TWORZENIE EURÓPY
séria pod kierunkiem Jacquesa Le Goffa
CHARLES TILLY
REWOLUCJE EUROPEJSKIE
1492-1992
Przekiad Elžbieta Želazna
WYDAWNICTWO KRAG OFICYNA WYDAWNICZA VOLUMEN Warszawa 1997
Konflikt, przewrót i rewolucja
Powráí rewohicji
História nie znosi arogancji. W roku 1989 fřancuscy nezeni i ířan-kofile caíego swiata mszami žalobnymi za rewolucja uezcili dwu-setna. roeznice. wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Niespo-kojny duch francuskiego pismiennietwa historyeznego — Francois Fureí — oswiadczyi uroezyšcie, iž rozpoezeta w roku 1789 rewolucja we Franc]i wreszcie sie. zakoňczyla, jako že instytucj a prezyden-ta, wybieranego w glosowaniu bezposrednim oraz Rada Konstytu-cyjna skuteeznie ograniezyly wladz? parlamentu, Kosciól rzymsko-katolicki podejmuje dialog z demokratyeznymi partiami politycz-nymi i — co rówrtie wažne — maleje znaezenie Francuskiej Partii Komunistycznej, spadkobierezyni jakobinów i dotychezas jednej z glównych sil politycznych w paňstwie. Zarówno w Europie Za-chodniej, jak i w Ameryce -Laciňskiej — dowodzil dalej Furet — marksizm upadá, gdyž ludzie uswiadomili sobie „ryzyko rewolucyj-nego maksymalizmu" (Furet 1989, s. 28).
W przedmowie do wydanego wtym samým roku, bestsellero-wego Slownika Rewohicji Francuskiej, Furet i Mona Ozouf zwróci-li uwag^napewienparadokspolityki francuskiej: otwarta^rane. owej polityki, która_przez blisko dwiescie lat pozostawaía Rewolucja, uleezyl zamach stanu. Przeje_cie wladzy przez de Gaulle'a w mo-mencie, gdy naejonalisci fřancuscy otwarcie buntowali si? przeciw dekolonizacji, równalo si? obaleniu miturewolueji: „de Gaulle wpadl
12
REWOLUCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÓTIREWOĽUCJÄ
13
na pomysl slworzenia republiki monarchicznej, co umožliwilo — ^Ldwieácie lat po zburzen^Bastylii_— pojednjmierW7Cfe/7 rěgimeht. z RewolucjaJ^urěFfTJzouf 1989, s. xxi). Rewolucjanaiežäiawi^č do przeszioščT; po dhigiej przerwie, spowodowanej godnytni poža-lowania wypadkami roku 1789, Francjamoglawrócič do normalne-go žycia politycznego. Nie tylko zreszta_ Francúzi czuli, že epoka rewoíucji dobieglakoňca. Przyzwyczajeni do dobrobytu obywatele Záchodu sprawiali wraženie zbyt pochloni?tych zabieganiem o wla-sne korzysci, by myšleč o rewoíucji. Wydawalo si? takže, iž brutal-nos'c wladzy paňstwowej i dezintegracja spoleczeiístw skutecznie przeciwdzialaja_rodzeniu si? nastrojów rewolucyjnych w Europie Wschodniej.
Wroku 1988 Jacques Denoyelle, mówiac o Zachodzie w ogóle, a o Francji w szczególnosci, stwierdzil, že došwiadczenia autory-tarnego socjalizmu z jednej strony, a inwazjademokratycznego in-dywidualizmu z drugiej „ze spisku zbrojnego uczynily relikt prze-szlosci, utopi? bez szminki" (Gambrelle & Trebitsch 1989, t. ÍT, s. 306). Wydawalo si?, že w dobie masowej konsumpcji i silnego panstwa dysydenci europejscy nie maja_ wielkiego wyboru: mogli podkladač bomby, malowač hasla na murach, bezsilrůe miotač prze-kleňstwa — albo skapitulowač. Skutkiem ich dzialaň mogiy byč reformy albo represje— ale na pewno nie rewolucja. Czyž nie tego nauczyl nas rok 1968, owe žalosne parodie programów rewolucyjnych?
A jednak wroku 1989 mieszkaricy Europy Wschodniej zadali klam przepowiedniom okresie wszelkich rebelii — wywoíali re-wolucj?. Co wi?cej, sprawujacy zwierzchnictwo nad ichpaňstwami Zwiazek Radziecki nieswiadomie im to ulatwih Przywódcaradziecki, Michali Gorbaczow, wkrótce po dojsciu do wladzy wroku 1985 oswiadczyí, že zmniejszy dotkliwe wydatki wojskowe panstwa, anast?pnie nie tylko podejmie prób? zawarcia pokoju z USA i NATO, ale i ograniczy radzieckie interwencje zbrojné w wewn?-trzne sprawy innychpaiístw. Kosztowny i demoralizuj acy pat mili-tarny, jakim okázala si? wojna w Afganistanie, najwi?ksza od lat bezposredniakonrrontacjaz amerykanska_pot?ga_wojskowaJ zawa-žyl ujemnie na prestižu Armii Czerwonej i wzbudzil watpliwosci
co do polityki równowagi sil z USA. Gorbaczowowski program nie-ingerencji i demilitaryzacji objal swoim zasi?giem wszystkie sate-lickie panstwa Europy Wschodniej.
Z chwilaj gdy w Zwiazku Radzieckřm zapadla decyzjaredukcji nakladów na zbrojenia i ograniczenia obecnosti wojskowej za gra-nicřt, obywatele pozostalých krajów Europy Wschodniej uswiado-mili sobie, že jest malo prawdopodobne, by ich rza_dy w obliczu wewn?trznej konfrontacji mogly liczyc namilitarne wsparcie ze strony Sowietów. Do takich samých wniosków doszli mieszkarícy nie-rosyjskich regionów Zwiazku Radzieckiego. Zlagodzenie represji zach?calo do otwartego wysuwania dtugo thunionych žajdan.
Bardzo szybko Zwia_zkowi Radzieckiemurzucono pierwsze wy-zwania. W Polsce, na W?grzech, w Czechoslowacji i wNiemczech Wschodnich rozpocz?lo si? burzenie starego porzadku. W trzech pienvszych z wymienionychpaňstw od dziesi?ciu i wi?cej lat dzia-laly róžnorodne organizacje opozycyjne, którepo roku 1985 znacz-nie si? ožywily. W czerwcu 1989 rokuPolacy wybrali do senátu 99 sposród 100 antykomunistycznych kandydatów „Solidarnos'ci". Owczesne prawo wyborcze pozwalalo przedstawicielom „Solidárnosti" zaja_c zaledwie 3 5 procent miejsc w sejmie, ale juž w sierpniu 1989 roku partia chlopska, Zjednoczone Stronnictw.o Ludowe, ze-rwala blisko czterdziestoletni sojusz z komunistami, zapewniajac wten sposób „Solidárnosti" wi?kszosč w sejmie i umožliwiajac mianowanie niekomunistycznego premiéra, TadeuszaMazowieckie-go. Sowieci zachowali si? biernie. Podobnie, choč wolniej przebie-gal proces dekomunizacji wladzy naW?grzech. W koňcuroku 1989 rzadzaca tam W?gierska Socjalistyczna Partia Robotnicza rozwia_-zala si?, a jednoczesnie naród w drodze referendum przytlaczajaca_ wi?kszoscÍa_glosów opowiedzial si? za usuni?ciemkomórekpartyj-nychz zaktadówpracy, likwidacja_policjipoIitycznej i ujawnieniem majetku partii.
Przywódcy Czechoslowacji až do listopada 1989 užywali sily do thimienia demonstracji. Jednakže gdy fale uciekinierówzNiemiec Wschodnich zacz?ry przephywač przez kraj, gdy inwazja na Cze-choslowacj? roku 1968 zostala p ot?p i ona przez dwóchjej uczestni-ków (W?gry i Polsk?), a w sa_siednich, niedawno komunistycznych
14
REWOLUCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÓTIREWOL UCJA
15
panstwachrozpocz?ry sig gl?bokie i doniosfe przemiany, w Czechosiowacji nasilil si? opórprzeciwrežimowi. W polowie lisíopada 19S9-masowe demonstracj e w Pradze i w innych miastach sparaližowaly dzialalnosc rza_du. Wíych warunkach možiiwe stalo si? powstanie jawnej opozycji, zorganizowanej w Fórum Obywatelskim, co daio poczatek politycznym improwizacjom, które zaowocowafy wybra-niem žyjacego od dŕužszego czasu w zapomnieniu AleksandraDub-czeka na stanowisko przewodniczacego parlamentu, a Waclawa Havla prosto z wiezienia zawiodfy na fotel prezydenta republiki. Oto irónia historii.
Zupeinie inaczej zachowali si? Niemcy z NRD, którzy dotad sta-wiali znikomy opórrežimowi komunistycznemu. Tymczasemjesie-nia^ 1989 roku wladze Czechosiowacji, Polski Í We_gier zezwoliíy tysiacom obywateli Niemiec Wschodnich —rzekomo zwyczajnych turystów—na przejazd przez swoje terytoria w drodze do Niemiec Zachodnich. Brak sowieckiej interwencji zbrojnej i zupelnabezrad-nosc wladz wschodnioniemieckicli sygnalizowaŕy nadejs'cie czasu przelomu. Pozostalí w kraju Niemcy zaczeU demonstrowač na rzecz reform demokratycznych i polepszeniawarunków žycia. Uwag? przy-wódców opozycji w caiej Europie Wschodniej zwrócilo zdumie-wajace zachowanie ambasády sowieckiej w Pradze, kíóra wbrew oczekiwaniom nie tylko nie oddálila delegacji czechoslowackich dysydentów z Fórum Obywatelskiego, a wrecz przeciwnie — przy-j?la]\z respektem. Niebawem takže w Rumunii, Butgarii i Albánii doszlo domasowychbuntówprzeciwkomunistycznej wiadzy.
Nasiliŕy si? ža_dania niepodleglosci lub autonomii w poszczegól-nych regionach Jugostawii, Czechosiowacji i samego Zwiazku Ra-dzieckiego, co doprowadzilo do jego rozpadu w koncu roku 1991. Wydarzenia w.ZSRRpociajmely za soba.istotne zmiany polítyczne poza Európy— w Mongolii, Etiopii, Somalii Í w innych krajach. Paristwa afrykaňskie, które w okresie zimnej wojny przeksztalciry si? w tyranie, zacz?ly zmierzac ku demokracji bajdž tež pogražač si? w anarchii. Nie wszystkie sposród afrykaňskich przewrotów poli-tycznych možná nazwač rewolucjami, niemniej jednak ujawnify one potencjal rewolucyjny tkwiacy w spoleczeňstwach, uwažanych do-tychczas za ulegle i rozbite.
Które z wydarzeň roku 1989 možná nazwač rewolucjami, za-ležy pd ustálenia zakresu znaczeniowego tego poje.cia.Jesli be-dziemy obstawac"pržyBviefdženiu, že kryteriuŕn decydujacym o za-liczeniu k^onfliktuTiolityc^go' Bo kategorii' rew^olucjlľpowjnnp byč bliskie podobieňstwo do tego, c o dzialo si? we Francji lat 1789-1799 czy w Rosji mi?dzy rokiem 1917i. 192L, to žaďen z opísaných wyžej riiěpókójów spolecznych nie zasíuguje na to mjanoT Niea'odziry-one-postacTtej miary, co Robespierre i Lenin, niepo-wolano w ich wyniku Stanów Generálnych lub rad delegatów ro-botniczych, chlopskich i žolnierskich, nie ogloszono konstytucji cy-wilnej duchowieňstwa, jak to miaio miejsce wroku 1790. Jesii jednak zarewolucje. uznamy každa_gwaltownaj cieszaca_si? poparciem wi?ks^oscijspoleczeňstwa, kom^lělcsíRťiQSi^^ to "kraje Európy "^WscHodniej w rol^
Wask^efMcjäTéwolucji mat? zalet?, že jest zbiežna z terminológia,,,Manifestu komunistycznego", wedle którego rewolucja ozna-czaniecodzienne wydarzenie, zachodzace tylko w nadzwyczajnych okolicznošciach i zmieniajace bieg historii caíej ludzkosci. Od cza-sów Marksa i Engelsa tak wielu bojowników dostosowywalo teori? i praktyk? rewolucji do tej koncepcji, že zashiguje ona na szczegól-ne traktowaníe. Jednakže szersza definicja rewolucji ma t? przewa-g?, že kiadzie nacisk na bardzo istotne problémy, które wuj?ciu marksistowskim zostaly zaciemnione. W jakim mianowicie zakre-sie i w jaki sposób wielkie rewolucje podlegaja_prawidiowošciom nierewolucyjnej polityki?A zwlaszcza, w jaki sposób zmiany zásad organizacji parístwa wpfywaja_na specyfik? rewolucji. Poszukiwa-nie odpowiedzi nate dwa pýtania w odniesieniu do Európy lat 1492--1992 jest glównym celem tej ksiažki.
Historycy od stuleci badali stosunki zachodzace mi?dzy panstwa-mi i rewolucjami. W ci^gu ostatních paru dziesiajków lat tacy bada-cze, jak R. R. Palmer, Perez Zagorin, Roland Mousnier, Peter Blic-kle Í Yves-Marie Bercé odwažyli si? nawet napisač monografie po-swi?cone rebelii i rewolucji wwybr any ch epokach historii europej-skiej (zob. Palmer 1959,1964; Zagorin 1982; Mousnier 1967; Blic-kle 1988; Bercé 1980). Nie možemy wiecnarzekačnabrakopraco-warí historycznych ani gruntownych studiów teoretycznych na te-
16
REWOĹUCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÓTIREWOL UCJA
17
mat rewolucji (bibliografia, przyklady i analiza krytyczna poszcze-gôlnych prac — zob.: Amarm 1962; Arendt 1963; Aya 1990; Bae-chler 1970; Brinton 1938; Dunn 1989; Friedrich 1966; Goldstone 1986; Hobsbawm 1986; Kirnmel 1990; Laqueur 1968; Rule & Tilly 1972; Trocki 1932). Brakuje nam j edynie systematycznej, historycz-nie ugruntowanej analizy procesów rewolucyjnych, powiazanej z nasza_ dotychczasowa_ wiedza_ o ksztaltowaniu si? panstwowosci i formách walki politycznej. Niniejsza ksiažka jest próbEt cz?scio-wego wypemienia tej luki.
Starám si? ukazac rewolucje europejskie ostatnich pi?ciuset lat na tle systemówpolitycznychpaňsUveuropejskich i stosunkówmi?-d^ynarOTo^chrDaj^tůtaj-TDgolhy obraz" rewôlíicji, ich"přzyczyn i skutków, szczególna^ uwag? poswi?cajac unaocznieniu zaležnosci mi?dzy zmianamiw organizacji wladzy paňstwowej a charakterem, miejscem wyst?powania oraz skutkami rewolucji. Co wi?cej, inte-resuje mnie nie tyle wyszukiwanie prawidfowosci w przebiegu wiel-kich rewolucji, ile ich rola w ksztaltowaniu politycznego oblicza Európy. Pozwala to na zachowanie zwiajzku przeszlosc'i z teražniej-szosciaj z przyszloscia..
Kiedy dokomij?przegladurewolucji europejskich, rozpatruj? je z trzech punkíów widzenia. Przede wszystkim zadaj? pýtanie, jak przejmowanie wladzy zmienialo swój charakter w zaležnosci od przeobražeň strukHry-spolecznejr-zasad--orgauizäcj'i''panstw í^ťtíSTinlców-ffiľ?^^
w čTiäräläefzeTewolucji-wiaž^ si^ z róžnicowaniem nierewolucyj-nych form konfliktów i wystajiien zbiorowych. I po trzecie — py-tarn o. íunkcj.onowanie re wo lucji: czy w omawianynftu okieSÝ&-pig-ciuset lat normy procesu rewolucyjnego zmienialy ši? weďle jakie-gôá~p"órz^díÄ?^Pr^j?cie'wyžej wymienionych punktów widzenia ~pŕôwädžrdónäst?pujacej konstatacji:
— niezaležnie od innych nast?pstw— rewolucje zawsze niosct ze s o ba. zmi ane .wl adzy paňstwowej przy užyciusily,azalenv—
—každätwórczardTeksjänatemätrewolU'č^ mi?dzyinnymi zróžnicowanie ibrm organizacji panstwa i roliprze-mocy w žyciupublicznym w zaležnosci od uwarunkowan historycz-nych, geograficznych i spolecznych.
Przeslanki i charakter rewolucji zmienialy si? wraz ze zmianami w organizacji panstw i sytuacji mi?dzynarodowej; nadal b?da_ si? zmienialy wraz z przyszrymi przeobraženiami wladzy paňstwowej. Rewolucje nie sajuž tym, czym byly, panstwa nie sajuž takie jak niegdys. Zawsze jednak rewolucja wiaže si? z przej?ciem wladzy, a to oznacza, že jej charakter Í prawdopodobieňstwo wybuchu zale-ža_od systému politycznego panstwa.
Nie tylko organizacja danego panstwa decyduje o jego podatno-sci na wybuch rewolucji. Takže stosunki mi?dzy paňstwami moga_ przesadzic o miejscu, charakterze i skutkách rewolucji. Wystarczy przypomnieč dwie rewolucje rosyjskie, 1905 i 1917 roku. W obu przypadkach przegrane wojny doprowadzily do bankructwa panstwa w sensie zarówno dostownym, jak i symbolicznym, co spowodo-wato jego polityczny rozklad. Pot?žnym bodžcem do dzialania dla rewolucjonistów 1905 roku byla kl?ska armii rosyjskich w wojnie z Japoniaj niepowodzenia w Prusach Wschodnich, Galicji i na Li-twie utorowary drog? rewolucji paždziernikowej roku 1917. Wojny prawie zawsze byly podložem rewolucji europejskich. Jednakže wojna nie jest skutkiem mniej lub bardziej agresywnych dažeň ja-kiegos odosobnionego panstwa; wojna wynika z wzajemnego od-dzialywania wi?kszej liczby panstw, z úkladu sit na scenie mi?dzy-narodowej. Co za tym idzie, o wyniku wewn?trznego kryzysu w daným paňstwie przesadzaja_reakcje pozostalých krajów tej samej konstelacji politycznej. Prosz? zapytac pierwszego z brzegu obywatelaLibanu lub Afganistanu, czy i jakie wptywy irmychpanstw odczuwana wíasnej skórze! Rozpoznanie, wktórym paňstwie može wybuchnač rewolucja, wymaga od nas zbadania nie tylko jego poli-tyki wewn?trznej, ale i miejsca wrelacjachmi?dzypaňstwowych.
Nie znaczy to oczywíscie, že rewolucje dokonuja_si? w izolowa-nym kr?gu wladzy paňstwowej, niezaležnie od uwarunkowan spo-lecznych. Przeciwnie, procesy spoleczne majq. decydujacy wplyw na prawdopodobieňstwo wybuchu rewolucji i na jej przebieg. Ale wpryw ten ma charakter p osre dni, a ujawnia si? trojako: po pierw-sze —poprzez ksztaftowanie struktury wladzy i jej stosunku do rzaj-dzonych; po drugie —poprzez sposób, w jaki glówne postaci scény politycznej prowadza. walk? o wíadz?; i po trzecie — poprzez ro-
18
REWOLUCJE EUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÔTIREWOLUCJA
19
dzaj i lderunekwywieranegonacisku. Charakter panslwa može ulec zmianie w wyniku przejscia od gospodarki rolnej do przemysiowej, kiedy to maíeje znaczenie klas wlascicieli ztemskich, chlopów czy robotników rolnych. Rewolucje przybieraJELbardzo róžne formy w zaležnosci od rolniczego czy przemyslowego charakteru paňstwa. Ješli kuleje produkcja i jednoczesnie množa_sÍ? powinnosci obywa-teli wobec paňstwa, lub tež zbyt dhigo boryka si? ono z nadmiernym przyrostem ludnosci — slabnie j ego zdomosč do prawidlowego funk-cjonowania, nie mówiac juž o gotowosci obronnej czy sprawnym tíumieniu wewnetrznej opozycji. Niezaležnie od innych okoliczno-sci — paňstwo oslabione jest podatniejsze na wybuch rewolucjhiiž s Í IneľJešTilkonc entruj erny?i^na.zmianachAVS Irukruržepanstwa, "nŕéwolnonam stracič z oczuprzeobražeňw sferze spolecznej, gdzie wykluwaja_si? zmiany i rodzi si? potencjal rewolucyjny.
Wedlug prezentowanej tu, rozszerzonej koncepcji rewolucji — wielkie rewolucje nie sa_ zjawiskami sni generis, podlegajacymi odr?bnym prawom, dzi?ki którym možná je nieomylnie odróžnic od zwyklych przemian politycznych. Wežmy na przykĺad róžnic? mi?dzy zacmieniem Sloňca a zatorem ulicznym. Rewolucjanie przy-pomina zacmienía Sioňca, które jest zjawiskiem cyklicznym i zachodzi w šcisle okrešlonych i íaťwych do opísania warunkach astronom i czny ch. Rewolucje podobne sa_raczej do korków ulicz-nych, które róžnia_si? mi?dzy soba_rozmiarami i rodzajem wywofy-wanych zakióceň komunikacyjnych, nie maja_wyražnego poczatku ani konca i zdarzaja_si? w najróžniejszych okolicznosciach i z rožných przyczyn. Jednak zatory nie powstaja_zupeiníe przypadkowo; zdarzaja_si? w godzinach szczytu komunikacyjnego, 53. uwarunko-wane reakcjami kierowców na warunki atmosferyczne, stanem i konstrukcj a_ drog, lokalizacja_wypadkówdrogowychorazwieloma innymi czynnikami, z ktorých každý jest w j aki š sposób niezaležny od innych, ale sam w sobieponiekad oczywisty. Warunki wystaj)ie-nia wszystkich tých czynników sajak zložone, že wydaje si? ono byč dzietem przypadku. G?stamgla, naprzyktad, jest wystarczajaca_ przyczyna_korkaw jedným miejscu, podczas gdy w innym trzeba do tego unieruchomionego samochodu, a wjeszcze innym —podnie-sionego mostu zwodzonego.
Zator uliczny, który stal si?južprzykrym faktem, nieodmiennie wywohije takie same reakcje jego uczestników — kierowcy z konca kolumny samochodów próbuja_si? wycofač, ci zas, którzy ugrz?žli na dobre, staraja_si? chod troch? posuna_c do przodu. Skutki korków drogowych sa^róžnorakie —zagrožony jest rozklad dnia unierucho-mionych ludzi i cierpi stan ichpojazdów, wzrasta zanieczyszczenie okolicy, spóžnia si? komunikacjapubliczna, policja ma pelne r?ce roboty i nieporównanie latwiej o wypadek.
Každý z mechanizmów przyczynowych, analizowany oddziel-nie —naprzyktad zafežnošc sprawnosci kierowców od pogody czy stanu nawierzchni —ma konkrétne i powtarzalne, latwe do uchwy-cenia wlasciwosci. Totež policjant kierujacy ruchem ulicznym i projektant tego ruchu znaja_ jego reguly lepiej niž hislorycy tajniki rewolucji. Aprzeciež, uwzgl?dniajac niespodzianki wrodzaju na-glego zaslabni?cia kierujacego ruchem policjanta, czy innego nie-przewidywalnego splotu okohcznosci, možná by nawet stworzyč komputerowy model powstawania korków ulicznych. Oczywiscie najlatwiej byioby opracowač standardowy model korka spowodo-wanego okreslona_ przyczyn^ na przyklad niespodzie\vana_ burza_ srniežna_. Jednak ani korki uliczne, ani rewolucje nie poddaja_ si? opisowi žadnej ogólnej teorii precyzujacej konieczne i wystarczajace warunki ich zaistnienia, okreslajacej ichprzebieg i nast?pstwa. Trzeba pami?tač, že w obu przypadkach nie jedna przyczyna, ale caly systém uwarunkowan i mechanizmów przyczynowych skladá si? na wynikkoňcowy: rewoiucj? ba_dž korek uliczny. Dlatego ilekroc kíos przedsíawi uniwersalny model rewolucji, ktos innynatyclimiastzgla-sza zastrzeženia i proponuje mody tik acj e, lub wr?cz nowq. teori?.
Jes'li zatem nie jest možliwe okres'lenie koniecznych i wystar-czajacych warunków wybuchu rewolucji w každým miejscu i o každým czasie, to može udaloby si? przynajmniej wykazač, že w sy-tuacjach rewolucyjnych mamy do czynienia z podobnými mechanizmami przyczynowymi; na przyklad z dramatycznym obnaženiem slabosti paňstwa, uwažanego dotajd za pot?žne, ujawnieniem si? cz?sciowego chočby rozprz?ženia jego wladzy, co najcz?sciej zda-rza si? w okresach powojennej demobilizacji. Zamierzam pokazac, že u podstaw calej gamy wydarzeň, które b?d? nazywal rewolucja-
20
REWOĹUCJE EURÓPEJSKIE
mi, íežajednego ro dzaju mechanizmy przyczynowe; takže u podstaw ogromnej liczby konfliktów, które nie prowadza_do rewolucji. Mam nadziej? dowiesč, že zmiermosč charakteru i zasi?g rewolucji wy-nikaja_ zróžnorodnosci tychže powtarzajacych si? mechanizmów. W koncu pragn? wykazač, že mechanizmy te dzialaja_ gtównie w sferze podstawowych funkcji paňstwa i jego naturálnych przemian. Jak možliwe jest ustálenie prawideí wyst?powania korków ulicz-nych, poniewažruch na drogachpodlega okreslonym normom, prze-biega w sposób latwy do przewidzenia, tak i prawidlowošci doty-czace rewolucj i wywiesc možná z ty ch atrybutów panstw, które maj a_ wplyw na ich funkcjonowanie w normálnych warunkach, awi?c przed rewolucja_. Dla mojej analizy rewolucji europejskich jest to \ wyjšc iowa hip oteza r obo cza.
j      Spróbujmy doldadniej zdefiniowač pojecie rewolucji. Przyjmij-! my^ž^rewolucja to zmiana u steru rzadóww-panstwie, dokonaná / z užyciem sE5^l!B*dy.i:B;pfžýnäjmniej dwa ugrupowania wysuwaja_ przecíwstawne roszczenia do wladzy, a každé z nich ma za soba, zna-' cz^čCnczbg obywateli goto wy ch poprzeč ich zadania. Ugrupowa-HuTte^oga,gromadzičprzedstawicieli jednej klasy spolecznej, na przyklad wieľkich wlascicieli ziemskich, ale cz?sto sa_to koalicje rzaďzacych, rzadzonych i/lub pretendentów do wladzy, W warunkach njwatu^iariar^ ' ciera si? podzial nalŕzadzacych, rzadzonych i pretendentów, a na-st?pnie zmieniaja_si?krytgriaprzynalezrLOS.ci.doktórejs z tých srun. Czasämt w proces rewolucyjny angjižuje_sje^ stwa dotad uchodzaca za neutralna_.^lartej.gmpyxzyjiniki.em "Tíziľj^yrn^esln^ panstwa^ którego sprawne
--Zwŕocmy uwag? napodstawowe skíidniki rozwažänej sytuacji:
dwa (lub wi?cej) agresywneugrupowania o znacznym poparciu spo-lecznym, wysuwajace przeciwstawne roszczenia do wladzy w paň-stwie, wymuszajajej zmian?. Proces rewolucyjny biegnie zatem od demontažu\ wladzx^eiLtrab^j^
wl adzy. p o ď n owym zwierzchmclwemľ|0 specyfice procesu rewo-"' íucyjnego stanowia_przebieg walki ftřyb przejscia od ustanowienia wielowladzy do jej likwidacji. Aby irniknač zajmowania si? przy-
KONFLIKT, PRZEWROTIREWOLUCJA
21
padkami tymczasowego przej?cia wladzy, ustalmy pewien waru-nek — každý nowy režim musi utrzyrnac wladz?, powiedzmy, przez co najmniej miesiac. Pomiňmy tež czysto lokálne wystapieni a prze-ciw hegemonii centrum, biorac pod uwag? tylko te z mniejszych ugrupowaňrewolucyjnych, które zdolaly objaé wiadz? nad przynaj-mniej j ednym z wažnych regionów geograficznych badž administra-cyjnych kraju.
Przyj?cie wyžej zarysowanej definicji nÍewykluczawyodr?bnie-
lytcjj^ z cala_ ich specyfika: giebokim
nia podgrupy^^wielkich rewoi _______ _ _____ ________________
lozlamemj^ generálna, czystka^wsŕo d zwolěnmTów^
^wolucje^gigielskq, rrančušk^Tro^j^"a_— tež po^dam.psobnej,. anaUzj.g,.Zamierzam si? jednali oprzec na szeŕokiej definicji rewo-
r"íucji i spróbuj? okres'lič, wjakich warunkach dochodzi do wielkiej rewolucji, wjakich zas do rewolucji malej, do wojny domowej, prze-wrotu czy zamachu stanu. W mysl tej definicji nieskuteczny bunt, bezkrwawy zamach stanu czy przewrót spoleczny nie jest rewolucj aj ale tylko czyms jej pokrewnym. W gruncie rzeczy moglibyšmy jednak dowolnie rozszerzač lub zaw?žač defmicj? rewolucji bez uszczerblcu dlanaszej analizy. I3?d? si? bowiem upieral przy twier-4zeniu, že owe procesy j,pararewx>m^
nych z"^därženiami Vkreslanymi jako rewolucje —jwszystkie nalež^ do tegójame^^^
Syiiiacje rewolucyjne
Zgodnie z nasza_deľmicja_nare;^lu&j?^tó^^ ^olucyjna i prz_etomjewolucy ii^>^yfaagia papalucyi-ng^- termín zapožyczony od Lwa Trockiego —prówaďzi do rozproszenia wla-dzyj _dwa lub wi?cej ugrupowaň wysuwa uzasadnlölTeTcfiö^'^pl^™ ciwstawne roszczenia do wladzy, lub tež zgola do „bycia" paňstwem. Dzieje si? tak wówczas, kiedy czlonkowie uprzednio subordynowa-nej spolecznosci zaczynaj^domagac si? niepodleglosci (jak Litwini wobec Zwiazku Radzieckiego wroku 1990), kiedy rzadzeni lacza_ si? w ugrupowania Q ak tworzone w roku 1848 koalicje inteligencji, mieszczanstwa i wykwalifikowanych robotników), które przejmujq.
■f
22
REWOLUCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZE WRÓTIREWOLUCJA
23
kontra]? nad jak^s cz?scia_paňstwa, a takže gdyjakas spolecznosc rozpadá si? na dwa lub wi?cej bloków, z ktorých každý sprawuje rza_dy nad znaczna. polacia_ kraju (jak podzielenie si? angielskiej szlachty na „olcragfogiowych" i „kawalerów" po roku 1640). Na powstanie s^yjy^ixewolucyjnej skladaja_si? trzy bezpoárednie przy-czyny:    ,:" ■ -—................-
1. Pojawienie si^^r^nderjiaiub.koalicji pretendentów dojwla-dzy nad panstwernJ]ubJ^o^|sc^ ^^T-PrjparC'ie^Icli roszczeň przez znaczna. czeáč .obyvateli. _
3. NiemoznôšcTlub brak woíí rz^Hz^cyclí rozbicia zagražajacej im koalicji i/lub zdyslaedytowania jej postulatów w oczach spole-czeňstwa.
Mówi? tu tylko o przyczynachbezposrednich; pema charaktery-stykajaldejkolwiekrewolucjiwymaga bowiemwyjasnienia, z jakich powodów zawiajzaly si? koalicje pretendentów do wladzy, dlaczego tak znaczna liczba obywateli poparla ich roszczenia, dlaczego rza_-dzacy objawili niemožnosc lub brak woli zdlawienia opozycjt.
Poszukiwanie odpowiedzi na te pýtania zajmuje wi?ksza_ cz?sc niniejszej ksiažki. Na przyklad b?dziemy si? musieli zastanowié, dlaczego w jedným przypadku o wladz? walczyja grugajudzi zwia_-zanychjtóad^Jxp^jtaltQna^ggQ^i^ innych byla to klas a spo-'ieczna, wspólnola lokálna, kongregacjarelígijM "TTaTNlFlicz? ň^aSydiěiHiwersalnych mechanizmów przyczyno-*~~wa^kutkowych. B?dziemy mieli do czynienia z wielka.róžnorod-noscia.warunków, w lctórych pojawiaj a_si? bezpoárednie przyczyny takich czy innych procesów. Jes'li uda nam si? natrafic na slad ja-kichs prawidlowosci, nie b?da^ one dotyczyly ogólnych uwarunko-waň wybuchu rewolucj i, lecz mechanizmów, które raz prowadza_do nieskutecznego protestu, raz do wojny domowej, rzadziej zas — do przelomu poiitycznego i radykalnej przemiany žycia spoíecznego.
Wyliczanie bezpošrednichprzyczyn sytuacji rewolucyjnych žywo przypomina prób? uchwyceňia zjawisk powodujacych zator na dro-dze. Przyczyny te nieuchronnie wynikaja^z samej defmicji rewolu-cji rozumianej jako przej?cie wladzy z užyciem sily, co wymagarozpadu politycznej nadbudowy spoleczeňstwana co najmniej dwa blo-ki. Trudno o bardziej oczywistestwierdzenie. Podobne truizmy maja_
jednak t? zalet?, že precyzuja_przedmiot poszukiwah, kierujac na-sze zainteresowania w stron? przyczyn o dzialaniu dhigookresowym, mniej wyražnych i trudniejszych do opísania.
Decyduj ace mechanizmy przyczynowe rewolucj i dziela_sie na trzy grupy: (1) prowadzacejdjojDojakWie^
^^^ánstwie; (2) škTaniajáce do poparcia tých, a nie innych roszczeň; ^(3)'sprawiajace, že dzieržacy wladz? paňstwowa_nie kwapía_si? do ostrej rozprawy z koalicje opozycyjnaj jej zadaniami. Do pierw-szej grupy wlaczymy na przyklad mobilizacj? jakichs zwartych spo-lecznosci, ktorých tožsamos'č zagrožona jest wwyniku dziataň wladz, albo tež rozpowszechnienie si? pogtosek o tym, že paň-stwo zaczynachwiač si? w posadách. W pewnych okol i cznos ciach te same mechanizmy wyzwalajajedynie nierewolucyjne daženia do zmiany wladzy, gdy w innych stwarzaja_sytuacj? rewolucyjna.. Naszym zadaniem jest zarówno pelne zrozumienie tých mechanizmów, jak i wyszczegóhiienie warunków powstawania sytuacji rewolucyjnych.
Wi?kszyrn rewolucjom na ogól towarzyszy nie jedna sytuacja rewolucyjna, lecz pewien daj* tých sytuacji. Zmieniaja_si? buntow-nicy, rzadzacy, tresč roszczeň, zdolnosč rzadzacych do thimienia buntu. W toku szczególnie dlugotrwarych rewolucji zmieniaja. si? takže intensywnošč i charakter sytuacji rewolucyjnych. Wi?kszošc obywateli sklania si? raz w t?, raz w inna. stron?, przy czym žadna ze stron wlasciwie nie rzajjzi paňstwem, choc chwilami jeden z bloków koalicyjnych sprawuje kontrol? nad catym aparátem paň-stwowym. Dlatego wias'nie možná si? spierač, czy na Rewolucj? Francuskajat 1789-1799 skladal si? jedennieprzerwany cia^g sytuacji rewolucyjnych, czy tež bylo ich znacznie mniej, przepíatanych krótkimi okresami konsolidacji wladzy paňstwowej.
Sytuacje rewolucyjne przydaja. ostrosti zjawisku powszechne-mui znaczacemu takže w czasach pokoju spolecznego: zrnianarzaj-du stwarza zagroženie dla grup, lctórych interesy zwia_zane sa_ z istniejacym porzadkiem wladzy, ajednoczesnie otwiera nowe možliwosci przed wszystkimi —nie wylaczajac aktuálni e dzieržaj-cych wladz? — klórzy dostatecznie szybko zorientowali si?, ska_d wieja^wiatry. Wyražne powiazanie možliwosci z zagroženiami odróž-
24
REWOWCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÓTIREWOLUCJA
25
nia sytuacje rewolucyjne od procesów im pokrewnych, a zjawisko to ulatvví nam trafila, identyfikacj? danego wydarzenia. Okresom-chaosu po przegranych wojnach, úpadkom knperiów, przyptyworn niezadowolenia spolecznego može — choč nie musi — towarzy-szyc rozpad struktur politycznych panstwa. Ale zawsze sytuacje te nosza_wyražne cechy rewolucji.
Taka_sytuacjajest zwykie stan po zakoňczeniu wojrry.naweLje-.-,, sli nie dochodzi wówczas do rozpadu stiniktojyladzy.' Prawie každé paňstwo wtaEčie mobllizowania spoieczeňstwä~do"wojny obie-cuje wiecej, niž jest w stanie spemic po wojnie; zobowiazania przy-bieraja_ forme narastajacego dhigu publicznego — paňstwo skiada róžne obietnice organizacjom robotniczym, kapitalistom, urz?dni-kom lub mniejszosciom etnicznym, apotencjalni wierzyciele po-wstrzymuja_si? od wysuwania žadaň wobec koniecznosci wzi?cia udzialu w zbiorowym wysilku wojennym. Po wojnie dhig panstwa powieksza si? o wiele innych zobowiazaň, naprzyklad wobec we-teranów wojennych i ichrodzin. Co wi?cej, w czasie wojny wzma-ga si? paňstwowa kontrola žycia ekonomicznego i spolecznego, stopniowo íagodzona z nastaniem pokoju, kiedy ustaje produkcja zbrojeni owa, a zdemobilizowani žolnierze wlaczaja_si? w cywilne žycie kraju. Im wiecej potencjaíu gospodarczego i wiarygodnosci utraciio paňstwo w wyniku wojny (skrajnym przypadkiem jest cal-kowítakl?ska i okupacja), tym wiekszejest przeciaženie jego struktury.
W takich okolicznos'ciach przedwojenne normy prawne traca_ moc, a paňstwo staje si? szczególniepodatnenanowe zadania. Przy-pornina si? sytuacja z koncowej fazy I wojny swiatowej, kiedy to wszystkie uczestniczace w niej panstwa (lacznie ze Stanami Zjed-noczonymi, które przystajjiiy do wojny jako ostatnie) stan?fy w obli-czuroszczenze strony sil i podmiotów politycznych, które dopiero co wspieraly wysilek wojenny. Nasilenie i ciežar gatunkowy tých roszczeíí w poszczególnych paňstwachbyry wprost proporcjonalne do wielkosci poniesionych przez nie strát wojennych. Jedynie w Rosji i w Niemczech, krajach najbardziej dotkni?tych stratami, doszlo do sytuacji zdecydowanie rewolucyjnych. Žycie polityczne powojermych3ä^lv-z.powažnymi štrajkami, masowa_okupacjq. fa-
| bryk i gwaltownie aktywizujacym si? faszyzmem, balansowalojia.
kraw^dziigwohicjj^Natomiast Francja, Wielka Biytáluai^arťfZjed-ŕíoczone odczuly mniej zagrožeň dla ustalonego porzajdku rzeczy. Wszystkie kraj e europejskie — Irlandia, Iíolandia, panstwa rozpätí aj acego s i ? imp erium otomanskiego czy monarchii austro-we_gier-skiej — každý na swój sposób, musiary si? uporač z zagroženiem rewolucja_.
Rozpadanie si? imperiów, koalicji i federacji rzeczywiscie nosi ] znamiona sytuacji rewolucyjnych. Bezkarna dezercja jednego z czlo-
nówdanej calosci jest zewszechmiar alarmujaca—potwierdzasie; < možliwos'č takiego oderwania, spadá operatywnos'č aparátu central-
nego, zalamuje si? gotowosč nižszych organów wíadzy do pemie-nia rutynowych obowiazków, nadarzaja_si? okazje zagarni?cia akty-wów majatkowych, które przedtem byly kontrolowane centralnie, i powstajeszansawspóídzialaniaz innymi odst?pcamÍ,rosna_zasko~
szty lojalnosci wobec centrum. Michail Gorbaczow posmakowal gorzkiej logiki dziejów, kiedy Estonia, Lotwa i Litwa opustily Zwia_-zek Radziecki, w dužej mierze zreszta_ os'mielone przez Zachód. Podobnej goryczy doswiadczali dziesiatki i setki lat ternu ksiažeta Burgundii, Habsburgowie, wladcy impérium otomanskiego i au-stro-w?gierskiego, gdy kolejné wlosci wymykaly im si? z rak, zwykie nie bez zachcty ze strony politycznych konkurentów Í ku ich f korzysci.
Pewne cechy sytuacji rewolucyjnych odnajdujemy takže w wy-buchach niezadowolenia spolecznego nie prowadzacych do fundamentálnych zmianwpaňstwie.Jak zauwažyl Sydney Ťarrow (1989), niepokoje spoleczne (stale zagražajace wladzy ze strony pokrzyw-dzonych) cz?sto na.dcÍaoaja_falami, czego žywym swiadectwem byty kontestacje studenckie i robotnicze 1968 roku w wi?kszosci paňstw Európy i Ameryki. Jeden pakiet žadan wysuwanych na fali prote-stówwydaje si? počítač zasoba_nast?pny, organizatorzy akcjipro-testacyjnychkonkuruja_tni?dzy soba_o poparcie spoleczne, a na krotko przed opadni?cjem fali niezadowolenia zadania przybieraja_na sile. Zwykie tež po wygasni?ciurozruchównajaktywniejsi ichprzý-wódcy szukaJE(.sposobówpoderwania ludzi do ponownej alccji, zwal-czaja_konkurencj? Í za wszelka_cen?próbuja^utrzymacto, co zdolali
26
REWOLUCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÔT1REWOL UCJÄ
27
osiaonač. W rezultacie nowi aktorzy scény politycznej przejmuja. jakás cza_stk? wladzy, podczas gdy traca_wprywy niektórzy przedsta- ■ wiciele ekipy rzadzacej; srodek ci?žkosci konfliktów spolecznych uleganieznacznemu przesuni?ciu, zmienia si? nieco retoryka walki politycznej.
Szczególnie wažne sa_pierwsze žadania, padajace w ramach da-nej Fali protestu. Po pierwsze, niszcza_mit o nienaruszalnosci wla-dzy, ujawniajajej „ranliwosč", co sygnalizuje, že byc može i dla pozostalych ugrupowan opozycyjnych nastal czas sprzyjajacy wy-suni?ciu wlasnych roszczen. Po drugie — nieuchronnie stwarzaja^ zagroženie dla iníeresów innych uczestników gry politycznej, po-niewaž sukcesy jednej grupy pomniejszaja_szanse drugiej. Paralele z sytuacja_rewolucyjna_sa_oczywiste. Rozprzestrzenianie si? sytua-cji rewolucyjnych na sa_siednie panstwa, jak to mialo miejsce w przypadku rewolucji i buntów roku 1848, wykazuje wiele cech wspólnych z przyplywami niezadowolenia spolecznego objawiaja_-cego si? wsposób bardziej umiarkowany (Tarrow & Soule, 1991). Ujawnienie bezradnosti któregos z silných paňstw stáje si? bodž-cem do podj?cia dzialalnosci opozycyjnej w paňstwach ostiennych. Przy tym doktryna i praktyka rewolucyjna bez trudu przenikaja_gra-nice, zmniejszajac prawdopodobieňstwo interwencji zrewolucjoni-zowanego panstwa w sa_siednich režimach.
O kryzysach politycznych schylku wojen, rozpadaniu si? impe-riów,koalicji i federacji orazprzyprywach niezadowolenia spolecznego decyduja_przyczyny bezposrednie podobné do tych, które lézaly upodstaw sytuacji rewolucyjnych: (1) pojawienie si? opozycji, wysuwajacej roszczenia do wladzy wparistwie lub jego cz?sci, (2) poparcie tych ža_dan przez znaczaca_ cz?sc obywateli i (3) nie-zdolnosč lub niech?c rzadzacych do rozbicia zagražajacej im koali-'cji Í/lub do pozbawieniajej zaplecza spolecznego. Róžníce dotycza, glównie zakresu i stopnia radykalizacji roszczen. Dopóki wszyscy uczestnicy konfliktu traktuja_paiístwo jako stalego uczestnika gry i do niego adresuj a_swoje ža_dania— sytuacja rewolucyjna nie po-wstaje. Kiedy jednak z íona opozycji wyloni si? pretendent do wladzy nad pahstwem, wtedy zwykle starcie interesów przeradza si? w sytuacj?rewolucyjna_.
Przelom rewolucyjny
Z przeíomemrewolucyjnymmamy do czynienia wówczas, gdy w nasí?pstwie procesuj^volucyjnego^ekjpa przed_.yvy-_ stajDÍenien\^jíj^^ ^stwenuna rzecz nowej koalicji —| c^oczywižde^'nié"^kTuc2á~ udzíaíu niektorých przedstawicieli staregrľrežiniu w nowych wía-dzach. W przypadku danej sytuacjirewolucyjnej prawdopodobieňstwo dokonania si? przeíomu rewolucyjnego wzrasta, jes'li w sklad koalicji opozycyjnych, rzucajacych wyzwanie zastanemuporzad-kowi, wchodza_ reprezentanti istniejacych struktur politycznych albo nawet starej ekipy rza_dzacej (porzucajacy swoje miejsce w dotychczasowym systemie wladzy), oraz gdy rewolucyjna koa-licja przejmie kontrol? nad przewažajaca_cz?stia_sil zbrojných panstwa. Ogólnie rzecz biorac, do bezpos'rednichprzyczyn wystajňe-nia przeíomu rewolucyjnego naleža; wykruszanie si? ekipy rzadzacej, pozyskanie wspólpracy wojska przez koalicje rewolucyj-ne, biernosc lub wr?cz zdrada režimowych sil zbrojných i w koncu — przej?cie kontroli nad aparátem paítstwowym przez czlon-ków koalicji rewolucyjnej. Przej?cie wladzy w paňstwie ma charakter rewolucyjny, jesli nastapilo ono szybko i z užyciem sily. Znów mamy tu do czynienia ze swego rodzaju tautologie gdyž powyžsze stwierdzenie pokrywa si? w zasadzie z defmicja_rewolucji, jako przej?cia wladzy sila_z towarzyszacym ternu aktowi rozpadem politycznej struktury panstwa. Tak wi?c równiež gdy chôdzi o uwarunkowania przeíomu rewolucyjnego, nasze zaintereso-wanie powinnismy konsekwentnie kierowač ku przyczynom dhi-goolcresowym.
_J3anizariiejů^^ skutki; <^,^^r^-Ba^aí^fey^i sternicy nawyj^stwowej^Segj^gJC'
^-pozyskrwani^sobie jeď^c£.przeeiwn^Ó3ar3Ytevmač*w rvzach
.....pozostalých- czasami wojna.dompwa^ powodvije podzialorgaru^anu
ja^twowego.,..Bywa frak, ze przelom "rewolucyjny — zasadnicza* zmiana u steru wladzy — dokonuje si? tak wolno lub przeciwnie — tak szybko, že nie dochodzi do rozpadu politycznej struktury panstwa. Tylko w tychnielicznychprzypadkach, gdy nowy rzad wyla-
28
REWOL UCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÔTIREWOWCJA
29
nia si? z chaosu wielo\vkdzy1jr^žemy_mówic^ S*S£?"
JwGltí&fiw^-——---
Niemniej jednak, zgodnie z t^definicJEk wiele woj en domowych i konfliktówsukcesyjnychmože uchodzic za rewolucj e —jesli tyl-ko po zniszczeniu politycznej struktury panstwa nastupuje zmiana ekipyrzadzacej. Takwíasnieprzebiegaja^wojskowe zamachy stanu, bedace nast?pstwem p?kni?č" w strukturze wladzy. Podobnie dzieje si? w przypadku zwyci?skich powstaň, zbrojných secesji i spisków niepodleglosciowych. Z tego punktu widzenia angielskie rewolu-cje lat 1640-1660 i 1687-1689 byty prawdziwymi rewolucjami, natomiast przegrana Komuna Paryska 1871 roku, z braku trwalej zrniany wladzy, na to miano nie zasiuguje. Nie jest wi?c konieczne dokonanie si? zasadniczych zmian w strukturze spoíecznej, aby de-finicja rewolucji byla spelniona, chociaž ogólnie rzecz biorac, im wi?ksze sa_wymuszone przez rewolucj? zrniany w sferze wladzy, tym gl?bszym transformacjomulegaja_inne aspekty žycia spolecz-nego. Krótko mówiac —naszakoncepcja rewolucj i obejmuje szer-sze spektrum wydarzeň niž definicja wielkiej rewolucji, aczkolwiek nie tak szerokie, jak definicja wojny domowej, protestu, przej?cia wladzy lub rebelii.
Jesli dokonamy rozróžnieniami?dzy sytuacja_rewolucyjna_a prze-. lomem rewolucyjnym, latwiej nam b?dzie uchwycič relacje pomi?-dzy rožnými typami wydarzeň politycznych noszacych znamiona rewolucji (rysunek 1.1 przedstawia schémat owych relacji). Wielka rewolucj a z defmicji pociajja za soba_ zarówno rozpad politycznej struktury paňstwa (sytuacja rewolucyjna jest bardzo gl?boka), jak i przej?cie wiadzy (nast?pstwa rewolucji maja_ charakter przetomu). Natomiast wojna domowama wprawdzie gieboko rewolucyjny charakter, ale niekoniecznie prowadzi do rewolucyjnego wyniku, czyli do przej?cia wladzy. Z kolei zawladni?cie carym paňstwem wiaže si? ze zrnianyrzajdu (z przelomem rewolucyjnym), ale u jego pod-staw wcale nie musi ležeč zasadniczy rozpad struktur politycznych (sytuacja rewolucyjna). W každým razie wszystkie te wydarzenia maja^pewne cechy rewolucji, aróžni je tylko kwestia zasi?gu i kolejnošci wydarzeň: rewolty przeistaczač si? moga^w wielkie re-wolucje, a zamachy stanu—moga_prowadzÍč do przej?cia wiadzy.
calkowite
Przej^cie wladzy
brak
rutynowa polityka
brale
calkowity
Rozpad politycznej struktury paóstwa
Rysunek 1.1 Typy rewolucji w zaležnosci od ich nast?pstw i charakteru poprzedzajacych je syťuacji rewolucyjnych.
Szeroka defmieja rewolucji niesie ze soba^pýtanie empiryczne: dlaczego przej?cie siia_ wladzy wpaňstwie daje tak zdumiewajaco róžnorodne nast?pstwa —^d gi?bokich pjrzemian w ž^ciu pblicz-nym do przywrócenia status qup^w^TWydéjQ si?, že powmrůámy pržyjrzec~sľ? bližej' zäíežnos'ciom mi?dzy skladem i charakterem zwyci?skiej koalieji, procesem rozpadu politycznej struktury paňstwa, a samým procesem rewolucyjnym.
Nowe rozumieme rewolucji
Na tym etapie naszychrozwažaňpowinno by c jasne, že aby zro-zumiec, jak sytuacja rewolucyjna i przebm rewolucyjny lacza_si? w obrazie pelnej rewolucji, musimy je badač oddzieinie, niezalež-nie od siebie. História sytuacji rewolucyjnych uezy nas, že wiele konfliktów wewn?trznych wcale ni e koňczy si? zasadniezymi zmia-nami u steru rzadów. Studia nad przeiomami rewolucyjnymi zmu-szaja_nas do zastanowienia si?, jak zmieniala si? struktura i organi-zacja wladzy. Dlatego tež przedmíotem mojej ksia_žki jest przesle-
30
REWOL UCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÖTIREWOLUCJA
31
dzenie obutých watków, a nast?pnie polaczenie ich w jedna_caíosč. Poprzednie opracowania tématurewolucji kladly nacisk glównie na -czynniki sprawczeprzelomów rewolucyjnych, Taksiažkakompen-suje braki wnaszej wiedzy o powstawaniu sytuacji rewolucyjnych i o procesach rewolucyjnych j ako takich.
Spróbujemy wtych rozwažaniach uniknac jednego z ciežkich grzechównaszychpoprzedników, a mianowicie teíeologii. History-cy-specjalisci od siedemnastowiecznej Anglii, osiemnastowiecznej Francji i Rosji wieku XIX i poczatku XX ulegaja_ čz?sto pokusie traktowania wymienionych okresów historycznych jako wst?pu do wielkich rewolucji, które rzeczywiscie rozegraly si? w tych czasach. Wszystko, o czym piszaj ogniskuje si? wokól znaczacych dat — 1640, 1688, 1789, 1799,1905 i 1917. Wrezultacte wydarzeniapo-przedzajace te daty traca_swoje uwarunkowania, przyczyny i skutki zarnieniaja_si? miejscami, zapomíná si? o možliwošci innego roz-woju wydarzen, wcale nie prowadzacego do rewolucji. Uwažny czy-telnik talcže na-kartách tej ksiažki wykryje przykíady wyjasniania przyczynowego ex post— ale w zasadzie starám si? traktowač hi-stori? jako ciajj pojawiajacych si? i zanikajacych možliwošci, jako proces selekcji, zdeterminowany wczesniejszymi wydarzeniami.
Sporo uwagi zamierzam posw'i?cic mechanizmom spoiecznym o stosunkowo niewielkim zasi?gu i znaczeniu wyraznie drugopla-nowym w porównaniu z wielkimi procesami historycznymi — lecz tylko wtedy, gdy ichwyjasnienieutalwinam sformurowaniejakichs uogólnieň. Twerdz? naprzyklad, že uzaležnienie forjm3^.po.g^tko-wania od sýstou]|irí^^ wraz TTÔzwójeŕrTgospod^
ce naturálnej jtkcyzy), j!ffifi^.nie tylko na wýdainpsč sy_stemu fi-skaSnegoTaíe ína rp.zmiary^op.oru.sp.olecznego,.wobec danego po-. dailäloŕäžTa^^^
^r^£m".'Z"ľdrugiej jednakstrony nie zamierzamtwierdzič, že jakis roíTzaj Tpoziom opodatkowania w každým paňstwie i w každej sytuacji spolecznej doprowadzi do sytuacji rewolucyjnej. Najwažniej-szy jest tutaj mechanizm rodzenia si? oporu spolecznego w efekcie zarówno politykipodatkowej panstwa, jak i jego sytuacji ekonomicz-nej. Czy opor ten stanie si? požywka_dla sytuacji rewolucyjnej, za-
ležy od innych, nie zwiazanych z polityka_fískaIna^okolicznosci, takich naprzyklad, jak istnienie lub brakpoparcia z zewnatrz dlazbun-towanych podatników.
W toku dalszych wywodów nieraz zwracam uwag? na konse-kwencje przyj?cia we wczesnym sredniowieczu zásady dziedzicz-nosci trónu. W poíaczeniu ze skutkami mi?dzynarodowej strategii matrymonialnej rodów królewskich, przyczyniato si? to do trwale-go oslabienia paňstwa, naražonego nakryzysy sukcesyjne. Ryzyko sytuacji rewolucyjnej pojawialo si? juž w momencie, gdy dziedzic
\   korony (a jeszcze cz?sciej — dziedziczka) byl z&j^Q^si^JÁz-.
j  kompetentný, bí\cjž kiedy dwa, albo i wi?cej rodów królewskich ro-s'ciio sobiě prawo dó.tronu. Nonsensem bylobý ó czy wiá c i e ťvvi er-
|  dzič,j'-že-'0ddänie wladzy w niekompetentne r?ce jest koniecznym
/ lub wystarczajacym warunkiem do wywolania sytuacji rewolucyjnej w Europie naszych czasów; ba, gdyby tak bylo! Ni emniej forma opodatkowania i zásady sukcesji do dzis mája wplyw na posuni?cia wladzw bardzo vvielu krajach. Ale tylko w £e_wjrych„ojr,aniczonyph .warunkach pówó"dl|j^OTe; b|dzl;ež powstřzymujaj wybuch rewolucji. PrawldiówÓsci historyczne objawiaja_si? nie tyle powtarzalno-scia_pewnych zdarzeň, struktur czy tendencji, ile istnieniern mecha-nizmówprzyczynowych, b?dacych wypadkowa_róžnych, niezalež-nych od žádných uwarunkowan okolicznosci.
Nie, žebymuwažal, že každé zjawisko czy wydarzeníe historyczne jest jedynym w swoim rodzaju i že w zwiazku z tym przyplywy i odplywy sytuacji rewolucyjnych oraz ksztah ich nast?pstw nie podlegaja_žadnym prawidiowosciom. Przeciwnie, w nast?pnychroz-dzialach wielokrotnie i naróžne spôsoby pokazuj? Jak forma opo-dalkpwania, možliwosc uzyskania obcego poparcia día zbunlrs/a-.....nyckjá^
sty cmych-oraz-rnnós^
■ hamowř^ Mechanizmy te ulegary zróžnico-
wänlu wraz ze zmianami w gospodarce, w organizacji paňstw i sytuacji mi?dzynarodowej w Europie. Prawidlowosci historyczne istnieja_. Sa_ukryte w dzialaniu owych mechanizmów.
Nie mam, niestety, zhidzeň co do sily dowodów, którymi wspar-íem swoje koncepcje. Wedle moich wlasnych zásad badawczych,
32
REWOLUCJEEUROPEJSKIE
KONFLIKT, PRZEWRÓTIREWOLUCJA
33
ksiažka ta nie zawiera niczego ponad ilustracj? jej glównych tez. Pracowalem na przemian w brytyj skich archi wach p anstwowych oraz-w lokálnych, regionálnych i paiístwowych archiwach Írancuskich nad dokumentárni z lat 1600-1980; mimo to jakosc moich wywodów zaležy gíównie od tego, czy dotaríem do wszystkich opracowan in-nych historyków, w co nálezy watpič. Ponadto nie wszystkimi j?zy-kami postuguj? si? równie biegle i nie rozporzadzam calt(. literatury historyczna_na íematrewolucji europejskich naprzestrzeni lat 1492--1992; na samajnyšl o przeczytaniu tego wszystkiego w glowie si? maci! Možepewnego dniajakis geniálny uczony, znakomity zespól badawczy alho komputer zbierze wszeíkie dost?pne dane žródlowe i dokoná ich syntézy. Zanim to jednak nastapi, wszysťko, co može uczynic samotný badacz, to albo sl?czeč nad malým wycinkiem problému, albo zaryzykowac jakás prowizoryczna_syntez?.Prawda jest„ taka, že przez wi?kszosč mojego žycia naukowego^^n^sisSgmľsir' —(ymplělwí^ ši? z tym drugim.
........." 'Wicwéštiiwyboru zdarzeňhistorycznych—wojen i rewolucji —
b?dacychprzedmiotem moich rozwažaň, oparíem si?natakichwzor-cowychkompilacjach, jak War in the modem Great Power System, 1495-1975 Jacka S. Levy'ego i War in International Society Evana Luarda, z uwzgl?dnieniem informacji zaczerpni?tych z historii po-szczególnych narodów. Do sytuacji rewolucyjnych zaliczylem takže te ze znaných historiografii europejskiej wydarzeň, skutkiem których znaczna cz?sč kraju, region czy miasto jakiegoš paňstwa znalazly si? pod rza_dami ugrupowania — lub ugrupowaň — opozy-cyjnego w stosunku do wladz centrálnych. Gwoli uczciwosci, chod swiadom, že ulatwiam zadanie swoim krytykom, zestawilem chro-nologiczne tabele wydarzeň omawianych w kolejných rozdzialach. Nie watpi?, že wiele istotnych wydarzeň p ominalem, inne zas biedni e sklasyfikowalem. Niewykluczone, že specjalisci wzakresie historii poszczególnychpaňstwnie zechca_zaakceptowač tych chro-nologicznych zestawieň, tym samým kwestionujac podstawowe tezy tej ksia_žki. Chciaibym ich jednak prosic, by wpierw zasíanowili si?, czy bi?dy rzeczowe, popemione w trakcie wywodu, podwažaja^za-sadnosč moich wniosków i sens poczynionych w tej pracy rozróž-nieň. Jesli watpliwosci co do wynikówmojej pracy natchnykompe-
tentných badaczy naukowym i polemicznym zápalem — mog? im tylko žyczyčpowodzenia. Moim celemnie bylo zamkni?cie dysku-sji na témat rewolucji europejskich, lecz jej zapoczatkowanie.
Jesli z mojej ksiažki wyiania si? spojný obraz rewolucji europejskich w catej gamie ich odmian — a mam nadziej?, že udalo mi si? to osiajmac —byč može takže badacze rewolucji w innych cz?sciach swiata zainteresuja_si? przedstawionymi tutaj koncepcjami. Teore-tycznie rzeczbiorac, rewolucje europejskie wvwariy ogromny wpryw najcs^howaniie^s[e_ nrysh rewolucyjnej^ rewolucji francuskiej czy bolszewickiej byl powielany w Ameryce Láčiňskiej i w Azji. Co wi?cej, skutkiem wiodacej pozycji paňstw ' euro pejski ch;iiitéj s ze rewo I u cj e zaowocowaly zmianami politycz-nymi daleko pozanaszym kontynentem, jak to mialo miejsce w przy-padku powstania niewolników pod wodza_ Toussainta 1'Ouverture i jego sojuszników, którzy korzystajac z doswiadczeň rewolucji fran-cuskiej, ustanowili wolna. republik? czarnych na Haiti, uprzednio b?dacej kofonia_francuskEi. Dzisiejsze odrodzenie europejskiej po-t?gi gospodarczej pozwalamiecpewnosč, žeprzeszle, wspólczesne i przyszíe rewolucje w Europie znajda_nasladowcówna innych kon-tynentach. W koňcu forma paňstwa rozpowszechniona dzis na ca-íym swiecie uksztaitowala si? wlasnie w Europie. Mamy powody przypuszczac, že zrozumienie zaležnosci mi?dzyrewolucja_akszíai-towaniem si? formy paňstw europejskich pomože nam lepiej zrozu-mieč istot? obecných i przyszlych rewolucji poza Europa_.
Tematyczny úklad ksiažki stanowi odbicie jej založen teoretycz-nych. Tak wi?c zawiera ona przeglad spolecznych i politycznych zmian w Europie minionych pi?ciu stuleci i ocen? ich wplywu na rodzenie si? sytuacji rewolucyjnych (rozdzial 2); wst?pne porówna-nie sytuacji rewolucyjnych w Niderlandach, w kraj ach Póhvyspu Iberyjskiego i Póhvyspu Balkaňskiego po roku 1492 (rozdzial 3), analiz? rewolucji na Wyspach Brytyj ski cli, zwfaszcza w burzliwym wieku XVII (rozdzial 4), we Francji, szczególnie miedzy rokiem 1750 a 1850 (rozdzial 5), i w Rosji, ze szczególnym uwzgl?dnie-niem wieku XX (rozdzial 6). Rozdzial 7 zawiera krótkie studium porównawcze rewolucji europejskich oraz koňcowe refleksje autora. W srodkowych rozdzialach ksiažki najwi?cej uwagi poswi?ci-
34
REWOLUCJEEUROPEJSKIE
lem okresom wyjatkowego nasilenia zmagaňrewolucyjnych, a byty to: w Niderlandach lata 1550-1650, na Wyspach Brytyjskich — čaty. wiek XVn, we Francji — lata 1750-1850 i w Rosji —1900-1992. W zakoňczenhi podjalem prób? opísania rewolucji wschodnioeu-ropejskich roku 1989 i umiejscowienia ich w kontekscie pi?ciuset lat ruchów rewolucyjnych w Europie.
2
Przeobraženia Európy
Zmierny po rolat 1492
Coŕhijmy si? w naszych dociekaniach pi?čset lat wstecz, do roku 1492. Wyborutej daty, jako punktu wyjsciowego, dokonalém arbi-tralnie, ale nie bez powodu. Koniec wieku XV byl przelomowym momentem w žyciu gospodarczym i spoíecznym Európy. Odkrycia Kolumba zapoczatkowaíy proces wchodzenia Ameryki w orbit? wprywów europejskich. Wkrótce Fíiszpanie przystajiili do ekspery-mentukaraibskiego, zakladaj acplantacj e roslintropikalnych, szcze-gólnie trzciny cukrowej, w czym wraz ze swymi sa_s ladami Portu-galczykami mieli wczes'niejsze doswiadczenianabližej položonych Wyspach Kanaryjskicli. Do ci?žkichpracpolowychkupowali czar-nych niewolników z Afryki. Rozpocz?la si? tež intensywna wymia-na mi?dzykontynentalna w dziedzinie fauny i flory. Mlecze, konie i zarazki odry rozprzestrzenily si? po calej Ameryce. Amerykanskiej przygodzie wXV wieku Európa zawdzi?cza nie tylko coca-col?, tango i jazz, ale i kukurydz?, ziemniaki, tytoň i najprawdopodobniej syfihs.
Si?ganie po wíosci w obu Amerykach bylo wyrazem zabiegania Európy o miano gospodarczego centrum s'wiata. Do wieku XIV Európa ležala na pótnocno-zachodnich peryferiach si?gajacego Pa-cyfiku systému ekonomieznego, letórego centrum stanowily opano-wane przezMongolówterytoria Azji Šrodkowej. Wczesniej na wy-brzežachMorza Šródziemnego i Czarnego powstawaly Í upadaly im-