POLSKI SYSTEM PENITENCJARNY Dr Agnieszka Barczykowska WSE UAM Poznań Brno 2011r. PEDAGOGIKA PENITENCJARNA W SYSTEMIE NAUK lPedagogika – nauka o wychowaniu, która zajmuje się celami, metodami i środkami uwarunkowani tego procesu. l PEDAGOGIKA PED.SPECJALNA PED. RESOCJALIZACYJNA PED. PENITENCJARNA PEDAGOGIKA PENITENCJARNA W SYSTEMIE NAUK lPENITENCJARNY – poenitentia (łac.) (skruch, pokuta, kara) – skruszony, pokutujący, poprawczy, karny w sensie przestępstwa. l lPEDAGOGIKA PENITENCJARNA – zajmuje się resocjalizacją młodzieży i dorosłych, którzy na mocy orzeczeń sądu umieszczeni zostali w instytucjach resocjalizacyjnych, których cechą jest izolacja społeczna. Dlatego też bywa ona nazywana pedagogiką kryminalną lub wiezienną. PEDAGOGIKA PENITENCJARNA W SYSTEMIE NAUK - geneza lCelem pedagogiki penitencjarnej l (i wspierających) ją nauk jest wskazanie możliwie najskuteczniejszych sposobów oddziaływania resocjalizacyjnego na pozbawionych wolności przestępców oraz warunków, w których powinien przebiegać proces resocjalizacji penitencjarnej, by był on skuteczny. NAUKI POMOCNICZE PEDAGOGIKI PENITENCJARNEJ lKryminologia lPsychologia lPsychiatria i psychopatologia lPatologia społeczna lPrawo penitencjarne lwięzienioznawstwo Ministerstwo Sprawiedliwości Dyrektor Generalny Służby Więziennej Okręgowe Inspektoraty Służby Więziennej Areszty Śledcze Zakłady Karne Ośrodki szkolenie i doskonalenia SW ORGANIZACJA WIĘZIENICTWA POLSKIEGO l ZADANIA SŁUŻBY WIĘZIENNEJ lPODSTAWA PRAWNA DZIAŁAŁNOŚCI: Kodeks karny wykonawczy lDo zadań Służby Więziennej w szczególności należy: lprowadzenie działalności resocjalizacyjnej wobec osób skazanych na kary pozbawienia wolności, przede wszystkim przez organizowanie pracy sprzyjającej zdobywaniu kwalifikacji zawodowych, nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych, lwykonywanie tymczasowego aresztowania w sposób zabezpieczający prawidłowy tok postępowania karnego lzapewnienie osobom skazanym na kary pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej, lochrona społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych, lzapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i bezpieczeństwa, lwykonywanie aresztów zastosowanych na podstawie innych przepisów oraz pomocy prawnej z tytułu umów międzynarodowych. WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI W RP lCel wykonania kary pozbawienia wolności: „wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samy powstrzymania się od powrotu do przestępstwa” – (art.67 kkw.) WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI W RP lDla osiągnięcia tego celu prowadzi się zindywidualizowane oddziaływania na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. lSystemy wykonywania kary pozbawienia wolności: 1.programowanego oddziaływania 2.terapeutyczny 3.zwykły WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI W RP lRodzaje zakładów karnych: 1.dla młodocianych; 2.dla odbywających karę po raz pierwszy; 3.dla recydywistów penitencjarnych; 4.dla odbywających karę aresztu wojskowego. lTypy zakładów karnych: 1.zamknięte; 2.półotwarte; 3.otwarte. WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI W RP PROBLEMY POLSKIEGO SYSTEMU PENITENCJARNEGO lzły stan infrastruktury lniedofinansowanie lprzeludnienie lbrak skutecznych programów readaptacji społecznej/wysoka recydywa lbrak narzędzi diagnostycznych lniedobory kadry INFRASTRUKTURA WIĘZIENNA W RP lStan infrastruktury więziennej: •spośród 156 jednostek podstawowych (zakłady karne i areszty śledcze) tylko 36 (23,3%) powstało po II wojnie światowej; •96 (64,5%) powstała przed I wojnie światowej; •najstarsze: ØKoronowo – XIII w.; ØŁęczyca - XIV w.; ØBarczewo – XIV w.; ØNowy Sącz, Nowy Wiśnicz, Zamość, Rawicz – XVII i XVIII. •najnowsze: ØPiotrków Trybunalski ØRadom NAJSTARSZE ZAKŁADY KARNE W POLSCE l l l l ANd9GcR4J0ecwjJ2Vda2Y0bx2Fri2CWpqfo0Y6umAFLW1NMHw950jdihQz6J84Xx ANd9GcSoJe-i2H9n3cFJCrQqoVMOXDxYMGsva_uYd1o3gkPoOSyz2SS2e5nW5nY wiez4 WIĘZIENNICTWO WSPÓŁCZESNE – „STARA” TWARZ alc_70[1] bezd_41[1] WIĘZIENNICTWO WSPÓŁCZESNE – „STARA” TWARZ alc_75[1] alc_81[1] bezd_29[1] WIĘZIENNICTWO WSPÓŁCZESNE – „STARA” TWARZ alc_78[1] cela bezd_36[1] Więziennictwo współczesne - „stara” twarz l l Zobacz obraz w pełnych rozmiarach cela-616-14 Więziennictwo współczesne – „nowa” twarz S6000256 S6000286 Więziennictwo współczesne – „nowa” twarz S6000259 S6000262 Więziennictwo współczesne – „nowa” twarz S6000266 S6000267 S6000274 ŚRODKI ODDZIAŁYWANIA PENITENCJARNEGO lPodstawowe środki oddziaływania penitencjarnego: 1.Praca 2.Nauka 3.Zajęcia kulturalno-oświatowe (K-O) i sportowe 4.Kary i nagrody dyscyplinarne Ad.1. PRACA lJeden z podstawowych standardów WRMPzW i ERW. lPraca więźniów kiedyś (represja -ciężka, szkodliwa, często bez zapłaty) i dziś (przywilej). lW latach 70-tych i 80-tych pracowało do 90% więźniów, obecnie około 34%. lZgodnie z k.k.w. obowiązek, ale już nie prawo. lPodstawa prawne zatrudnienia: umowa o pracę, skierowanie wydane przez dyrektora ZK, umowa zlecenie, umowa o dzieło. lMiejsce zatrudnienia: praca na terenie zakładu (administaracyjno-porządkowe), w przedsiębiorstwie przywięziennym, w innych zakładach pracy poza ZK, u osób fizycznych. lPraca skazanych jest odpłatna (ale 20% potrąca się na pomoc postpenitencjarną, pozostałą kwotę pozostawia się więźniowi). lWięźniowie gromadzą pieniądze na rachunkach bankowych (średnia pensja – 503 zł, około 4zł/h, średnie zobowiązanie alimentacyjne – 136 zł ). l l Ad.1. PRACA lKorzyści z pracy: 1.Zdobywanie kwalifikacji zawodowych; 2.Podtrzymanie i rozwój kwalifikacji; 3.Zapewnienie środków do życia dla rodziny pozostawionej na wolności; 4.Zgromadzenie środków zapewniających utrzymanie po opuszczeniu zakładu; 5.Ograniczenie nudy i bezczynności, a przez to i podkultury; 6.Wzrost poczucia własnej wartości i szacunku dla siebie; 7.Obniżenie wydatków na więziennictwo z budżetu centralnego. Ad.2 - 3. Edukacja, kultura, religia lNiski poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych lW roku szkolnym 2009 r. w ZK było 50 szkół (2004 r. - 63) (NASTĘPNY SLAJD!). lKształcenie jest prawem (obowiązek mają tylko ci, którzy nie ukończyli szkoły podstawowej i gimnazjum oraz młodociani bez zawodu) lUczyć się można w zakładzie karnym i poza jego murami (zakład półotwarty i otwarty). lCzas wolny: zajęcia K-O, sport. lBiblioteki lPosługa religijna – prawo skazanego l Ad.2 - 3. Edukacja, kultura, religia lPrzywięzienne szkoły i oddziały szkolne – rok szkolny 2008/2009 l vliczba szkół – 50 (uczniów – 3 304) vszkoły podstawowe 3 (uczniów – 26) vgimnazja 9 (uczniów - 430) vzasadnicze szkoły zawodowe 19 (uczniów – 1 956) vtechnika zawodowe 9 (uczniów - 401) vszkoły policealne 1 (uczniów - 43) vlicea ogólnokształcące 9 (uczniów - 422) l lPoza tym w ZK przebywa 26 studentów J Ad.4. Kary i nagrody dyscyplinarne lNagrody są przyznawane za dobre zachowanie w czasie odbywania kary lub jako zachęta do zmiany zachowania lKatalog nagród: •Zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie •Zezwolenie na widzenie bez osoby dozorującej •Zezwolenie na widzenie w osobnym pomieszczeniu bez osoby dozorującej •Zatarcie kary dyscyplinarnej •Nagroda rzeczowa lub pieniężna •Zezwolenie na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu, z osobą najbliższą lub godną zaufania, na okres jednorazowo do 30 godzin •Zezwolenie na opuszczenie zakładu bez na okres jednorazowo do 14 dni •Pochwała •Zezwolenie na częstsze branie udziału z zajęciach K-O •Zezwolenie na przekazanie upominku osobie wskazanej przez skazanego •Zezwolenie na odbywanie widzeń we własnej odzieży •Zezwolenie na otrzymanie dodatkowej paczki żywnościowej •Zezwolenie na dodatkowe zakupy •Zezwolenie na telefon do osoby wskazanej przez skazanego na koszt zakładu • • • lKatalog kar dyscyplinarnych: •Nagana •Pozbawienie nagrody lub ulgi na okres do 3 miesięcy •Pozbawienie udziału w niektórych zajęciach K-O na okres do 3 miesięcy •Pozbawienie otrzymywania paczek na okres do 3 miesięcy •Pozbawienie lub ograniczenie możliwości dokonywani zakupów na okres do 3 miesięcy •Udzielnie widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą do 3 miesięcy •Obniżenie przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę nie więcej niż 25% , do 3 miesięcy •Umieszczenie w celi izolacyjnej do 28 dni • • • PROGRAMY RESOCJALIZACJI WIĘŹNIÓW WYBRANE PROGRAMY RESOCJALIZACJI CZARNA OWCA lProgram resocjalizacji poprzez czynną ochronę przyrody l OGRODNIK lProgram resocjalizacji poprzez pracę społeczno- użyteczną OGRODY ZA MUREM lProgram resocjalizacji poprzez uprawy działek warzywnych i rabat kwiatowych BEZDOMNE ZWIERZĘTA lProgram resocjalizacji poprzez opiekę nad zwierzętami PRZYJACIELE, CZYLI PIES W CELI lProgram społecznej readaptacji skazanych z wykorzystaniem elementów dogoterapii KOSZTY, KOSZTY, KOSZTY… lKoszty utrzymania jednego więźnia w ZK: vDzienny – 74, 62 zł (450 CZK) vMiesięczny – 2 269 zł (14 000 CZK) vRoczny – 27 235 zł (167 000 CZK) v l L L L L L lCHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH GRUP OSÓB POZBAWIONYCH WOLNOŚCI LICZEBNOŚC POPULACJI WIĘZIENNEJ lOsadzeni przebywający w jednostkach penitencjarnych w dniu 31 stycznia 2009 r. lOgółem 84609 •w tym kobiety 2592 lTymczasowo aresztowani 9198 •w tym kobiety 438 lSkazani 74913 •w tym kobiety 2117 lUkarani 498 •w tym kobiety 37 l lW okręgu poznańskim razem:7194 l - tymczasowo aresztowanych 742; l - skazanych 6400; l - ukaranych 52, l MŁODOCIANI I DOROŚLI W POPULACJI SKAZANYCH l Tymczasowo aresztowani Skazani Ukarani OGÓŁEM 84609 9198 74913 498 Mężczyźni 82017 8760 72796 461 -młodociani 3889 1179 2690 20 -dorośli 78128 7581 70106 441 Kobiety 2592 438 2117 37 -młodociane 86 45 40 1 -dorosłe 2506 393 2077 36 KOBIETY W POPULACJI WIĘZIENNEJ lKobiety na całym świecie popełniają zdecydowanie mniej przestępstw niż mężczyźni. lWynika to z dużej mierze z uwarunkowań socjalizacyjnych. lW Polsce przestępczość kobiet pozostaje na poziomie 7-10%, a w populacji więziennej kobiety stanowią 3%. qNajczęściej popełniane przestępstwa: •zabójstwa – 20%; l - zabójstwo „tyrana domowego”; l - dzieciobójstwo; •przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu – 28%; •przeciwko mieniu 45%. qKobiety dużo gorzej znoszą warunki izolacji penitencjarnej, tracą poczucie bezpieczeństwa, co głównie związane jest z pozostawieniem na wolności dzieci i brakiem perspektyw na przyszłość. qW Polsce kobiety skazane mogą odbywać karę pozbawienia wolności z dziećmi do lat 3 (ZK Grudziądz i ZK Krzywaniec). WYKONANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI WŚRÓD KOBIET SV207571 SV207584 SV207585 WYKONANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI WŚRÓD KOBIET SV207589 SV207593 WYKONANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI WŚRÓD KOBIET SV207604 SV207605 SV207607 l WYKONANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI WŚRÓD KOBIET SV207626 SV207634 SV207597 WYKONANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI WŚRÓD KOBIET SV207647 SV207652 SV207680 WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI W RP – skazani na dożywocie KARA DOŻYWOTNIEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI lNa dzień 31.01.2009r. W polskich jednostkach penitencjarnych przebywało ogółem 268 skazanych na dożywotnie pozbawienie wolności. §238 - wyrok prawomocny §30 - wyrok nieprawomocny §kobiety 7 (1 – wyrok nieprawomocny) §mężczyźni 261 (29 - wyrok nieprawomocny) §60%recydywistów skazanych na kary długoterminowe odbywa je we Wronkach. CHARAKTERYSTYKA OSADZONYCH NA 25 LAT I DOŻYWOTNIO lniski poziom wykształcenia; lsocjalizowani w rodzinach o niskich statusie społecznym (często w rodzinach dysfunkcyjnych); lz dużą liczbą deficytów wychowawczych; lz niskim poczuciem winy; bez potrzeby zadośćuczynienia ofierze; lze skłonnościami do prymitywnych racjonalizacji; lsocjo- i psychopaci; luzależnieni; lzdemoralizowani przestępczo; lsprawcy wielu przestępstw. l l l KARA 25 LAT I DOŻYWOTNIEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI lKara dożywotniego pozbawienia wolności wzbudza wiele kontrowersji, choćby z tego powodu, 1.że jest karą bezterminową; 2.ma ona charakter eliminacyjny; 3.powoduje „śmierć społeczną” osadzonego; 4.stawia pytania o kryteria oceny przebiegu resocjalizacji. KARA 25 LAT I DOŻYWOTNIEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI lFazy adaptacji więziennej osadzonych długoterminowo : 1.bunt; 2.przystosowanie; 3.przygotowanie do wolności. l lWarunkowe przedterminowe zwolnienie: §25 lat – po odbyciu minimum 15 lat kary; §dożywocie – po odbyciu minimum 25 lat kary. § WIĘZNIOWIE NIELETNI I MŁODOCIANI lW roku 2008 w polskich jednostkach penitencjarnych przebywało ponad 5 tyś. młodocianych, z czego §w wieku 15-16 lat – 6 osób (NIELETNI); §W wieku 17-18 lat – 528 osób; §W wieku 19-21 lat – 4 542 osób. l lUSTAWODAWCA UZNAŁ, ŻE JEST TO KATEGORIA WYMAGAJĄCA SZCZEGÓLNYCH ODDZIAŁYWAŃ. WIĘZNIOWIE NIELETNI I MŁODOCIANI lCharakterystyka: 1.silnie zdemoralizowani; 2.z doświadczeniami zakładów karnych, aresztów śledczych; 3.zaburzeni (konfliktowość, problemy adaptacyjne); 4.wysoki poziom prizonizacji; 5.uczestniczący a strukturach nieformalnych o charakterze podkulturowym; 6.zdolni do manipulacji otoczeniem; 7.bezkrytyczni; 8.o często występujących zachowaniach samoagresywnych: opowodowanych lękiem i niepokojem; opowodowanych chęcią odwetu; oPowodowanych instrumentalnym interesem. 9. l PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA W ZK lPrzestępczość zorganizowana jest działalnością zespołową, a członkowie takiego zespołu są połączeni więzią pozwalającą na skuteczniejsze popełnianie przestępstw. l lEfekty właściwe dla przestępczości zorganizowanej: §organizacyjny; §ochronny; §demoralizacji; §korupcji. § lCHARKTERYSTYKA OSÓB OSADZONYCH ZA UDZIAŁA W PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ: 1.silna i złożona osobowości (przywódcy); 2.często wykształcenie, o dużej kulturze osobistej, budzący zaufanie, o wysokim umiejętnościach komunikacyjnych (przywódcy); 3.działający w rozległych i zróżnicowanych sieciach społecznych; 4.brutalni, bezwzględni, traktujący normy instrumentalnie („młode wilczki”, „żołnierze”); 5.pochodzący z rodziny dysfunkcyjnych, mający za sobą pobyty w placówkach resocjalizacji lub wychowania instytucjonalnego („żołnierze”); 6.w procesie resocjalizacji penitencjarnej przyjmują postawy raczej bierne, choć zdarza się, że chcąc otrzymać przedterminowe warunkowe zwolnienie, miarkują współpracę z kadrą penitencjarną. 7. l PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA W ZK l„Z pojawieniem się w zakładach karnych sprawców wywodzących się z przestępczości zorganizowanej nastąpiły zmiany w świecie norm i wartości w społeczności skazanych” l - G. Szczygieł – l §Wartości nadrzędne: pieniądze, siła, związek z grupą przestępczą; §Pozycja materialna jako główny wyznacznik miejsca w strukturze społecznej, nie tylko w obszarze jednostki penitencjarnej; §„Opieka” ekonomiczna i prawna innych członków grupy przestępczej. § PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA W ZK lZagrożenia: 1.korupcja: a)dobrowolna; b)wymuszona. 2.trudności w utrzymaniu izolacji członków grupy (jest to struktura wieloosobowa i hierarchiczna); 3.zagrożenia dla porządku i bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych; 4.zatrudnianie do spraw karnych czołowych adwokatów; 5.zmiany w obszarze podkultury więziennej; 6.odtwarzanie struktury grupy przestępczej w warunkach izolacji więziennej; 7.przemyt. 8. 8. PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA W ZK lWnioski: 1.istniej konieczność dalszych badań nad przestępczością zorganizowaną; 2.istniej konieczność badań nad kondycja moralną i materialną funkcjonariuszy SW, określenia poziomu podatności na korupcję i inne działania o charakterze przestępczym; 3.wprowadzenie do szkoleń dotyczących przestępczości zorganizowanej; 4.zacieśnianie współpracy między strukturami wymiaru ścigania i sprawiedliwości; 5.zwiększenie liczby oddziałów dla osadzonych zaliczanych do kategorii niebezpiecznych. 6. 6. 6. SPRAWCY PRZESTĘPSTW PORWAŃ DLA OKUPU lPo 1990 r. przypadki porwań notuje się już znacznie częściej, a zasadne jest również przyjęcie, iż policyjne statystyki nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistej znacznie wyższej liczby uprowadzeń. l lW 2003 roku – 38 porwań. l l30% porwań ma charakter porachunków między światem przestępczym i szarą sferą. Najczęściej uprowadzane osoby będące dłużnikami członków grup przestępczych, ale wzrasta również liczba osób, które są związane z legalnym biznesem. W tym ostatnim przypadku szczególnie zagrożone są ich dzieci. l lCharakterystyka porwanych: lwieku od 16 miesięcy do 66 lat; ldobrze sytuowani materialnie. l lWysokość okupu: od 100 tyś do 5 milionów dolarów SPRAWCY PRZESTĘPSTW SEKSUALNYCH W ZK lPrzestępców seksualnych przybywających w ZK można podzielić na: 1.sprawców czynów skierowanych przeciwko osobom dorosłym 2.pedofilów – skrajnie nisko w hierarchii więziennej, potrzeba ochrony ze strony administracji więziennej. l SPRAWCY PRZESTĘPSTW SEKSUALNYCH W ZK lProgram „STOP” lFazy: 1.odzwierciedlenie świadomości; 2.wyrobienie poczucia odpowiedzialności i umiejętności intelektualnego kontrolowania swoich zachowań seksualnych; 3.wspomaganie dotychczasowych wysiłków, poprzez budowanie alternatywy w postaci zainteresowań, kompetencji społecznych, sprawności psychologicznych. 4. WIĘZIENIE I CO DALEJ? lADRESACI POMOCY POSTPENITENCJARNEJ losoby opuszczające zakłady karne; lrodziny osób przebywających w zakładach karnych; losoby pokrzywdzone przestępstwem i ich rodziny (w szczególnych przypadkach). WIĘZIENIE I CO DALEJ? lFORMY POMOCY POSTPENITENCJARNEJ: 1.pokrycie kosztów czasowego zakwaterowania lub udzielnie schronienia w ośrodku dla bezdomnych; 2.organizowanie i sfinansowanie poradnictwa prawnego, promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej 3.organizowanie i pokrywanie kosztów przygotowania zawodowego, uczestnictwa w takich kursach i składania egzaminów zawodowych 4.pokrywanie kosztów związanych z kosztami leczeni, rehabilitacją, uzyskiwaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy, pomocy psychologicznej, terapeutycznej, także poza placówką terapeutyczną; 5.pomoc rzeczowa w postaci: żywności, bonów żywnościowych, odzieży, leków, przedmiotów ortopedycznych, środków sanitarnych, pomocy naukowych; 6.okresowa dopłata do bieżących zobowiązań czynszowych za lokal mieszkalny, do którego osoba ma tytuł prawny 7.finansowanie przejazdów środkami komunikacji publicznej lub transportu specjalistycznego 8.udzielanie świadczeń pieniężnych na określony cel. 9. WIĘZIENIE I CO DALEJ? lPODMIOTY UPRAWNIONE DO REALIZACJI ZADAŃ POMOCY POSTPENITENCJARNEJ: 1.służba więzienna (AŚ, ZK - wychowawcy ds. penitencjarnych) 2.służba kuratorska (SĄD - kuratorzy sądowi) 3.służba społeczna (PCPR, OPR – pracownicy socjalni) 4.rynek pracy (PUP – doradca zawodowy)