TWORZENIE EURÓPY séria pod kierunkiem Jacquesa Le Goffa CHARLES TILLY REWOLUCJE EUROPEJSKIE 14924992 Przekíad Elžbieta Želazna WYDAWNICTWO KRAG OFICYNA WYDAWNICZA VOLUMEN Warszawa 1997 Konflikt, przewrót i rewohicja Powrót rewolvcji História nie znosi arogancji. W roku 1989 fřancuscy nezeni i fřan-kofile calego swiata mszami žalobnymi za rewolucje. uezcili dwu-setna_rocznice_ wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Niespo-kojny duch francuskiego pismiennietwa historyeznego — Francois Furet — oswiadczyl uroczyácie, iž rozpoezeta w roku 1789 rewolu-cja we Franc]i wreszcie sie. zakoňczyla, jako že instytucja prezyden-ta, wybieranego w giosowaniu bezposrednim oraz Rada Konstytu-cyjna skuteeznie ograniczy-ry wladze, parlamentu, Kosciót rzymsko-katolicki podejmuje dialog z demokratyeznymi partiami politycz-nymi i — co równie wažne — maleje znaezenie Francuskiej Partii Komunistycznej, spadkobierezyni jakobinów i dotychezas jednej z gíównych sil politycznych w panstwie. Zarówno w Europie Za-chodniej, jak i w Ameryce -Laciňskiej — dowodzil dalej Furet — marksizm upadá, gdyž ludzie uswiadomili sobie „ryzyko rewolucyj-nego maksymalizmu" (Furet 1989, s. 28). W przedmowie do wydanego wtym samým roku, bestsellero-wego Slownika Rewolucji Francuskiej, Furet i Mona Ozouf zwróci-li uwage,napewienparadoks polityki francuskiej: otwarta^rane. owej polityki, którq. przez blisko dwiešcie lat pozostawala Rewolucja, uleezyl zamach stanu, Przeje_cie wladzy przez de Gaulle'a w mo-mencie, gdy naejonalisci fřancuscy otwarcie buntowali sie. przeciw dekolonizacjLrównafo si? obal eniumitu rewolucji: „de Gaulle wpadl 12 REWOL UCJEEÜROPEJSKIE KONFLIKT, PRZEWRÔTIREWOLUCJA 13 na pomysl stworzenia republiki monarchicznej, co umožliwiio — ^„dwiescj^latpo zburzeniu Bastyl ii —PQÍ ednaniegwc/ew régimehi. ' z Rewolucj^'lŤuFgtT'Ozoui' 1989, s. xxi). RewoíucjanaležalFwifc do przeszlbscT; po dhigiej przerwie, spowodowanej godnymi poža-lowania wypadkami roku 1789, Francja mogla wrócič do normalne-go žycia politycznego. Nie tylko zreszta. Francúzi czuli, že epoka rewolucji dobiegla koňca. Przyzwyczajeni do dobrobytu obywatele Záchodu sprawiali wraženie zbyt pochloni?tych zabieganiem o wla-sne korzysci, by myšleč o rewolucji. Wydawalo si? takže, iž brutal-nos'č wladzy paňstwowej i dezintegracja spoleczeňstw skutecznie przeciwdzialaja_rodzeniu si? nastrojów rewolucyjnych w Europie Wschodniej. Wroku 1988 Jacques Denoyelle, mówiac o Zachodzie w ogóle, a o Francji w szczególnosci, stwierdzil, že došwiadczeniaautory-tarnego socjalizmu z jednej strany, a inwazja demokralycznego in-dywidualizmu z drugiej „ze spisku zbrojnego uczynily relikt prze-szlošci, utopie, bez szminki" (Gambrelle & Trebitsch 1989, t. TI, s. 306). Wydawalo si?, že w dobie masowej konsumpcji i silnego panstwa dysydenci europejscy nie maja_wielkiego wyboru: mogli podkladač bomby, malowač hasla na murach, bezsilnie miotač prze-kleňstwa — albo skapitulowac. Skutkiem ich dzialaň mogiy byó reformy albo represje— ale na pewno nie rewolucja. Czyž nie tego nauczyl nas rok 1968, owe žalosne parodie programów rewolucyjnych? A jednak wroku 1989 mieszkaiícy Europy Wschodniej zadali klam przepowiedniom o kresie wszelkich rebelii — wywolali re-wolucj?. Co wiecej, sprawujacy zwierzchnictwo nad ich paristwami Zwiazek Radziecki nies'wiadomie im to ulatwil. Przywódca radziecki, Michail Gorbaczow, wkrótce po dojsciu do wladzy wroku 1985 oswiadczyl, že zmniejszy dotkliwe wydatki wojskowe panstwa, anast?pnie nie tylko podejmie prób? zawarcia pokoju z USA i NATO, ale i ograniczy radzieckie interwencje zbrojné w wewn?-trzne sprawy innychpaňstw. Kosztowny i demoralizujacypatmtli-tarny, jakim okázala si? wojna w Afganistanie, najwi?ksza od lat bezposredniakonrřontacja z amerykaňska_pot?ga_wojskowaJ zawa-žyl ujemnie na prestižu Armii Czerwonej i wzbudzit walpliwos'ci co do polityki równowagi sil z USA. Gorbaczowowski program nie-ingerencji i demilitaryzacji objal swoim zasi?giem wszystkie sate-lickie panstwa Europy Wschodniej. Z chwilaj gdy w Zwiazku Radzieckim zapadla decyzja redukcji nakladów na zbrojenia i ograniczenia obecnošci wojskowej za granit obywatele pozostalých krajów Europy Wschodniej uswiado-mili sobie, že jest malo prawdopodobne, by ich rza_dy w obliczu wewnetrznej konfrontacji mogfy liczyé namilitarne wsparcie ze stro-ny Sowietów. Do takich samých wniosków doszli mieszkaňcy nie-rosyjskich regionów Zwia_zku Radzieckiego. Zíagodzenie represji zachecaío do otwartego wysuwania dlugo thimionych žadaň. Bardzo szybko Zwiazkowi Radzieckiemu rzucono pierwsze wy-zwania. W Polsce, na W?grzech, w Czechoslowacji i w Niemczech Wschodnich rozpoczeto si? burzenie starego porza_dku. Wtrzech pienvszych z wymienionychpaňstw od dziesi?ciu i wi?cej lat dzia-laly róžnorodne organizacje opozycyjne, które po roku 1985 znacz-nie si? ožywily. W czerwcu 1989 rokuPolacy wybrali do senátu 99 sposród 100 antykomunistycznych kandydatów „Solidarnos'ci". Owczesne prawo wyborcze pozwalalo przedstawicielom „Solidar-noáci" zajaó zaledwie 35 procent miejsc w sejmie, ale juž w sierpniu 1989 roku partia chiopska, Zjednoczone Stronnictwp Ludowe, ze-rwata blisko czterdziestoletni sojusz z komunistami, zapewrůajac wten sposób „Soíidarnošci" wi?kszoáč w sejmie i umožliwiajac mianowanie niekomunistycznego premiéra, TadeuszaMazowieckie-go. Sowieci zachowali si?biernie. Podobnie, choc wolniej przebie-gal proces dekomunizacji wladzy na W?grzech. W koňcuroku 1989 rza_dzaca tam W?gierska Socjalistyczna Partia Robotnicza rozwia_-zaía si?, a jednoczesnie naród w drodze referendum przytlaczajaca^ wi?kszoscia_glosów opowiedziat si? za usuni?ciemkomórekpartyj-nychz zakladówpracy, likwidacja_policjipolitycznej i ujawnieniem majatku partii. Przywódcy Czechoslowacji až do listopada 1989 užywali sily do thimienia demonstracj i. Jednakže gdy fale uciekinierów z Niemiec Wschodnich zacz?ry przepiywaó przez kraj, gdy inwazja na Cze-choslowacj? roku 1968 zostala pot?piona przez dwóchjej uczestni-ków (W?gry i Polsk?), a w sa_siednich, niedawno komunistycznych 14 REWOLUCJEEUROPEJSKIE KONFLIKT, PRZEWRÓTJ REWOLUCJA 15 paňstwachrozpoczely sis g-tebokie i doniosle przemiany, w Czecho-síowacji nasilil sie. opórprzeciwrežimowi. W poiowie listopada 1989 masowe demonstracje w Pradze i winnychmiastachsparaližowaly dziaialnosc rza_du. W tých warunkach možliwe staro si? powstanie jawnej opozycji, zorganizowanej w Fórum Obywatelskim, co dato poczatek politycznym improwizacjom, które zaowocowary wybra-niemžyjacegooddružszego czasuw zapomnieniuAleksandraDub-czeka na stanowisko przewodniczacego parlamentu, a Waciawa Havla prosto z wiezienia zawiodly na fotel prezydenta republiki. Oto irónia historii. Zupeinie inaczej zachowali si? Niemcy z NRD, którzy dotari sta-wiali znikomy opórrežimowikomunistycznernu. Tymczasemjesie-nia_ 1989 roku wladze Czechosiowacji, Polski i W?gier zezwolily tysiq.com obywateliNiemiec Wschodnich —-rzekomo zwyczajnych turystów — na przejazd przez swoje terytoria w drodze do Niemiec Zachodnich. Brak sowieckiej interwencji zbrojnej i zupeinabezrad-nosč wladz wschodnioniemieckich sygnalizowary nadejs'cie czasu przelomu. Pozostali w kraju Niemcy zaczeji demonstrowač na rzecz reform demokratycznych i polepszenia warunków žycia. Uwag? przy-wódców opozycji w calej Europie Wschodniej zwrócilo zdumie-wajace zachowanie ambasády sowieckiej w Pradze, która wbrew oczekiwaniom nie tylko nie oddálila delegacji czechoslowackich dysydentów z Fórum Obywatelskiego, a wrecz przeciwnie — przy-jela ja.z respektem. Niebawem takže w Rumunii, Bulgarii i Albánií doszlo do masowych buntówprzeciw komunistycznej wladzy. Nasility si? ža_danianiepodleglosci lub autonomii w poszczegól-nych regionach Jugoslawii, Czechoslowacji i samego Zwia_zkuRa-dzieckiego, co doprowadzilo do jego rozpadu w koncu roku 1991. Wydarzenia w.ZSRRpociajm?ry za sobajstotne zmiany polityczne poza Európa.— vv Mongolii, Etiopii, Somalii i w innych krajach. Paňstwa afrykaňskie, które w okresie zimnej wojny przeksztalcily si? w tyranie, zacz?ly zmierzac ku demokracji ba_dž težpogra_žač si? w anarchii. Nie wszystkie sposród afrykaňskich przewrotów poJi-tycznych možná nazwač rewolucjami, niemniej jednak ujawniry one potencjal rewolucyjny tkwiacy w spoleczeňstwach, uwažanych do-tychczas za ulegle i rozbite. Które z wydarzeň roku 1989 možná nazwac rewolucjami, za-ležy pd.ustálenia zakresu znaczeniowego tego poj?cia. Jesli.b?-dziemy obstawač přž^Rviěnizéniu, že kryterium děcydujacym o.za.-. ličženiu kcliflikm-^olitycznego Ho KategtóTj^blwji.ľpot^famp byč bliskie podobieňstwo do tego,~có diiaío si? we Francji lat 1789-1799 czy wRosjimiedzyrokiem1917i 1921, to.žaden z ôpi-sanych wyžej riiepokojów spolecznych nie .zashiguje na to miano. Nie'a'odzily-one-postaci tej miary, co Robespierre Í Lenin, nie po-wolano w ich wyniku Stanów Generálnych lub rad delegatów ro-botniczych, chlopskich i žotnierskich, nie ogioszono konstytucji cy-wilnej duchowieňstwajaktomiafo miejscew roku 1790. Ješli jednak zarewolucj? uznamy každ^gwaitownaj cieszaca_si? poparciem wiekszosc^poleczeňstwa, koS5nBks0WC™Hí^"eia^rž"^z^cej, toTcraje Európy Wščfiôdniej wrokiri98íl.dos'wiadczyly rewolucji, Wa_sklTaerrrucjäTewolucj i ma t? zalete, že j est zbiežna z terminológia.,.Manifestu komunistycznego", wedle którego rewolucj a ozna-czaniecodzierme wydarzenie, zachodzace tylko w nadzwyczajnych okolicznosciach i zmieniajace bieghistórii calej ludzkosci. Od cza-sów Marksa i Engelsa tak wielu bojowników dostosowywaío teori? i praktyk? rewolucji do tej koncepcji, že zashiguje ona na szczegól-ne traktowanie. Jednakže szersza definicjarewolucji mat? przewa-g?, že kladzie nacisk na bardzo istotne problémy, które wujeciu marksistowskim zostary zaciemnione. W jakim mianowicie zakre-sie i wjaki sposób wielkie rewolucje podlegaja_prawidlowosciom nierewolucyjnej polityki?A zwlaszcza, wjaki sposób zmiany zásad organizacji paiístwawprywaja.na specyfik? rewolucji. Poszukiwa-nie odpowiedzi na te dwa pýtania w odniesieniu do Európy lat 1492--1992 jest glównym ceiem tej ksiažki. Historycy od stuleci badali stosunki zachodzace miedzy paňstwa-mi i rewolucjami. W ciajju ostatních paru dziesiaticów lat tacy bada-cze, jak R. R. Palmer, Perez Zagorin, Roland Mousnier, Peter Blic-kle i Yves-Marie Bercé odwažyli si? nawetnapisač monografie po-swi?cone rebelii i rewolucji wwybranychepokach historii europej-skiej (zob. Palmer 1959,1964; Zagorin 1982; Mousnier 1967; Blic-kle 1988; Bercé 1980). Nie možemy wiec narzekač na brak opraco-wari historycznych ani gruntownych studiów teoretycznych na te- Ifi REWOLUCJE EUROPEJSKIE KONFLIKT, PRZEWRÓT1REWOLUCJA 17 mat rewolucj i (bibliografia, przyklady i analiza krytyczna poszcze-gólnych prac — zob.: Amann 1962; Arendt 1963; Aya 1990; Bae-chler 1970; Brinlon 1938; Dunn 1989; Friedrich 1966; Goldstone 1986; I-Iobsbawm 1986; Kimmel 1990; Laqueur 1968; Rule & Tilly 1972; Trocki 1932). Brakuje nam j edynie systematycznej,historycz-nie ugruntowanej analizy procesów rewolucyjnych, powiazanej z nasza_ dotychczasowzi. wiedza_ o ksztaltowaniu si? paristwowosci i formách walki politycznej. Niniejsza ksia_žka jest próba_ cz?scio-wego wypemienia tej luki. Starám si? ukazac rewolucje europejskie ostatních pi?ciuset lat na tle systemówpolitycznych paňsjw europejskich i stosunkówmi?-tí^yna^o^chrDajfimaj^ogorriy obraz irewoiuqji, ich pržyczyn "i skutków, szczégólna_uwag? poswi?cajac unaocznieniu zaleznosci mi?dzy zmianami w organizacji wladzy paňstwowej a charakterem, miejscem wyste.powan.ia oraz skutkami rewolucji. Co wiecej, inte-resuje mnie nie tyle wyszukiwanie prawidlowoáct w przebiegu wiel-kich rewolucji, ile ich rola w ksztaltowaniu politycznego oblicza Europy. Pozwala to na zachowante zwiazlcu przeszrosci z teražniej-szos'cia_i zprzyszlošcia_. Kiedy dokonuj ? przegladu rewolucj i europejskich, rozpatruj? je z trzech punktów widzenia. Przede wszystkim zadaj? pýtanie, jak przejmowanie wladzy zmienialo swój charakter w zaleznosci od przeobražeň struktury-spolecznejr-zasad-orgaTlizäCJi' paňstw lTtbsurikúw~ffiiB.a^y^^ w člwäklefze "rewolucj i-wia_ža_ si? z róžnicowaniem níerewolucyj-nych form konfliktów i wystapieň zbiorowych. I po trzecie — pytám q jimkcjonowanie rewoíucji: czy w omawianynTtu okresie-pi?-cíúset lat normy procesu rewolucyjh'égo zmieniaíy si? weďle jakie^ ' gô!l)ôn^^?TP2yjeoirWýžej wymienionycn punktów widzenia ""pTówidžľäó ňäst?pujacej konstatacji: — niezaležnie od innych nast?pstw—-rewolucje zawsze niosa_ ze,soba_zmian?-wlad_zy paňstwowej przy užyciu sih/,-a zatern —každatwórczarelléksjanatemätrewolucjm mi?dzyinnymi zróžnicowanie form organizacji panstwa i rolíprze-mocy w žyciu publicznym w zaleznosci od uwarunkowaň historycz-nych, geograficznych i spolecznych. Przeslanki i charakter rewolucj i zmienialy si? wraz ze zmianami w organizacji panstw i sytuacji mi?dzynarodowej; nadal b?da_si? zmieniary wraz z przyszrymi przeobraženiami wladzy paňstwowej. Rewolucje nie sajuž tym, czym hyly, panstwa nie sajuž takie jak niegdys. Zawsze jednak rewolucja wiaže si? z przej?ciem wladzy, a to oznacza, že jej charakter i prawdopodobieňstwo wybuchu zaleží od systému politycznego panstwa. Nie tylko organizacja danego panstwa decyduje o jego podatno-áci na wybuch rewolucji. Takže stosunki mi?dzy paňstwami moga_ przesadzic o miejscu, charakterze i skutlcach rewolucji. Wystarczy przypomnieč dwie rewolucje rosyjskie, 1905 i 1917 roku. W obu przypadkach przegrane wojny doprowadziry do bankructwa panstwa w sensie zarówno doslownym, jak i symbolicznym, co spowodo-walo jego polityczny rozklad. Pot?žnym bodžcem do dziaíania dla rewolucjonistów 1905 roku bylakl?ska armii rosyjskich w wojnie z Japoniaj niepowodzenia w Prusach Wschodnich, Galicji i na Li-ťwie utorowary drog? rewolucji paždziernikowej roku 1917. Wojny prawie zawsze byty podložem rewolucji europejskich. Jednakže wojna nie jest skutkiem mniej lub bardziej agresywnych dažeň ja-kiegoš odosobnionego panstwa; wojna wynika zwzajemnego od-dziarywania wi?kszej liczby paňstw, z úkladu sil na scenie mi?dzy-narodowej. Co za tym idzie, owyniku wewn?trznego kryzysu w daným paristwie przesadzaja_reakcje pozostalých krajów tej samej konstelacji politycznej. Prosz? zapytac pierwszego zbrzegu obywatela Libanu lub Afganistanu, czy i jakie wprywy innych panstw odczuwanawlasnej skórze! Rozpoznanie, wkíórympaňstwiemože wybuchnač rewolucja, wymaga od nas zbadania nie tylko jego poli-tyki wewn?trznej, ale i miejsca w relacjach mi?dzypaňstwowych. Nie znaczy to oczywiscie, že rewolucje dokonuja_si? w izolowa-nym kr?gu wladzy paňstwowej, niezaležnie od uwarunkowaň spolecznych. Przeciwnie, procesy spoleczne maja_decydujacy wpryw na prawdopodobieňstwo wybuchu rewolucji i na jej przebieg. Ale wplyw ten ma charakter posredni, a ujawnia si? trojako: po pierw-sze —poprzezksztaltowaniestrulctury wladzy i jej stosunku dorzaj-dzonych; po drugie —poprzez sposób, w jaki glówne postaci scény politycznej prowadzEL_ walk? o wíadz?; i po trzecie — poprzez ro- 18 REWOWCJEEUROPEJSKJE dzaj i kierunek wywieranego nacisku. Charakter paňstwa možeulec zmianie w wyniku przejscia od gospodarki rolnej do przemyslowej, kiedy to malej e znaczenie klas wtascicieli ziemskich, chfopów czy robotników rolnych. Rewolucje przybierajři.bardzo róžne formy w zaležnoáci od rolniczego czy przemysiowego charakteru paňstwa. Ješli kuleje produkcja i jednoczesnie množa_si? powinnosci obywa-teli wobec paňstwa, lub tež zbyt dhigo boryka si? ono z nadmiernym przyrostem ludnoáci — slabnie jego zdolnoáč do prawidiowego furik-cjonowania, nie mówiac juž o gotowosci obronnej czy sprawnym tíumieniuwewnefrznej opozycji. Niezaležnie od innychokoliczno-šci —paňstwo ostabmnejestpodatniejszenawybuchrewolucjijůž s Í lneľieSiršroňcentruj erí^im^anadi-wílrulcfuŕže paňstwa, "ni'ewolno nam stració z oczu przeobražeň w sferze spotecznej, gdzie wykluwaja_si? zmiany i rodzi si? potencjai rewolucyjny. Wedfug prezentowanej tu, rozszerzonej koncepcji rewolucji -— wielkie rewolucje nie sa_ zjawiskami sui generis, podlegajacymi odrebnym prawom, dzieki którym možná je nieomylnie odróžnic od zwykhych przemian politycznych. Wežmy na przykiad róžnic? mi?dzy zaómieniem Sioňcaazatoremulicznym. Rewolucjanie przy-pomina zaémienia Sloňca, które jest zjawiskiem cyklicznym i zachodzi w scisle okres'lonych i laťwych do opísania warunkach astronomicznych. Rewolucje podobne sa_raczej do korków uiicz-nych, lrtóreróžnia^si?rniedzy soba^rozmiarami i rodzajem wywoty-wanych zakióceň komunikacyjnych, nie maja_wyražnego poczatku ani koňca i zdarzaja_si? w najróžniejszych okolicznosciach i zróž-nych przyczyn. Jednak zatory nie powstaja_zupefnie przypadkowo; zdarzaja_si? w godzinach szczytu komunikacyjnego, sa_uwarunko-wane reakcjami kierowców na warunki atmosferyczne, stanem i konstrakcja_dróg, lokalizacja_wypadków drogowych oraz wieloma innymi czynnikami, zktórychkaždy jestwjakiš sposób niezaležny od innych, ale samw sobieponiekad oczywisty. Warunki wystajiie-nia wszystkich tych czynników sajak ztožone, že wydaje si? ono byč dzieiem przypadku. G?sta mgia, na przykíad, jest wystarczajaca_ przyczyna_korka w jedným miejscu, podczas gdy w innym trzeba do tego unieruchomionego samochodu, a wjeszcze innym —podnie-sionego mostu zwodzonego. KONFLIKT, PRZEWRÓT1REWOWCJA i 9 Zator uliczny, który sta-t si? juž przykrym faktem, nieodmiennie wywohije takie same reakcje jego uczestników — kierowcy z koňca kolumny samochodów próbuja^si? wycofac, ci zas, którzy ugrzežli na dobre, staraja_si? choó troch? posunaó do przodu. Skutki korków drogowych sa_róžnorakie —zagrožonyjestrozkiad dnia unierucho-mionych ludzi i cierpi stan ich pojazdów, wzrasta zanieczyszczenie okolicy, spóžnia si? komunikacja publiczna, policja ma pelne r?ce roboty i nieporównanie latwiej o wypadek. Kazdy z mechanizmów przyczynowych, analizowany oddziel-nie —na przykiad zaležnosé sprawnosci kierowców od pogody czy stanu nawierzchni — ma konkrétne i powtarzalne, iatwe do uchwy-cenia wiasciwosci. Totéž policjant kierujacy ruchem ulicznym i projektant tego ruchu znaja_ jego regufy lepiej niž historycy tajniki rewolucji. A przeciež, uwzgl?dniajac niespodzianki w rodzaju na-gtego zasfabni?cia kierujacego ruchem policjanta, czy innego nie-przewidywalnego splotu okolicznosci, možná by nawet stworzyč komputerowy model powstawania korków ulicznych. Oczywiscie najiatwiej byioby opracowač standardowy model korka spowodo-wanego okreslon% przyczynaj na przykiad niespodziewana_ burza_ s'niežna_. Jednak ani korki uliczne, ani rewolucje nie poddaja. si? opisowi žadnej ogólnej teorii precyzujacej konieczne i wystarczajace warunki ich zaislnienia, okreslajacej ichprzebieg i nast?pstwa. Trzeba pami?taé, že w obu przypadkach nie jedna przyczyna, ale caly systémuwarunkowaňi mechanizmówprzyczynowychskiadasigna wynikkoňcowy: rewolucj? bqxSž korek uliczny. Dlatego ilekroó ktos' przedstawi uniwersamy model rewolucji, ktoá inny natychmiast zgla-sza zastrzeženia i proponuje modyfikacje, lub wr?cz nowajeori?. Jes'li zatem nie jest možliwe okres'lenie koniecznych i wystar-czajacych warunków wybuchu rewolucj i w každým miejscu i o každým czasie, to može udaioby si? przynajmniej wykazac, že w sy-tuacjachrewolucyjnych mamy do czynienia z podobnými mechanizmami przyczynowymi; na przykiad z dramatycznym obnaženiem siabosci paňstwa, uwažanego dotad za pot?žne, ujawnieniem si? cz?sciowego choéby rozprz?ženia jego wiadzy, co najcz?sciej zda-rza si? w okresach powojennej demobilizacji. Zamierzam pokazač, že u podstaw caiej gamy wydarzeň, które b?d? nazywai rewolucja- 20 REWOLUCJE EUROPEJSKIE mi, ležajednego rodzajumechanizmy przyczynowe; takže u podstaw ogromnej liczby konfliktów, które nie prowadza^do rewolucji. Mam nadziej? dowiesč, že zmiennošč charakteru i zasi?g rewolucji wy-nikaja_zróžnorodnosci tychže powtatzajacych si? mechanizmów. W koncu pragn? wykazač, že mechanizmy te dziaiaja_ glównie w sferze podstawowych ŕunkcji paňstwa i jego naturálnych przemian. Jak možliwe jest ustálenie prawideí wyst?powania korków ulicz-nych, poniewažruchnadrogachpodlega okrešlonymnormom, prze-biega w sposób latwy do przewidzenia, tak i prawidlowosci doty-czace rewolucj i wywiesrc možná z tých atrybutów paňstw, które maja_ wplyw na ich ŕunkcjonowanie w normálnych warunkach, a wiec przed rewolucji Dla mojej analizy rewolucji europejskich jest to wyjsciowa hipoteza robocza. Spróbujmy dokiadniej zdefiniowač pojecie rewolucji, Przyjmij- ! myj_žej^ewolucja to zmiana u steru rza_dów w paňstwie, dokonaná ' z užyciem slfýTŤčieciy tôrprzynäjŕnňiej ďwa ugrupowania wysuwaja. pnKci^awnerpsžgzeniadp wladzy, a každé z nich ma za soba^zna-'cž^c^hczbg obywateli gotowychpqprzeójch\žá.äahiá. Ugfupowa- Tilä'té^ó^^ gromadzió przedstawicieli jednej klasy špolecznej, na przykiad wielkich wlašcicieli ziemskich, ale cz?sto sa_ to koalicje rzarJzacych, rza_dzonych i/lub pretendentów do wladzy, W warunkach rejivoJujyj_aria^^ za- " ciera si? podzial na rzaďzaeyeh, r/ndzoi'.ych i pretendentów,"ä hä-st?pnie zmieniaja^si? kiyteria. przygialBŽnoácj JjDkttojszj^ch.grurj^ Czas'ämi'wproces rewolucyjny anj>ažuj£j5iej,akž^cj^^ ^stwa dota_d uchodzaca za neutrálna,, r^la.tej.gmpyxzyjmjkiem mobi-. lížuj^irnes1~gTaíba^ paňstwa, którego sprawne ~1uTikcjorrowariie"l'ězy wjej mteresie._ '" ~" Zwrocmy uwag? napodstawowe skíadniki rozwažänej sytuacji: dwa (lubwi?cej) agresywneugrupowania o znacznym poparciu spo-iecznym, wysuwajace przeciwstawne roszczenia do wladzy w paňstwie, wymuszajajej zmian?. Proces rewolucyjny biegnie zatem od demontažu\ wj^uk^^ntrajnej^ wiarizy pod nowym zwierzcnnictwéniľjO specyfice procesu rewo-"* íucyjnego stanowia_przeEieg walki ftŕyb przejscia od ustanowienia wielowiadzy do jej likwidacji. Aby uniknač zajmowania si? przy- KONFLIKT, PRZEWROT1REWOLUCJA 21 padkami tymczasowego przej?cia wiadzy, ustalmy pewien waru-nek — každý nowy režim musi utrzymaé wladz?, powiedzmy, przez co najmniej miesiac. Pomiňmy tež czysto lokálne wystajňeniaprze-ciw hegemonii centrum, biorac pod uwag? tylko te z mniejszych ugrupowaňrewolucyjnych, które zdolary objac wladz?nad przynaj-mniej jedným z wažnychregionów geograficznych badž administra-cyjnych kraju. Przyj?cie wyžej zarysowanej definicji nie wyklucza wyodr?bnie-nia podgrupy^jWielkich rewolucji" z caiajch specyfika: giebokim j lozhmiemjy^p^ generálny czystkl[wsŕo d zwo 1 ěnHílcówoS al^^or^go režimugrazrady-.,, KIIIi^TwafCrjrzeb^^ ^wolucje ■— angjelskg, fTancuškl[TrôšyJšTc4— tež poddám .osobnej... , analizjg^Zajrnierzam si? jednali oprzec na szerokiej deíinicji rewolucji i spróbuj? okres'lió, wjakich warunkach dochodzi do wielkiej rewolucji, w jakich zas do rewolucji maiej, do wojny domowej, prze-wrotu czy zamachu stanu. W mysl tej defmicji nieskuteczny bunt, bezkrwawy zamach stanu czy przewrót spoieczny nie jest rewolucj aj ale tylko czyms jej pokrewnym. W gruncie rzeczy moglibyšmy jednak dowohue rozszerzaó lub zaw?žac definicj? rewolucji bez uszczerbku dlanaszej analizy. I3?d? si? bowiem upieralprzy twier-4zeniu, že owe procesy „pararéwoluiilíj nych z'^därzeniami okrešlanymi jako rewolucje — wszystkie na-leža_dotegôsffiégq'2^^^^g^Zir* " Sytuacje rewolucyjne Zgodnie z nasza_ defmicji na re^luGJ?^Madaja^i?^ytuacjaie-. <,wolucyjna i j3rzeiom.£ewo^ termin zapožyczony od Lwa Ťrockiego —- prowaďzi do rozproszenia wla-dzv: dwa lub wi?cej ugrupowaň wysuwa uzasadnToňeTcIro'pjrze"™ ciwstawne roszczenia do wladzy, lub tež zgoia do „bycia" paňstwem. Dzieje si? tak wówczas, kiedy czlonkowie uprzednio subordynowa-nej spolecznos'ci zaczynaja_domagac si? niepodleglošci (jak Litwini wobec Zwiazku Radzieckiego wroku 1990), kiedy rzadzeni lacza_ si? w ugrupowania Q ak tworzone w roku 1848 koalicje inteligencji, mieszczaňstwa i wykwalifikowanych robotników), które przejmuja_ 22 REWOLUCJEEUROPEJSKIE KONFLIKT, PSZEWRÔTIREWOĽUCJA 23 kontroly nad jaka_s cz?scia_panstwa, a takže gdyjakas spolecznosč rozpadá si? na dwa lub wi?cej bloków, z ktorých každý sprawuje rzady nad znaczna. polacia_ kraju (jak podzielenie si? angielskiej szlachty na „okraologlowych" i „kawalerów" po roku 1640). Na powstaniesjrtyaiyil^oluc^iigj skladaj a_si? trzy bezpoárednie przy- czyny: """"""^1 ..... .............. 1. Pojawienie si^^r^ndejilaiubjcoalicji pretendentów do wla-dzy nad paňstwemji^egp_cz|sc]^._ r~2r-Pt>paTCiě~ichroszczeň przez znaczna.cz?sč obywateli. 3.'Metno"žnošč lub brak woli rzaáž^cyčh"rozbicia zagražajacej im koalicji i/lub zdyskredytowania jej postulatów w oczach spole-czeňstwa. Mówie. tu tylko o przyczynachbezposrednich; pebia charaktery-stykajakiejkolwiek rewolucji wymaga bowiem wyjasnienia, z jakich powodów zawia_zaly sig koalicje pretendentów do wladzy, dlaczego tak znaczna Iiczba obywateli poparla ich roszczenia, dlaczego rza_-dzacy objawili niemožnosc lub brak woli zdĺawienia opozycji. Poszukiwanie odpowiedzi na te pýtania zajmuje wi?ksza_ cz?áó niniejszej ksiažki. Na przyklad b?dziemy si? musieh zastanowič, dlaczego w jedným przypadku o wladz? walczyja grup_a ludzi zwíel-zanych iiktadem JCTJt..P8twaaC^sgQ^aw innych byla to ídasa spo-4éczná, wspólnota lokálna, kon^eg^jíT^gi^^lS§^i^^fMf^-"'"flä. Nié'licz?ňíTodkřyciě uniwersalnych mechanizmów przyczyno-"^Wo^kutkowych. B?dziemy mieli do czynienia z wielka_róžnorod-noácia_warunków, wldórychpoja\viaja_sie_ bezpoárednie przyczyny takich czy innych procesów. Ješli uda nam si? natrafic na slad ja-kichá prawidlowosci, nie b?da_ one dotyczyiy ogólnych uwarunko-waň wybuchu rewolucji, lecz mechanizmów, które razprowadza_do nieskutecznego protestu, raz do wojny domowej, rzadziej zaá — do przelomu politycznego i radykalnej przemiany žycia spolecznego. Wyliczanie bezposrednich przyczyn sytuacji rewolucyjnych žywo przypomina prób? uchwyceňia zjawisk powodujacych zator na dro-dze. Przyczyny te nieuchronnie wynikaja_z samej definicji rewolucji rozumianej jako przejecie wladzy z užyciemsity, co wymaga rozpadu politycznej nadbudowy spoleczeňstwa na co najmniej dwa blo-ki. Trudno o bardziej oczywiste stwierdzenie. Podobne truizmy maja. jednak t? zalet?, že precyzuja_przedmiot poszukiwaň, kierujac na-sze zainteresowania w strane, przyczyn o dzialaniu dhigookresowym, mniej wyražnych i trudniejszych do opísania. Decydujace mechanizmy przyczynowe rewolucji dziela_si? na trzy grupy: (1) prowadza3Jojoja3adeaJa.si^oszczeů.dQLM^zy wpanstwie; (2) "skTaniáj'gce do poparciatych, a nie innych roszczeň; ^(3)~sprawiajace, že dzierža^cy wladz? paňstwowa_nie kwapia_si? do ostrej rozprawy zkoalicja_opozycyjna_i jej zadaniami. Do pierw-szej grupy wlaczymy naprzykladmobilizacj?jakichi zwartychspo-íecznošci, ktorých tožsamos'é zagrožona jest wwyniku dzialaň wladz, albo tež rozpowszechnienie si? poglosek o tym, že paň-stwo zaczynachwiač si? w posadách. W pewnych okolicznosciach te same mechanizmy wyzwalajajedynie nierewolucyjne da_ženia do zmiany wladzy, gdy w innych stwarzaja_sytuacj? rewolucyjna_. Naszym zadaniem jest zarówno pelne zrozumienie tých mechanizmów, jak i wyszczególnienie warunków powstawania sytuacji rewolucyjnych. Wiekszyrn rewolucjom na ogól towarzyszy nie jedna sytuacja rewolucyjna, leczpewien ciao tých sytuacji. ZmieniaJE\. si? buntow-nicy, rzadzacy, tresc roszczeň, zdolnosc rzadza_cych do thimienia buntu. W toku szczególnie dtugotrwarych rewolucji zmieniaja_ si? takže intensywnosč i charakter sytuacji rewolucyjnych. Wiekszosč obywateli sklania si? raz w t?, raz w inna_ stron?, przy czym žadna ze stron wlašciwie nie rza_dzi paňstwem, choc chwilami jeden z bloków koalicyjnych sprawuje kontrol? nad catym aparátem paň-stwowym. Dlatego wlasnie možná si? spierac, czy na Rewolucj? Francuskajat 1789-1799 skladal si?jedennieprzerwany ciaj> sytu-acj i rewolucyjnych, czy tež bylo ich znacznie mniej, przeplatanych krótkimi okresanú konsolidacji wladzy paňstwowej. Sytuacje rewolucyjne przydaja_ostroáci zjawisku powszechne-mui znacza_cemutakže w czasach pokoju spolecznego: zmianarza_-du stwarza zagroženie dla grup, ktorých interesy zwiazane sa_ z istniejacym porzadkiem wladzy, ajednoczeánie otwiera nowe možliwosci przed wszystkimi —nie wylaczajac aktualnie dzierža_-cych wladz? — którzy dostatecznie szybko zorientowali si?, skad wieja_wiatry. Wyražne powiazanie možliwosci z zagroženiamt odróž- i 24 REWOLUCJE EURÓPEJSKIE nia sytuacje rewolucyjne od procesów im pokrewnych, a zjawisko to ulatwi nam trafha. identyfikacj? danego wydarzenia. Okresom-chaosupo przegranych wojnach, úpadkom imperiów, przyptywom niezadowolenia spolecznego može — choč nie musi — towarzy-szyčrozpad struknrr politycznych panstwa. Ale zawsze sytuacje te noszajwyražne cechy rewolucji. Takc\. sytuacjajest zwykle stan po zakoňczeniu wojny, na.wetj.e^.. sli nie ďochodzi wówczas aVrozpaduslruktowladzy. Prawiekaždé paňstwo wtřaEčie mobllizowania spoleczeňstwa"do"wojny obie-cuje wi?cej, nižjestw stanie spemic po wojnie; zobowiazaniaprzy-bieraja_ íbrm? narastajacego dlugu publicznego — paňstwo sklada róžne obietnice organizacjom robotniczym, kapitalistom, urz?dni-kom lub mniejszosciom etnicznym, apotencjalni wierzyciele po-wstrzymuja_si? od wysuwania žadaň wobec koniecznoáci wzi?cia udziaíu w zbiorowym wysilku wojennym. Po wojnie dhrg panstwa powÍ?ksza si? o wiele innych zobowiazaň, naprzyklad wobec we-teranówwojennych i ichrodzin. Co wi?cej, w czasie wojny wzma-ga si? paňstwowa kontrola žycia ekonomicznego i spolecznego, stopniowo iagodzona z nastaniem pokoju, kiedy ustaje produkcja zbrojeniowa, a zdemobilizowani žolnierze wlaczaja_si? w cywilne žycie kraju. Im wi?cej potencjahi gospodarczego i wiarygodnosci utracilo paňstwo w wyniku wojny (skrajnym przypadkiem jest cat-kowitakl?skai okupacja),tymwi?kszejestprzeciaženiejego struktury. W takich okolicznošciach przedwojenne normy prawne traca_ moc, a paňstwo stáje si? szczególniepodatnenanowe ža_dania. Przy-pomina si? sytuacja z koňcowej fazy I wojny šwiatowej, kiedy to wszystkie uczestniczace w niej panstwa (laczrůe ze Stanami Zjed-noczonymi, które przystajňly do wojny jako ostatnie) stanuly w obli-czuroszczeň ze strony sil i podmiotów politycznych, które dopiero co wspieraly wysilek wojenny. Nasilenie i ci?žar gatunkowy tych roszczeň w poszczególnych paňstwach byly wprost proporcjonalne do wielkosci poniesionych przez nie strat wojennych. Jedynie w Rosji i w Niemczech, krajach najbardziej dotkni?tych stratami, doszlo do sytuacji zdecydowanie rewolucyjnych. Žycie polityczne powojennych^äsfibí-z-powažnymi štrajkami, masowa_okupacja_fa- KONFLIKT, PRZEWRÓT1REWOL UCJA 25 bryk i gwaltownie aktywizuJEicym si? faszyzmem, balansowalotria»i-, kr^?dzLrewolucji;Natomiast Francja, Wielka Bryt£uai~Staný1Zjed-' noczone odczuly mnxej zagrožeň dla ustalonego porzajdku rzeczy. Wszystkie kraje europejskie — Irlandia, Holandia, panstwarozpa-dajacego si? impérium otomaňskiego czy monarchii austro-w?gier-skiej — každý na swój sposób, musiary si? uporač z zagroženiem rewolucja_, Rozpadanie si? imperiów, koalicji i federacji rzeczywišcie nosi I znamiona sytuacji rewolucyjnych. Bezkarna dezercja jednego z czío- nówdanej caloscijestzewszechmiaralarmujaca—potwierdzasi? • možliwos'd takiego oderwania, spadá operatywnos'c aparátu central- nego, zalamuje si? gotowosc nižszych organów wiadzy do pernie-niarutynowych obowiazków, nadarzaja_si? okazje zagarniecia akty-wów majatkowych, które przedtem byly kontrolowane centrabriie, i powstajeszansawspóidzialaniaz innymi odst?pcami,rosna_zasko- szty lojalnošci wobec centrum. Michail Gorbaczow posmakowal gorzkiej logiki dziejów, kiedy Estonia, Lotwa i Litwa opusciby Zwia_-zek Radziecki, w dužej mierze zreszta_ osmielone przez Zachód. Podobnej goryczy doáwiadczali dziesiatíd i setki lattemu ksiaž?ta Burgundii,. Habsburgowie, wladcy impérium otomaňskiego i au-stro-w?gierskiego, gdy kolejné wlosci wymykaly im si? z rak, zwykle nie bez zachety ze strony politycznych konkurentów i ku ich :T korzysci. Pewne cechy sytuacji rewolucyjnych odnajdujemy takže w wy-buchach niezadowolenia spolecznego nie prowadzacych do fundamentálnych zm ian w paňstwie. Jak zauwažyl Sydney Ťarrow (1989), niepokoje spoleczne (stale zagražajace wiadzy ze strony pokrzyw-dzonych) cz?sto na.dci^gaja^falami, czego žywym swiadectwem byly kontestacje studenckie i robotnicze 1968 roku w wi?kszosci paňstw Európy i Ameryki. Jeden pakiet žadaň wysuwanych na fali prote-stów wydaje si? pocia_gač za sobajnast?pny, organizatorzy akcji pro-testacyjnych konkuruja^mi?dzy soba_o poparcie spoleczne, a na krotko przed opadni?cjem fali niezadowolenia ža_dania przybieraja_ na sile. Zwykle tež po wygasni?ciurozruchównajaktywniejsi ichprzý- ■..-! wódcy szukaja_sposobówpoderwania ludzi do ponownej alccji, zwal- czaja^konkurencj? i za wszelka_cen? próbuja_utrzymac to, co zdolali 26 REWOLUCJEEVROPEJSfQE KONFLIKT, PRZEWRÔT1REWOL UCJÁ 27 osiajma_c. Wrezultacie nowi aktorzy scény politycznej przejmuja. jakás cza^stk? wiadzy, podczas gdy tracajwptywy niektórzyprzedsta- -wiciele ekipy rzadzacej; srodek ci?žkosci konfliktów spolecznych uleganieznacznemuprzesuni?ciu, zmieniasi? niecoretorykawalki politycznej. Szczególnie wažne sa_pierwsze ža_dania, padajace w ramach danej fali protestu. Po pierwsze, niszcza_mit o nienaruszalnosci wiadzy, ujawniajajej „ranliwosó", co sygnalizuje, že byó može i dla pozostalých ugrupowan opozycyjnych nastal czas sprzyjaja_cy wy-suni?ciu wlasnych roszczeň. Po drugie — nieuchronnie stwarzaja_ zagroženie dla interesów innych uczestników gry politycznej, po-niewaž sukcesy jednej grupy pornruejszaja_szanse drugiej. Paralele z sytuacja_ rewolucyjny sa_oczywiste. Rozprzestrzenianie si? sytua-cji rewolucyjnych na sa^siednie panstwa, jak to miaio miejsce w przypadku rewolucji i buntów roku 1848, wykazuje wiele cech wspólnych z przypb/wami niezadowolenia spolecznego objawiaj%-cego si? wsposób bardziej umiarkowany (Tarrow & Soule, 1991). Ujawnienie bezradnoáci któregos z silných paňstw stáje si? bodž-cem do podj?cia dzialalňoáci opozycyjnej wpaňstwach ošciennych. Przy tym doktryna i praktyka r ewolucyjna bez trudu przenikaj a. gra-nice, zmniejszajac prawdopodobieňstwo interwencji zrewolucjoni-zowanego panstwa w sasiednich režimach. O kryzysach politycznych schylku wojen, rozpadaniu si? impe-riów, koalicji i federacji orazprzyprywachniezadowolenia spolecznego decyduja_przyczyny bezposrednie podobne do tych, które lézaly u podstaw sytuacji rewolucyjnych: (1) pojawienie si? opozycji, wysuwajacej roszczenia do wiadzy wpaňstwie lub jego cz?sci, (2) poparcie tych žadaň przez znaczaca_ cz?sc obywateli i (3) nie-zdolnošc lub niech?č rzadzacych do rozbicia zagražajacej im koali-'cji i/lub do pozbawieniajej zaplecza spolecznego. Róžnice dotycza_ glównie zakresu i stopnia radykalizacji roszczeň. Dopóki wszyscy uczestnicy konfliktu traktuj a. paňstwo jako stalego uczestnika gry i do niego adresuj a_swoj e žajdania— sytuacja rewolucyjna nie po-wstaje. Kiedy jednak z lona opozycji wyloni si? pretendent do wiadzy nad pansíwem, wtedy zwykle starcie interesów przeradza si? w sytuacj? rewolucyjny. Piielom rewolucyjny Z przelomemrewolucyjnym mamy do czynienia wówczas, gdy wnast?pstwie procesu rewolucyjnegp, ekipa rea/Jzacaprzed.wyr„ st^ierdenujbjiwčwd^ ^Stwennna rzecz nowej koalicji — co oczywiácje KiiTwyl3uóža"' udziafu niektorých przedstawicieli stare"go~režimu w nowycli wía-dzach. W przypadku danej sytuacji rewolucyjnej prawdopodobieňstwo dokonania si? przelomu rewolucyjnego wzrasta, jes'li w sklad koalicji opozycyjnych, rzucajajsych wyzwanie zastanemu porzad-kowi, wchodza_ reprezentanci istniejacych struktur politycznych albo nawet starej ekipy rzajdzycej (porzucajacy swoje miejsce w dotychczasowym systemie wiadzy), oraz gdy rewolucyjna koa-Iicja przejmie kontrol?nad przewažaja_catcz?scia_sil zbrojných panstwa. Ogólnie rzecz biorac, do bezpos'rednichprzyczynwystarjie-nia przelomu rewolucyjnego nálezy: wykruszanie si? ekipy rzadzacej, pozyskanie wspólpracy wojska przez koalicje rewolucyj-ne, biernos'č lub wrecz zdrada režimowych sil zbrojných i w koncu — przej?cie kontroli nad aparátem panstwowym przez czlon-ków koalicji rewolucyjnej. Przej?cie wiadzy w panstwie ma charakter rewolucyjny, ješli nastapilo ono szybko i z užyciem sily. Znów mamy tu do czynienia ze swego rodzaju tautologie gdyž powyžsze stwierdzenie pokrywa si? w zasadzie z definicja_rewolucji, jako przej?cia wiadzy siia_z towarzyszacym ternu aktowi rozpadem politycznej struktury panstwa. Tak wi?c równiež gdy chôdzi o uwarunkowania przelomu rewolucyjnego, nasze zaintereso-wanie powinnis'my konsekwentnie kierowaé kuprzyczynom dfu-goolcresowym. _J33idzojiÍ£wje]ej^^^ rewojucyjne skutki; ,_^ÍJä3dyÄ^ sternicy nawy paJstoowej'IplzefiiIg^R ^^zycjonísjtáw na !^oja.sfi^rMaž5cy czesto stosuia.politylčě' .____-pozyskiwania sob je jed^cji-praeiví^ó^j^trzj^jač wrvzach ......jjozostatycfcczasamiw^ paňstwowego,.Býwä'í tak, že przelom rewolucyjny — zasadničza" zmiana u steru wiadzy — dokonuje si? tak wolno lub przeciwnie — tak szybko, že nie dochodzi do rozpadu politycznej struktury panstwa. Tylko w tychnielicznychprzypadkach, gdy nowy rzgrl wyla- 28 KEWOLUCJEEUROPEJSKIE KONFLIKT, PRZE1¥RÓTI REWOLUCJA 29 nia si? z chaosu wielowtedzy^jnojemy^ sKl£: ^w^oeji.,__————~~~ Niemniej jednak, zgodnie z ta_deíinicj£t, wiele wojen domowych i konfliktówsukcesyjnychmožeuchodziczarewolucje —jeslityl-ko po zniszczeniupolitycznej struktury paňstwa nastupuje zmiana ekipyrza_dzacej. Tak wlasnieprzebiegaja^wojskowe zamachy stanu, b?dace nast?pstwem p?kni?č w strukturze wladzy. Podobnie dzieje si? w przypadku zwyci?skich powstaň, zbrojných secesji i spisków niepodleglosciowych. Z tego punktu widzenia angieiskie rewolu-cje lat 1640-1660 i 1687-1689 byly prawdziwymi rewolucjami, natomiast przegrana Komuna Paryska 1871 roku, z braku trwalej zmiany wladzy, na to miano nie zasíuguje. Nie jest wi?c konieczne dokonanie si? zasadniczych zmian w strukturze spolecznej, aby de-fmicja rewolucji byla spelniona, chociaž ogómie rzecz biorac, řm wi?ksze sa_ wymuszone przez rewolucj? zmiany w sferze wladzy, tym gl?bszym transformacjomulegaja^inne aspekty žycia spolecz-nego. Krotko mówiac —naszakoncepcja rewolucj i obejmuje szer-sze spektrum wydarzeňniž defmicja wielkiej rewolucji, aczkolwiek nie tak szerokie, jak defmicja wojny domowej, protestu, przej?cta wladzy lub rebelii. Jesli dokonamyro2TÓžnieniami?dzysytuacJ£|.rewolucyjnawaprze-. lomem rewolucyjnym, latwiej nam b?dzte uchwycié relacje pomi?-dzy rôznymi typami wydarzeň politycznych noszacych znamiona rewolucji (rysunek 1.1 przedstawia schémat owychrelacji). Wielka rewolucja z defmicji pociaj»a za soba^ zarówno rozpad politycznej struktury panstwa (sytuacja rewolucyjna jest bardzo gl?boka), jak i przej?cie wladzy (nast?pstwa rewolucji majq. charakter przelomu). Natomiast wojna domowama wprawdzie gl?boko rewolucyjny charakter, ale niekoniecznie prowadzi do rewolucyjnego wyniku, czyli do przej?cia wladzy. Z kolei zawladni?cie calym panstwem wiaže si? ze zmiana.rzadu (z przelomem rewolucyjnym), ale u j ego pod-staw wcale nie musi lezec zasadniczy rozpad struktur politycznych (sytuacja rewolucyjna). W každým razie wszystkie te wydarzenia maja_ pewne cechy rewolucji, a róžni je tylko kwestia zasi?gu i kolejnošci wydarzeň: rewolty przeistaczac si? moga_w wielkie re-wolucje, a zamachy stanu — moga^prowadzič do przej?ciawladzy. calkowite Przej^cie wladzy fwielka\ 1 — — _frewoiucja \ 1 f zawladni?cie >, S TN. J 1 taalym aparatrem wladzy) f wojna\^V- .j/ \ domowa/'T N. 1 / zamacb | \ \ stanu / 1 rewolta J rutynowa ■—-_.__ brak Rozpad politycznej calkowity struktury panstwa Rysunek 1.1 Typy rewolucji w zaležnošci od ichnast?pstw i charakteru poprzedzajacych je sytuacji rewolucyjnych. Szeroka definicja rewolucji niesie ze soba_pytanie empiryczne: dlaczego przej?cie sifa^ wladzy wpaňstwie daje tak zdumiewajaco róžnorodne nast?pstwa —jjd gljbokich przemian w žyciu publicz-rrym do przywrócenia staluiqiioaragQfydaje sí?7 že powirmismy przyjrzéiTsf? bli'žej zaležnosciom mi?dzy skladem i charakterem zwyci?skiej koalicji, procesem rozpadu politycznej štruktúry paňstwa, a samým procesem rewolucyjnym. Nowe rozumieme rewolucji Na tym etapie naszychrozwažanpowinno byc jasne, že aby zro-zumiec, jak sytuacja rewolucyjna i przelom rewolucyjny lacza_ si? w obrazie pelnej rewolucji, musimy je badač oddzieínie, niezalež-nie od siebie. História sytuacji rewolucyjnych uczy nas, že wiele konfliktówwewn?trznych wcale niekoňczy si? zasadniczymi zmia-nami u steru rzadów. Studia nad przeíomami rewolucyjnymi zmu-szaJ3_nas do zastanowienia si?, jak zmieniafa si? struktura i organi-zacja wladzy. Dlatego tež przedmiotemmojej ksiazki jest przeále- 3D REWOLUCJEEUROPEJSKIE KONFLIKT, PRZEWRÔTIREWOĽUCJA 31 dzenie obutých watków, a nast?pnie potaczenie ich w jedna^calošé. Poprzednie opracowania tématu rewolucji kladfy nacisk glównie na • czynniki sprawczeprzeiomówrewolucyjnych. Taksiajzkakompen-suje braki w naszej wiedzy o powstawaniu sytuacji rewolucyjnych i o procesach rewolucyjnych jako takich. Spróbujerny wtych rozwažaniach uniknaó jednego z ciežkich grzechównaszychpoprzedników,amianowicieteleologii. History-cy-specjalisci od siedemnastowiecznej Anglii, osiemnastowiecznej Francji i Rosji wieku XTX i poczatku XX ulegaja_ cz?sto pokusie traktowania wymienionych okresów historycznych jako wst?pu do wielkichrewolucji, którerzeczywišcie rozegraly si? w tých czasach. Wszystko, o czym piszfi, ogniskuje si? wokól znaczacych dat — 1640,1688, 1789, 1799,1905 i 1917. W rezultacie wydarzeniapo-przedzajace te daty traca_swoje uwarunkowania, przyczyny i skutki zamieniaja_si? miejscami, zapomina si? o možliwosci innego roz-wojuwydarzeíí, wcalenieprowadzacego do rewolucji. Uwažny czy-telnik takže na kartách tej ksiažki wykryje przyklady wyjasniania przyczynowego ex post — ale w zasadzie starám si? traktowaó historie jako cictg pojawiaJEtcych si? i zanikajacych možliwosci, jako proces selekcji, zdeterminowany wczešniejszymi wydarzeniami. Sporo uwagi zamierzam pošwi?cié mechanizmom spofecznym o stosunkowo niewielkim zasi?gu i znaczeniu wyražnie drugopla-nowym w porównaniu z wielkimi procesami historycznymi — lecz tylko wtedy, gdy ich wyjašnienie utatwi nam sformulowaniejakichš \ uogólnieň. Twierdze. na przyklad, že uzaležnienie formyjjpodjijko-\ waniaodsysternu^^ wraz \ ^f5W(^mgospoďarki towarow] jDÍej^^^ Ice naturálnej jikcyzv't Afflfyvfo nie tylko na wýdajnosé systemii fi-sFäTne'gí^relríärpzrm po-. daliOŕäzrfí^ "~lcÍ^ánTä."Z!drugiej jednak strony nie zamierzam twierdzió, žejakiá "Todzajipoziom opodatkowania w každým paňstwie i w každej sytuacji spolecznej doprowadzi do sytuacji rewolucyjnej. Najwažniej-szy jest tutaj mechanizm rodzenia si? oporu spolecznego w erekcie zarówno politykipodatkowej paňstwa, jak i jego sytuacji ekonomicz-nej. Czy opôr ten stanie si? požywka_dla sytuacji rewolucyjnej, za- ležy od innych, nie zwiazanych z polityka_ílskaln^okolicznosci, takich na przyklad, jak istnienie lub brakpoparcia z zewnajrz dlazbiuv towanych podatników. W toku dalszych wywodów nieraz zwracam uwag? na konse-kwencje przyj?cia we wczesnym sredniowieczu zásady dziedzicz-nosci tTonu. W polaczeniu ze skutkami mi?dzynarodowej strategii matrymonialnej rodów królewskich, przyczynialo si? to do trwale-go oslabienia paňstwa, naražonego na kryzysy sukcesyjne. Ryzyko sytuacji rewolucyjnej pojawialo si? juž wmomencie, gdy dziedzic \ koróny (a jeszcze cz?sciej — dziedziczka) byl za rniody albo n:e-\ kompetentný, badž kiedy dwa, dbo i wi?cej ró'dSw królewskich ro-s'citó sôbie prawo do ironu. Nonsensem byloby ôcžýwíáčle^twibr-| dzič, -že-oddanie wladzy w niekompetentne r?ce jest koniecznym / lub wystarczaja_cym warunkiem do wywolania sytuacj i rewolucyjnej w Europie naszych czasów; ba, gdyby tak bylo! Niemni ej forma opodatkowaniai zásady sukcesji do dzismaja_wph/wna.posuni?cia wladz w bardzo wielu krajach. Ale tylko w pewnych ognaniczonych waiunkach powoduja_one, ba.ď^ežpowstŕzymujaj wybuch rewolucji. Prawidíowosci histoiyczne objawiaj^si? nie tyle powtarzalno-scia^pewnych zdarzeň, struktur czy tendencji, ile istnieniem mecha-nizmów przyczynowych, b?da_cych wypadkowq.rôznych, niezalež-nych od zadných uwarunkowaň okolicznosci. Nie, žebymuwažal, že každé zjawisko czy wydarzenie historyczne jest jedynym w swoim rodzaju i že w zwiazku z tym przyplywy i odplywy sytuacji rewolucyjnych oraz ksztatt ich nast?pstw nie podlegaja_žadnym prawidlowosciom. Przeciwnie, w nast?pnychroz-dzialach wielokrotnie i na róžne spôsoby pokazuj? Jak forma opo-daťkpwania, možliwosč uzyskania obcego poparcia dla zbuřSowa- ......IffgJLjásačhf .i^ciiijirigzrgdllSsc' 'íiac^cWw^ěT^M^wdyna- stycznyGh-oraz-rrmóstwA^^ ----hamowalr^rjrocjísxe^^ Mechanizmy te ulegafy zróžnico- wäniu wraz ze zmianami w gospodarce, w organizacji paňstw i sytuacji mi?dzynarodowej w Europie. Prawidlowos'ci historyczne istnieja_. Sa_ ukryte w dzialaniu owych mechanizmów. Nie mam, niestety, zhidzeň co do sily dowodów, ktorými wspar-lem swoje koncepcje. Wedle moich wlasnych zásad badawczych, 32 REWOLUCJEEUROPEJSKIE KONFLIKT, PRZEWRÓTIREWOLUCJA 33 ksiažka ta nie zawiera niczego ponad ilustracj? jej glównych tez. Pracowalem na przemian w brytyj skich archiwach paňstwowych oraz-w lokálnych, regionálnych i paňstwowych archiwach francuskich nad dokumentárni z lat 1600-1980; mimo to jakos'č moich wywodów zaležy glównie od tego, czy dotarlem do wszystkich opracowaň in-nychhistoryków, w co nálezy watpič. Ponadtonie wszystkimi j?zy-kami poshiguj? si? równie biegle i nie rozporza_dzam c ala, literatury historyczna_natematrewolucji europejskichnaprzestrzeni lat 1492--1992; na sama_mysl o przeczytaniu tego wszystkiego w glowie si? maci! Može pewnego dnia jakis geniálny uczony, znakomity zespót badawczy albo komputer zbierze wszelkie dost?pne dane žródlowe i dokoná ich syntézy. Zanim to jednak nastapi, wszystko, co može uczynió samotný badacz, to albo sl?czeč nad malým wycŕnkiem problému, albo zaryzykowač jakaj prowizoryczna_syntez?.Prawda jest__ taka, že przez wi?kszosc mojego žycia naukowego^ajmpl^sm ši? " —lympTělížšlyiř^ z tym drugim. ........"~ "Wkweštii wyboru zdarzeň history cznych —wojen i rewolucji — b?dacych przedmiotem moich rozwažan, oparlem si? na takich wzor-cowych kompilacjach, jak War in the modem Great Power System, 1495-1975 Jacka S. Levy'ego i War in International Society Evana Luarda, z uwzgl?dnieniem informacji zaczerpni?tych z historii po-szczególnych narodów. Do sytuacjí rewolucyjnych zaliczyiem takže te ze znaných historiografii europejskiej wydarzeň, skutkiem ktorých znaczna cz?áč kraju, region czy miasto jakiegos panstwa znalazíy si? pod rzajdami ugrupowania — lub ugrupowaň — opozy-cyjnego w stosunku do wladz centrálnych. Gwoli uczciwosci, choc šwiadom, že uíatwiam zadanie swoŕm krytykom, zestawitem chro-nologiczne tabele wydarzeň omawianych w kolejných rozdzialach. Nie watpi?, že wiele istotnych wydarzeň pominalem, inne zas bí?-dnie sklasyíikowatem. Niewykluczone, že specjaliáci wzakresie historii poszczególnych panstwnie zechca_zaakceptowač tých chro-nologicznych zestawieň, tym samým kwestionujac podstawowe tézy tej ksiazki. Chciaíbym ich jednak prosic, by wpierw zastanowili si?, czy bl?dy rzeczowe, popemione w trakcie wywodu, podwažaja_ za-sadnosč moich wniosków i sens poczynionych w tej pracy rozróž-nien. Jes'li watpliwosci co do wynikówmojej pracy natchna_kompe- tentnych badaczy naukowym i polemicznym zápalem — mog? im tylko žyczyčpowodzenia. Moim celemnie bylo zamkni?cie dysku-sji na temat rewolucji europejskich, lecz jej zapoczatkowanie. Jes'li z mojej ksiažki wylaniasi? spojný obraz rewolucji europejskich w calej gamie ich odmian — a mam nadziej?, že udalo mi si? to osiajmaó — byč može takže badacze rewolucji w innych cz?sciach s'wiata zaínteresuja_si? przedstawionymi tutaj koncepcjami. Teore-tycznierzeczbiorac.rewolucje europejskiewywarly ogronmy wptyw najís^atowanje sie_ mysli rewplucyjnej na calym swiecie; model rewolucji francuskiej czy bolszewickiej bylpowielany.wAmeryce Laciňskiej Í wÄžji:'"Co wi?cej,äskutkiem wiodacej pozycji paňstw ■^Dt^siai^tlt^A^rewolucje zaowocowaly zmianami politycz-nymi daleko pozanaszym kontynentem, jak to miaío miejsce w przy-padku powstania niewolników pod wodza_Toussainta l'Ouverture i jego sojuszników, którzy korzystajac z doáwi adczeň rewolucj i Ixan-cuskiej, ustanowili wolny republik? czarnych na Haiti, uprzednio b?dacej kolonia_francuska_. Dzisiejsze odrodzenie europejskiej po-t?gi gospodarczej pozwala mieč pewnosó, že przeszle, wspólczesne i przyszle rewolucje w Europie znajda_našladowcówna innychkon-tynentach. W koncu forma paňstwa rozpowszechniona dziá na ca-íym s'wiecie uksztaltowala si? wlasnie w Europie. Mamy powody przypuszczad, že zrozumienie zaležnosci mi?dzy rewolucj y a ksztal-towaniem si? formy paňstw europejskich pomôže nam lepiej zrozu-mieč istôt? obecných i przyszlych rewolucji pozaEuropa_. Tematyczny úklad ksiajžki stanowi odbiciejej založen teoretycz-nych. Tak wi?c zawiera ona przeglad spolecznych i politycznych zmian w Europie minionych pi?ciu stuleci i ocen? ich wprywu na rodzenie si? sytuacji rewolucyjnych (rozdziaí 2); wst?pne porówna-nie sytuacji rewolucyjnych w Niderlandach, w kraj ach Póhvyspu Iberyjskiego i Póhvyspu Balkaňskiego po roku 1492 (rozdzial 3), analiz? rewolucji na Wyspach Brytyjskich, zwlaszcza w burzliwym wieku XVII (rozdzial 4), we Francji, szczególnie mi?dzy rokiem 1750 a 1850 (rozdzial 5), i w Rosji, ze szczególnym uwzgl?dnie-niem wieku XX (rozdzial 6). Rozdzial 7 zawiera krótkie studium porównawcze rewolucji europejskich oraz koncowe reileksje autora. W srodkowych rozdzialach ksiažki najwi?cej uwagi poswi?ci- 34 REWOLUCJEEUROPEJSKIE. lem okresom wyjaťkowego nasilenia zmagaňrewolucyjnych, a byly to: w Niderlandach lata 1550-1650, na Wyspach Brytyjskich — cary, Wiek XVII, we Francji — lata 1750-1850 i wRosji —1900-1992. W zakoňczeniu podjalem prób? opisania rewolucji wschodnioeu-ropejskich roku 1989 i umiejscowienia ich w kontekscie pi?ciuset lat ruchów rewolucyjnych w Europie. 2 Przeobražerúa Europy Zmierny po roku 1492 Cofhijmy si? w naszych dociekaniach pi?čset lat wstecz, do roku 1492. Wyboru tej daty, jako punktu wyjsciowego, dokonalém arbi-tralnie, ale nie bez powodu. Koniec wieku XV byl przelomowym momentem w žyciugospodarczym i spoleeznym Europy. Odkrycia Kolumba zapoezatkowaty proces wehodzenia Ameryki w orbit? wplywów europejskich. Wkrótce Iíiszpanie przystapili do ekspery-mentu karaibskiego, zakladaj ac plantacje roálin tropikalnych, szeze-gólnie trzciny cukrowej, w czym wraz ze swymi sa_siadami Portu-galczykami mieli wczes'niejsze došwiadczeniana bližej položonych Wyspach Kanaryjskich. Do ci?žkichpracpolowychkupowali ezar-nych niewolników z Afryki. Rozpocz?la si? tež intensywna wymia-na mi?dzykontynentama w dziedzinie fauny i flory. Mlecze, konie i zarazki odry rozprzestrzeniíy si? po calej Ameryce. Amerykaňskiej przygodzie wXV wieku Európa zawdzi?cza nie tylko coca-eol?, tango i jazz, ale i kukurydz?, ziemniaki, tytoň i najprawdopodobniej syfilis. Si?ganie po wlosci w obu Amerykach bylo wyrazem zabiegania Europy o miano gospodarczego centrum s'wiata. Do wieku XIV Európa ležala napótnocno-zachodnich peryferiach si?gajacego Pa-cyfiku systému ekonomieznego, lelórego centrum stanowily opano-wane przez Mongolów terytoria Azj i Srodkowej. Wczešni ej na wy-brzežachMorza Šródziemnego i Czarnego powstawaíy i upadaly im-