Rozdziat i
Podstawowa literatura
yulBnsrrsrsTKkrPrawo konstytucyjne, Warszawa 2004.
L. G a r I i c k i, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykiadu, Warszawa 2006.
L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitéj Polskiej. Komentarz, Warszawa 1999-2007.
D. G ó r e c k i (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Kraków 2007.
A. R o s t, Instytucje poiskiego prawa konstytucyjnego, Poznaň 2005.
S. S a g a n, Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2003.
P. S a r n e c k i (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2005.
W. Skrzydto (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2006.
P.Winczorek, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitéj Polskiej, Warszawa 2003.
Z. W i t k o w s k i (red.), Prawo konstytucyjne, Toruň 2006.
Ha
RQZDZlAtlI
KONSTYTUCJA JAKO PODSTAWOWE ŽRÓDLO PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
1. Pojecie i istota konstytucji
Poj?cie „konstytucja" wywodzi si? zlaciňskiego slowa constituere, które oznacza: ustanawiač, urzadzač, ksztaitowac, porzadkowač. Juž w starožýtnym Rzy-mie terminem rem publicum constituere okrešlana byla dzialalnošc prawotwórcza majaca na celu zorganizowanie paňstwa, nadanie paňstwu ústroju politycznego. Termin „konstytucja" przeszedí w historii znaczaca_ ewolucj?, posíugäwano si? nim w rôznych znaczeniach. W wielu wypadkach užywano go na oznaczenie praw fundamentálnych paňstwa, jak czynil to chociažby najwybitniejszy francuski teoretyk paňstwa XVI w. Jean Bodin. Z kolei w sredniowieczu poj?ciem constitutio okre-šlano powszechnie reguly žycia zäkonnego; ten sam termín wykorzystywany byl w Rzeczypospolitéj szlacheckiej na okreslenie ustaw sejmowych. Termínu „konstytucja" užywano równiež na oznaczenie czynników decydujacych o ústroju paňstwa. W takim znaczeniu poj?ciem tym posiugiwai si? m.in. Monteskiusz, uznajac za naj-wažniejszy czynnik ksztaltujacy ustrój paňstwa caioksztait wlasciwosci srodowiska geograficznego.
Wspólczesnie pod nazw^ „konstytucja" rozumiany jest rtajcz?sciej jeden akt prawny okreslajacy ustrój danego paňstwa. W nauce prawa konstytucyjnego termín ten bywa užywany takže w innych znaczeniach. Przede wszystkim wyróžnia si? konstytucj? w sensie materiálnym oraz w sensie formálnym. Konstytucja w znaczeniu materiálnym pojmowana jest jako caioksztait norm prawnych (z normami prawa zwyczajowego wlacznie) regulujacych ustrój paňstwa, nawet jeslí nie znaj^ duj\ si? wsród nich normy wyposažone w szczególn^moc prawna_. Nie sposób przy tym nie zauwažyc, že poj?cie konstytucji w uj?ciu materiálnym pokrywa si? w za-sadzie z tradycyjnym poj?ciem prawa konstytucyjnego (w szerokim znaczeniu tego terminu). Z kolei konstytucja w znaczeniu formálnym to zespót norm prawnych zawartych najcz?sciej wjednym akcie prawnym, róžni^cym si? od ustaw zwykrych pod wzgl?dem mocy prawnej oraz szczególnej nazwy.
Z przedstawionym wyžej rozróžnieniem konstytucji w uj?ciu materiálnym oraz formálnym wiaže si? wyražnie podzial na konstytucj? niepisan^ i konstytucj? pi-
27
Rozdziaf II
sanq. Pierwsza z nich, czyli konstytucja niepisana, charakterystyczna jest dla ta-kiego paňstwa, w któryra nie wyst?puje jeden lub kilka aktów o najwyžszej mocy prawnejnTt^cych-zaprzedmiot regulacji podstáwy ústroju paňstwowego. Wtym znaczeniu konstytucj? niepisana^ posiada giównie Wielka Brytania. Konstytucj? bry-tyjsk^ tworzy bowiem caloksztatí norm prawnych, które reguluje podstáwy ústroju politycznego tego paňstwa, bez wzgledu na fórm? aktów prawnych, w których normy te sq. zawarte. Zaliezajú si? do nich zarówno ustawy i uchwaly parlamentu, jak tež zwyczajowe prawo konstytucyjne oraz Iiczne konwenanse konstytucyjne. Brak jest jednak wsród žródei brytyjskiego prawa konstytucyjnego aktów posiadajacych szczególnajnoc prawn^. Niepisana konstytucj? posiada takže Izrael. W odróžnieniu jednak od Wielkíej Brytanii, zásady ústroju tego paňstwa okreslaj3. w zasádzie tyl-ko normy prawa stanowionego. Na poj?cie konstytueji Izraela skladá si? obecnie 11 ustaw zasadniezych (podstawowych) uchwalanych przez parlament w zwyklym trybie ustawodawczym, m.in. ustawa o Knesecie, ustawa o prezydencie paňstwa, usta-wa o rzadzie, ustawa o stolicy paňstwa Jerozolimie. Akty o najwyžszej mocy nie wyst?puj£i tež w systemie prawnoustrojowym Nowej Zelandii.
Poj?cie konstytucja pisana užywane jest z kolei najcz?sciéj na okrešlenie jed-nego aktu prawnego, zawieraj^cego normy o najwyžszej mocy prawnej. Niekie-dy jednak obowi^zuje w paňstwie kilka aktów posiadajacych takej, sam^, najwyžsza^ moc prawnq. w hierarchii aktów normaty wriych. Takie „blo.ki konstytucyjne'? mla-ly zastosówaniě m.in. we Francji w okrešie III Republiki (1875-1940) oraz w Polsce (1992-1997). Aktualnie przykladem takiego rozwi^zania može byč zwlaszcza Szwecja, gdzie konstytucja tworzy 4 akty prawne: Akt o Formie Rz^du (jest onzwy-czajowo najwažniejszy, gdyž reguluje caioksztalt podstawowych instytucj i uštro-jowych paňstwa), Akt o sukcesji tronu, Akt o wolnoáci druku oraz Akt o wolnoáci ekspresji. Konstytucj? pisan^ w formie wi?cej niž jednego aktu o szczególnej mocy prawnej posiadaja^poza tym m.in. Austria oraz Dania.
W nauce prawa konstytucyjnego dzieli si? niekiedy konstytueje na řzeczýwiste i fikcyjne. Poj?cie konstytucja rzeczywista zastôsowäne zostalo po raz pierwszy przez niemieckiego mysliciela i dzialacza socjalistycznégo Férdynandá Lasalle'a, który w 1862 r. okrešlil konstytucj? jako aktualnie istniejacy ukíad sil polityezných w daným paňstwie. Obecnie pod pojeciem konstytueji rzeczywistej rozumie si? je-dynie täkg. konstytucj? pisana_, której treáč odzwierciedla istniejacy w paňstwie úklad sil polityezných, dzi?ki čzemu jej postanbwienia moga, byc reálizowane w prakty-ce. Konstytucja fikcyjna charaktery zuj e ši? nätomiast tým, žé zawiera šzereg sfbr-mulowáň lub rozwiazaň, które nie odpowiadajíi istniej^cym w paňstwie stosunkom spoleczno-politycznym i tym sämym nie mája. w praktyce žadnego zastosowania. W konsekwencji istniejacy faktyeznie w daným paňstwie ustroj polityczny róžni si? od zásad tego ústroju okreslonych w treáci obowiazujq.cej konstytueji. Taki charak-
28
Konstytucja jako podstawowe žródto prawa konstytucyjnego
ter miary m.in. konstytueje wszystkich paňstw realnego socjalizmu, w tym równiež Konstytucja PRL z 22 lipea 1952 roku.
Biorac pod uwag? zakres przedmiotowy regulacji konstytucyjnej, wyodr?bnÍa si? zjednej strony konstytueje peine, zdrugiej zas - konstytueje niepelne, zwa-ne tež fragmentaryeznymi. Za konstytucj? pelna^ možná uznač jedynie taki akt kon-stytucyjny, który zawiera unormowania wszystkich podstawowych zásad i instytucj i ústroju paňsťwa, w tym zwlaszcza okrešlenie: podmiotu wtadzy najwyžszej w paňstwie, form sprawowania wladzy przez suwerena, podstawowych praw i wolnoáci jednostki, struktury organów paňstwa oraz wzajemnych relacji mi?dzy organami paňstwowymi. Každá konstytucja musi poza tym zawierač postanowienia gwaran-tuj^ce normom konstytucyjnym najwyžsza_ moc prawna_ oraz okreslajqce procedur? zmiany konstytueji. Jesli akt konstytucyjny pozbawiony jest chočby jednego z wy-žej wymienionych elementów, to nie može byč j už uznaný za pemq. konstytucj?. Akt prawny nieuwzgl?dniajqcy w swojej treáci wszystkich zagadnien naležacych do tzw. materii konstytucyjnych okreslany jest mianem niepeínej konstytueji. Naležy jednak przy tym pami?tač, že w niektorých paňstwach (USA, Kanada, Francja, Czechy) ustroj polityczny paňstwa oraz gwaraneje wolnoáci i praw jednostki regülowane sa_ w osobných aktach konstytucyjnych. Takiego stanu rzeezy nie možná pczywiácie traktowač jako braku pelnej konstytueji, gdyž w rzeezy wistosci wszystkie materie konstytucyjne zostaja^tu uwzgl?dnione, tyle že w tresci wi?cej niž jednego aktu konstytucyjnego. Ponadto trzeba pami?tac, že na oznaezenie aktu o najwyžszej mocy prawnej, regulujacego jednak tylko niektoré zagadnienia ústroju paňstwa, užywa si? takže okreslenia „mata konstytucja". Termin ten przyjql si? przede wszystkim w polskiej tradycji konstytucyjnej i byl užywany m.in. na okrešlenie obowiazujqcej w latách 1992-1997 ustawy konstytucyjnej zdnia 17 paždziernika 1.992. r. o wzajemnych stosunkach mi?dzy wladzy ustawodawcza^ i wykoňawcz^_Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorz^dzie terytorialnym.
Na uwzgl?dnienie zashiguje jeszcze podziaí na konstytueje sztywne i elastycz-
ne. Za konstytueje sztywne uznaje si? takie konstytueje, które mog^_byč zmienione tylko w szczególnym trybie, powažnie utrudnionym w porównaniu z trybem doko-nywania zmian w treáci ustaw zwykrych. Z kolei konstytueje, które možná zmieniač w trybie przewidžianym dla ustaw zwykfych, okresía si? najcz?sciej mianem konstytueji elastycznych.
Reasumujac dotychezasowe wywody, možná okreslič poj?cie konstytueji, które b?dzie przydatne w dalszych rozwažaniach. Pod pojeciem konstytueji naležy ro-zuniiec ustawy zasadnicz^ o najwyžszej mocy prawnej, szczególnej tresci oraz szczególnym trybie jej učhwalania i zmiany, okreslajqcíj podstawowe zásady i instytueje ústroju politycznego i spoleczno-gospodarczego paňstwa.
29
Rozdziat II
Konstytucja we wspólczesnych systemach ustrojowych jest podstawowym žrádlem prawa-konstytucyjnego. Jako podstawowy akt okrešlajacy ustroj politycz-ny-i-spetee-zno-gospodarczy posiada ona zawsze podwójne znaczenie: polityczne i prawne. Znaczenie polityczne konstytucji polega giównie na tym, že wyražone sa^ w niej najwažniejsze idee i zásady, na ktorých opiera si? struktura wladzy politycz-nej i struktura okrešlonego paňstwa. Jej szcžególne znaczenie prawne polega zas na tym, že wyražone w niej idee i zásady zostaly sformuiowane jako normy prawne, jako prawne zásady ústroju danego paňstwa.
2. Genéza konstytucji písanej i jej ewolucja
Koncepcja konstytucji písanej pojawiia si? dopiero w dobie Oswiecenia i byla wynikiem dorobku liberalno-buržuazyjnej mysli politycznej. Po raz pierwszy wy-sun?laja^grupa ideologów tego nurtu politycznego (Locke, Monteskiusz, Rousseau, Jefferson) w okresie j ego walki z feudalizmem o wladz? polityczna. oraz o nowy ksztatt ústroju politycznego. Na wysuniecie postulátu konstytucji písanej zložylo si? w tamtým okresie historycznym co najmniej kilka przyczyn.
1.  Panujacemu dotad swiatopogladowi teologicznému, uznaj acemu Bibli? za podstaw? ústroju spolecznego oraz uzasadniajacemu pozycj? i uprawnienia wladcy absolutnego prawem boskim, przeciwstawiono wówczás swiatopo-glad racjonalistyczny. Przyjmowal on založenie, že skoro rozum ludzki jest niezawodna_ miara. prawdy, to nálezy'si? nim kierowač przy tworzeniu do-skonalsžych form instytucji spolecznych i politycznych oraz rozumných regúl sprawowania rzadów. Nowe instytucje i reguly rzadzenia powinny byč jednak bezwzgl?dnie zapísané w akcie o najwyžszej mocy prawnej, czyli w konstytucji.
2.  Daženie do odrzucenia systému feudalnego oznaczato walk? z przywileja-mi szlachty i duchowieňstwa, ktorej efektem mialo byč przyznanie praw politycznych dla calego stanu trzeciego i tym samým przyj?cie žasady równo-šci wszystkich obywateli wobec prawa (bez wzgl?du na ich przynáležnosč stanowaj. Z haslami wolnosci jednostki oraz równosci praw politycznych wszystkich obywateli wiazal si? oczywišcie postulát zapísania tých zásad w tresci konstytucji, która miala stanowič gwarancj? ich realizacji i nienaru-szalnosci.
3.  Znaczacy wplyw na wysuni?cie postulátu konstytucji pisanej wywarla tež doktryna umowy spotecznej, gioszona przez przedstawicieli szkory prawa nátury. Zwolennicy tej doktryny stali bowiem na stanowisku, že konstytucja powinna stanowič swego rodzaju umow? spoleczna. mi?dzy ludem a panuja.-
30
Konstytucja jako podstawowe žródto prawa konstytucyjnego
cym, gdyžma okreslac warunki, najakich b?dzie sprawowana wtadza przez panujacego.
4. Wysuni?cie postulátu konstytucji pisariej wiazato si? równiež z teória^ podzia-lu wladz. Wédíug tej koncepcji wolnosč jednostki môže byč zagwarantowa-na tylko wówczas, gdy istnieje podziat wladzy miedzy organami paňstwa, a przy tym s^. one wyposážone we wzajemne hamulce. Wymaga to jednak konstytucjonalizacji zásady podzialu wladz na ustawodawcza^ wykonawcza, i sa_downicz^ oraz okreslenia w konstytucji wzajemnych stosunków mi?dzy poszczególnymi wíadzami.
Pierwsze konstytucje písane maja_rodowód anglosaskí. W okresie rewolucji buržuazyjnej w Anglii opublikowano tzw. „umowy ludu" (Agreement of the People) z 1647 i 1649 r., które byly pierwszymi projektami konstytucji pisanej wEu-ropie. Z tego okresu po chôdza, tež pierwsze písane akty konstytucyjne kolonii an-gielskich w Ameryce Polnočnej (poczynajac od Fundamental Orders of Connecticut z 1639 r.). Okrešlone w tých aktach zásady i rozwiazania wywarly póžniej niemary wplyw na rozwia_zania wprowadzone w konstytucji federálnej Stanów Zjednoczo-nych Ameryki z 1787 r.
Przyj?cie konstytucji federálnej z 1787 r. poprzedziló uchwalenie przez Kongres Kontynentalny (skladajacy si? z przedstawicieli kolonii): Deklaracji Niepod-íegiosci z 4 lipca 1776 r. oraz Artykulów Konfederacji. Drugi z tých dókumentów, posiadajacy jednoczesnie prawnomi?dzynarodowy i prawnokonstytucyjny charakter, byl pierwszym aktem okreálajacym podstawy ústroju paňstwa amerykanskiego. Artykuly Konfederacji zostaly przyj?ťe przez Kongres Kontynentalny w listopadzie 1777 r., ale weszly w žycie dopiero po ich ratyfikacji przez wszystkie legislatury sta-nowe. Akt ten zagwarantowal stanom pelnž|. suwerennosč, woínosč i niezaležnosč. Jedynym wspólnym organem konfederacji byl Kongres, skladajacy si? zwybiera-nych delegatów poszczególnych stanów. Slabosč instytucji ogólnokrajowych byla jednak krytycznie öceniana przez znaczna^ cz?sč polityków (federalistów), którzy zmierzali do stworzenia scislych wi?zi pomi?dzy stanami i uksztattowania paňstwa zwiazkowego (federacyjnego). Zmiany w tym kierunku wprowadzila juž kilka lat póžniej federálna ustawa zasadnicza.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r. byla pierwszy- w pelnym zna-czeniu tego slowa- konstytucja^ pisana, w swiecie. Poza krótkim wst?pem (w którym okrešlono „naród Stanów Zjednoczonych" jako najwyžszy autorytet ustrojodäw-czy), skladá si? ona zaledwie z 7 artykulów, maj^cych jednak istotnie rozbudowa-na.tresč, tak že možná je przyrównač do rozdziatów konstytucji europejskich. ita-two przy tym zauwažyč, že na systematyce konstytucji zawažylo przyj?cie przez jej twórców koncepcji podzialu wladz. Stád tež trzy pierwsze artykuly poswi?cone sa. kolejno: wladzy ustawodawczej (Kongresowi), wladzy wykonawczej (prezydento-
31
Rozdziat II
wi), wiadzy sadowniczej (sadom federálnym). Artykui 4 okresla stosunki wzajem-ne mi?dzy zwiazkiem a stanami, artykui 5 okresla procedur? zmiany konstytucji, ar-ty^l^^r-muíuj&-zasad?, že najwyžsze prawo krajowe w Stanach Zjednoczonych stanowi konstytucja, zgodnie z nia. wydane ustawy oraz traktáty zawarte przez USA z innymi paňstwami, artykul 1 zas okreslii procedur? wejscia w žycie pierwotne-go tekstu konstytucji. Konstytucja w swym pierwotnym brzmieniu nie zawierala jednak regulacji podstawowych praw i wolnošci obywateli, co wytkni?to twórcom konstytucji podczas procedury ratyfikacyjnej. Dlatego tež juž w 1789 r. Kongres za-proponowat uchwalenie pierwszych dziesieciu poprawek do konstytucji w postaci Deklaracji Praw {Bill of Rights), która miala stanowič gwarancj? swobód jednostki. Po ratyfikacji tych poprawek przez 3/4 stanów weszly one w žycie w 1791 r.
Konstytucja USA stanowi rzadki przyklad wyjatkowej stabilnosti konstytucji. Bedac pierwsza. konstytucja písaný w swiecie, jest jednoczesnie najstarsza, z aktu-alnie obowiazujacych ustaw zasadniczych. W okresie ponad 200 lat obowiazywa-nia pierwotny tekst konstytucji (który pozostal nienaruszony) byt uzupelniony za-ledwie ö 27 poprawek, przy czym pierwszych 10 stanowilo wspomniane wyžcyBill of Rights. Z uwagi na swa_ trwalosc konstytucja stala si? jedna, z podstaw panuj acej w USA ideologii spoíeczno-politycznej. Podkreslič takže naležy, že przyj?te w konstytucji tego paňstwa zásady (zwlaszcza: zwierzchnictwa národu, repubtikaúskiej formy paňstwa, podzialu wladz) wprowadzone zostařy póžniej — w charakterze podr stawowych zásad ústroju - do konstytucji innych panstw demokratycznych.
Pierwsže akty konstytucyjne na kontynencie europejskim pojawiaja. si? u schylku XVIII w. we Francji i w Polsce. We Francji w ciajm krótkiego okresu cza-su uchwaloňo 4 konstytucje, róžniace si? mi?dzy soba, pod wzgl?dem charakteru i tresci. Tak cz?ste zmiany konstytucji podyktowane byly przede wszystkim szybko zmieniajaca. si? sytuacja. polityczna. (Rewolucja Francuská) oraz wplywem róžno-rodnych koncepcji prawnoustrojowych. Ustroj polityczny Francji podlegal zreszta, bardzo cz?stym oraz istotnym zmianom takže na przestrzeni kolejných dwóch stu-leci. O znaczacej ewomcji form polityczno-us.trojowych tego paňstwa može swiad-czyč fakt, že obowia_zujaca obecnie konstytucja V Republik! z 1.958 r. jest 16 aktem rangi konstytucyjnej w historii Francji.
Akty konstytucyjne Rewolucji Francuskiej poprzedzone zostaly Deklaracja. Praw Czlowieka i Obywatela, uchwalona.przez Zgromadzenie Narodowe 26 sierp-nia 1789 r., awi?c wkilka tygodni po zhurzeniu Bastylii. Ten podstawowy dokument pierwszej fazy Rewolucji Francuskiej:zakladal, že žródlem wiadzy suweren-nej može byč tylko naród, gdyž „žadne cialo, žádna jednostka nie može wykonywac wiadzy, która nie pochodzi wyražnie od národu" (art. 3). Deklaracja glosila wolnošc osobistaj równosč wszystkich obywateli, wolnosč wyznaniá, mysli; stowa i drü-
32
Konstytucja jako podstawowe žrádlo prawa konstytucyjnego
ku, nietykalnosč wlasnosci prywatnej. Proklamowala takže zásad? podzialu wladz, uznajac ja. (art. 16) za niezb?dny element ústroju konstytucyjnego.
Deklaracja Praw wlaczona zostala, w charakterze wst?pu, do pierwszej konstytucji francuskiej z 3 wrzesnia 1791 r., ksztaltujacej monarchi? konstytucyjna.. Po przej?ciu wiadzy przez jakobinów Konwent Narodowy uchwala w 1793 r. tzw. kon-stytucj? jakobínska^ która proklamuje we Francji ustroj republikánski. Konstytucja jakobiňska nie weszia jednak faktycznie w žycie i w 1795 r. zastajnono ja.nowa_ konstytucja. republikánska^ nawiazujaca. w swej tresci do obu poprzednich konstytucji. Stala ona na gruhcie podzialu wladz, przywracala ograniczone i pošrednie wybory do instytucji przedstäwicielskich, wprowadzala po raz pierwszy dwuizbo-wy parlament. Po kilku latách zastajHona zostaje konstytucja. z 13 grudnia 1799 r., wprowadzajaca.we Francji dyktatur? jednostki przy zachowaniu pozorów demokra-cji parlamentarnej. Konstytucja przyznala najwyžsza. wladz? w paňstwie pierwsze-mu konsulowi (Napoleonowi Bonaparte), który w wyniku póžniejszych zmian konstytucji obwolany zostal najpierw (w 1802 r.) dožywotnim konsulém, anast?pnie (w 1804 r.) proklamowany „Cesarzem Francuzów".
Jedna, z najstarszych konstytucji pisanych w šwiecie, druga.po konstytucji ame-rykaňskiej, byla polská Konstytucja 3 Maja 1791 r. Nawiajzywala ona wyražnie do zaiožeň konstytucjonalizmu brytyjskiego, a zwlaszcza zwyczajowej zásady rex ré-gnat sed non gubernat (król panuje, ale nie rzadzi). W konstytucji majowej pržy-j?to bowiem zásad?, že decyzja króla jako przewodniczacego gabinetu ministrów (Stražy Praw), aby mogla uzyskač moc obowiazujaca^ musiala by č podpisana przez wlasciwego ministra, który w konsekwencji takiego rozwiazania ponosil za jej trešc odpowiedzialnosč przed Sejmem. Byla to sformulowana po raz pierwszy w akcie rangi konstytucyjnej zásada kontrasygnaty aktów prawnych glowy paňstwa, która stala si? póžniej jedným z charakterystycznych rozwiazaň stosowanych w syste-mach rzadów parlamentarnych. Nie možná przy tym zapominač, že na ówczesne polskie rozwiazania ustrojowe znaczacy wpíyw wywarla równiež francuska mysl konstytucyjna i wydarzenia pierwszego okresu Rewolucji Francuskiej, czego wyra-zem bylo wprowadzenie takich zásad ustrojowych, jak zásada podzialu wladz oraz zásada zwierzchnictwa národu,
Konstytucja 3 Maja rôznila si? jednak od innych ówczesnych konstytucji tym, že polaczyla w swej tresci okreslenie post?powych zásad ustrojowych: zwierzchnictwa národu (pod poj?ciem „naród" rozumiano jednak wówcžas wylacznie szíach-t?), podzialu wladz oraz ograniczonych rzadów parlamentarnych zjednoczešnym utrzymaniem stanowej struktury spolecznej i politycznej. Konstytucja ta obowiazy-waia zaledwie 14 miesi?cy, odegrala jednak znaczaca.rol? w naszej historii. Przeszla do tradycji národu polskiego jako „dowód jego wielkosci w dobie úpadku", stala si? w okresie zaborów symbolem dažeň niepodleglosciowych, przyczynila si? w znacz-nym stopniu do naszego narodowego przetrwania.
33
Rozdziatíl
Pod wpfywem amerykaňskich oraz francuskich rozwiazaň konstytucyjnych konca XVIII w. idea konstytucji pisanej zdobywa popularnosč i znajduje zastosowanie w-wielu-paňstwaeh-juž w pierwszej polowie XIX stulecia. W okresie tym uchwa-lono w Europie kilka bardzo stabilných ustaw zasadniczych, np. konstytucja Szwe-cji z 1809 r. zostala zastapiona nowa^ dopierp w 1975 r. Dwie z przyj?tych wówczas konstytucji obowiazuja^ (z póžniejszymi zmianami) do dzis: Norwegii z 1814 r. (naj-starsza z obecnie obowiazujacych konstytucji w Europie) oraz Belgii z 1831 r. Do najstarszych nalézaly tež pierwsze konstytucje paňstw Ameryki Laciňskiej, które w pierwszej poiowie XIX w. wyzwolify si? spod zaležnosci hiszpaňskiej, m.in. Chile z 1818 r., Argentyny z 1819 r. oraz Meksyku z 1824 r. Nie obowiazywaly one jednak zbyt dhigo, byly wielokrotnie zmieniane na skutek typowego dla tego regionu braku stabilizacji politycznej (cz?ste zamachy stanu i przewroty wojskowe).
Do utrwalenia si? konstytucji pisanej w kulturze politycznej i prawnej wie-lu spoieczeňstw drugiej potowy XIX w. przyczynily si? poglady przedstawicieli nurtu pozytywizmu prawniczego (m.in. Johna Austina), którzy stali na stanowisku, že jedynie normy prawa pozytywnego dajq. pelna^ gwarancj? stalosci oraz pewnosci w stosunkach spolecznych i politycznych. Z bardziej znaczacych konstytucji tamte-go okresu naležy wymienič ustawy zasadnicze: III Republiki Francuskiej z 1875 r., Rzeszy Niemieckiej z 1871 r, Konfederacji Szwajcarskiej z 1874 r. oraz Cesarstwa Japonii z 18 89 roku,
Bardzo szybki rozwój konstytucjonalizmu nastúpil jednak dopiero w XX w,, wtedy tež zaznaczyi si? naj bardziej wptyw rozwiazaň prawnoustrojowych rozwi-ni?tych paňstw demokratycznych. Najwi?cej nowych konstytucji pojawialo si? w 4 okresach minionego stulecia: a) bezposrednio po zakoňczeniu I wojny swiatowej, m.in. wNiemczech (tzw. Konstytucja weimarska), Polsce (Konstytucja marcoWa), Czechoslowacji, Jugoslawii, Austrii, Finlandn, republikách nadbaltyckich (Litwa, Lotwa, Estonia) oraz w ZSRR, b) w pierwszych latách po II wojnie swiatowej (m.in. we Francji, Wloszech, Japonii, RFN i w paňstwach demokracji ludowej), c) po uzy-skaniu niepodleglošci przez szereg paňstw postkolonialnych (zwlaszcza w latách 60. na kontynenCie afrykaňskim), d) po rozpadzie bloku paňstw realnego socjalizmu od 1989 r. (takže w kraj ach, które wchodzify wczešniej jako republiki zwiazkowe w sklad Czechostowacji, Jugosíawii oraz ZSRR). W konsekwencji konstytucja pisa-na stala si?, z nielicznymi wyjatkami, powszechnie przyj?tq. formq. prawnej reguiacji podstawowych založen oraz instytucji ustrojowych wspólczesnego paňstwa.
Konstytucja každego paňstwa posiada trzy specyficzne cechy, które odróžniaj^ jžt wyražnie od ustaw zwyklych. S3, to mianowicie:
1) szczególna tresc,
2) szczególna forma, wyražajaca si? zwlaszcza w specyficznym trybie uchwa-lania konstytucji i dokonywania zmian w jej tresci, ale tež w specyneznym
34
Konstytucja jako podstawowe žródto prawa konstytucyjňego
j?zyku i stylistyce tego aktu normatywnego (przepisy konstytucyjne s^. bardziej ogólne i abstrakcyjne, a przy tym reguluje zwykle danq. mateři? selek-tywnie),
3) najwyžsza moc prawna w systemie žrádel prawa.
Wszystkie te cechy musza_ wyst?powač lacznie, w przeciwnym wypadku okre-slony akt prawny nie može byč traktowany jako konstytucja w znaczeniu formálnym.
3. Trešč konstytucji
Szczególna třes č konstytucji wyraža si? w tym, že reguluje podstawowe insty-tucje ústroju poíitycznego i spoteczno-gospodarczego paňstwa. O tym, jakie insty-tucje ústroju paňstwa uznac naležy za podstawowe i uczynič je przedmiotem reguiacji konstytucyjnej, decyduje w každým przypadku podmiot stanowiacy konstytucj?, czyli ustawodawca konstytucyjny. Nie ma bowiem scisle okreslonego katalogu instytucji „podstawowych", które powinny byč uregulowane wylacznie w normách rangi konstytucyjnej. Okreslone instytucje ustrojowe s^. w jedným paňstwie uzna-wane za podstawowe i stanowiq. przedmiot reguiacji konstytucyjnej, w innym zas takim samým instytucjom przypisuje si? znaczenie drugorz?dne i pozostawia do reguiacji w aktach prawnych nižszego rz?du. Zakres reguiacji konstytucyjnej uzalež-niony jest bowiem w každým przypadku od konkrétnych warunków historycznych, charakteru (typu) paňstwa oraz istniejacych w daným paňstwie uwarunkowaň spolecznych i politycznych;
Przedmiotowy zakres reguiacji konstytucyjnej w najstarszych konstytucj ach byt z reguly bardzo waski. W art. 16 francuskiej Deklaracji Praw Czlowieka i Obywatela z 1789 r. postawionp jedynie dwa wymogi, jakim powinna odpowiadač tresč konstytucji - okreslenie gwarancji praw jednostki oraz podziatu wíadz. Takže konstytucje przelomu XVIII i XIX w. tylko nieznacznie wykraczäly poza tak okreslone minimum reguiacji konstytucyjnej. Ograniczaly si? one z reguly jedynie do wskazania podmiotu wladzy najwyžszej w paňstwie, okrešlenia formy sprawowa-nia wladzy przež suwerena, ogólnéj reguiacji ústroju organów paňstwowych oraz praw politycznych i wolnosci osobistych jednostki. Dopiero w póžniejszych konstytucj ach poszerzono wyražnie zakres reguiacji, zwlaszcza w odníesieniú do orgáni-zacji i funkcjonowania organów paňstwowych (m.in. w szwedzkim Akcie o Formie Rzadu z 1809 r., konstytucji Belgii z 1831 r. oraz w dwóch kolejných konstytücjach Szwajcarii z 1848 i 1874 r.).
Znaczne rozszerzenie zakresu reguiacji konstytucyjnej mialo miejsce w usta-wach zasadniczych uchwalonych w okresie mi?dzywojennym oraz po II wojnie šwia-
35
Rozdziat ti
towej. W dužym stopniu pod wprywem rozwijajacego si? ruchu socjalistycznego oraz rewolucji w Rosji do tresci wielu konstytucji wprowadzono regulacj? podstaw VstRřjtrspoieczncH^gospodarczego oraz praw socjalnych, kulturalnych i ekonom icz-nych jednostki. Zápisy dotyczace tej problematyki znalazry si? m.in. w konstytucji weimarskiej z 1919 r. i w konstytucji Wtoch z 1947 r. oraz w konstytucjach panstw realnego socjalizmu (wtym w konstytucji PRL z 1952 r.). Istotne poszerzenie tej sféry regulacji miaio tež miejsce w uchwalonych w dekadzie lat 70. XX w. trzečh postautorytarnych konstytucjach Európy poludniowej: Grecji z 1975 r., Portugalii z 1976 r. i Hiszpanii z 1978 r. Od wielu lat w konstytucjach nowo uchwalonych lub powažnie zmienionych widoczna jest równiež tendencja do rozszerzania prawno-instytucjonalnych gwarancji nadrzednosci norm konstytucyjnych (gtównie poprzez wprowadzenie i konstytucjonalizacj? sadownictwa konstytucyjnego) oraz gwarancji podstawowych praw i wolnosci jednostki (m.in. poprzez upowszechnienie instytu-cji ombudsmana).
Analiza tresci wspótczesnych konstytucji pozwala wyodr?bnič kilka grup zagadnieň, które sa_ przedmiotem regulacji (oczywiscie w rožným zakresie) w každej pernej konstytucji. Zagadnienia te przyj?Ío si? definiowač w nauce prawa konstytucyjnego poj?ciem „materie konstytucyjne". Do materii konstytucyjnych zalieza si? normy konstytucji okreslajace:
1)  podmiot wiadzy najwyžszej w panstwie oraz formy sprawowania wladžy przez suwerena,
2) podstawy ústroju spoteczno-gospodarczego, a zwlaszcza charakter istniej%-cych w daným panstwie stosunków wlasnosciowych,
3) podstawowe prawa i wolnosci jedtíostki,
4)  struktur? terytorialna_ paňstwa, a w przypadku panstw federacyjnych takže wzajemne relacje mi?džy zwiazkiem i podmiotami federaeji,
5) struktur? organów paňstwowych oraz wzajemne stosunkí mi?dzy nimi,.
6) procedur? zmiany konstytucji.
Wymieňione wyžej zagadnieniaobejmujajzw. minimum pernej regulacji materii konstytucyjnych. Wynika wi?c z tego jednqznacznie, že jesli jakás konsty-tucja pomija w swojej tresci któryš ztych elémentów, nie powinna byc uznaná za pelna_ konstytucj?. Niekiedy mog% rodzič si? wzwiazku ztym pewne watpliwo-sci. Jako przyklad može síužyc francuska konstytucja V Republiki z 1958 r., któ-ra nie zawiera regulacji praw i wolnosci jednostki i powohije si? w tej kwestii jedy-nie na Deklaracj? Praw z 1789 r. oraz wst?p do konstytucji IV Republiki z 1946 r., który z kolei bdwohije si? do „fundamentálnych zásad uznaných przez uštawy Republiki". Nie možná jej jednak z tego wzgl?du uznac za akt fřagmentaryezhy, gdýž
36
Konstytucja jako podstawowe žródto prawa konstytucyjnego
w ramach funkcjonuja_cego we Francji tzw. bloku konstytucyjnego, o czym byia juž mowa przy charakterystyce istoty pelnej konstytucji, znalazfa si? faktyeznie wy-ezerpujacá regulacja wszystkich materii konstytucyjnych.
W konstytucjach poszczególnych panstw w róžnym zakresie zawarta jest regulacja wielu innych zagadnieň. Najcz?sciej s% to postanowienia odnoszace si? do fi-nansów publieznych, niekiedy nawet bardzo rozbudowane (m.in. w konstytucjach Szwajcarii, RFN oraz Austrálii). Z reguly tež przedmiotem regulacji konstytucyjnej sa_ sprawy obronnosci i bezpieczeňstwa paňstwa (w tym zagadnienia stanów nad-zwyczajnych), ezego przykladem može byč m.in. przepis art. 16 konstytucji V Republiki, stanowiacy podstaw? wprowadzenia przez prezydenta stanu wyjatkowego. Coraz cz?sciej w przepisach konstytucyjnych okrešla si? równiež zásady tworzenia oraz rol? partii politycznych. Liczne sq. takže przyktady regulacji zagadnieň charak-terystycznych dla konstytucji tylko jednego paňstwa. Jest to np. art. 9 konstytucji Ja-ponii z 1946 r., który stanowi, že naród japonskí „wyrzeka si? na zawsze wojny jako suwerennego prawa národu, jak równiež užycia lub grozby užycia sily jako srod-ka rozwiazywania sporów mi?dzynarodowych" oraz wprowadza zákaz utrzymywa-nia przez to paňstwo wlasnych sil zbrojných. Tak rozumiaria zásada pacyfizmu, od dawna zreszta. poddawana krytyce i kwestionowana w doktrynie japoňskiego prawa konstytucyjnego, jest przy tym jednq. z podstawowych zásad ustrojowych wspóí-ezesnej Japonii.                ■      ,
Stopien szczególowosci regulacji konstytucyjnej posiada ňader istotne zna-ezenie w procesie stosowania przepisów konstytucji w praktyce. Konstytucje szeze-góiowe stwarzaja^bowiem organom paňstwowym možliwošci stosowania przepisów konstytucji bezposrednio, a wi?c bez koniecznosci rozwijania ich postanowieň akta-mi prawnymi nižszego rz?du. Natomiast konstytucje lakoriiezne utrudniaja, powažnie ich bezpošrednie stosowanie, gdyž w odniesieniu do wi?kszosci postanowieň tego typu konstytucji, konieczne jest wydawanie ustaw zwykrych. Wtym wypad-ku konstytucja može byč stosowana bezposrednio w zasadzie tylko przez parlament, który jest zobowiažany do wydawania ustaw konkretyzujacych okreslone normy konstytucyjne. Inne organy paňstwowe nie moga^wi?c stosowač konstytucji bezposrednio w sprawach stanowiacych materie ustawowe, czyli jeďnoznacznie zastrzežo-nych w samej konstytucji do regulacji w formie ustaw zwykrych. Konstytucje bardzo ogólne stwarzajajednak dužo wi?ksze možliwošci dokonywania wykladni ich przepisów, sprzyjaja. wi?c dostosowywaniu systému prawa oraz praktyki ustrojowej do zmieniajacych si? uwarunkowaň spoleezno-gospodarezych i politycznych.
Przy anaiizie tresci konstytucj i naležy uwzgl?dnič takže zagadnienie wewn?trz-nej systematyki tego aktu prawnego. System a tyká konstytucji oznaeza uporza_ďko-wana^ w okreslony sposób tresc konstytucji oraz jej podziat m.in. na cz?sci, roždzia-fy i artykury. Skladá si? na niaj
37
Rozdziatll
1) systeinatyka ogólna, ktorej wyrazem jest ogólny úklad dužych cz?sci skla-dowych konstytucji (nazywanych najcz?sciej rozdziatami),
2)  systematyka szczególowa — podziaí rozdzialów na poszczególne artykuly oraz wewn?trzna struktura samých artykutów (paragrafy, ústupy, punkty ftp.).
Systematyka ogólna konstytucji ksztaltuje si? zawsze pod wplywem okres lo-nych koncepcji fiiozoficznych i politycznych, które sa_ akceptowane i przyjmowane przez ustrojodawc?. Widač to wyražnie na przykladzie umiejscowienia w systematy-ce konstytucji reguíacji praw i wolnosci jednostki. W paňstwie liberalno-demokra-tycznym status jednostki okreslony jest zwykle wpierwszej cz?sci konstytucji (np. konsťytucja Wíoch z 1947 r. i konstytucja RFN z 1949 r.), natomiast w paňstwach realnego socjalizmu problematyka ta umieszczana byla dopiero po rozdziaíach po-swieconych zasadom ustrojowym oraz strukturze naczelnych i terenowych organów paňstwowych (np. konstytucja PRL z 1952 r.). Jako przyklad može tež služyč po-równanie systematyki obu konstytucji II Rzeczypospolitej, róžniacej si? zwlaszcza w odniešieniu do reguíacji ústroju naczelnych organów paňstwa. Róžnice te wyni-kaly sta_d, že w konstytucji z 1921 r. przyjeta zostala w tej kwestii zásada podzialu wladz, zas konstytucja z 1935 r. wyražnie eksponowaía w strukturze organów paňstwa Prezydenta Rzeczypospolitej. Koncepcje filozoficzne i polityczne nie decyduja^ natomiast o systematyce szczególowej konstytucji. Ksztaltujq. ja^ jedynie okrešlone založenia techniczno-legislacyjne, dlatego tež pod wzgl?dem systematyki szczególowej konstytucje poszczególnych paňstw nie róžnia^ si? zasadniczo mi?dzy soba^.
Charakterystycznym elementem systematyki wielu konstytucji j est to, že posia-dajq. one wst^py (pream buly), co takže odróžnia je wyražnie od ustaw zwykrych. Wst?py do konstytucji maja^ zawsze uroczystq. form?, ich postanowienia nie sg. uj?te wpostaci artykulów czy paragrafów, stanowiajednak integrálny cz?sc konstytucji. W tresci preambuly wskazuje si? najcz?sciej: a) ustrojodawc?, czyli podmiot ustana-wiajq.cy konstytucj? oraz b) cele, którym ma stužyč uchwaíana konstytucja. Niekie-dy wst?py do konstytucji sa_ rozbudowane (np. w konstytucji Japonii z 1946 r., ale przede wszystkim w konstytucji bylej Jugoslawii z 1974 r.), innym razem - bardzo lakoniczne. Tak np. wst?p do konstytucji USA ma nast?pujace brzmienie: „My, národ Stanów Zjednoczonych, pragnac udoskonalič Uni?, ustanowič sprawiedliwošc, zabezpieczyč spokój w kraju, zapewnič wspóln^ obron?, podniesč ogólny dobrobyt oraz utrzymač dla nas samých i naszego potomstwa dobrodziejstwa wolnosci, wpro-wadzamy i ustanaWiamy dla Stanów Zjednoczonych Ameryki niniejsza^ konstytucj?". Wst?p nie jest jednak niezb?dnym elementem konstytucji, dlatego tež wie-le ustaw zasadniczych nie zawiera go w swej systematyce (np. konstytucja Austrii z 1920 r., konstytucja Danii z 1953 r., konstytucja Holandu z 1983 r. oraz konstytucja Finlandii z 1999 r.).
38
Konstytucja jako podstawowe žrádlo prawa konstytucyjnego
Nálezy podkreslic, že przyjeta systematyka konstytucji nie ma žadnego wptywu na wewnefrzne zróžnicowanie norm konstytucyjnych. Przy ich klasyfikacji, dok-tryna prawa konstytucyjnego wyróžnia najcz?šciej 5 rodzajów norm skladajacych si? natřese ustawy zasadniczej:
1) zásady konstytucji - sa^ to podstawowe rozstrzygni?cia autorytetu ustrojo-dawczego dotyczace ksztattu ústroju politycznego danego paňstwa, jak np. zasadá suwerennosci národu, zasadá republikaúskiej formy paňstwa, zasadá federalizmii, zasadá podzialu wtadz, zasadá paňstwa prawnego,
2) normy kompetencyjne - okreslaja_gtównie zakres uprawnieň poszczególnych organów paňstwowych oraz podstawowe prawa i wolnosci jednostki,
3) normy organizacyjne - dotyczq. organizacji paňstwa oraz jego organów (np. struktury parlamentu i rzadu),
4) normy procedurálne - reguluja_ m.in. tryb uchwalania ustaw oraz procedur? tworzenia rz^du,
5) normy programowe - wytyczaja^ biez3.ce cele dzialalnošci paňstwa, a takže okreslaja^ zadania, które powinny byč zrealizowane w przyszlosci (tego ro-dzaju normy byly charakterystyczne zwlaszcza dla konstytucji paňstw realnego socjalizmu).
Zaprezentowana tutaj klasyfikacja norm konstytucyjnych nie wplywa bynaj-mniej na moc prawna^ postanowieň konstytucji, które nie sq. pod tym wzgl?dem zróžnicowane, a wi?c powinny byč przestrzegane na tých samých zásadách. Ma ona natomiast duže znaczenie dla podmiotów stosuj^cych konstytucj?, jest tež bardzo przydatna w procesie wykladni przepisów ustawy zasadniczej.
4. Sposób uchwalania i zrní any konstytucji
Specyficzny tryb uchwalania konstytucji oraz dokonywania zmian w jej tresci jestjedna_z kilku zasadniczych cech, istotnie odróžniaj^cychten akt normatywny od ustaw zwyklych. Ta cecha konstytucji jest wyrazem szczególnej mocy prawnej tego aktu, a jednoczesnie ma stanowič o wi?kszej jego trwalosci w porównaniu z ustawa-mi zwyklymi.
Sposób uchwalania konstytucji, a w konsekwencji takže jej zmiany, wiaže si? scišle z okresleniem podmiotu, do którego nálezy wladza najwyžsza w paňstwie, jak tež z ustáleni em form, w jakich suweren powinien t? wladz? sprawowač. W tym za-kresie wyksztalcily si? historycznie cztery podstawowe rozwia_zaniá:
1) suwerenem jest monarcha, on wi?c nadaj e konstytucj?,
2) konstytucja zostaje przyj?ta w drodze referendum, a wi?c przez naród w glo-sowaniu powszechnym,
39
Rozdziatl!
3) konstytucja uchwala specjalnie do tego celu powolany organ przedstawiciel-ski, zwany konstytuanta^
4) konstytucja uchwalana jest przez parlament, który funkcjonuje jednak wów-czas w szczególnym trybie, innym niž przy uchwalaniu ustaw zwykrych.
Konstytucja nadawana przez panujacego, czyli konstytucja „oktrojowana" (nazwa ta pochodzi od fřancusktego slowa octroyer — nadac), pojawia si? w XIX w.3 stajne si? forma^ wprowadzenia w kilku paňstwach instytueji monarchii konstytu-cyjnej. Taki charakter mialy m.in. karta konstytucyjna Ludwíka XVIII z 1814 r., narzucona przez cara Aleksandra I konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. oraz konstytucja pruská z 1850 r. Wnajnowszej historii do oktrojowania dwóch ustaw zasadniezych przyczynúy si? amerykaňskie wladze okupacyjne. Dotyczy to zwtasz-eza konstytueji japoňskiej z 1946 r. oraz, w nieco mniejszym stopniu, konstytueji RFN z 1949 r. W obu przypadkach nastavilo to zresztq. z dobrým i trwaryrn skut-kiem, gdyž konstytucja Japonii nie byla jeszcze do tej pory nowelizowana, zas konstytucja RFN obowiazuje bez powažniejszych zmian takže po zjednoezeniu Nie-miec.
Zwolennikiem przyjmowania konstytueji wdrodze referendum byt przede wszystkim J.J. Rousseau, co wiazaío si? scisle z gloszona, przez niego teorie umo-wy spoíeeznej. Ta forma uchwalania ustawy zasadniezej znalazía zastosowanie juž na przelqmie XVIII i XIX w - w drodze referendum przyj?to m.in. konstytucj? jakobínsky z 1793 r. oraz konstytucj? stworzonej przez Napoleona w 1802 r. Republi-ki Helweckiej. Instytucja referendum konstytucyjnego wprowadzanajest wspóí-ezesnie przez coraz wi?ksz% liezb? paňstw, gdyž przyj?cie konstytueji w tym trybie uznawane jest za najbardziej demokratyezny sposób jej uchwalenia. Wówczas projekt konstytueji jest przyjmowany przez parlament lub konstytuant?, a nast?pnie poddawany pod glosowanie poWszechne (referendum), w którym glosujqcy wypo-wiadaja_ si? „za" lub „przeciw" temu projektowi. Taká procedura zostala przyj?ta przy uchwalaniu m.in. konstytueji fřancuškiej IV Republiki z 1946 r., konstytueji Hiszpanii z 1978 r., konstytueji Szwajcarii z 1999 r. oraz Konstytueji Rzeczypospo-litej Polskiej z 1997 roku.
W niektorých krajach w celu uchwalenia konstytueji wylaniano specjalny organ przedstawicielski, okreslany tradycyjnie jako konstytuanta. Ž reguly konsty-tuanty nie mialy z góry okreslonej kadeneji, byly wybierane na okres do uchwalenia konstytueji. Wybrane wylacznie wcelu uchwalenia nowej konstytueji, awi?c nie obcia_žone zajmowaniem si? róžnymi sprawami (inaezej niž zwykfe parlamenty), mogry skupič si? na poszukiwaniu optymalnych dla danego kraju rozwia_zaň ustro-jowych. Przez konstytuant? zostala uchwalona m.in. konstytucja Wíoch z 1947 r. oraž konstytucja Portugalii z 1976 r. Niekiedy rol? konstytuanty može spelniac takže zwykly parlament. Z taka^ sytuacja, mamy do czynienia wówczas, gdy glównym
40
Konstytucja jako podstawowe žródfo prawa konstytucyjnego
zadaniem nowo wybranego parlamentu jest przygotowanie oraz uchwalenie konstytueji, mimo že wykonuje on jednoezesnie inne kompeteneje. Charakter konstytuanty miai m.in. wybrany w 1919 r. Sejm Ustäwodawczy, który uchwalil pierwsza. konstytucj? II Rzeczypospolitej (tzw. „Konstytucj? mareowa_"), a takže Sejm Ustäwodawczy z lat 1947-1952, który uchwalil konstytucj? PRL z 1952 roku. Naležaloby jeszcze dodač, že cechy konstytuanty mialy równiež zwolywane niekiedy w przeszlosci konwencje konstytucyjne, których celém bylo przygotowanie i uchwalenie konstytueji dla nowo powstajacych panstw (zwlaszcza Stanów Zjednoczonych Ameryki w drugiej polowie XVIII w. oraz Austrálii u schylku XIX stulecia).
Najcz?sciej wykorzystywanym rozwiazaniem jest uchwalanie konstytueji przez parlament, przy czym j ego funkeja ustrojodawcza zostaje wtedy wyražnie oddzielona od pozostalých funkeji parlamentu. Wyodr?bnienie tej funkeji parlamentu nast?puje w wyniku uštartowienia szczególnego trybu post?powania przy uchwalaniu ustawy zasadniCzej, róžniacego si? wyražnie od parlamentamej procedury uchwalania ustaw zwyklych. Chôdzi wtym wypadku glównie ospemienie dwóch szczególnych wymogów formálnych — odpowiedniego quorum (wymaganej licz-by postów obecných na posiedzeniu parlamentu) oraz kwalifikowanej wi?kszosci glosów (np. 2/3 lub 3/4), niezb?dnej do podj?cia prawomocnej decyzji o uchwalé-niu konstytueji. Z nowszych konstytueji, które zostařy uchwalone przez parlament, wymienič možná m.in. Akt o F^ormie Rzadu Królestwa Szwecjí z 1974 r., konstytucj? Grecji z 1975 r., konstytucj? Holandu z 1983 r. oraz konstytucj? Finlandii z 1999 roku.
Podobnie jak uchwalenie ustawy zasadniezej, równiež dokonywanie zmian w trešci konstytueji wymaga szczególnego trybu post?powania oraz spelnienia okreslonych warunków, które nie sa.wymagane przy dokonywaníu zmian w ustawo-dawstwie zwyklym. Jest to konieczne z uwagi na miejsce zajmowane przez konstytucj? w systemie žródel prawa i ze wzgl?du na potrzeb? zapewnienia trwalosci jej rozwiazaň.
Biorac pod uwag? zakres zmianý konstytueji, možemy wyróžnič zmian? caí-kowita. i zmian? cz?sciowa^. Zmiana calkowita može polegač: a) na zastaj>ieniu do-tychezas obowiazujacej konstytueji caíkowicie nowa, ustawy zasadnieza, lub b) na uchyteniu dotychczasowej konstytueji bezjednoezesnego wprowadzania w jej miejsce innego aktu rangi konstytucyjnej (taká sytuacja miala miejsce przede wszystkim w niektorých krajach Ameryki Laciňskiej po dokonaných tam przewrotach wojskowych i wprowadzeniu rzadów dyktatorskich, m.in. wBrazylii w 1967 r.). Zmiana ezesciowa polega zas na zmianie tresci jedynie niektorých postanowien konstytueji. Jesli jednak zmiana ta dotyczy podstawowych zásad ústroju paňstwa, obejmuje znaezna, cz?sc przepisów konstytueji lub polega na istotnym uzupelnie-niu jej dotychczasowego tekstu, okreslana jest jako rewizja konstytueji. Zrewi-
41
Rozdziat íl
zja_ konstytucji mamy z reguly do czynienia w okresach istotnych przemian poli-tycznych i gospodarczych. Taki charakter miala m.in. nowelizacja konstytucji PRL z~t9;52Trďak:on'anaTV-dniu 29 grudnia 1989 r., w jej wyniku nastúpila bowiem grun-towna zmiana fundamentálnych zásad ústroju politycznego i spoleczno-gospodar-czego paňstwa polskiego.
Pod wzgledem formálnym calkowita'zmiana konstytucji nie róžni si? zasadni-czo od zmiany cz?sciowej. W niektorých krajach wprowadzono jednak rozróžnienie obu form zmian konstytucyjnych. Wprzypadku calkowitej zmiany konstytucji (za-stapienie dotychczasowej konstytucji nowa. ustawy zasadniczaj wprowadzono bar-dziej utrudniona. procedur? post?powania w porównaniu z trybem przeprowadzania czesciowej zmiany konstytucji. Rozwiazanie takie zostalo przyj?te m.in. w konsty-tucjach Austrii i Bulgarii. Konstytucja Austrii z 1920 r. (wredakcji z 1929 r.) dla calkowitej zmiany konstytucji wprowadza wymóg przeprowadzenia referendum konstytucyjnego (art. 44 ust. 3), natomiast zmiana cz?šciowa može byč przepro-wadzona w szczególnym trybie przez parlament (art. 44 ust. 1). Z kolei konstytucja Bulgarii z 1991 r. stanowi, že cz?sciowa zmiana konstytucji može byč dokonaná przez Zgromadzenie Narodowe (parlament) wi^kszosci^. 3/4 glosów wszystkich po-slów w trzech glosowaniach przeprowadzonych w rôznych dniach (art. 155 ust. 1), zas calkowita zmiana konstytucji - przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe (kpnsty-tuantej wi?kszosčia^ 2/3 glosów wszystkich czlónków tego organu w trzech glosowaniach przeprowadzonych w rožných dniach (art. 161).     .
Najcz?sciej podmiotem uprawnionym do dokonywania zmian konstytucyjnych jest parlament, dziaiajacy jednak wówczas w szczególnym trybie post?powania. W niektóiych panstwach przy przeprowadzaniu zmian konstytucyjnych wykorzy-stuje si? takže instytucj? referendum. Przykladem može byč zwlaszcza Szwajcaria, gdzie referendum konstytucyjne ma w každým przypadku charakter obligatoryjny. Oznacza to, že jakakolwiek zmiana konstytucji (zarówno zwiazkowej, jak tež kan-tonalnej), niezaležnie od tego, czy obejmuje cala, konstytucj?, czy tylko jeden z jej przepisów, nie može mieč miejsca bez zaakceptowania tej zmiany w drodze referendum przez wiekszosč ludnosci kraju lub kantónu.
Szczególne warunki dokonywania zmian konstytucyjnych przejawiaja_ si? z reguly w róžnych stadiach post?powania ustawodawczego. Prawo inicjatywy usta-wodawczej w zakresie zmiany konstytucji pržysluguje najcz?sciej gtowie paňstwa, rzadowi oraz okrešlonej liczbie deputowanych do parlamentu. W przypadku inicjatywy poselskiej wprowadza si? jednak z reguly wymóg zebrania podpisów pod projektem przez wiekszg. liczb? deputowanych niž przy zwyktej inicjatywie ustawo-dawczej. Przy dokonywaniu zmiany catkowitej, gdy konieczne jest przygotowanie projektu nowej konstytucji, zadanie to powierza si? specjalnej komisji konstytucyj-nej, która. powotuje z reguly izba nižsza parlamentu. W trakcie glosowania nad pró-
42
Konstytucja jako podstawowe žródio prawa konstytucyjnego
jektem zmiany konstytucji niezb?dne jest okreslone quorum (zwykle co najmniej poíowa ogólnej liczby deputowanych) oraz istnieje wymóg uzyskania kwaliíiko-wanej wi?kszosci glosów (z reguly wynosi on 2/3, ale w Grecji i Hiszpanii - 3/5). W parlamencie dwuizbowym kwalifikowana wi?kszošč glosów musi byč uzyskana w odr?bnych glosowaniach w obu izbách parlamentu.
Przy dokonywaniu zmian w tresci ustawy zasadniczej wprowadzany jest nie-kiedy wymóg przyj?cia takiej poprawki przez parlament dwóch kolejných kadencji. Warunek taki przewiduje si? m.in. przy nowelizacji konstytucji Finlandii i Szwe-cji. Analogiczne rozwiazanie znajduje zastosowaiiie takže w Hiszpanii, ale jedynie przy calkowitej lub cz?sciowej rewizji konstytucji. Post?powanie wtym zakresie podzielone zostalo tam na trzy odr?bne etapy: 1) przyj?cie založen rewizji konstytucji przez obie izby parlamentu wi?kszoscia_ 2/3 glosów, co w konsekwencji oznacza rozwiazanie izb, 2) potwierdzenie tej decyzji przez nowo powolane w wybo-rach izby parlamentu i przyj?cie przez nie (wi?kszoscia_ 2/3 glosów) nowego tekstu konstytucji lub jej cz?sci, 3) zatwierdzenie rewizji konstytucji w drodze referendum konstytucyjnego.
Wyjatkowo utrudniona. procedur? zmiany konstytucji wprowadzono w niektorých panstwach federacyjnych, gdzie udzial w dokonywaniu zmian konstytucyjnych zostal zagwarantowany takže poszčzególnym podmiotom federacji. Przykladem mog^byč rozwia_zania przyj?te w systemach konstytucyjnych USA i Austrálii. W USA zmiana konstytucji federálnej može dojsč do skutku tylko wtedy, gdy projekt takiej zmiany zostanie przyj?ty przez obie izby Kongresu (Izb? Reprezentan-tów i Senat) kwalifikowana. wi?kszoscia. glosów, a nast?pnie zaakceptowany przez co najmniej 3/4 legislatur (parlamentów) stanowych. W Austrálii projekt zmiany konstytucji musi byč najpierw przyj?ty bezwzgl?dna_ wi?kszoscia_ glosów w Sena-cie oraz w Izbie Reprezentantów. Nast?pnie poddawany jest pod glosowanie w referendum konstytucyjnym, przy czym zmiana konstytucji jest možliwa wylacznie w wyniku uzyskania w referendum tzw. „potrojnej wiekszosci": 1) ponad 50% gto^ sów osob bioraxych udzial w referendum w carym kraju, 2) ponad 50% glosów w co najmniej 4 stanach, a to oznacza, že 3) za zmiana, konstytucji opowiada si? wi?k-szosč stanów. Tak skomplikowana procedura zmiany konstytucji spowodowalá, že konstytucje USA i Austrálii nálezy do wyjatkowo stabilných ustaw zasadniczych -konstytucj? USA uzupelnilo dotychczas tylko 27 poprawek, zas konstytucja Austrálii z 1900 r. zmieniana byla jedynie 6 razy.
Niektoré konstytucje zawieraja.postanowienia calkowicie „niezmienne", czy-li niepodlegajace zmianie nawet w trybie przewidzianym dla zmiany ustawy zasadniczej. Tytutem przyktadu možná tu wymienič: a) art. 79 ust. 3 ustawy zasadniczej RPN z 1949 r., zgodnie z którym niedopuszczalna jest zmiana m.in. zásady federa-cyjnej struktury RFN, zásady wspóluczestnictwa krajów w ustawodawstwie zwiajz-
43
Rozdziatll
kowym oraz zasad okrešlajacych podstawowe prawa jednostki, b) art. 89 ust. 5 konstytucji Francji z 1958 r., który postanawia, že „republikánska forma rzadów nie Třlo^e~stMO"Wič~przedmiotu zmiany konstytucji", c) art. 110 ust. 1 konstytucji Gre-cji z 1975 r., w mysl którego nie podlegaja. zmianie przepisy konstytucji okreslaja.-ce m.in. form? panstwa jako republiki parlamentarnej oraz zasad? podziahi wladz, d) art. 290 konstytucji Portugalii z 1976 r., wyliczajacy szereg zasad, które nie moga. byč naruszone podczas zmiany konstytucji (np. zásada rozdziahi Kosciola od panstwa oraz zásada pluralizmu politycznego i prawa do demokratycznej opozycji). Specyficzne rozwiazanie zostalo przyjete w art. 136 konstytucji Meksyku z 1917 r., który proklamuje zasad? „nienaruszalnosci" konstytucji tego kraju. Dopuszcza on cz?sciowe zmiany konstytucji (miafy one miejsce wielokrotnie), wyklucza jednak jej uchylenie i przyj?cie nowej ustawy zasadniczej.
Podczas dokonywania zmian konstytucyjnych wykorzystywane sa. zawsze okrešlone zásady techniki legislacyjnej. Najczesciej uchwalenie ustawy zmieniaja.-cej konstytucj? oznacza bezpošredhia. zmian? tekstu konstytucji (wykreslenie z řiiej przepisów uchylonych i wprowadzenie w ich miejsce przyj?tych poprawek). Nie-kiedy jednak ustawy zmieniajace przepisy konstytucji egzystuja. poza jej zasädni-czym tekstem i zachowuja. swoja. odr?bnosč, mimo že zmieniaj^ merytbrycznie lub uzupelniaja. tresč ustawy zasadniczej. Przy tym rozwiazaniu do pierwotnego tekstu konstytucji nie wprowadza si? žádných poprawek, pozostaje on nadal bež zmian. Rozwiajzanie takie stosowane jest przede wszystkim wUŠA, gdzie poza wlasci-wym tekstem konstytucji z 1787 r. funkcjonuje (z kolejný numeracjaj 27 przyj?tych w póžriiejszych latách poprawek do konstytucji.
Istotnym elementem w procesie zmian konstytucyjnych jest ogloszenie konstytucji lub noweli konstytucyjnej w oficjalnym panstwowym organie publikacyjnym. Ma ono miejsce po podpísaniu konstytucji przez uprawniony do tego organ (zazwy-czaj przez gíow? panstwa) i jest niezb?dnym warunkiem wejsciajej w žycie, nabrania przez nia. mocy obowiazuja.cej. Kwestie zwiazane z wejsciem w žycie konstytucji ureguíowane sa. najcz?sciej w samej konstytucji. Tej problematyce poswi?cony jest zwykle jeden z ostatnich rozdziaíow ustawy zasadniczej, zatytuíowany z reguly jako „Postanowienia przejsciowe" (m.in. w konstytucjach Francji i Hiszpanii). Nie-kiedy jednak zagadnienia te sa_ regulowane w odr?bnym akcie prawnym, uchwala-nym jednoczesnie z tekstem konstytucji. Rozwiazanie takie przyjeto m.in. w odnie-sieniu do polskiej konstytucji.z 1952. r., bowiem Sejm Ustawodawczy uchwalit 22 lipca 1952 r. ustaw? konstytucyjna. pod nazwa. „Przepisy wprowadzajqce Konstytu-cj? Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej". W akcie tym okreslono zarówno dat? wej-scia w žycie konstytucji, jak tež uregulowano (na okres przejsciowy) szereg kwestii wiaža.cych si? z faktycznym wprowadzaniem w žycie niektorých jej postanowieň.
i
44
Konstytucja jako podstawowe žródto prawa konstytucyjnego
Przy prezentacji probíematyki zmian w tresci ustaw zasadniczych, naležy jesz-cze zwrócič uwag? na tryb nowelizacji Konstytucji RP z 1997 r.. Zostaf on uregu-lowany w rozdziale XII Konstytucji, który zawiera tylko jeden artykuí (235). Prze-widziane w nim warunki oraz procedura zmian konstytucyjnych pozwalaja. zaliczyč Konstytucj? RP do kategorii konstytucji sztywnych, awi?c takich, których tryb zmiany w porównaniu z ustawami zwykrymi ulega istotnemu obostrzeniu. Przeko-nuje o tym to, že: 1) z formálna, inicjatywa. zmiany przepisów Konstytucji može wy-stajpic tylko Prezydent RP, Senat oraz 1/5 ustawowej liczby postów (uprawnienie to nie przysiuguje wi?c dwóm podmiotom dysponujacym prawem inicjatywy ustawo-dawczej — Radzie MinistrÓw oraz grupie 100 000 obywateli), 2) tekst ustawy zmie-niajacej Konstytucj? musi byč przyj?ty w jednakowym brzmieniu przez obie izby parlamentu (Sejm zostal tu wi?c póžbawiony decydujacego glosu w sprawie tresci aktu ustáwodawczego), 3) na rozpatrzenie projektu ustawy o zmianie Konstytucji Senat ma 60 dni (przy ustawach zwyklych ^ 30 dni), 4) do przyj?cia ustawy zmieniajacej Konstytucj? wymagana jest kwalifikowana wi?kszosč 2/3 glosów w Sejmie i wi?kšzosč bezwzgl?dna w Senacie, 5) podmioty uprawnione do wyst?-powania z inicjatywa. zmiany Konstytucji moga. ža_dač w przypädku zmiany tresci rozdziaíow I, II i XII przeprowadzenia ogólnokrajowego referendum zatwierdzaja.-cego. W ten sposób Konstytucja wprowadza znaczace gwarancje jej trwaíosci, gdyž przyj?ty w art. 235 tryb nowelizacji wyklucza možliwosč dokonywania zmian ustawy zasadniczej w doražnyčh celách politycznych.
5. Nad rzed nose konstytucji w systemie prawa i jej gwarancje
Najwyžsza moc prawna konstytucji oznacza, že jest ona aktem nadrz?dnym w stosunku do ustaw zwykrych, a w konsekwencji - w stosunku do wszystkich in-nych aktów prawnych w panstwie. Jej nadrz?dnosč w systemie žródel prawa jest konsekwencja. dwóch omówionych wyžej cech charakterystycznych.konstytucji: szczególnej tresci oraz szczególnego trybu uchwalania i dokonywania zmian w tresci ustawy zasadniczej. Na tresč konstytucji sktadaja. si? jedynie normy o charak-terze podstawowym, wymagaja.ee uzúpelnienia i rozwini?cia w normách prawnych nižšzego rz?du badž tež w drodze wykladni konstytucji. W každej konstytucji znaj-duje si? z reguly szereg przepisów, które odsyíaja. do ustaw zwyklych, majacych za zadanie konkretyzacj? oraz zapewnienie wykonania jej postanowieň. Tym samým ustawy traktowane sajako akty „wykonawcze" w stosunku do konstytucji, a wi?c mája. nižsza. od konstytucji rang? w systemie žródel praWa. Z kolei szczególhy tryb uchwalania i zmiany konstytucji ustaloňy zostal po to, aby wykluczyč zmiany konstytucji w drodze zwykíego ustawodawstwa. Tryb ten okreslony jest przy tym w samej konstytucji, co stanowi zawsze istotna. przeslank? jej nadrz?dnosci nad ustawami zwykrymi.
./.
45
99
Rozdziatll
Najwyžsza moc prawna konstytucji w systemie žródel prawa oznacza, že žádna norma prawna nižszej rangi nie može byč sprzeczna z normami konstytucji. O zgod-nosei-z-konstytuej^ ustaw zwyklych oraz innych aktów normatywnych decyduje za-równo třese tych aktów, jak tež tryb ich uchwalania. Warunkiem zgodnosci z konstytucji jest wi?c nie tylko merytoryczna niesprzecznošč aktów prawnych z zásadami konstytucji, ale takže uchwalanie ich przez upowažnione do tego w konstytucji organy paňstwowe i to w takim trybie post?powania, jaki zostal przewidziany w prze-pisach ustawy zasadniczej.
Zásada nadrzednošci konstytucji w systemie žródel prawa oznacza nie tylko zákaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucji, Iecz rów-niež obowiazek wydawania aktów níezbednych dla zapewnienia petnej realiza-cji norm konstytucyjnych. Obowiazek ten spoczywa w glównej mierze na organie wladzy ustawodawczej (parlamencie), gdyž jest on powolany w pierwszej kolejno-sci (poprzez uchwalanie ustaw zwyklych) do realizacji przepisów konstytucji. Obowiazek realizacji postanowieň konstytucji dotyczy zarówno tych wypadków, gdy konstytucja wyražnie nakladá na parlament obowiazek uchwalenia ustawy, jak i tych, gdy wydanie ustawy nie jest w konstytucji wyražnie przewidziane, lecz jest niezb?dne dla zapewnienia realizacji jej postanowieň. Ješli organ ustawodawczy nie wydaje ustaw, do uchwalenia ktorých zostal zobowiajzany w przepisach konstytucji, uniemožliwia pelna_realizacj? norm konstytucyjnych, naruszajac przy tym cia,-žacy na nim obowiazek scislego przestrzegania norm zawartych w ustawie zasadniczej. Ma to w sumie nie mniejsze znaczenie niž zákaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z przepisami konstytucji.
Z problematyka_ nadrzednosci norm konstytucyjnych wiaže si? scisle kwestia zapewnienia zgodnosci ustaw oraz innych aktów normatywnych z konstytucji Aby to osiajmac, naležy stworzyč mniej lub bardziej rozbudowane gwarancje nadrzednosci konstytucji, czyli takie rozwiazania i instytucje prawnoustrojowe, ktorých za-daniem byloby zabezpieczenie realizacji norm konstytucyjnych.
Szereg gwarancji nadrzednosci konstytucji ma charakter pošredni. Zalieza si? do nich te rozwiazania i instytucje, które sprzyjaj^. zabezpieczeniu nadrzednosci konstytucji w systemie prawa, mimo že nie zostafy stworzone w celu realizacji tylko tej jednej funkeji. Przykladowo možná tu wymienič zásad? podziatu oraz rów-nowagi wíadz, która umožliwia poszczególnym wiadzom wzajemna. kontrol? takže z punktu widzenia zgodnosci ich dziaíania z przepisami konstytucji (przykiadem može byč parlamentarna kontrola dzialalnošci wladzy wykpnawczej). Najskutecz-niejsz^. gwarancja_ nadrzednoáci konstytucji jest jednak instytucj a kontroli konstytu-cyjnosci ustaw i innych aktów prawnych, która može przybierac postač: a) kontroli parlamentarnej, b) kontroli pozaparlamentarnej.
46
Konstytucja jako podstawowe žródio prawa konstytucyjnego
Parlamentarna kontrola konstytucyjnosci prawa polega na tym, že každý organ panstwowy uprawniony do stanowienia aktów normatywnych, obowi^za-ny jest przed wydaniem aktu prawnego zbadac projekt tego aktu z punktu widzenia jego zgodnosci z konstytucja. Szczególne znaczenie ma w tym wypadku kontrola sprawowana przez parlament, uchwala on bowiem ustawy, a wi?c akty prawne zajmujžice P° konstytucji najwyžsze miejsce w hierarchii žródel prawa. Cecha^ cha-rakterystyczn^_ tej formy kontroli jest to, že tylko parlament decyduje ostateeznie o zgodnosci uchwalanej przez siebie ustawy z przepisami konstytucji. Wtym wypadku ma zastosowanie zásada domniemania zgodnosci ustawy z konstytucja^ albowiem przyjmuje si?, že každá ustawa zwykla, przyj?ta z zachowaniem wyma-ganej procedury parlamentarnej, nie jest sprzeczna z ustawy zasadnicza_.
Kontrola parlamentarna može byč sprawowana w dwóch formách. Pierwszq. z nich jest kontrola niezinstytucjonalizowana, która realizowana jest na zásadách ogólnych wtoku post?powania ustawodawczego. Sprowadza si? ona do tego, že každý organ uezestniezacy w procesie uchwalania ustawy, ma obowiazek weryfika-cji tego projektu z punktu widzenia jego zgodnosci z przepisami konstytucji. Obowiazek taki spoczywa zwlaszcza na organach wyst?pujacych z inicjatywq. ustawodawczy oraz na komisjach parlamentarnych opiniuj^cych przyj?te projekty ustaw. Drug^ form? stanowi kontrola zinstytucjonaiizowana, która polega na uksztal-towaniu sformalizowanej procedury kontrolnej. Wtym wypadku možliwe sa_ dwa rozwiazania:-a) powolanie spécjalnej komisji parlamentarnej, ktorej zadaniem jest opiniowanie wszystkich projektów ustaw z punktu widzenia ich zgodnosci z konsty-tucja^ b) powierzenie tego uprawnienia jednej ze starých komisji parlamentu. Przy-gotowywane przez te organy opinie nie maj3. jednak prawnie wiqžacego charakteru, ostateezna decyzja naležy bowiem w každým przypadku do parlamentu.
System kontroli parlamentarnej byl do niedawna najcz?sciej wykorzystywang. form^. kontroli konstytucyjnosci ustaw. Utrzymat si? najdlužej w paňstwach realne-go socjalizmu, gdzie realizacja zásady kierowniczej roli partii komunistycznej, jak tež wzgl?dy doktrynalne (przyj?cie zásady jednosti wladzy paňstwowej oraz wyni-kajqea z niej formuly o nadrz?dnosci parlamentu nad pozostalými organami) unie-možliwialy wprowadzenie pozaparlamentarnej kontroli zgodnosci ustaw z przepisami konstytucji. W paňstwach tych prawo kontroli zgodnosci uátaw z konstytucja pfzyslugiwalo parlamentowí lub naczelnemu organowi prezydialnemu. Drugie roz-wiazanie znalazlo zastosowanie takže w Polsce, gdy w 1976 r. konstytucja przyzna-la Radzie Paňstwa uprawnienie do czuwania nad zgodnosci^ prawa z konstytucja Rada Paňstwa nie korzystala jednak w praktyce z tego uprawnienia, tracac je wraz z utworzeniem, w drodze nowelizacji konstytucji z dnia 26 marca 1982 r., instytueji Trybunaíu Konstytucyjnego. Wspólczešnie formy kontroli parlamentarnej, z úwagi na swq. mal^. skutecznošč jako šrodka zabezpieczaj^cego zgodnosc ustaw z konsty-tucjík wykorzystywane s^. juž w niewielkim zakresie.
47
Rozdziat II
Pozaparlamentarna kontrola kons ty tucyj nosci prawa charakteryzuje si? gtównie tynii že funkcja ochrony konstytucji (badania zgodnosci ustaw i innych ak-
tów-přawnyeh-zustawa^zasadniczajpowierzanajestorganowiniezaležnemuod parlamentu. Ta forma kontroli konstytucyjnosci prawa reprezentowana jest przez dwa podstawowe modele: a) model amerykaňski, b) model europejski (kontynentalny).
Pierwszy z nich, czyli model amerýkaňski, sprowadza si? do tego, že kontroly konstytucyjnosci aktów ustawodawczych sprawuj^ s^dy powszechne. Jej istota polega na tym, že každá ze stron w post?powaniu sa_dowym može zakwestionowač konstytucyjnosč ustawy, na podstawie której sad ma wydac orzeczenie w konkrétnej sprawie. Jesli sad podzieli t? opini?, a wi?c uzná niekonstytucyjnošc aktu lub przepisu w danej sprawie, traktuje go jako „nieistnieja_cy" i pomija przy wydawaniu orzeczenia. Tego rodzaju orzeczenie sadowe nie jest jednak równoznaczne z uchyle-niem zakwestionowanéj normy prawnej, gdyž može byc ona stosowana jako podsta-wa rozstrzygnieria przez sad každej innej, konkrétnej sprawy indywidualnej.
Ten model kontroli konstytucyjnosci prawa wyksztalcif sie. w praktyce ustro-jowej Stanów Zjednoczonych Ameryki na poczatku XIX wieku. Konstytucja USA nie przyznala co prawda sadom uprawnienia do badania zgodnosci aktów prawnych z ustawy zasadnicza^ ale Sad Najwyžszy Stanów Zjednoczonych uznal swa_ wlaš-ciwošč do kontroli konstytucyjnosci prawa, wywodzac j^ z tresci art. VI konstytucji, który stanowi, že: „Niniejsza konstytucja i zgodnie z nia_ wydane ustawy Stanów Zjednoczonych [...] stanowia. najwyžsze prawo krajowe". Na tej podstawie Sa_d Najwyžszy przyjaj zásad?, že ustawa sprzeczna z konstytucja^ jest niewažna, a tym samým nie može byč stosowana przez sady powszechne przy rozstrzyganiu spraw in-dywidualnych. Po raz pierwszy znalazia ona zastosowanie w 1803 r., gdy przez Sad Najwyžszy pod przewodnictwetn s?dziego J.Marshalla rozpatrywana byla sprawa Marbury v. Madison. Stwierdzil on wówczas jednoznacznie, že sprzeczna z konsty-tucjq. ustawa federálna jest niewažna, wobec czego sady powinny Odmówič jej zasto-sowania. Orzeczenie w tej sprawie zapocz^tkowalo orzecznictwo sadów powszech-nych w kwestii zgodnosci aktów federálnych z konstytucja. Stanów Zjednoczonych. W praktyce jedynie orzeczenia Sadu Najwyžszego uwažane s^ za precedensy i tym samým traktuje si? je jako wiažace dla sadów nižszych instancji. Sam Sa_d Najwyžszy nie jest jednak zwiazany wlasnym orzecznictwem, co umožliwia mu wywieranie znacza^cego wplywu na aktuálny interpretacj? przepisów ustawy zasadniczej.
Uksztaltowany w USA model kontroli konstytucyjnosci prawa wprowadzo-ny zostal juž w polowie XIX w. w niektorých paňstwach Ameryki Laciňskiej (Ar-gentyna, Brazylia, Meksyk). Model amerykaňski przyjaj si? tež w angloj?zycznych paňstwach Commonwealthu (Australia, Nowa Zelandia,. Kanada) oraz znalazl zastosowanie w wielu innych kraj ach pozaeuropejskich, np. w Indiách i Izraelu. Po II wojnie swiatowej, pod wpíywem amerykaňskich wiadz okupacyjnych, sadowa_kon-
48
Konstytucja jako podstawowe žródto prawa konstytucyjnego
trol? konstytucyjnosci prawa wprowadzono w Japonii. Ten model kontroli zgodnosci prawa z konstytucja, nie rozpowszechnit si? natomiast w Europie, gdyž wyst?pu-je tylko w Grecji i niektorých paňstwach skandynawskich.
Europejski (kontynentalny) model kontroli konstytucyjnosci prawa cechuje w glównej mierze to, že w modelu tym jest powofywany specjalny, wyodr?bniony organ paňstwowy (sad konstytucyjny), którego zadaniem jest kontrola konstytucyjnosci aktów Ustawodawczych oraz legálnosti (zgodnosci z konstytucjq. i ustawa-mi) aktów prawnych nižszego rz?du. Zajednego ztwórców koncepcji sadownictwa konstytucyjnego uznaje si? wybitnego austriackiego filozofa prawa Hansa Kelse-na, bowiem z jego inicjatywy do konstytucji Republiki Austriackiej z 1920 r. wprowadzono instytucj? Trybunaíu Konstytucyjnego. Austriacki sad konstytucyjny stal si? wten sposób pierwowzorem europejski ego modelu kontroli konstytucyjnosci prawa. Wokresie mi?dzywojennym, poza Austria, sady konstytucyjne zostary utworzone tylko w Czechoslowacji (1920 r.) oraz wHiszpanii (1931 r.). Naležato-by tu jednak zaznaczyc, že funkcjonujace w obu tych paňstwach w dwudziestoleciu mi?dzywojennym sqdy konstytucyjne nie podjely w praktyce szerszej dzialalnosci orzeczniczej.
Szybki rozwój instytucj i sadownictwa konstytucyjnego nastúpil dopiero po II wojnie swiatowej. Trybunaly konstytucyjne zostaiy powotane m.in. we Wloszech (1947 r.), RFN (1949 r.)} Francji (1958 r.), Turcji (1961 r.), Hiszpanii (1978 r.) oraz Portugalii (1982 r.). Organy tego typu utworzono takže w paňstwach bytego bloku wschodniego, przy czym jedynie w Jugoslawii, Polsce i na W?grzech pojawiry si? juž w okresie realnego socjalizmu. Europejski model kontroli konstytucyjnosci aktów prawnych znalazl zastosowanie równiež poza kontynentem europejskim.
Przyj?ty na gruncie europejskim model kontroli zgodnosci aktów normatyw-nych z przepisami konstytucji posiada kilka cech szczególnych, które odróžniajq. go wyražnie od amerykaňskiego modelu kontroli konstytucyjnosci prawa.
1. Organizacj? i zakres dzialania trybunatów konstytucyjnych okresla si? szcze-gólowo w przepisach konstytucji oraz w ustawach zwyklych.
2. System kontroli konstytucyjnosci aktów prawnych ma scentralizowany charakter, co oznacza, že kontrola ta jest sprawowana przez trybunaly konstytucyjne na zasadzie wylacznosci (mne organy jurysdykcyjne nie p0dejmuj3.de-cyzji w tym zakresie).
3. Poza kontrola, zgodnosci prawa z konstytucjaj trybunaly konstytucyjne po-dejmuja_tež z reguly decyzje w innych sprawach: a) rozstrzygajq. spory kom-petencyjne mi?dzy organami paňstwowymi, b) orzekaja_ w sprawach odpo-wiedzialnošci konstytucyjnej, c) stwierdzaja_prawidlowosc przeprowádzenia wyborów.
49
Rozdziatll
4.  W dziaialnosci trybunatów konstytucyjnych ma zastosowanie zarówno ■  abstrakcyjna, jak tež konkrétna (incydentalna) kontrola norm prawnych.
W^féfwšžyrň przypädku chôdzi wylacznie o wyeliminowanie z porzadku prawnego danego paňstwa norm sprzecznych z przepisami konstytucji. Takie poste_powanie inicjowane jest každorazowo na wniosek wyraznie oznaczo-nych podmiotów (przede wszystkim gtowy paňstwa, rzadu lub grupy deputo-wanych). Kontrola konkrétna podejmowana jest zas na wniosek sadu, przed którym jedna ze stron postawiia zarzut, že norma prawna, na podstawie ktorej sad miaí wydac orzeczenie, jest sprzeczna z konstytucja,. Coraz cz?sciej stosowana jest tež skarga konstytucyjna, pozwalajaca uruchomič post?powa-nie przed trybunalem každému obywatelowi, który postawi zarzut naruszenia jego praw konstytucyjnych.
5. Kontrola konstytucyjnosci ma nie tylko represyjny charakter (dokonywana dopiero po wejsciu w žycie kontrolowanego.. aktu prawnego), cz?sto wyst?-puje bowiem takže w postaci kontroli prewencyjnej. Polega ona na tym, že akt prawny poddawany jest kontroli przed nabraniem przez niego mocy obo-wiazujacej (m.in. ustawy uchwalonej przez parlament, ale przed jej promul-gacjq. przez prezydenta).
6.  Skutki.stwierdzenia niezgodnosci aktu prawnego z konstytucja_ nie ograni-czaja_ si? do konkrétnej, sprawy (jak w modelu amerykaňskim), ale rwyražajřt si? eliminacj^. takiej normy z systému prawnego danego paňstwa. Orzeczenie trybunatu konstytucyjnego j est ostateczne,. môže ono uchylač wadliwa_ norm? prawna_ lub uznawac ja^za niewažna^ od chwili jej wydania.
Przedstawione wyžej modele pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjnosci prawa zostaiy uksztaftowane przede wszystkim w tých systemach ustrojowych, w ktorých struktur? organizacyjna^ aparátu paňstwowego oparto na zasadzie podziahí wladz. Wtej sytuacji.podstawowym zadaniem sadownictwa konstytucyjnego (bez wzgle_du na jego postač) jest czúwanie nad tym, aby pószczególne organy panstwo-we funkcjonowary w ramach norm konstytucyjnych. Chôdzi w tym wypádku nie tylko o zagwarantowanie podejmowania decyzji przez organy paňstwá w granicach konstytucyjhie zakreslonych kompetencjí, ale takže o zabezpieczenie nädrzednošci norm konstytucyjnych zarówno w procesie stanowienia prawa, jak tež podczas jego stosowania. Pozaparlamentarne formy kontroli konstytucyjnosci aktów normatyw-nych umožliwiaJ3_ wiec nie tylko eliminacj? z porzadku prawnego panstwa norm prawnych sprzecznych z konstytucjaj ale równiež stwarzaja, reálny szan s? zabezpie-czenia zgodnego z konstytucji stosowania prawa. Wtym wypadku sadownictwo konstytucyjne spelnia tež istotne rol? w dziedzinie ochrony konstytucyjnie zagwa-rantowanych podstawowych praw i wolnosci jednostki.
50
Konstytucja jako podsíawowe žródto prawa konstytucyjnego Podstawowa literatura
A. B ata b a n, Polskie problémy ustrojowe (konstytucja, žródta prawa, samorzqd terytoríalny,
prawa czfowieka), Krakow 2003.
B.  Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne wspótczesnych panstw demokratycz-
nych, Krakow 2004.
S. B o ž y k, Konstytucja, Biatystok 1999.
K. D z i a t o c h a (red.), Bezpoérednie stosowanie Konstytucji RP, Warszawa 2005.
L G a r I i cki, Normatywna wartošc ustawy zasadniczej, [w:] M. Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systému prawa, Warszawa 2001.
A. Jamróz, Konstytucja jako najwyžszy akt prawny. Kiika refleksji, [w:] M. Kudej (red.), Wkregu zagadnieň konstytucyjnych. Profesorowi Eugeniuszowi Zwierz-chowskiemu w darze, Katowice 1999. .
F. Lasalle, Oistocie konstytucji, Warszawa 1960. .
M. L as k o w s k a, W. Sokolewäez, Procedúra zmiany Konstytucji RP na tie porownaw-czym, „Studia Prawnicze" 2002, nr 2.
W. Sokolewicz, Ogradacjizmian konstytucji, [w:] L Qariicki (red.), Konstytucja, wybory, parlament - studia ofiarowane Zdzisiawowi Jaroszowi, Warszawa 2000.
W. Sokolewicz (red.), Zásadypodstawowepolskie}konstytucji, Warszawa 1998.
J.Szymanek, Tradycje konstytucyjne. Sžkice o roli ustawy zasadniczej w spoleczeňstwie demokrátycznym, Warszawa 2006.
J. T r z c i ň s k i (red.), Charakter i struktura norm konstytucyjnych, Warszawa 1997.
P. T u I e j a, Stosowanie Konstytucji RP w šwietle zásady jej nädrzednošci, Kraków 2003.
J. Z a k r z e w s k a, Spór o konstytucje, Warszawa 1993.
Z.Ziembiňski, Wartošcikonstytucyjne, Warszawa 1993.
E. Zwierzchowski, Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego päňstw demokra-tycznych, Katowice. 1992.
51