hermeneutický kruh de hermeneutiesche cirkel (psychologisch, historisch) H. G. Gadamer: Wahrheit und Methode. 1960 recepční estetika werkingsesthetica Wolfgang Iser, Konstanzer Schule, Čtenář jako výzva fenomenologie fenomenologie Roman Ingarden: Das literarische Kunstwerk , 1931 4 vrstvy literárního díla 4 heterogene lagen klang, betekenis, quasi-werkelijkheid /voorstellingen, metafysische idee, místo nedourčenosti Leerstelle (lege plekken) Wolfgang Iser, Konstanzer Schule, Čtenář jako výzva dekonstrukce deconstructie, poststructuralisme Jacq.Derrida: L´ecriture et la différence. 1967. Texty k dekonstrukci. ed. J. Petříček. 1993. différance een eindeloss doorwijzen, uitstel Teksten ontsnappen niet an het onbepaalde spel van verglijdende betekenissen. personalist heresy personalist heresy criticusgerichte interpretatie new criticism new criticism de historiciteit van tekst en lezer niet in aanmerking genomen close reading close reading vorm, stijl, structuur, symboliek intentional fallacy intencionální klam intentional fallacy de vergissing die begaan wordt door een literaire werk te beoordelen naar de zgn. intentie van de auteur; záměna básně samé s její genezí - William K. Wimsatt. Výklad má vycházet ze sémantiky a syntaxe, ne z informací získaných z deníků, dopisů apod. formalismus formalisme, het Šklovskij, Ejchenbaum, Tomaševskij, Jakobson poetičnost, poetická funkce literariteit Jakobson: Lingvistika a poetika. 1960 fikcionálnost fictionaliteit fictionalisering - een proces dat de buitentekstuele werkelijkheid verandert in een tekstuele fiktivnost het verzonnen, fictieve karakter existuje opis předmětů, které neexistují metafora metafoor "betekenisoverdracht tussen twee termen: één of meer semen gemeenschappelijk; tenor : vehicle" metafora otřelá de versleten metafoor "het schip van de woestijn", verstard, men kan ze door een aanvulling hermetaforiseren: b. v. "een woord dat voortleeft voor de ramen" katachrese catachrese, een gemengde metafoor """De nacht waait en zijn verminkte vleugels slaan""" synestezie synesthesie waarnemingen uit verschillende zintuiglijke sferen: audition colorée metonymie metonymie de maker voor het gemaakte, de oorzaak voor het gevolg: Othello stierf aan zijn jaloezie synekdocha synecdoche "geheel in plaats van het deel, pars pro toto, materiaal in plaats van het voorwerp :"lekker met porselein smijten lost menig huwelijkscrisis op" hyperbola hyperbool "haar gloeiende blikstraal" litotes litotes "ik vind haar niet lelijk" understatement understatement "een bescheiden optrekje" (voor een riant landhuis) eufemismus eufemisme "om het taboebeladen karakter van bepaalde onderwerpen te omzeilen: ""transpireren"" voor ""zweten""" anafora anafoor "er is een tijd om te baren en een tijd om te sterven, een tijd om te planten en een tijd om het geplante uit te rukken, een tijd om te doden en een tijd om te helen …" (Prediker)" epifora epifoor "al wat gij doet, het is niets: ... het bloed dat gij drinkt, het is niets." (Ch. D´Haen, Daimoon megas)" paronomázie paronomasia Hij was geboren voor de stille dagen/ Waarmee wij leven - maar niet even lang -/ Waarvan wij´t wezen slaken in ons zingen / Totdat wij zinken, en met ons de zang (J. C. Bloem) zeugma, spřežení vazeb zeugma "ongrammaticaal: "Hij naam het geld en de benen" zvukomalba onomatopoësis klanknabootsing: gonzen - het gonzen van de bijen zvukomalba klanksymboliek "en zingt soms, onverschillig, en zijn zangen glijden / wid-suizend over ´t katte water, en de weiden / zijn luistrend …" Karel van de Woestijne" eufonie eufonie harmonieuze verbinding van klanken kakofonie kakofonie dissonant: En steeds vermoeider worden, indien men leven zegt paralelismus parallellisme, het "litanie-effect; Ps. 37,16: beter is het weinige van den rechtvaardige / dan de rijkdom van vele goddelozen" antiteze antithese vaak in vorm van parallellisme of chiasmus chiasmus chiasme Hooft: "Het leven droom en droom het leven so gelijck?" apostrofa apostrofe de schrijver wendt zich af van zijn publiek en richt zich tot afwezige of levenloze dingen: woorden, ontwaakt, ik ben uw naam, /ik ben uw einige bestaan klimax climax "glimlachned stond hij op, grijnzend onbijt hij, verliet toen luid lachend het huis" anticlimax anticlimax opstelling van woorden in dalende lijn wat betreft betekenis epiteton epitheton vast, wisselend: de koe-ogige Pallas Athene oxymoron oxymoron "onsterfelijke dood", "woekerende puinen" paradox paradox "Sterven om te leven" anakolut anakoloet "Ik mij herkende … het zich herkende. Mij tot zich ontdoende. Zich." - Hans Faverey aposiopese aposiopese een gewild afbreken van een zin: ik zal ze! aluze allusie, toespeling verwijzen naar als bekend veronderstelde personen, gebeurtenissen, situaties of teksten parodie parodie een bekend literair voorbeeld, stroming of stijl belachelijk maken door kenmerkende aspecten ervan na te botsen travestie travestie de inhoud behouden, de vormgeving veranderd pastiš pastiche "originele fragmenten ingelast, een stijlnabootsing - tot pastiche verklaard (parodie is sterker karikaturaal) of niet (mystifikatie: Eedens bundel ""Grassprietjes"", 1885, de domineespoezie van Ten Kate)" akrostich acrostichon naamdicht: Wilhelmus šachovnice schaakbord 8 x 8 versregels: het geheel kan diagonaal gelezen worden, van links naar rechts, van beneden naar boven en omgekeerd. Mathijs de Castelijn anagram anagram """Schade leer u : Lucas d´Heere"". Vaak een woord dat een sleutel is voor de diepere betekenis van de tekst (hypotekst)" koláž collage Verwerking van citaten, zinnnen in vreemde talen en fragmenten uit kranten of reclame in een literair tekst. montáž montage Samenvoeging van tekstgedeelten die qua taal, stijl of inhoud verschillen konkordance concoradantie een alfabetisch georganiseerde index van alle belangrijke woorden in een werk (Bijbel, Vondel, Gezelle): frequentie van woorden, kenmerkende collocaties, mogelijke verschuivingen van woordbetekenissen kunnen bestudeerd worden makarónská báseň macaronisch gedicht twee of meer talen met elkaar vermengd om een parodiërend effect te bereiken alexandrín alexandrijn " versregel van zes jamben met een rust in het midden, meestal met afwisselende mannelijke en vrouwelijke rijmen: Vondel, Palamedes; Bredero: Spaanschen Brabander Jerolimo" blankvers blanke verzen rijmloze jambische vijfvoeters. Verwey: Persephone. hexametr hexametr zesvoetige catalectische dactylische verzen. Met uitzondering van de fijfde voet, kan de dactylus door spondeus vervangen worden. pentametr pentametr Een dactylische hexameter met een catalectische derde und zesde foet, een diaeresis naa de deerde voet. De twede regel van het elegisch distichon. elegické distichon elegisch distichon in het epigram of in de elegie volný verš vrij vers, vers libres het metrum ontbreekt en meestal ook het rijm, de verslengte is onregelmatig dieréze diaeresis, (cesuur) Het samenvallen van het einde van een voet en van een woord enjambement, přesah enjambement een versregel wordt afgebroken op een plaats waar geen natuurlijke pauze in de zin is rým rijm Klankovereenkomst tussen woorden mužský staand of mannelijk rijm gelijkluidendheid van twee beklemtoonde eenlettergrepige woorden od woorddelen ženský sleepend of vrouwelijk rijm gelijkluidendheid van twee woorden od woorddelen die elk bestaan uit twee lettergrepen aliterace, náslovný rým alliteratie, stafrijm gelijkheid van beginnmedeklinkers van twee of meer beklemtoonde lettergrepen binnen een vers tónický verš heffingsvers de ritmische beweging wordt bepaald door een vast aantal heffingen; het Middelnederlandse heffingsvers ook met het endrijm" postačující rým vollrijm in de laatste beklemtoonde klinker en de daarop volgende fonemen asonance assonantie, klinkerrijm de medeklinkers verschillen střídavý rým gekruist rijm abab sdružený gepaard aabb obkročný omarmend abba postupný verspringend abc abc přerývaný onderbroken abxb lámaný rým gebroken rijm "Ze had vaart genomen en was af-/Gesprongen van de rotsen en een staf/ Van wingerd had ze gebroken;" Knittelvers knuppelvers, doggerel "4 heffingen, 8 of 9 lettergrepene (of een willekeurig aantal), gebrek an regelmaat in het metrum.Gerrit van der Linde, beter gekend als ""De Schoolmeester""" sonet sonnet "het Petrarca-sonnet (hendecasyllabus); het Ronsard-Type (alexandrijn); het Shakespeare-sonnet" znělkový věnec sonnettenkrans "een groep van 15 sonnetten, waarvan het tweede begint met de laatste regel van het eerste. Het 15de sonnet bestaat uit beginregels van de 14 vorige. Perks Mathilde - een ""krans in ruimere zin van ""cyclus"" - 100 sonnetten." hymnus hymne lofzang ter ere van een godheid of een held, in ruimere zin ook ter verheerlijking van een ideal. Te Deum. óda ode "lyrisch gedicht met een strak metrum en een complexe strofenboue, een verheven onderwerp. Pindar, Horatius; Vondel, Hooft, Bilderdijk. " zrýmovaný žalm psalmberijming, souterliedekens "uit twee of drie korte, ongeveer gelijke delen, verbonden door het parallellisme; bewerkingen tot strofische rijmende gedichten in de volkstaal" elegie elegie in disticha geschreven, later een lyrisch gedicht warin n. a. v. de dood van een geliefde of bij een andere droevige gebeurtenis gemijmerd word over de tragische aspecten van het leven: klaaglied, treurlied, dodenklacht. epitaf epitaaf Later vormden de grafschriften een apart literair genre, vaak ook met komische en satirische bedoeling, want vele epitafia waren niet meer bestemd voor een grafsteen. balada ballade "Volksballaden, literaire balladen; afwisseling van dialoog en actie, een tragische afloop. Een andere dichtvorm is de rederijkersballade: een willekeurig aantaal strofen van 7 tot 9 regels, die eindigen op een sententie. de Roovere: Vander mollen feeste." emblém embleem eenheid van opschrift (motto), beeld (pictura) en onderschrift (subscriptio). Het voorgestelde wordt naar zijn diepere zin onthuld. Andrea Alciato. Nederlandse emblemata amatoria. D. Heinsius, P. C. Hooft, Jacobs Cats, J. Luyken. výsměšná báseň hekeldicht "hekel - (ook het Tsj. ""vochle"" uit ""hachel"" ,= drhlen, zařízení na oddělování hlávek lnu od stonků). Karikaturisering van politieke tegenstanders. Vondels hekeldichte tegen de predikanten, tegen de corruptie onder de regenten en tegen de calvinistische leer over de voorbeschikking." epigram epigram oorspronkelijk een incriptie op grafstenen. Een kort, op één gedachte toegespitst gedicht meestal in elegische disticha. Sinds Martialis: een puntdicht, sneldicht. Jan Greshoff. limerick limerick 5 regels met het rhijm aabba: twee versfoeten in de deerde en vierde regel en drie versvoeten in de 1ste, 2de en 5de regel. In de eerste regel de plaatsaanduiding en in de tweede de vermakelijke situatie. Edward Lear: The Book of Nonsence, 1846. novela novelle "een objectieve voorstellingsvorm en concentratie op één enkele gebeurtenis (iets ""nieuws""). een strakkere en gesloten verhaalstructuur" legenda legende wat moet gelezen worden: een stichtelijk verhaal rond Onze Lieve Vrouw, O.-L. Heer, heiligen of een godsdienstig voorwerp, dat in de kerk de toehoorders zal overtuigen van de kracht van het geloof. Stijds tijdelijk en ruimtelijk gesitueerd. (Beatrijslegende). Legenda aurea van Jacobus de Voragine (Varazze). pohádka sprookje Volkssprookje, cultuursprookje. Geen lokale kleur of tijsanduiding, een happy ending, vele herhalingen, een formule-achtige inleiding en slot. Wondersprookjes, diersprookjes, grappige vertelsels. Godfried Bomans, Erik, of het klein insectenboek, 1941. facetie facetie een korte grappige vertelling met erotische of scatologische inslag (Bracciolini bijgenaamd Poggio de Florentijn): Liber Facetiarum burleska burleske discrepantie tussen onderwerp en stijl: ofwel wordt een ernstig of verheven onderwerp behandeld op een triviale manier (travestie), ofwel wordt en onbeduitend onderwerp benaderd met voorgewende waardigheid (parodie). Het heroicomisch epos. Het grof-komisch blijspel van Focquenbroch (De min in ´t Lazarushuis) groteska groteske Een literair werkmeteen grillig en onnatuurlijk karakter et enaberratie van de normen van harmonie: buitenmaatsnaar voren springende lichaamsdelen, openingen endesintegratie. P. van Ostaijen, De bende van de stronk. rytířský román ridderroman "De voorhoofse (de helden ruw, weinig beschaafden brutaal tegenover de vrouw) en de hoofse ridderromans. De ridder in de 12 tot 15 eeuw stelt zich in diensten van een platonisch aanbeden ""dame"". Rijmende versvorm. Met de drukkunst verschenen verkorte prozaversies in de volksboeken." orientální román oosterse roman hoofse verhaalvorm die oosterse beschavingselementen, sprookjes en sagemotieven verwerkt: Floris ende Blancefloer zvířecí epos dierenepos een langer verhaal van een satirisch inslag. Van den Vos Reynaerde. gesta [ž] gesta, yeste een verhaal van heldendaden of avonturen miet historische inslag: Maerlant, Boendale knížka lidového čtení volksboek een prozaroman voor de burgerij, bewerking vanoudere epische verhalen pastýřský román herdersroman Longus: Dafnis en Chloë. Door toespelingen op de politieke situaties en kritiek op de hofleven verwant met de sleutelroman. pikareskní román picareske roman De picaro, een schelm, is een sociale verschoppeling, die verteld, hoe hij zich met slimme streken, meestal ten koste van zijn meesters, in leven wist te houden.Een episodische verhaalstructuur: het anonieme La vida de Lazarillo de Tormes, 1554. Lesage: Gil Blas de Santillane.1715 - 35.Nicolas Heinsius jr.: Den vermakelyken Avanturier, 1695. vývojový román ontwikkelingsroman de innerlijke en geleidelijke groei vaeen personage tot een evenwicht is bereikt. S. Vestdijk: Anton Wachter (1934 - 60) historický román historische roman verschillende niveaus van historiciteit: vaststaande gegevens verwerkt, historisch feitenmateriaal geinterpreteerd, het verleden zonder directe aanknopingspunten met historische data opgeroepen.Bosboom-Toussaint: Het huis Lauernesse, 1840. Hendrik Concsience: De Leeuwvan Vlaanderen, 1838. klíčový román sleutelroman reële personen onder verzonnen namen beschreven, voor de ingewijde lezer herkenbaar. Tegelijkertijd verhulld en ontmaskeerd. Willem Paap: Vincent Haman, 1898. regionální román streekroman De klemtoon op de eigen aard van en volk en land en op de geconditioneerdheid van de mens door de streek waarin hij leeft. De bedreiging van het platteland door de stad. H. Concience: De loteling, 1850. S. Streuvels, F. Timmermans, E. Claes, A. Coolen. sociologický román sociale roman mravoličný román zedenroman utopický román toekomstroman román na pokračování feuilletonroman Doorgaans eindigen de respectieve afleveringen op spannende, cruciale momenten waarvan de ontknoping in de volgende aflevering wordt beloofd. sličné hry abele spelen habilis - fijn, kunstig.De hoofse minne gedramatiseerd: Lanseloet van Denemarken. fraška klucht De fysieke directheid, de universele herkenbaarheid van het type (bedrogen echtgenoot). De Buskenblaser. sotties sotterniën Het alledaagse bestaan in de middeleeuwen. Synoniem voor klucht, esbatement. factie factie Het spel, zonder intrige, is een aaneenschakeling van monologen, eindigt met een lied. Een gelegenheidsspel of op landjuwelen. Lehrstück lekespel Lehrstück: Een toneelvorm tijdens het interbellum, die een wereldbeschouwing door een eenvoudig structuur willen uitdrukken. H. Roland Holst-van der Schalk: Wij willen niet, 1932. moralita moraliteit Rederijkerstoneel met allegorische personages. Elckerlijc. moralita spel van sinne "Een ""sin"" - een bepaalde gedachte, die in wedstrijdverband als een opgave werde geformuleerd. Gentse spelen van 1539." mirákl mirakelspel De stof geput uit legenden van volkse oorsprong. Een mirakel, meestal met de figuur van O.-L.-Vrouw. Mariken van Nieumeghen. mystérium mysteriespel Dramatiseringen van de geloofsgeheimenissen. Opgevoerd op de grote kerkelijke feestdagen. Seven bliccappen van Maria (1488 - 1556) esbattement esbattement kluchtige toneelspelen van de rederijkers. Over bedelaars, vrekk, ex-monniken. Scheld- en kijfpartijen, eet- en drinkgelagen. Van de kluchten en sotterniën onderscheiden ze zich door een uitgespúroken hekelende bedoeling. aforismus aforisme Een gnomische vorm in ongebonden, kernachtig proza. Opgebouwd op de stijlfiguren als de entithese, de paradox of het parallelisme. Persoonlijker als een spreuk. přísloví spreuk een korte zegswijze van didactische, moraliserende of godsdienstige inhoud. De vadsige hand kweekt armoe, de hand der vlijtigen maakt rijk. Bijbel: Het Boek der Spreuken, X, 4. naučná báseň leerdicht J. van Maerlant Der Naturen Bloeme, J. van Boendale: Der Leken Spieghel. J. Cats: Houwelijck. Bilderdijk: De ziekte der geleerden. traktát traktaat Een didactisch genre: een verhandeling in proza waarin een bepaald onderwerp (vaak van religieuze of stichtelijke aard) systematisch wordt behandeld. bajka fabel Een kort didactisch verhaal, vaak in versvorm. Transpositie van menselijke verhoudingen en zeden naar de dierenwereld. Het slot is een zedenles - epimythium. Esopet. Cats. podobenství parabel van de Verloren Zoon, van de Barmhartige Samaritaan: zonder dat elk personage of elk feit verwijst naar een bestaand personage of feit in de werkelijkheid, bestaat een globale overeenkomst tussen de parabelsituatie en die van de toehoorder zrcadlo moudrosti panovníkovy vorstenspiegel een leidra voor vorsten, boek met politieke en ethische leerstellingen voor staatshoofdenVenophon: Cyropaedie