaň, które nasi ukraiňscy wspólpracowni-cy uznali za wažne dla okrešlenia postaw antyžydowskich czy antyse-mickich na Ukrainie43. Nade wszystko wiazary si^ one z haslami anty-syjonizmu, w Polsce znanými wlašciwie jedynie z niechlubnej kampanii antyžydowskiej w 1968 roku. Tymczasem w ZSRR, którego cze.šcia. byla przeciež Ukraina przez lat kilkadziesia_t, hasla antysyjonistyczne byly stalým elementem je_zyka propagandy. Dlatego tež nasi koledzy -badacze ukraiňscy uznali za celowe sfonnuíowanie takich wlašnie pytaň jako možliwych wskažników antysemickich postaw. Mielišmy bowiem wa.tpliwošci, czy sprawdzone w Polsce pýtania maj a. podobna, wartošč znaczeniowa.na Ula-ainie ze wzgl^du na rozleglošc kraju i zróž-nicowanie spoleczno-kulturowe obywateli Ulcrainy. Dlatego tež przed przystajjieniem do opracowania pytaň przeprowadzilem wiele analiz ko-relacyjnych, przypominaja.cych nasze analizy zmierzaja.ce do utworze-nia wlašciwych wskažników postaw antysemickich. W wyniku wielu obliczeň (równiež analizy czynnikowej) okázalo sie_, že na Ukrainie naj-silniej wia_ža. sie. w znacza.ce syndromy te same pýtania, co w Polsce. Wiele z tych specyficznych pytaň, które pojawihy sie. w ankiecie ulaaiňskiej, wchodzilo w zwia.zki z naszymi pierwotnymi pýtaniami, tworza.-cymi wskažniki postaw antysemickich, jednak byly one slabsze niž zwia.zki, które znaležlišmy juž wczešniej w Polsce jako tworzace syndrom podstawy wskažników. Nie pozostalo wiqc nic innego, niž przy-jcj.ó analogiczne jak w Polsce wskažniki antysemickich postaw. Od razu warto zwróció uwage., že pod niektorými wzglqdami rezultáty ankiety ulcraiňskiej przypominaly wyniki polskich badaň z 1992 roku; przede wszystkim w odpowiedzi na wiele pytaň bardzo wysokie byly odsetki odpowiedzi „unikowych": „nie wiem", „tmdno powiedzieč" itp. Równiež same rezultáty nieco przypominaly polskie wyniki sprzed ponad 10 lat. W tabeli 29 prezentujemy wyniki ukrainskie, podobnie jak przedtem polskie. Przedstawione ponižej zestawienie wyražnie pokazuje, iž osob, które zadeklarowaly zdecydowanie antysemickie postawy typu antysemityzmu nowoczesnego jest w calej Ukrainie mniej niž w Polsce, bo okolo 19%. Dane z pocza_tku 2003 roku przypominaja.polskie dane z 1992 roku. Przy-pominam, že polskie rezultáty przyniosly dziesiqcioprocentowy wzrost 43 Naszymi wspótpracownikami byli prof. Natália Czemysz, kierownik Katedry Historii i Teorii Socjologii Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franlco oraz prof. Leonid Finberg, dyrektor Instytutn Judaica w Kijowie. W konstruowaniu ankiet braí tež udziaf prof. Eugeniusz Golowacha z Ukraiňskiej Akademii Nauk w Kijowie. 66 Irenetisz Krzemiňski deklaracji postaw antysemityzmu nowoczesnego - z 17% do 27%. Ježeli chôdzi o postawy antysemityzmu tradycyjnego, to okazuje sie_, že sa_ one cze_stsze na Ukrainie niž w Polsce: ponad 17% w porównaniu z 11,5%. Anty-antysemitów typu nowoczesnego jest mniej witjcej tyle samo, co antysemitów (17%), natomiast odsetek osob, które nie wybrafy ani jednej antysemickiej odpowiedzi jest niewiele wie_kszy na Ukrainie niž w Polsce (39% do 33%). Anty-antysemitów typu tradycyjnego jest wiq-cej niž antysemitów. Nie mamy, rzecz jasna, žádných daných porów-nawczych, wie_c nic tu o dynamice postaw powiedzieč nie možemy. W analizie daných ukraiňskich bardzo wažne znaczenie ma region zamieszkania46. Ten olbrzymi kraj podzielony jest wyražnymi granica- Tabela 29. Cz^stošč postaw wg wskažników antysemityzmu (Ukraina, 2003; N = 1000)_ Poziom antysemityzmu Antysemityzm nowoczesny Anty--antysemityzm nowoczesny Antysemityzm tradycyjny Anty--antysemityzm tradycyjny N % N 0/ , N % N % Brak 0 389 38,9 417 4 41,7 584 58,4 524 52,4 1 207 20,7 176 17,6 244 24,4 264 26,4 (Zdecydowany) 2 103 10,3 80 8,0 172 17,2 212 21,2 3 114 11,4 158 15,8 Zdecydowany 4 187 18,7 169 16,9 4,00 0,00 1,00 0,00 brak antysemityzmu - 4,00 maksymalny antysemityzm Rysunek 5. Antysemityzm nowoczesny na Ukrainie w 2003 roku 46 Zwracaja, na to uwagtj wszyscy badacze. Ostatnio ciekawe róžnice stwierdziía J. Ko-nieczna, Toisamošé narodowa a wartošci polityczne, religijne i morálne ic transformaci i ustrojowej. Ukraina na tle Polski i innych krqjów Európy Wschodniej, praca doktorská napísaná pod kierunkiem prof. dr hab. A. Jasiňskiej-Kani, Instytut Socjologii UW, Warszawa 2002. Rozdziai 1. Postawy antysemickiepo dziesieciu latách... 67 0,00 1,00 0,00 brak anty-antysemityzmu - 4,00 maksymalny anty-antysemityzm Rysunek 6. Anty-antysemityzm nowoczesny na Ukrainie w 2003 roku 0,00 0,00 brak antysemityzmu - 2,00 maksymalny antysemityzm Rysunek 7. Antysemityzm tradycyjny na Ukrainie w 2003 roku 2,00 ^/g I \ ^ ) 0,00 1,00 \ 0,00 brak anty-antysemityzmu - 2,00 maksymalny antysemityzm Rysunek 8. Anty-antysemityzm tradycyjny na Ukrainie w 2003 roku mi spoleczno-kulturowymi. Oczywišcie, szczególne znaczenie ma po-dzial na Zachodnia_ i Wschodnia, Ukraine_, jednak nasi badacze podzieli-li powierzchnie_ swego kraju pierwotnie na 11 cze_sci, wyróžniaj^c Ki-jów i Krym. Ze scalenia tých ŕragmentów utworzylišmy región centrálny bez Kijowa, región zachodni (wliczaja_c w to póhiocno-zachodni), región wschodni oraz pohidniowy (wliczajžtc w to polndniowy zachód), Tabela 30. Wskažniki antysemityzmu i anty-antysemityzmu nowoczesnego a region Ukrainy (2003) Region Ukrainy Kijów Centrálny Zachodni Wschodni Poludniowy Krym p = 0,000 Antysemityzm nowoczesny brak antysemityzmu N 29 78 60 167 42 13 % 53,7 36,3 26.3 47.4 41,6 26,0 zdecydowany antysemityzm N 3 48 70 40 15 11 % 5,6 22.3 30,7 11.4 14,9 22,0 Anty-antysemityzm nowoczesny brak anty--antysemityzmu N 26 101 104 118 46 22 la 48,1 47,0 45,6 33,5 45,5 44,0 p = 0,01 Uwaga: w tabeli zamieszczono tylko fragment skali: 0 i maksymalne nasilerue\vskažników; procentowane zdecydowany anty-antysemityzm N 4 40 35 69 12 9 % 7,4 18,6 15,4 19,6 11,9 18,0 co t5 w wierszach, N = 1000. Tabela 31. Wskažniki antysemityzmu i anty-antysemityzmu tradycyjnego a region Ukrainy (2003) Region Ukrainy Kijów Centrálny Zachodni Wschodni Poludniowy Krym Antysemityzm tradycyjny Anty-antysemityzm tradycyjny brak antysemityzmu N 41 120 78 233 75 37 o/ /o 75,9 55,8 34,2 66.2 74.3 74,0 zdecydowany antysemityzm N 4 35 77 42 7 7 o/ /o 7,4 16,3 33.8 11.9 6,9 14,0 brak anty--antysemityzmu N 28 111 138 170 58 19 o/ /o 51,9 51,6 60,5 48.3 57.4 38,0 zdecydowany anty-antysemityzm N 11 50 25 86 21 19 % 20,4 23.3 11,0 24.4 20,8 38,0 p = 0,000 Uwaga: w tabeli zamieszczono tylko fragment skali: 0 i maksymalne nasilenie wskažników; procentowane w wierszach, N - 1000. On 70 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickie po dziesieciu latách. 71 . . l vwm oraz stoleczny Know. Jak sie okazuje, cze-rjozostawiaiacosobnoKiymUItl • ,• , ■ ■ . ■ ■ ť J „;,„n<;tavvanrysemickichznaczniesiei'ozni wposzcze- -'sťoščwysttjpowaniapostaw y f g-ólnych regionach. Nie ulega wa_tpliwošci, že odsetki antysemickich deklaracji sa. bar-dzó wyražnie zróžnicowane w zaležnosci od regionu Ukrainy. Nic tež chyba dziwnego, že najwyžszy poziom wskažniki zarówno antysemity-zmu tradycyjnego, jak i nowoczesnego osi£tgaja_ w zachodniej cze_šci Ukrainy. Znaczna cze_šč regionu zachodniego byla przed wojna. cze_šcia. paňstwa polskiego i zamieszkana byla przez liczna_ spolecznošč žydow-ska_. Napiqcia narodowo-religijno-etniczne rozgrywaly si? w trójkacie polsko-žydowsko-ulcraiňskim. Na Zachodniej Ukrainie najsilniejsze byty nástroje narodowošciowe, daženia niepodleglošciowe, ale tež i dalo to efekt w czasie II wojny šwiatowej bliska. wspólpraca. z hitlerowskimi Niemcami. Kolaboruja.ce oddzialy ukraiňskie wlaczyly sie. do ekstermi-nacji ludnosci žydowskiej. Ciekawe, že deklaracje antysemickie cze_ste sa. równiež na Krymie i w tzw. regionie centrálnym, obejmujacym duža. cze.šč lcraju, jednak w przypadku tradycyjnego antysemityzmu region zachodni dzieli od pozostalých, nastejmych w kolejnošci, znacza_ca róžnica procentowa. Warto przy tym zwrócič uwage., že odsetek tradycyjnych antysemitóvv w regionie zachodnim Ukrainy jest bardzo wysoki i wynosi prawie 34%! Nastejmy w kolejnošci jest region centrálny, lecz tylko z 16% zdecydo-wanych antysemitów tradycyjnego typu. Na Krymie odsetek takich po-staw wynosi 14%, a wie_c takže wie.cej niž w Polsce. Odsetki antysemityzmu nowoczesnego w regionie zachodnim sa. - co ciekawe - nieco nižsze, ale osiajgaja. praktycznie poziom 31%> zdecydo-wanych antysemitów nowoczesnego typu. Jest to o 4% wie_cej niž šrednia polska. Na rozlegíym obszarze regionu centralnego deklaracji antysemityzmu nowoczesnego mielišmy 22% i tyle samo bylo ich na Krymie. Žatém, na pewno co najmniej polowa Ukrainy može byč uznaná za kores-ponduJ3_ca_z Polska_pod wzgle_dem deklarowanych postaw antysemickich. Uderza tu zwíaszcza niezwykle wysoki stopieň rozpowszechnienia postaw antysemityzmu tradycyjnego, a wie_c takich, w których uzasadnie-niem wrogošci sa. przekonania religijne. Nálezy wie_c przeanalizowač od-setld opinii antysemickich w zaležnosci od zadeklarowanego wyznania. Badacze ukraiňscy zapísali w odpowiedzi na pýtanie o wyznanie až kilkanašcíe rožných okrešleň, w tym takie ogólne, jak „chrzešcijanin". W rezultacie wyodrebnilem 6 kategorii odpowiedzi: 1-niewierzacy (w tym ateista i „trudno powiedzieč"); 2 - prawosíawni (wlaczajac w to wyznaw- ców wszystkich trzech dzialajacych na Ukrainie cerkwi); 3 - katolicy, w tym grekokatolicy; 4 - róžne wskazane wyznania košcioiów i sekt pro-testanckich, w tym ogólne stwierdzenie protestant (oraz ewangelik, bap-tysta, pie.čdziesiatmk, adwentysta); 5 - chrzešcijanie; 6 - róžne inne wyznania (w tym judaizm - tylko 2 osoby; buddysta, muzuímanin, šwiadkowie Jehowy). A oto tabele z wynikami korelacji ze wskažnikami antysemityzmu: co o o CM rí c 'co 1_ -br D O O) c ? >. ca 3 E N Ž4 E q co >. C CO CD 'čľ to u. TO CD TJ CO C ca c: N >, CN CO ra CD -O ,C0 C N 2 o £> E ■d c « > ra "i ° ft« a> *: "o £ « E ^ a> ra w .d. c o" 1- co cm 05 cd cd cd cd co o ^ 1 E 11 o > E C N •S E o g. "° E co cd h- ro cn T- co CO 00 o cn E N 2 E u> í? C n o). cn aí cd" cm cd o 2 c m c N 1^ lo co cn co oj o CU CD Z Q. o ro ^: cu co *- i i >, ro i9 3 o ž- = s- = í'S N CO CO 05 ^ C ^ •N O ■o a> a: c c cm + cď 'S N ra o o. cu c CO ■D 6" o o. o II a o xi ra s t S" N a E .Q 0) O U) «f Q ra 72 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickie po dziesiqciu latacli. 73 Zwia_zki miqdzy deklaracjq. wyznaniowa_ a antysemityzmem wydaja_ sit^ widoczne, przy czym antysemityzmowi - zarówno tradycyjnemu jak i nowoczesnemu - szczególnie sprzyja deklaracja bycia katolikiem (w tym takže grekokatolikiem). Ciekawe, že przynaležnošč do któregoš z koscioiów lub sekt protestanckich takže podnosí prawdopodobieň-stwo deldaracji antysemityzmu tradycyjnego, a antysemitów nowocze-snych w tej kategorii w ogóle nie ma. Jednoczešnie deklaracje braku wiary wcale nie eliminuja_ postaw antysemickich, szczególnie - dekla-racji antysemityzmu nowoczesnego, choč obnižaja_wydatnie deklaracje antysemityzmu tradycyjnego, co zresztajest calkowicie zrozumiale. Najwiqcej rzymskich i greckich katolików mamy w regionie zachod-nim, w Kijowie i w regionie centrálnym, zatem latwo wyjasnic wysokie odsetki antysemityzmu w tych regionach rozprzestrzenieniem sie_ okreš-lonych wyznaň. Warto przy tym zauwažyč, že inaczej niž w Polsce odsetki antysemityzmu tradycyjnego sa_ znaczaco wyžsze w tych regionach, w ktorých w ogóle mamy do czynienia z wyste_powaniem postaw antysemickich. Wšród antysemitów wyznania prawoslawnego i kato-lickiego funkcjonuja. wie_c znacznie mocniej tradycyjne, z religii wy-wiedzione antyžydowskie uprzedzenia. Uwarunkowania postaw antysemickich. Co ciekawsze, ten trady-cyjny antysemityzm - inaczej niž w Polsce - bynajnmiej nie jest cha-rakterystyczny dla dajúcej sie_ latwo opisač kategorii spolecznej. Po pierwsze, wcale nie jest tak, aby mlody wiek obnižal prawdopodobieň-stwo prezentowania postaw antysemickich. Chociaž w calej ukraiňskiej próbie najsilniejszy jest antysemityzm nowoczesny wšród osob mie_dzy 40. a 59. rokiem žycia, to zárazem w niektorých regionach Ukrainy naj-mtodsi sa_ albo najbardziej antysemicko nastawíeni, jak dzieje sie_ na przyklad w Kijowie, albo sa_najcze_šciej antysemiccy wraz z najstarszy-mi, podzielaja_c tym samým postawy dziadków (tak sie_ dzieje na Kry-mie: najstarší i najmlodsi sa_ najcze_šciej antysemicko nastawieni, 25%; w innych kategóriách wiekowych odsetek antysemitów jest nižszy, choč niewiele). Wynika z tego, že zaležnošč postaw antysemickich od wieku naležy rozpatrywač w zwia_zku z zamieszkiwanym regionem kraju, co zaraz bližej scharakteryzujemy. Otóž - co ciekawe - zaležnošč mie.dzy wiekiem a wskažnikiem postaw antysemityzmu nowoczesnego (podobnie jest zreszta_ i w przypad-ku antysemityzmu tradycyjnego) na ogól nie osiaja poziomu istotnošci statystycznej. Jednak w regionie centrálnym i zachodnim zaležnošč jest istotna statystycznie (w regionie wschodnim nieco przekracza próg chi2, 74 Ireneusz Krzemiňski Rozdzial 1. Postawy antysemickiepo dziesieciu latách. 75 te zaležnoáci znacznie ;ionach osoby najmiodsze o = 0 061). Možná z tego wnosió, ze rozkladaj, si? Lrdziej regxxlarnie. í istotrue, w obu tych region; . si e-podobnie jak w Polsce-najmniejszymodsetkiem postaw ^tyseiniclcich. Oba regiony - co nálezy bardzo wyražnie podkrešlič -róžnia_ siq znacza_co wysokoscia. odsetków osob antysemicko nastawio-nych: w regionie centrálnym najmlodszych antysemitów jest zaledwie okolo 4%, podczas gdy w regionie zachodnim - 20%. Sa_ to wi?c zupel-nie róžne rz?dy wielkošci. Podobnie w regionie wschodnim najwyžszy odsetek postaw antysemickich wyniósl 23% w grupie osob w srednim wieku (do 39 lat), wšród najmlodszych respondentów zaá - 6%. 1/4 badaných na Kryrnie najstarszych i najmlodszych prezentowala postawy anty-semityzmu nowoczesnego. Podobny odsetek zdecydowanych antysemitów (24%) mielišmy w regionie poludniowym i tutaj wystajjil on wsród najstarszych osob. Wedle naszych obliczeň dla calej ukraiňskiej próby mlody wiek jednak sprzyjal odrzuceniu postaw antysemickich, czyli im mlodszy wiek badaných, tym wi?kszy odsetek postaw anry-antysemickich: 24% wšród najmlodszych (w wieku 18-24 lata), a tylko 13% wšród najstarszych (po-wyžej 59. roku žycia). Prawidlowošč ta - mlodsi jako najczqšciej nasta-wieni anty-antysemicko - wyst?puje w wiekszošci regionów: centrálnym, wschodnim, na Kryrnie. W regionie zachodnim najmlodsi i najstarší sa_ najcz?šciej i jednakowo cze_sto nastawieni anty-antysemicko. Jednak jest jeden zaskakujacy wyjatek: Kijów. Otóž w Kijowie najcz?šciej postawy zdecydowanie anty-antysemickie prezentuj a_ najstarsi badáni (powyžej 59. rolcu žycia), gdy tymczasem wšród najmlodszych w naszej próbie nie znalazl si? ani jeden zdecydowany anty-antysemita! To nie koniec osobliwošci Kijowa w interesujacym nas sensie. Zu-pelnie inaczej niž w Polsce okázalo si?, že w wielu regionach odsetki antysemityzmu tradycyjnego, a wi?c uzasadnianego religijnie, sa_ wyž-sze niž antysemityzmu nowoczesnego (uzasadnianego ideologicznie). Szczególnie uderza to w Kijowie: wšród najmlodszych najwyžszy spo-šród innych kategorii wiekowych odsetek antysemitów nowoczesnych wyniósl 11%, podczas gdy dla wskažnilca antysemityzmu tradycyjnego „podskoczyl" dwukrotnie - do 22%! Tego typu antysemitów w Kijowie w ogóle nie ma w najstarszych kategóriách wiekowych! Analogicznie w regionie centrálnym, gdzie - jak zwracalem uwag? - antysemitów typu nowoczesnego jest wšród najmlodszych ledwie okolo 4%, ale wskažnik antysemityzmu tradycyjnego osiajmaj: cz?stošč 21%! W regionie wschodnim i poludniowym najmlodsi i najstarsi jednakowo cze_- sto - i cz?šciej niž osoby w ínnym wieku - przejawiajq. postawy antysemityzmu tradycyjnego znacznie czqšciej niž nowoczesnego. Inaczej jest tylko na Krymie, gdzie dominuje - tak jak w Polsce - antysemityzm nowoczesny, a najstarsi cz?šciej deklaruje postawy antysemityzmu tradycyjnego. Taka sama jak w Polsce zaležnošč zachodzi dla regionu za-chodniego: najstarsi najcz?šciej deklaruja_ tego typu postawy, najmlodsi - najrzadziej, choč ich odsetek jest wyžszy niž w Polsce i wyžszy niž deklaracje antysemityzmu nowoczesnego (wšród najmlodszych 25% tradycyjnego wobec 20% nowoczesnego). Plyna_ z tego bardzo proste wnioski: okazuje si?, že wiek wcale nie jest jednoznacznym wyróžnikiem ani cz?stošci, ani typu deklarowanych postaw antysemickich. Co wi?cej, w róžnych cz?šciach Ukrainy može dawač róžne uwanmkowania. Nie ulega jednak watpliwošci, že na ogól mlodošč sprzyja przyjmowaniu postaw anty-antysemityzmu nowoczesnego za wyjaticiem Kijowa, gdzie starszy wiek, zwlaszcza 59 lat i wi?-cej sprzyjaja_takim postawom. Ale wniosek ten nie jest juž prawdziwy dla postaw antysemityzmu tradycyjnego. I tutaj wyražnie, po drugie, musimy stwierdzic, že w wielu czqšciach Ukrainy antysemityzm tradycyjny odgrywa znacznie wi?lcsza_ rol? niž nowoczesny i dotyczy to bynajmniej nie tylko starszych, czy najstarszych obywateli, ale nade wszystko mlodych, którzy nieraz cz?šciej wykazuja_ religijnie uzasadniane antysemickie postawy niž osoby star-sze. Byč može wiaže si? to z odrodzeniem si? žycia religijnego na Ulcra-inie, ale wtedy šwiadczyloby tež o tym, že powrót do wiary jest zárazem powrotem do dawnych stereotypów i przekonaň, takže - antysemickich. Postaramy si? zaraz sprawdzič ten wniosek. Analiza sugeruje, že we wszystkich kategóriách wieku osoby, które okrešlily si? jako katolicy (rzymskiego wyznania) uderzaja_co cz?šciej deklarowaly postawy zdecydowanie antysemickie i to szczególnie w mlodszych kategóriách wiekowych (katolicy w wieku 18-24 oraz 25-39 lat deklarowali antysemityzm nowoczesny z cz?stošcia^67%, podczas gdy przedstawiciele innych wyznaň w tych grupách wiekowych najwyžej - 11% i 22%; wšród osob starszych odsetek antysemitów ka-tolików zbližal si? bardziej do odsetka grelcokatolików lub prawoslaw-nych; odsetki byly róžne dla róžnych kategorii wiekowych, wi?c cza-sem bylo wi?cej antysemitów wšród grekokatolików, a czasem -prawoslawnych). Oczywišcie fakt, iž niektoré kategorie byly malo licz-ne i w zwia_zlcu z tym wi?kszošč czastkowych zaležnošci nie byla istot-na statystycznie, znacznie oslabia wnioski, niemniej jednak zaležnošci 76 IreneuszKrzemiňski Rozdzial l. Postám' antysemickiepo dziesi^ciu latách. 77 'W tny wzór: nie tylko najczeiciej antysemickie tworza hardz0 k?nS^ekl^uj£l cz?šciej katolicy (w tym szczególnie mlo-posiawy obu^1^^^ w ogóle, albo wyražnie rzadziej prezentuje po-d>i!)- a,e 7'^^/nS antysemityzmowi, nazwane tu anty-antysemickimi. vvkatolickiqi Polsce mamy do czynienia w niektorých przypadkach z wyrnžna pohifyziicjii postaw. równiež wšród wyznavvców. Na Ukra-inie wydaje si?, že katolicyzm sprzyja prezentowaniu postaw antyse-mickich, a mlody wiek katolików szczególnie temu sprzyja. Ciekavve równiež, že stosunkowo najcz?šciej deklanije talcie postawy (zwlasz-cza antysemityzmu tradycyjnego) osoby, które okrešlily si? jako chrze-šcijanie. Natomiast najmlodsi niewierzecy najcz?šciej sa_ wšród przeja-vviaja_cych postawy anty-antysemityzmu obu rodzajów. Deklaracja gl^bokiej wiary zupelnie analogicznie jak w Polsce podnosí prawdopodobieňstwo deklaracji antysemicldch i to dla obu wskažni-ków, zwlaszcza, co oczywiste, antysemityzmu tradycyjnego. Identycznie ma si? sprawa z praktykami: regularnie ucz?szczajecy na nabožeňstwa cz?šciej deklaruje postawy antysemickie. Ta prawidlowošč powtarza si? przy wszystkich wyznaniach, szczególnie tych riajcz?stszych na Ulcra-inie, czyli wšród prawoslawnych, katolików oraz grekokatolików. Jednak dla katolików i grekokatolików wspólczynnik zaležnošci Eta osiega bardzo wysolcie wartošci: odpowiednio 0,654 oraz 0,435. Korespondo-wač z tym jednak moga_ wspólczynniki dla wyznawców Prawoslawnego Patriarchátu Kijowskiego - eta wynosi 0,354 i jest znacza_co wyžsza niž dla innych prawoslawnych, co potwierdzaloby szczególne nasilenie si? postaw antysemicldch w íCijowie. Mamy wi?c podobne zaležnošč jak w Polsce: deklaracja gl?bokiej wiary podnosi wyražnie prawdopodobieňstwo deklaracji antysemicldch obu typów, szczególnie dla katolików, ale takže dla grekokatolików i naleža_cych do Patriarchátu Kijowskiego, a wi?c wsz?dzie tam, gdzie - jak možná sa_dzič - uczucia religijne sepowiezane z uczuciami narodowymi. Deklaracje antysemickie wyznawców cerkwi moskiewskiej sa_ znacznie rzadsze, choč tam takže istnieje wspomniana prawidlowošč. Ješli chôdzi o inne uwarunkowania, to najwyražniej zla ocena wla-snej sytuacji materiálnej sprzyja cz?stszym deklaracjom antysemityzmu nowoczesnego47, ale nie dotyczy to antysemityzmu tradycyjnego. Zaležnošč odwrotna (mi?dzy ocene sytuacji materiálnej a anty-antyse- 47 Zaležnošč jest istotna statystycznie, p = 0,018. ixiickimi deklaracjami) nie jest symetryczna, chociaž najbogatsi najcz?-šciej deklaruje anty-antysemickie postawy. Co do wyksztalcenia, to sytuacja na Ukrainie wygla_da podobnie jak w Polsce jedynie, ješli chôdzi o uwarankowanie postaw antysemityzmu tradycyjnego: im wyžszy poziom wyksztalcenia, tym mniej deklaracji antysemicldch oraz tym cz?stsze deklaracje anty-antysemickie. Natomiast deklaracje antysemityzmu nowoczesnego najcz?šciej zdarzaje si? wšród osob o wyksztalceniu šrednim technicznym, ale tež jest to kategória najbardziej spolaryzowana, bowiem równiež najcz?stsze se tu deklaracje anty-antysemickie. Co ciekawe, osoby o najwyžszym wyksztalceniu wcale nie sa_ najbardziej odporne i niech?tne antysemityzmowi: anty-antysemitów jest prawie tyle samo co wšród osob z wyksztalce-niem podstawowym, a antysemitów nowoczesnych jest tyle samo w obu grupách o najwyžszym i najnižszym wyksztalceniu (tabele 34 i 35). Podsumowuja_c ten krótki przegl^d uwarunkowaň antysemickich postaw na Ula-ainie naležy podkrešlič, po pierwsze, znaczenie regionu zamieszkania. Poszczególne cz?šci Ulcrainy zdaje si? istotnie róžnič w nastawieniu do Žydów i seto róžnice bezporównania istotniejsze i znacz-niejsze niž w Polsce (np. zwiezane jeszcze z obszarami dawnych zabo-rów). Niektoré duže obszary Ulcrainy (zwlaszcza region wschodni) cha-rakteryzuje si? niskim poziomem rozpowszechnienia postaw antysemickich, takže wyražnie nižszym niž w Polsce. Ale dlatego okazuje si?, že porównanie Polski i Ulcrainy jest o wiele bardziej zložone. Odsetki antysemityzmu na niektorých obszarach Ulcrainy (region zachodni, centrálny, ale tež Krym) calkiem koresponduje z danými z Polski. Co wi?-cej, najbardziej zaskakujecym faktem jest wi?lcsze rozpowszechnienie w niektorých cz?šciach kraju postaw antysemityzmu tradycyjnego, uza-sadnianego religijnie i to nawet w stolecznym Kijowie! Po drugie, anty-sernityzm, w tym wlašnie szczególnie tradycyjny, jest znacznie cz?stszy wšród najmlodszych, zupelnie inaczej niž w Polsce. Po trzecie - podobnie, choč znacznie silniej niž w Polsce, religijnošč generalnie sprzyja deklaracjom antysemickim, ale jest to szczególnie widoczne u osob wyznania rzymskokatolickiego. Wreszcie, Ukraina róžni si? wyražnie od Polski co do znaczenia po-ziomu wyksztalcenia dla dynamiki postaw antysemicldch. Wyksztalce-nie dziala na Ukrainie znacznie mniej jednoznacznie i bynajmniej nie jest czynnilciem eliminujecym deklaracje niech?ci do Žydów. Jednakže widač tež pewne wspólne prawidlowošci, jak chočby fakt, iž wyžsze wyksztalcenie sprzyja jednak postawom anty-antysemiclcim. 78 rozdzial 2 Znaczenie i obraz Žydów oraz aktuálnych stosunków polsko-žydowskich Przedmiotem naszego zainteresowania b?da_ zagadnienia, które nie zostaly wyodr?bnione w opracowaniu badania z roku 1992, chociaž cz?šč tej problematyki znalazla si? w rôznych sekej ach i raportu, i ksiažki, któ-ra na jego podstawie powstala. Wydaje nam si? jednak obecnie, že warto zobaczyč, jak Polacy widza_ dawna_ i teražniejsza. obecnošč Žydów w na-szej rzeczywistošci. W tym rozdziale nie chôdzi nam o symboliezny obraz Žyda ani tež o stereotypy na témat Žydów i žydów, bo to osobný przedmiot naszego zainteresowania i osobný fragment opracowania. To, co nas tutaj interesuje, to przegla_d odpowiedzi na szereg pytaň - które zadališmy i w ankiecie przed 10 laty i w obecnej - o znaczenie obecnošci spoleeznošci žydowskiej w Polsce. Pýtania dotyeza.zarówno tradycji i pamiatok po tak lieznej mniejszošci žydowskiej w przedwojennej Polsce, jak i znaezenia obecnošci Žydów w dzisiejszym paňstwie i spoieczeň-stwie. Cz?šč z tych pytaň wlaczona jest zreszta_do zagadnienia antysemi-tyzmu, bo to przeciež antysemici widz^ bez porównania wi?cej Žydów wokól siebie i - oczywišcie - sklonni sa. im przypisywač szczególnie duže znaczenie1. Ale w tym rozdziale interesowač nas tež b?da_ takie zagadnienia, jak ocena stosunków polsko-žydowskich w historii (zresztq. na tle innych, wažnych w historii Polski narodów) oraz obecnie, a takže zagadnienie, 1 W poprzednim badaniu z 1992 roku okázalo si?, že zadeklarowani antysemici uzna-wali, iž w Polsce žyje obecnie wiqcej Žydów, niž mówili ludzie niedeklamjacy antyse-mickich pogla.dów. A. Sulek wykonat podobna, analiz? na innym materiále empirycz-nym, dochodza.c do tych samých wniosków. Por. A Sulek, ílu jest w Polsce Žydów? Ekspeiymentalne studium wplywu skali na odpowiedzi ankietowe, Wydawnictwo Insty-rutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2001.