ROZDZIAt IV
PODSTAWOWE ZÁSADY USTROJOWE
1. Pojecie i katalog podstawowych zásad ustrojowych
Ustroj konstytucyjny každego paňstwa opiera si? na pewnych založeniach, przyj?tych i wdrožonych do systému przez ustrojodawc? konstytucyjnego. Zásady te zazwyczaj zostaja, uj?te w odrebne postanowienia konstytucyjne i ulokowa-ne wpierwszej cz?sci tekstu ustawy zasadniczej. Zjawisko to može byč okreálone jako konstytucjonalizacja podstawowych zásad ústroju. Regulajest przy tym kon-stytucjonalizacja zásad ústroju politycznego paňstwa, tj. založen okreálajacych genéz? i formy wykonywania wladzy paňstwowej. Nadto szereg konstytucji, zwlasz-cza pochodzacych z drugiej poíowy XX stulecia i z poczatków wieku XXI, okresla podstawowe založenia ústroju gospodarczego i spolecznego paňstwa. Založenia te možná okreslič mianem podstawowych zásad ústroju gospodarczego (spoJecz-no-gospodarczego).
Nie zawsze jednak podstawowe zásady ústroju uj?te zostaj^ przez ustrojodawc? w wyodr?bnione przepisy (normy) konstytucji. Zdarza si?, i to nierzadko, iž ustro-jodawca przyjmuje pewne založenie dotyczace organizacji paňstwa czy funkcjono-waňiajego organów, ale nie ujmuje tego založenia jako wypowiedzianej reguly kon-stytucyjnej. Založenie to zostaje „rozpísané" na bardziej szczególowe unormowania konstytucyjne, które skojarzone interpretacyjnie w pewna_caíosč pozwalajq. na deko-dowanie ogólniejszej reguly ustrojowej. Tak dzieje si?, przykladowo, w przypadku zásady systému rzadów parlamentarnych, która nie zostala wypowiedziana expresses verbis w postanowieniach Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Tym niemniej, zwiem postanowieň szczególowych konstytucji, dotycza_-cych trybu tworzenia Rady Ministrów, uzyskiwania wotum zaufania i worum (kon-struktywnego) nieufhosci, jak tež kontroli parlamentamej rzadu i odpowiedziamošci politycznej (parlamentamej), tak Rady Ministrów (rzadu), jak i poszczególnych ministrów, jednoznacznie wynika založenie uzaležnienia skladu, programu i stabilno-sci rzadu od zaufania wi?kszošci w Sejmie. To zas založenie stanowi istôt? i kwint-esencj? systému rzajdów parlamentarnych.
W tym kontekscie trudno byloby traktowač katalog podstawowych zásad ustrojowych jako zamkni?ty, ustalony w sposób niezmienny i powszechnie wiažacy.
Podstawowe zásady ustrojowe
Liczba i szczególowoáó wyróžnianych zásad podstawowych zaležy, po pierw-sze, od przyj?tej metodologii ich wyróžniania, w tym: od okolicznošci, czy formulu-jacy ten katalog koncentruje si? na wyróžnieniu zásad jednoznacznie skonstytucjo-nalizowanych (uj?tych w odr?bne unormowania konstytucyjne), czy tež dopuszczaja_ rekonstrukci? zásad poprzez uogólnienie istotnych unormowaň szczególowych. Po-nadto liczba zásad zaležy od przyj?tego „puläpu" dokonywania uogólnieň (który može byč bardzo wysoki lub, alternatywnie, niewielki). Nadto formulowanie zásad ústroju može zaležeč od celu, ktorému ten zabieg ma služyč.
Wiadomo tež, že wyróžnianie zbyt wiehi zásad o charakterze odcinkowym (do-tyczacych pewnych tylko segmentów funkcjonowania paňstwa i jego instytucji kon-stytucyjnych) utrudnia ich percepcj? i zapami?tanie; z tego tež powodu može tracič przydatnosé informacyjna^.
Sformulowany tu katalog podstawowych zásad ustrojowych w swietle Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. služyč ma - przede wszystkim - celom dydaktycz-nym. Z tego tež powodu jest on formulowany oszcz?dnie i- wpewnym sensie - skrótowo, ze wzgl?du na možliwoáci tatwego zapami?tania. Katalog ten nie pre-tenduje do miana jedynego trafnego czy tež najbardziej funkcjonalnego, jakkolwiek zdaje si? zwracač uwag? na najistotniejsze cechy systému ustrojowego Rzeczypospolitej Polskiej w warunkach obowiazywania Konstytucji z 1997 roku.
Proponowany katalog obejmuje nast?pujace podstawowe zásady ustrojowe:
a) zásad? suwerennoáci Národu,
b) zásad? demokratycznego paňstwa prawa,
c)  zásad? reprezentacji politycznej (przedstawicielskiej formy sprawowania wíadzy),
d) zásad? podziafu i równowagi wladz,
e) zásad? spoleczeňstwa obywatelskiego, e) zásad? pluralizmu politycznego,
g) zásad? decentralizácii wladzy publicznej i samorzaduterytorialnego,
h) zásad? spolecznej gospodarki rynkowej,
i) zásad? równoprawnosci košciolów i zwiazków wyznaniowych oraz bezstron-nošci wladz publicznych w sprawach przekonaň religijnych i swiatopogl^-dowych (okresíana^ takže jako zasadá autonomii, wzajemnej niezaležnosci i wspóldzialania w stosunkach: paňstwo - koscioly i zwiazki wyznaniowe).
73
Rozdziat IV
2. Zásada suwerennosci Národu
Zasada-suwerennosci Národu wyražona zostaia w art. 4 ust. 1 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Przepis ten stanowi, že „Wíadza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej nálezy do Národu ". Pojecie „Narodu"nie ma tu konotacji etnicznej. Dotyczy ogóhi obywateli Rzeczypospolitej Polskiej (jest to wi?c tzw. „naród polity czny").
Zwierzchnictwo Národu naležy pojmowač jako zwiazanie wszystkich organów wíadzy publicznej funkcjonujacych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wola^ ogólu obywateli. Žáden z organów tej wíadzy nie može uznač si? za podmiot nieza-ležny od woli ogóhi obywateli. Wladza i jej poszczególne przejawy winny byč reali-zowane w imieniu, z upowažnienia i zgodnie z interesem Národu.
Ustrojodawca konstytucyjny nie ograniczyi si? do zadeklarowania, iž wladza publiczna pochodzi od Národu, ale przyjal, iž Narodowi shižy na zasadzie perma-nencji zwierzchnictwo nad wszelkimi instytucjami wíadzy publicznej.
3. Zásada demokratycznego paňstwa prawa
Zásad? demokratycznego paňstwa prawa (paňstwa prawnego) formuluje art. 2
Konstytucji RP. Stanowi on, že: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym paň-stwem prawnym, urzeczywistniajqcym zásady sprawiedliwošci spolecznej ".
Zásada demokratycznego paňstwa prawnego zostala inkorporowana do polskie-go systému konstytucyjnego w 1989 r. Sformulowanie to przejela ustawa konstytu-cyjna z 17 pazdziernika 1992 r., a nastepnie - w postaci niezmienionej - Konstytu-cja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
Nast?pstwem przyjecia wspomnianej zásady jest, po pierwsze, že organy paň-stwowe, jak i inne organy wíadzy publicznej w paňstwie (np. organy samorzadu te-rytorialnego) moga. podejmowač swe dzialania tylko na podstawie i w ramach obo-wiazujacego prawa (art. 7 Konstytucji - tzw. zásada íegalizmu). Prawo ograniczajace dzialania jednostek czy podmiotów prawnych, nakladajúce na te podmioty powin-nosci, musi byč uprzednio wlasciwie ogioszone i nie može wywierač skutków ogra-niczajacych (zobowiazujacych) wstecz (lex retro non agiť).
Prawo musi byč stanowione w sposób demokratyczny i w taki sam sposób sto-sowane. Warunkuje to przyj?cie systému podziaíu wladz (oddzielenia wíadzy usta-wodawczej od wykonawczej i sadowniczej), niezaležnosč sadów i niezawisíosč s?-dziów oraz ochrona praw naležycie (legalnie) nabytých, a nadto zákaz zaskakiwania obywateli nagrymi zmianami dotyczacych ich regulacji prawnych (z zachowaniem ochrony „interesów w toku"), síužacy ksztaltowaniu zaufania obywateli do paňstwa
74
Podstawowe zásady ustrojowe
í stanowionego przezeň prawa. Szczegóíowe konsekwencje prawne statuowania konstytucyjnej zásady demokratycznego paňstwa prawnego doprecyzowal w swym orzecznictwie Trybunaí Konstytucyjny.
Wkoňcowej cz?áci art. 2 Konstytucji sformuíowana zostala regula zobowiq.-zujaca RzeczpospolÍta_ Polsky do urzeczywistniania zásad sprawiedliwošci spoiecz-nej. Ten postulát (imperatyw) konstytucyjny nakazuje tak interpretowač i stosowač prawo oraz realizowač funkcje paňstwa, by okreslone jednostki i grupy spoíeczne (takže: síabsze ekonomicznie) nie byly trwale dyskryminowane, by byly traktowa-ne zgodnie z poczuciem sprawiedliwošci, zas ich interesy chronione i wspomagane w miar? možliwosci przez wíadze publiczne. W zasadzie (postulacie) sprawiedliwošci spolecznej doszukač si? možná elementów polityki prospolecznej oraz solidary-zmu spolecznego.
4. Zásada reprezentacji politycznej (przedstawicielskiej formy sprawowania wíadzy)
Zásad? reprezentacji politycznej wyraža art. 4 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r. Stanowi on, že ,flaród sprawuje wladzq przez swych przedstawicieli lub bezpošred-nio ".
Przyj?te unormowanie konstytucyjne nie ogranicza bezwzgl?dnie formy sprawowania wíadzy przez ogól obywateli (naród w sensie politycznym) do wykonywa-nia jej li tylko za posrednictwem przedstawicieli wybieranych do Sejmu, Senátu czy tež przedstawicielskich (stanowiacych) organów samorzadu terytoriaínego. Nadaje ono Sejmowi i Senatowi, a w skali jednostek terytorialnych - radom gmin (miast), powiatów i sejmikom województw - status organów reprezentacji politycznej, co posrednio okreála ich uprawnienia, zwlaszcza o charakterze kontrolným, wobec organów wíadzy wykonawczej.
Posíowie i senatorowie sq.-wedle art. 104 ust. 1 Konstytucji - reprezentanta-mi calego Národu, a nie tylko wyborców swego okr?gu wyborczego. Odpowiednio - takže czíonkowie gremiów przedstawicielskich j ednostek samorzadu terytoriaínego sa_ reprezentantami mieszkaňców caíej jednostki samorzadowej.
Konstytucja z 1997 r. (a w slad za nia^ regulacje ustawowe, w tym: ustawa z 9 mája 1996 r. o wykonywaniu mandátu posía i senátora oraz regulacje dotyczace statusu radnego w organach samorzadowych) przyjmuja_koncepcj? tzw. mandátu wol-nego, wyprowadzan^ z klasycznej konstrukcji przedstawicielstwa politycznego. Po-niechana zostaía natomiast koncepcja mandátu imperatywnego, w ramach której reprezentant jest zwiazany instrukcjami swych wyborców itraktowany jako przed-stawiciel spoíecznosci (grupy) swoich wyborców oraz koncepcja tzw. mandátu no-
75
Rozdziat IV
wego typu, laczaca elementy mandátu imperatywnego z elementárni mandátu wol-nego.
Przedstawicielska forma sprawowania wladzy, aczkolwiek przewažajaca w co-dziennym wykonywaniu funkcji wladczych Narodu-suwerena, nie jest formajedy-na^. Juž w unormowaniu art. 4 ust. 2 Konstytucji zawarta zostala -jako alternatywna - forma bezpoáredniego wyražania woli Národu.
Bezposredniemu wyražaniu woli przez Naród (w skali ogólnopaňstwowej) badž przez wspólnoty mieszkanców poszczególnych jednostek samorza_du teryto-rialnego, sfužq. formy demokracji bezpošredniej. Podstawowymi formami demo-kracji bezpošredniej sa_w Polsce: referenda oraz obywatelska inicjatywa ustawo-
dawcza (zwana równiež inicjatywq ludowq).
Referendum ogólnokrajowe može byč przeprowadzone ,,w sprawach o szcze-gólnym znaczeniu dla paňstwa" (art. 125 ust. 1 Konstytucji), w sprawie wyraženia zgody na ratyfikacj? okreslonej umowy mÍ?dzynarodowej (art. 90 ust. 3 Konstytucji), a takže - w sprawie zatwierdzenia zmian w przepisach Konstytucji (art. 235 ust. 6). Tryb i zásady przeprowadzania referendum okresla ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum.
Referendum ogólnokrajowe ma zawsze charakter fakultatywny; ani art. 125 ust. 1 Konstytucji, ani inne przepisy przewidujace instytucj? referendum nie wpro-wadzaja. obowiazku przeprowadzenia referendum.
Na podstawie art. 170 Konstytucji przeprowadzane sq. referenda lokálne. Zásady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego reguluje ustawa z 15 wrzesnia 2000 r. o referendum lokálnym. W odróžnieniu od referendum ogólnokrajowego, w pewnych sytuacjach przeprowadzenie referendum lokalnego jest obligatoryjne. Dotyczy to glosowania w sprawie odwolania przed upíywem kadencji organu sta-nowiacego samorzadu terytoríalnego, samoopodatkowania si? mieszkanców danej jednostki samorzadu na cele publiczne, odwolania przed uplywem kadencji organu wykonawczego gminy wybranego w wyborach bezposrednich (tj. wójta, burmi-strza, prezydenta miasta). W innych sprawach dotyczacych danej wspólnoty samo-rza_dowej može byč przeprowadzone fakultatywne referendum lokálne.
Obywatelsk^ inicjatywq ustawodawczq przewiduje natomiast art. 118 ust. 2 Konstytucji. Uprawnia on grup? co najmniej 100 000 obywateíi majacych prawo wybierania do Sejmu do zloženia projektu ustawy; projekt taki podlega rozpatrzeniu na zásadách analogicznych do projektów przedložonych przez pozostalé podmioty prawa inicjatywy ustawodawczej.
Konstytucja RP.nie przewiduje natomiast innych form demokracji bezpošredniej, a w szczególnošci tzw. weta ludowego, czyli prawa sprzeciwu okreslonej licz-
76
i
Podstawowe zásady ustrojowe
by uprawnionych obywateíi wobec konkrétnych decyzji (aktów) wladzy ustawodawczej lub wykonawczej.
5. Zásada podziatu i równowagi wladz
O zasadzie trójpodziaíu wladz možemy mówic w aspekcie przedmiotowym oraz podmiotowym. Podzial wíadz w aspekcie przedmiotowym (funkcjonalnym)
oznacza wydzielenie pewnych sfér dzialalnošci paňstwa, takich jak stanowienie prawa, wykonywanie prawa i sadzenie. Tak rozumiany podzial wladzy jest poj?ciem spotykanym juž w pismach starožytnych filozofów (Arystoteles). Dopiero w cza-sach nowožytnych powiazano wydzielenie poszczególnych rodzajów aktywnošci paňstwa z odr?bnymi organami wladzy panstwowej (aspekt podmiotowy, organi-zacyjny). Pod koniec XVII w. John Locke sformulowal tez? o potrzebie wydziele-nia wladzy ustawodawczej (wykonywanej przez parlament), wladzy wykonawczej, obejmujacej równiež sadzenie, a takže wladzy federacyjnej (decydowanie o woj-nie i pokoju, czyli prowadzenie polityki zagranicznej). Wpolowie XVIII w. naj-srynniejsz^. teori? podzialu wladz sformulowal Charles de Montesquieu (O duchu praw, 1748). Podzial wladzy panstwowej na ustawodawcza^ wykonawcza, i sadow-niczq. zostal powszechnie przyj?ty (po raz pierwszy przez konstytucji Stanów Zjed-noczpnych z 1787 r., równiež przez polsky Konstyrucj? 3 Maja z 1791 r.) i stal si? wyznacznikiem demokratycznego ústroju paňstwa. Warto przy tym podkreslió, že sformulowana przez Monteskiusza zásada trójpodziaíu wladz wynikala nie z checi znalezieniajakiegoš idealnego, teoretycznego modelu wladzy panstwowej, lecz za-gwarantowania podstawowych praw i wolnosci obywatelskich. Teória trójpodziaíu wladz byla odpowiedzia_ na wladz? absolutnego króla, skupienia caíoáci wladzy panstwowej w jedným reku.
Zásada trójpodziaíu wladz stala si? punktem wyjscia do sformulowania dwóch podstawowych iriodeli rzadów: prezydenckich i parlamentarnych. Ten pierwszy cechuje przede wszystkim separacja oraz wzajemne hamowanie i równowaženie si? wladz (zásada checks and balances). Systémy parlamentarne z kolei nastawione sa^ bardziej na wspóldziaíanie wladzy ustawodawczej i wykonawczej (przy naturálnej separacji wladzy sadowniczej). W praktyce ustrojowej powažniejsze znaczenie od-grywa bowiem podzial na rzadowq. wiekszošč i opozycj?.
Spošród polskich konstytucji zásad? trójpodziaíu wladz przyjmowala Konstytucja 3 Maja oraz Konstytucja marcowa z 1921 r. Konstytucja kwietniowa z 1935 r. odrzucila zásad? trójpodziaíu wladz na rzecz wladzy zwierzchniej prezydenta. Z zu-pelnie innych wzgl?dów zásad? trójpodziaíu wladz odrzucila Konstytucja PRL z 1952 r. Przyj?ía ona, charakterystyczna. dla wszystkich paňstw realnego socjali-zmu, zásad? jednosti wladzy panstwowej. Dlatego wtej ustawie zasadniczej Sejm
77
Rozdziat IV
uznaný zostal za najwyzszy organ wladzy. Mala konstytucja z 1992 r. przywróci--ia_7asaHt;, ŤrnjpnH?iahi wladz, ale jeszcze w niedoskonaiej formie. Dopíero obecná " Konstytucja wprowadzila zásad? trójpodziafti wladz w pelnej postaci.
W šwietle art. 10 ust. 1 Konstytucji RP ustroj Rzeczypospolítej Polskiej opiera si| na podziale i równowadze wladzy ustawodawczej, wladzy wykonawczej i wtadzy sadowniczej (zásada trójpodziatu wladz w aspekcie przedmiotowym). Po-wyžszy przepis podkreála nie tylko zásad? trójpodziahi wladz, ale równiež oparcie ich wzajemnych relacji na zasadzie równowagi. Wyrazem realizacji tej zásady s«. przepisy konstytucji pozwalajace prezydentowi na zastosowanie weta wobec usta-wy, które Sejm može jednak obalič wiekszoscia^ 3/5 glosów (art 122 ust. 5), kontrola zgodnosci ustaw z konstytucja^ dokonywana przez Trybunal Konstytucyjny, a wiec organ wladzy sadowniczej (art. 188 pkt 1), skrócenie kadencji Sejmu przez prezydenta, lecz tylko w scišle okreslonych przypadkach (art. 98 ust. 4), czy tež udzielenie przez Sejm Radzie Ministrów wotum zaufania, co umožliwia jej dalsze dzialaníe (art. 154 ust I, art. 155 ust. 1, art. 160). Równowaga rozdzielonych wladz nie musi byč przeprowadzona w sposób bezwzgle_dny. W polskiej tradycji konsty-tucyjnej dala si? zwykle zauwažyč pewna preponderance a Sejmu w systemie orga-nów wladzy. Ponadto ze wst?pu do konstytucji možná wywieác nakaz wspóídziala-nia rozdzielonych wladz.
Na mocy art. 10 ust 2 wladzy ustawodawcza. sprawuj^ Sejm i Senat, wladzy wykonawcza^ Prezydent RP i Rada Ministrów, a wladz? sadownicžq sa^dy i try-bunaly (zásada trójpodziahi wladz w aspekcie podmiotowym). Nálezy jednak mieč šwíadomošč, že we wspólczesnym paňstwie nie wszystkie organy paňstwowe dají). si? zaklasyfikowač do poszczególnych wladz. Organy te zostary wymienione w roz-dziale IX Konstytucji oraz okreslone jako organy kontroli paňstwowej i ochrony prawa (Najwyžsza Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji). Ponadto nie da si? równiež jednoznacznie zaklasyfikowač Kra-jowej Rady Sadownictwa, organu stojacego na stražy niezaležnosci sadów i nieza-wisloáci s?dziów, ze wzgl?du na jej mieszany sklad osobowy (art. 187).
6. Zásada spoteczeňstwa obywatelskiego
Poj?cie „spoleczeňstwa obywatelskiego" jest wyjatkowo wieloznaczne i trudno definiowalne. Možná jednak stwierdzič, iž zawiera w sobie založenie dobrowolne-go i šwiadomego wplywu jednostek na sprawy spoteczne za pošrednictwem róž-nego rodzaju organizacji spoíecznych, partii politycznych, zwiazków zawodo-wych czy stowarzyszen. Równoczesnie zakladá si? zróžnicowanie potrzeb i celów, awi?c istnienie spoleczeňstwa pluralistycznego. Koncepcja spoteczeňstwa obywatelskiego zakladá inicjatyw? wlasna_ jednostki, która može byč skutecznie rea-
78
Podstawowe zásady ustrojowe
lizowana tylko w paňstwie demokratycznym. Wraz z ograniczaniem przez rzadzaj-cych wolnosci osobistej, autonomii woli jednostki, podstawowych praw i wolnosci, a wkonsekwencji wraz zzanikaniem mechanizmów demokratycznych, dochodzi do prostego przeciwstawienia spoleczeňstwa obywatelskiego paňstwu autorytarne-mu (totalitarnemu).
Mimo že koncepcja „spoteczeňstwa obywatelskiego" jest znaná od dawna, zdobyla ogromn% popularnosč dopiero w ostatních latách. W Hteraturze podkreála si? na ogól, že utrwalila si? w Polsce w latách osiemdziesiatych XX wieku w wyni-ku rewolucji „Solidarnosci". Narodziny spoleczeňstwa obywatelskiego zbiegly si? wówczas z utratq. przez paňstwo realnego socjalizmu dominujúcej roli wzakresie wywierania wplywu na postawy oraz poczynania jednostek. Nie jest wi?c dzieiem przypadku, že poj?cie „spoleczeňstwa obywatelskiego" pojawilo si? w noweli gru-dniowej 1989 r. wkontekšcie zásady pluralizmu zwiazkowego (art. 85). Mimo že treáč obecnie obowiazujacej Konstytucji RP nie zawiera juž terminu „spoleczeňstwo obywatelskie", to jednak na podstawie szeregu jej przepisów da si? skonstruowač zásad? spoleczeňstwa obywatelskiego.
Szczegóíne znaczenie ma w tym wypadku fakt, že do rangi zásady ustrojowej (sformulowanej w rozdziale I ustawy zasadniczej) konstytucja podniosla wolnosč tworzenia i dzialania zwiazków zawodowych, organizacji spoleczno-zawodowych rolników, stowarzyszen, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeň oraz fundacji (art. 12), jak równiež zwiazanq. z niq. wolnosč tworzenia i dzialania partii politycznych (art 11).
Zásada spoleczeňstwa obywatelskiego stanowi punkt wyjšcia do innych zásad konstytucyjnych, azwlaszcza zásady pluralizmu politycznego (art. 11), wolnosci zrzeszania si? w róžnego rodzaju organizacje spoteczne (art. 12), przede wszystkim w zwiazki zawodowe (art. 12 oraz art. 59 ust. 1), wolnosci prasy i innych srodków masowego przekazu (art. 14), zásady samorzadu terytorialnego i zawodowego (art. 16 i 17), deklarowanej w preambule zásady porno cniczosci, czy tež zásady autonomii, wzajemnej niezaležnosci i wspóldzialania w stosunkach mi?dzy paňstwem a kosciolami i innymi zwiazkami wyznaniowymi (art. 25).
7. Zásada pluralizmu politycznego
Istoty zásady pluralizmu politycznego jest wolnosč tworzenia i dzialania partii politycznych (art. 11 Konstytucji). Zakladá ona istnienie systému wielopartyj-nego oraz zakazuje wprowadzania jakiejkolwiek monopartyjnosci. Kazda partia polityczna može zrzeszač - na zásadách dobrowolnosci i równosci - wylacznie oby-wateli polskich. Wynika to z funkcji, jakie partie polityczne odgrywajq. wspólczeá-
79
Rozdzial IV
nie w spoieczeňstwie demokratycznym, zwíaszcza zwiazanych z procedury wyla-niania kaňdydatów na posíów i senatorów (art. 100 ust. 1).
Wswietle regulacji przyj?tej wustawie zdnia 27 czerwca 1997 r. o partiách politycznych (Dz.U. z2001 r., Nr 79, poz. 857 zpóžn. zrn.), partia polityczna jest dobrowolng. organizacím wyst?pujaca_ pod okreálona_.nazwa_, stawiajaca_ sobie za cel udzial w žyciu publicznym poprzez wywierame metodami demokratycznymi wpty-wu na ksztaltowanie polityki paňstwa lub sprawowanie wíadzy publicznej.
Ustawa o partiách politycznych przewiduje rejestracyjny tryb ich tworzenia, mimo že poshiguje si? pojeciem „ewidencji" partii politycznych. Oznacža to, že partia musi byc zarejestrowana przez Sad Okr^gowy w Warszawie. Zgloszenie partii politycznej do ewidencji musí byc poparte tysiacem podpisów. Ježeli nie zostane
spelnione warunki okreslone przez ustaw?, Sad wzywa zgíaszajacych do ich usuni§-cia, a ježeli to nie nastapi, odmawia wpisania partii do ewidencji. Z chwilq. wpisania do ewidencji, partia polityczna uzyskuje osobowošč prawna_.
Ježeli powstana_ watpliwosci co do zgodnoáci z Konstytucji celów lub zásad dzialania partii politycznej okreslonych w statucie, Sad zawiesza post?powanie i wyst?puje do Trybunalu Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodnošci celów partii politycznej z Konstytucji. W swietle art. 13 Konstytucji zakázané jest istnienie w Rzeczypospolitej Polskiej partii politycznych i innych organizacji: 1) odwolujacych si? w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk dzialania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, 2) których program lub dziaíalnosc zaktada lub dopuszcza nienawišč rasowa_ i narodowosciowa^ 3) stosowanie przemocy w celu zdobycia wladzy lub wptywu na polityk? paňstwa albo 4) przewiduje utajnienie struktur lub czlonkostwa.
Niezwykle istotnym aspektem funkcjonowania partii politycznych sej. žródla ich finansowania. Konstytucja ogranicza si? w tej kwestii do stwierdzenia, že finanso-wanie partii politycznych jest jawne (art. 11 ust. 2). Wswietle ustawy o partiách politycznych oraz ordynacji wyborczej do Sejmu i Senátu podstawowym žródlem finansowania partii politycznych sa^ subwencje i dotacje podmiotowe z budže-tu paňstwa. Wysokosé tych dochodów zaležy od wyniku osÍagnÍ?tego w wyborach parlamentarnych do Sejmu. Prawo do otrzymania subwencji posiadaja, partie, które w wyborach uzyskaly 3% (komitéty) lub 6% (koalicje) poparcia. Sa_ to nižsze pro-gi niž klauzule zaporowe w wyborach do Sejmu (odpowiednio 5 i 8%). W praktyce oznacza to, že prawo do subwencji maJEj. równiež te partie, które nie weszly do Sejmu, ale osia_gn?ry odpowiedni poziom poparcia w wyborach. Z kolei dotacj? pod-miotow^przy znaje si? za každý zdobyty mandát poselski lub senatorski. Partie po-lityczne nie moga^ prowadzič dziaíalnosci gospodarczej, ani przeprowadzac zbiórek publicznych. Mogq. natomiast przyjmowač wpiaty od osob fizycznych. Nie moga_ one przekraczaé wjednym roku 15-krotnosci minimalnego wynagrodzenia za pra-
80
Podstawowe zásady ustrojowe
c?. Poza tym partia polityczna može osi^gač dochody ze skladek czíonkowskich, da-rowizn, spadków lub zapisów. Srodki finansowe partia musi gromadzic na rachun-kach bankowych.
8. Zásada decentralizacji wladzy publicznej i samorzadu terytorialnego
Funkcjonowanie paňstwa demokratycznego nie jest možliwe bez decenťraliza-cji wladzy publicznej i samorzadu terytorialnego. Wten sposób, obok pionowego (wertykalnego) podzialu wladzy na wladz? ustawodawczaj wykonawczEj. i sadowni-cza,, možná mówic o podziale wíadzy w sensie poziomym (horyzontalnym): mi?dzy rzad centrálny i samorzad terytorialny.
Istotíj decentralizacji wíadzy publicznej jest przekazanie cz?sci istotnych zadán ikompetencji centralnego aparátu paňstwa jednostkom administracyjnym niž-szego szczebla (przede wszystkim samorzadom). W slad za tým powinno pójsc przekazanie odpowiednich srodków na realizacj? tych zadaň i kompetencji. Nie jest to jedynie zwykla dekoncentracja wíadzy, gdyž jednostkom tym zapewniona jest sa-modzielnosc i niezaležnošč w wykonywaniu zadaň publicznych. Nadzór nad nimi ze strony organów administracji rzadowej jest sprawowany wyíacznie na podstawie Í w granicach okreslonych przež ustaw?.
Decentralizací? wladzy publicznej zapewnia przepis art. 15 ust. 1 Konstytucji: „Ustroj terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizací? wladzy publicznej". Poj?cie „wíadzy publicznej" interpretuje si? jako wladz? sprawowanq. przez organy paňstwowe, mieszczace si? zarówno w systemie trójpodzialu wíadzy (art. 10), jak i pozostajace poza tym podzialem oraz wladz? wykonywana_ przez sa-morzady.
Artykul 15 Konstytucji stanowi realizacj? zásady pomocniczosci (subsydiar-nosci), o której mowa we wst?pie do Konstytucji: „... my, Naród Polski — wszy-scy obywatele. Rzeczypospolitej, [...] ustanawiamy Konstytucj? Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla paňstwa oparte na poszanowaniu wolnosci i sprawiedlíwošci, wspóldzialaniu wladz, dialogu spotecznym oraz na zasadzie pomocniczosci umacniajacej uprawnienia obywateli i ich wspólnot". Jest to termin wyst?pujacy w niektorých konstytucjach (np. Ustawa Zasadnicza Republiki Federálnej Niemiec), dokumentach europejskich. (Traktat z Maastricht, Buropejska Karta Samorzadu Terytorialnego), jak równiež w nauczaniu spotecznym Kosciota katoli-ckiego (encyklika „Quadragesimo Anno" papieža Piusa XI z 1931 r.). Najwažniej-szym bodaj postulátem wynikajacym z zásady pomocniczosci jest, by decyzje byly podejmowane jak najbližej každego obywatela. Wladza publiczna ma pobudzač, podtrzymywač i- ewentualnie - uzupeíniač inicjatyw? jednostki, ježeli nie može
81
99
RozdzjaHV_______
ona poradzič sobie z wykonaniem okreslonych zadán (aspekt pozytywny zásady -pemoGmczošci). Nie može równiež tym inicjatywom przeszkadzač (aspekt nega-tywny). Zásada pomocniczošci wskazuje na wtórna. i pomocnicza^ rol? wladzy paň-stwowej. Možliwie najwiqkszq. ilošč jej uprawnieň naležy przekazač jednostce samorzadu terytorialnego najnižszego szczebla (gminie). Ježeli nie može ona poradzič sobie z okrešlonym zadaniem, powinnó ono naležeč do kolejných szczebli samorza^ du, a dopiero w ostatecznosci - do admmistracji rzadowej.
Pojeciem samorzadu okresla si? administraci? wykonywanq. przez jednostki niezaležne od paňstwa. Czlonkostwo samorzadu nabywa si? z mocy prawa. Wyróž-nia si? samorzad terytorialny (powszechny) - art. 16 Konstytucji oraz samorzad za-wodowy (art. 17 ust. 1) i inne samorzady specjalne (art. 17 ust. 2).
Ustrojowi samorzadu terytorialnego zostal pošwi?cony rozdzial VII Konstytucji RP. Samorzad ten tworza, mieszkaňcy danej jednostki podzialu terytorialnego, którzy stanowia, z mocy prawa wspólnot? samorzadowa. (art. 16 ust. 1). Na rzecz samorzadu terytorialnego przemawia domniemanie kompetencji z zakresu zadaň publicznych (art. 163 ust. 1). Jednostki samorzajdu terytorialnego wyposažone sa. wosobowosc prawns (art. 165 ust. 1 zd.pierwsze). Wykonuj a, zadania publiczne we wlasnym imieniu i na wlasna, odpowiedzialnošc. Samodzielnošč jednostek samorzadu terytorialnego podíega ochronie sadowej (art. 165 ust. 2). Podstawowa, jednostki samorza_du terytorialnego jest gmina (art. 164 ust. 1). Na jej rzecz przemawia domniemanie kompetencji (art. 164 ust. 3). Konstytucja nie przewiduje obowiazku utworzenia innych szczebli samorzadu (powiatowego i wojewódzkiego), niemniej dopuszcza taka.možHwoáč (art. 164 ust. 2).
Samorzady zawodowe reprezentujezawody zaufania publicznego oraz sprawu-ja, piecz? nad naležytym wykonywaniem tých zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrany. Glównym založeniem skíasyfikowania danego zawodu jako zawodu zaufania publicznego jest fakt przekazania do wiadomošci osob wyko-nujacych ten zawód informacji najbardziej prywatnych dla osoby zasi?gajacej porady. Chôdzi wiec zwlaszcza o samorzady adwokatów, notariuszy, radców prawnych, lekarzy itd. Ustawa zasadnicza dopuszcza tež tworzenie innych samorzadów, z tym že nie moga^ one naruszac wolnoáci wykonywania zawodu ani ograniczač wolnosci podejmowania dzialalnošcí gospodarczej.
9. Zásada spolecznej gospodarki rynkowej
Poj?cie spolecznej gospodarki rynkowej (art. 20) jest kluczowym okrešleniem ústroju spoíeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucyjne okre-šlenie podstaw tego ústroju jest w pewnym stopniu wynikiem tradycji, ale przede wszystkim wynika z koniecznosci wprowadzenia gwarancji, že nie bedzie powrotu
82
Podstawowe zásady ustrojowe
do gospodarki centralnie planowanej. System gospodarczy paňstwa musi opierac si? na zásadách gospodarki wolnorynkowej.
Jednakže gospodarka rynkowa musí mieč charakter „spoleczny". Na pansrwie spoczywa zadanie interweniowania w procesy gospodarcze w celu íagodzenia kry-zysów ekonomicznych (wahaň koniunktury gospodarczej) i napi?č spolecznych. Možná w ten sposób odniesč koncepcj? spolecznej gospodarki rynkowej do poj?cia „paňstwa dobrobytu" {welfare state).
W šwietle art. 20 Konstytucji RP, spoleczna gospodarka rynkowa opiera si? na trzech elementach: 1) wolnosci dzialalnosci gospodarczej, 2) wlasnosci prywatnej oraz 3) solidarnošci, dialogu i wspólpracy partnerów spolecznych. Woinosc dzialalnosci gospodarczej powinna byč pojmowana zarówno jako podstawa ústroju spoíeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, jak tež jako jedna z wolnosci jednostki. Korzystaja, z niej wszystkie podmioty prawa, zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne (w przypadku tych ostaťnich wolnosč dzialalnosci gospodarczej ma szczególne znaczenie). W odniesieniu do osob ŕizycznych nie ma žadnego znaczenia kryterium obywatelstwa, tak wi?c moga, z niej korzystač takže cudzoziemcy. W ich przypadku korzystaníe z wolnosci gospodarczej može byč ögraniczone na podsta-wie art. 37 ust. 2 Konstytucji.
Wolnosč dzialalnosci gospodarczej oznacza przede wszystkim swobod? pod-j?cia, kontynuowania i zakoňczenia dzialalnosci gospodarczej. Podobnie jak pozostalé prawa i wolnoáci, wolnosč dzialalnosci gospodarczej može byč ograniczona tylko na podstawie ustawy. Materiálny przeslankq. ograniczenia tej wolnosci jest wažny interes publiczny (art. 22).
Kolejný podstawa, spolecznej gospodarki rynkowej jest wiasnosc prywat-na (awi?c nie može nia_ byč wlasnosč spóldzielcza czy paňstwowa). Artykul 21 Konstytucji zapewnia jednoczesnie ochron? každego rodzaju wlasnosci oraz prawo dziedziczenia. Wywlaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest doko-nywane na cele publiczne Í za sfusznym odszkodowaniem. Ochron? wlasnosci gwa-rantuje równiež art. 64 Konstytucji.
Zásada solidarnošci, dialogu i wspólpracy partnerów spolecznych zakladá przede wszystkim koniecznosč kooperacji pracodawców i pracowników (Komisja Trojstranná), a zwíaszcza negocjacyjnego ustalania poziomu wynagrodzeň. Artykul 59 ust. 2 Konstytucji RP przyznaje zwiazkom zawodowym oraz pracodawcom i ich organizacjom prawo do rokowaň, w szczególnošci wcelu rozwiazywania sporów zbiorowych oraz do zawierania ukladów zbiorowych pracy i innych porozumieň.
Oprócz art. 20 w Konstytucji znajduja^ si? jeszcze inne przepisy charakteryzu-ja.ce ustroj spoleczno-gospodarczy. W szczególnošci jest to art. 23, który podkrešla, že podstawq. ústroju rolnego paňstwa jest gospodarstwo rodzinne.
83
Rozdziat IV
10, Zásady okreslajace stosunek paňstwa do košciotów JJnnych_zwigzków wyznaniowych
Jedným z elementów polskiej tradycji konstytucyjnej jest stosunkowo szeroka regulacja problematyki wyznaniowej. Podobme czyni tež ustawa zasadnicza z dnia 2 kwietnia 1997 r., gdzie prawna regulacja stosunków paňstwa z koáciolami i innymi zwiazkami wyznaniowymi zostala ujeta w art. 25 Konstytucji. Zawiera on siedem konstytucyjnych zásad wyznaniowych: 1) równouprawnienia košciotów i innych zwiazków wyznaniowych, 2) bezstronnošci wiadz publicznych w sprawach przekonaň religijnych, šwiatopogladowych i filozoficznych, 3) swobodnego wyražania przekonaň religijnych, šwiatopogladowych i filozoficznych w žyciu publicznym, 4) autonomii iwzajemnej niezaležnosci paňstwa oraz kosciolów i innych zwiazków wyznaniowych, 5) wspóldzialania paňstwa oraz kosciolów i innych zwiazków wyznaniowych dla dobra czlowieka i dobra wspólnego, 6) konkordatowo-ustawowej formy regulacji stosunków mi?dzy RP aKoáciolem katolickim, 7) ustawowej formy regulacji stosunków mie_dzy RP a koáciolami i innymi zwiazkami wyznaniowymi.
Podstawowe znaczenie wšród wymienionych zásad ma zásada równouprawnienia košciotów i innych zwiazków wyznaniowych (art. 25 ust. 1). Jej istota po-lega na tym, že žáden z legalnie dziaiajacych kosciolów i zwiazków wyznaniowych nie može byč uprzywilejowany ani dyskryminowany. Konstytucja wyklucza možli-woáč róžnicowania pozycji prawnej koáciolów i innych zwiazków wyznaniowych, a wiec ustawodawca nie može ustanawiač takich kryteriów, które mogryby poslužyč za przeslank? róžnicujaca^ ich položenie prawne. W konsekwencji obowiazki i pra-wa dotyczacejednego kosciola lub zwiazku wyznaniowego muszq. dotyczyé každe-go z pozostalých w jednakowym zakresie. Z zásady tej wynika takže konstytucyjny nakaz, naložony przez ustrojodawc? na organy wladzy publicznej, przyznawania legalnie istniejacym košciolom i zwiazkom wyznaniowym takich samých praw oraz nakladania na nie takich samých obowiazków. Poza tym zasadá ta wspólistnieje z zawarta. w art. 32 Konstytucji generálna, zásady równouprawnienia jednostek, zakazujúca, róžnicowania obywateli i cudzoziemców miedzy innymi na podstawie kryteriów religijnych i šwiatopogladowych.
Zasadá bezstronnošci wladz publicznych w sprawach przekonaň religijnych, šwiatopogladowych i filozoficznych (art. 25 ust. 2) oznacza, že organy pub-liczne nie moga_ angažowaé si? wszerzenie, ograniczanie lub zwalczanie jakich-kolwiek pogladów religijnych, áwiatopogladowych i filozoficznych. Wyjatkiem od tego jest uprawniona i zgodna zprawem dzialalnosč organów paňstwowych zwia-zana z realizacja^ nadzoru nad dzialalnoscia. kosciolów i zwia_zków wyznaniowych. Ponadto organy publiczne nie majq. uprawnienia do narzucania jednostce lub pozba-wiania jej pogladów w sprawach wierzeň i przekonaň. W konsekwencji organy publiczne nie moga. róžnicowač ani dyskrynúnowač praw oraz obowiazków jednostki
84
Podstawowe zásady ustrojowe
z powodu wyznawania i gloszeniá jakichkolwiek przekonaň. Dzialania wladz publicznych musza^ respektowač poglady i wolnosci religijne každego czlowieka, o ile nie zagražaja. bezpieczeňstwu paňstwa, porzadkowi publicznemu, ochronie srodo-wiska, zdrowiu i moralnoáci publicznej albo wolnosciom i prawom innych osôb.
Zasadá swobodnego wyražania przekonaň religijnych, šwiatopogladowych i filozoficznych w žyciu publicznym (art. 25 ust. 2) nakladá na organy wladzy publicznej obowiazek zagwarantowania každému, kto znajduje si? na terytorium RP warunków do swobodnego wyražania tých przekonaň w žyciu publicznym i pry-watnym. Zapewnienie swobodnego wyražania przekonaň religijnych, šwiatopogladowych i filozoficznych w žyciu publicznym polega mi?dzy innymi na stworzenŕu odpowiednich warunków prawnych oraz instytucjonalnych služacych m.in, sprawo-waniu kultu, nauczaniu religii oraz dzialalnoscí wydawniczo-propagandowej.
Zasadá autonomii i wzajemnej niezaležnosci paňstwa oraz kosciolów i innych zwiazków wyznaniowych (art. 25 ust. 3) wyraža istnienie dwóch odrebnych sfér žycia publicznego: paňstwowej oraz wyznaniowej. Každá z nich realizuje wlas-ne zadania i nie može ingerowač w sprawy drugiej. W konsekwencji zjednej stro-ny organy wladzy publicznej nie moga. regulowač i ingerowač w uznaný za domény i sfér? autonomii kosciolów i zwiazków wyznaniowych problematyk?: doktryny, szeroko rozumianego kultu, nauczania religii, kreowania struktury terytorialnej, ob-sadzania stanowisk košcielnych oraz uchwalania wewnetrznego prawa. Z drugiej strany koscioly i zwiazki wyznaniowe oraz ich organy nie rnaja^ prawa do regulo-wania i ingerencji w sféry bedace tradycyjna. domenq. paňstwa (np. polityka zagra-niczna Í polityka obronna). Konstytucja nie wytycza granic autonomii paňstwa oraz koáciolów i zwiazków wyznaniowych, pozostawiajac to praktyce oraz orzecznictwu Trybunalu Konstytucyjnego i sadów. Zasadá niezaležnosci i autonomii nie oznacza jednak, že koscioly oraz inne zwiazki wyznaniowe zostary zwolnione z obowiazku przestrzegania prawa.
Zasadá wspóldzialania paňstwa oraz kosciolów i zwiazków wyznaniowych dla dobra czlowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3), pomimo przyjecia konstytucyjnej zásady autonomii i niezaležnosci paňstwa oraz koáciolów i zwiazków wyznaniowych, dopuszcza možliwosč wspóldzialania mie_dzy nimi. Celem tego wspóldzialania musi byč jednak dobro czlowieka lub dobro wspólne. Konstytucja nie precyzuje co prawda i nie zakreála granic wspóldzialania w tym "zakresie, ale niewatpliwie za dopuszczalna. i wrecz wskazanq. nálezy uznač wspólprac? paňstwa z kosciolami i innymi zwiazkami wyznaniowymi w takich dziedzinach žycia spo-lecznego, jak: dzialalnoáč charytatywna, edukacja oraz wychowanie dzieci i mío-dziežy, zwalczanie patologii spolecznych oraz duszpasterstwo specjalne.
Zasadá konkordatowo-ustawowej formy regulacji stosunków miedzy RP a Košciotem katolickim przyjeta zostala w art. 25 ust. 4 Konstytucji. Zgodnie z ta.
85
Rozdziat IV
zásady stosunki paňstwa z Kosciolem katolickim okrešlajaj umowa miedzynarodo-wa zawarta przez Rad? Ministrów ze Stolic^. Apoštolsky (zwana konkordatem) oraz ustawy zwyklě. Konkordat jest aktem normatywnym, który jako umowa miedzy-narodowa ratyfikowana przez Prezydenta RP za zgoda_ Sejmu wyražona^ w formie ustawy, ma pierwszeňstwo przed ustawami. Zapewnia to Kosciolowi katolickiemu w stosunku do pozostalých koscioíów izwiajzków wyznaniowych mocniejsza_ochro-n$ prawna_wynikajaca_z zásady hierarchicznošci systému prawnego. Konkordat jest wiec najbardziej stabilným oraz najtrwalszym gwarantem pozycji prawnej Košcio-la katolickiego w panstwie. Jest tež w zwiazku z konstytucyjne zásady równoupraw-nienia podstawowym determinantem pozycji prawnej innych koscioíów i zwiazków wyznaniowych. Obecnie obowiazujacy konkordát zostal podpísaný 28 lipca 1993 r. i wszedl w žycie po ratyfikowaniu go przez Prezydenta RP w dniu 23 lutego 1998 roku.
Zásada ustawowej formy regulacji stosunków mi§dzy RP a innymi kos-ciotami i zwiazkami wyznaniowymi (art. 25 ust. 5) oznacza, že pozycj? prawna_ koscioíów oraz zwiazków wyznaniowych okreslaja_ ustawy uchwalane na podsta-wie wczesniejszych umów zawieranych przez Rad? Ministrów z wlasciwymi przed-stawicielstwami podmiotów religijnych. Konstytucja nie okresla trybu inicjowania i trešci takich umów, relacji mie^dzy nimi i uchwalonymi na ich podstawie ustawami, jak równiež zakresu respektowania trešci tej umowy przez wiadz§ ustawodaw-cza^ w procesie legislacyjnym i dopuszczalnosci ingerencji ustawodawezej. Ostatnia kwestia jest szczególnie wažna. Možliwe sq. tu dwa rozwiazania. Pierwsze pozo-stawia ustawodawcy pelnq. swobod?, czyli tresc zawartej umowy go nie wiaže i ma on nieskrejpowana, možliwošč ingerencji wzakres przedmiotowy regulacji. Zgod-nie zdrugim stanowiskiem, ustawodawca nie ma zadnej swobody i jest calkowi-cie zwiazany trešcia^ zawartej umowy. Oba stanowiska sa^ trudné do zaakceptowa-nia. Dlatego natežy przyjac, že swoboda ustawodawcy podlega tutaj ograniczeniu z punktu widzenia konstytucyjnej regulacji z zastrzeženiem kontroli konstytucyjnosci przez Trybunal Konstytucyj ny.
Do zaprezentowanych tutaj cech charakterystycznych obecnie obowiazujq-cej regulacji konstytucyjnej stosunków mi^dzy panstwem a kosciotami oraz innymi zwiazkami wyznaniowymi naležaíoby zaliczyč przede wszystkim: odejšcie od zásady uprzywilejowania Koscioia katolickiego na rzecz zásady równoupraw-nienia, znaczne pogiebienie oraz uszczegóíowienie regulacji statusu prawnego koscioíów i innych zwiazków wyznaniowych, a takže stworzenie gwarancji przestrze-gania konstytucyjnych przepisów wyznaniowych. Za szczególnie istotna. gwarancj? wtym zakresie uznac naležy zapisane wart. 191 Konstytucji prawo košciolów i zwiazków wyznaniowych do wystejiowania z wnioskami do Trybunahi Konstytu-cyjnego o stwierdzenie zgodnosci trešci aktów prawnych rožnej rangi z okrešlony-
86
Podstawowe zásady ustrojowe
mi w ustawie zasadniczej zásadami stosunków miedzy panstwem a košciolami i innymi zwiazkami wyznaniowymi.
Podstawowa literatura
B. B a n a s z a k, A. Preisner, Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wroclaw 1993.
M.Bartoszewicz, Nadzór nad partiami politycznymi w polskim porzadku konstytucyjnym, Warszawa2006.
M. C h maj, Wolnošó tworzenia i dziaiania partii politycznych. Studium porównawcze, Ol-sztyn 2006.
K. C o m p! a k, Normy pierwszego rozdziatu Konstytucji RP, Wroctaw 2007.
A. Domaňska, Konstytucyjnepodstawy ústrojugospodarczegoPolski, Warszawa2001.
M. Granat, A. G org o l, J. Sobczak, Ustawa o partiách politycznych. Komentarz, Warszawa 2003.
M. Jabtoňski, Referendum ogólnokrajowe wpolskim prawie konstytucyjnym, Wroclaw
2001.
A. J a m r ó z, Demokracja wspóiczesna. Wprowadzenie, Biatystok 1993.
A. J a m r ó z, Wolnošó dziatalnošci gospodarczej i jej ograniczenia w šwietle Konstytucji RP, [w:] A. Jamróz, Š. Božyk (red.), Zzagadnieň wspófczesnych spofeczeňstw demokratycznych, Biatystok 2006.
Z. Ja ros z, Instytucja referendum w procesie stanowienia ustaw, [w:] J. Trzciňski (red.), Po-stepowanie ustawodawcze wpolskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 1994.
S. Jarosz-Žukowska, Konstytucyjnazasadá ochrony wiasnošci, Kraków 2003.
C. Kosikowski (red.), Zásady ústroju spotecznego i gospodarczego w procesie stosowa-
nia Konstytucji, Warszawa 2005.
J. Krukowski, Košcióf i paňstwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000.
J. Krukowski, Polskieprawo wyznaniowe, Warszawa2005.
A. tawniczak, Finansowanie partii politycznych, Warszawa 2001.
R.M. Malajny, Trzyteoriepodzielonejwfadzy, Warszawa2001.
M. P i e t r z a k, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005.
A. P útlo, Idee ogólne a zásadyprawa konstytucyjnego, „Paňstwo i Prawo" 1995, nr 8.
P. S a r n e c k i, Idee przewodnie Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., „Przeglad Sejmowy" 1997, nr 5.
P. Sarnecki (red.), Konstytucjonalizacja zásad i instytucji ustrojowych, Warszawa 1997.
W. Sokolewicz (red.), Zásady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998.
87