Knihovna FF MU Brno 2570105983 scriptores antiqui Romani imaginibus ornátf GESARIS e commentariis de bello Gallico BELLVM HELVETICVM composuit Rubricastellanus pinxit Faber Ernst Klett Verlag Stuttgart München Düsseldorf Leipzig 2570105983 anno a.u.c. DCVC (i.e UXa.Chr.n.) ultimo consulatus sui die Caesar, quae proconsul facturus sit, secum volvit... Caesaris super umerum spectantes provincias eius cognoscimus scilicet GALLIAM TRANSALPINAM, GAL-UAM CISALPÍNAM. ILLYRICUM. 1.1 , Gallos ab jj Aquitanis Garunna tlumen, a Éelgis Mátrona et Séquana dividit. ea pars, quam Gallos obtinere a medictum est, initium capit a flumine Rhódano, continetur Garunna flumine, Océano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Séquanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem. 1,2-1,6 postea: Caesar třes iam menses cum copiis ante urbem moratur, cum... 7,12,1-2,3 ... una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum nostrum a Gerrnanis dividit, altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Séquanos et fines nostros, tertia lacu Lemanno et flumine Rhódano, qui provinciám Romanám a nobis dividit. his verbis Dívico princeps, qui iam anno CVH a. Chr.n. bello Cassiano dux Helvetiomm fuerat, ita respondet: ita est, ut Orgétorix dicit: pro muftitudine hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos fines habemus, qui in longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem CLXXX patent! his rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt ea, quae ad proficiscendum pertinerent, comparare: iumentorum et carrorum quam maximum numerům coemere... "T?- 2,1-3,1 13,2 LEGATIO ORGETORIGIS AD SEQVANOS ET H/EDVOS .... cum proximis civíte) t ŕ bus pacem et amícítíam conŕírmare. Orgetoríx síb legatŕbnem ad Sequanos atque Haeduos suscepifc. H Orgetorixmeo ítinere pe/ven/ŕ ad Částic um, Catamantaloedis fiWum. Castic/pater regnum in Séquanis multos annos obtinuerat et ab senátu popuíi Romani amicus appellatus erat. 3,1-3,4 interea duo nostri vin ad Dumnorígem, fratrem Divi-ciáci, qui eo tempore principátům in civitate obtine-bat ac maxime plebi acceptus erat, pervenerunt... dum hune locum petunt, Orgětoríx etiam Dumnorigi Haeduo persuadet, ut idem conetur atque Cásticus. 3,5-3,8 ea res est ceteris Helvetiis per indicium enuntiata, qui consitia Ortegongis oppugnant atque domum redeuntem hostilem in modum accipiunt... 4,1-4,2 10 post hanc excursionem ad tempus praesens redimus: Caesar et cursor interea Padum prope Placentám raeda transvehuntur... adhuc novis rebus studet Hie Orgétorix? V ... frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant, combusseruni, ui domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent; 5.1-5,4 11 interea apud Helvetios: facta dictis cursoris congruere videntur. Divico senex dolorem vincere non potest.. ■ "** i*ř patria nostra yu.isfterrima incendio dele-tur. nonne terribile visu est, Nammei? et quid ad frumentum ardens? trium mensium molita ■» cibaria sibi quemque domo \ censeo nobis non quae efferre \ussimus. hoc satis est i praetehta, sed quae quid tu censes, J futura sint prospicien- quid tu censes, Verucloeti? dum esse! ceterum denuo de itinere dicendum est Í8&3« ££^ss hoc loco agmen Helveticum paulisper relinquimus, / H^^/~ , ľf sm» ..v-fi ^m s»-«*. .«SS ./•" **&>. ut revertamur, unde digressi sumus, pnncipibus prae agmine I '*a e^-. Helvetiorum equitantibus nos immiscemus... nooi I vens 3 est! ~~*^& nobis Rhódanus ponte Gena-vensi transeundus iterque per fines Allóbrogum faciendum A difffciířus est iter per Séquanos. /ZFrz 1,/T^O 12 5,3 6,1-6,3 Allóbroges eras nobis viam per fines suos concessuros spero. Caesari cum nuntiatum esset nos per provinciám Romanám iter facere conari, maturat ab urbe Roma proficisci et quam maximis potest itineribus in Galliam ulteriorem contendit et ad Genávam pervenit. Caesar, qui interea Genávam pervenit, a praefecto oppidi saiutatur, cursorem quidem dimittit... -:l&g& í ~~TftíM 2^ 7,1 7,3 13 * ut etiam ii, qui non aíiter atque Caesar linguae Celticae impentisunt, omnia intellegant, postea Varuccio verba Helvetiomm in Latinum convertet. 14 6,4 7,1 7,3 7,6 nulto modo! ut spatium iníercedere posset, dum milites quos imperaveram convenirent, hoc respondi. provinciae toti enim quam maximum potest militum numerům imperaw- esř omnino in Gallia ulteriore legio una. ... neque homines inimico animo, data facultate per provinciám itinerisfaciundi, temperaturos ab injuria et maleficio existimo. 7.2 7,4-7,6 15 tum Caesar in praetorio cum legatis consultat, quae praeterea facienda sint eo opere perfecto praesidia disponemus, castella com mun i emus, quo facilius, si nobis invit/s Helvetii tran-sire conentur, prohibere possimus. i, 1-8,2 7,6 8,3 17 quae fecerunt: Helvetii ea spe deiecti navibus iunctis ratibusque compluribus factis alii vadis Rhódani, qua minima aititudo fluminis erat, nonnumquam interdiu... ... praeterea nobis amicus est, quod ex nostra civitate Orgetorígis fiffam in matrímonium dux/ŕ. cupiditate regni adductus novis rebus studet et quam" plurimas civitates suo beneficio habere obstrictas wit et post triduum... Dúmnorix rem suscep/ŕet a Séquanis impetraw'ŕ, ut per fines suos nos ire paterentur, obsidesque uti inter sese darent perfec/ŕ.'Séquani, ne itinera Helvetios prohiberent, Helvetii, ut sine maleficio et iniuria trans/rent. aliquanto post transfuga quidam ad Romanos pervenit... legatus Caesaris nomine Considius verbis transfugae haec adicit: 2^®E>d 9,3-10,1 19 tacedum Considi! tabulae nostrae paním accuratae sunt. Helvetii iter in Sántonum fines facere volunt. id si íieí, r inteliego magno cum periculo provínciae \\ futurum, ut homines bellicosos, popufi Romani inimicos, locis patentibus maximeque frumentariis finitimos habeam. Caesar, ut supra dixit, ipse in italiam magnis itineribus contendit... ■0>m ... duasque ibi legiones conscribit... ■ p i . aJui 20 10,2-10,3 ... et qua proxímum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. in Alpibus Céuírones et Graióceli et Caturíges locis superionbus occupatis itinere exercitum prohibere conantur. 10,3-10,5 21 interea Helvetií iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum fines pervenerant eorumque agros populabantuc paulo post in praetorio, ubi Caesar res suas gestas atque consilia scribae dictaturus est, cum custodes intrant... P""" quisnam Caesarem die-tantem inter' peliare audet ave, imperátor! Haedui, cum se suaque ab Helvetiis defendere non possint, legatos ad re mittunt rogatum auxilium. nomen eius Diviciácus est. dicitfta Haeduos omni tempore de populo Romano meritos esse, ut paene in conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi eorum in servitutem abduci, oppida expugnarí non debeant. 22 11,512,1 23 atiquanto post exploratores multa nocte Caesari renuntiant, quid factum sit. tw if ^»IJ^ Ha ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios id ffumen traduxisse, quartam vero partem citra flumen Árarim reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad earn partem pervenit, quae nondum flumen transierat. j=? 24 hoc modo Caesar He/veŕ/os impeditos et inopinantes adgressus magnam partem Helvetiorum concidit; reiiqui sesefugae mandarunt atque in proximas Silvas abdiderunt... scribe: omnis civitas \ **& &t%^ / Helvetia in quattuor partes vel $&J ■ pagos est divisa. pagus Tigurinus, flti *»-^- 'IlB^JF'i # t \í cum domo exisset... Em , Í$F£^- ÄJ^í . 1 fMíä^ľ 12,3-12,412,7 25 Caesar hoc proelio facto reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset, pontem in Aran faciendum curat atque ita exercitum traducit... Helvetii repentino eius adventu commoti sunt, 26 13,1-13,4 quod improviso unum pagum adortus esset, cum ii, qui fiumen transissent, suis auxiíium ferre non possení, ne ob earn rem aut suae magnopere virtuti tribueret autipsosdespiceret. se ita a patribus maioribusque didicisse, ut magis virtute quam dolo contenderent aut insidiis niterentur. M $k\ *rfv quod si veteris contumeliae oblivisci vellet, num etiam recentium iniuriarum, quod . eo invito iter per provinciám V^v Per v'm tBmptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allo- broges vexassent, memoriam deponere posse? i ŕ\N consuesse enim deos immortales, quo gravius homines ex commutatione rerum doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores internum res et diuturniorem impunitatem concedere. 13,5-14,5 27 87 postero die He/veŕwcastra ex eo loco movent, idem facit Caesar equítatumque omnem, ad numerům quattuor milium, quem ex omni provincia et Haeduis atque eorum sociis coactum habebat, praemittit, qui videant, quas in partes hostes iter faciant. equitatus Romanorum cupidius novissimum agmen insecuti alieno loco cum equitatu Helvetiorum proeüum committunt, et pauci de nostris cadunt. 28 14,6-15,2 deinde ita Helvetii dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter novissimum eorum agmen et Romanorum primům non amplius quinis aut senis milibus passuurn interesset. Helvetii victoria equitum sublati erant.,. i-,- im*- equites nostri -., i,™„+io *.,„+, ,m \ Romanos proelio quingentis tantum- \ \acesSgnti equitibustantam . » lacessanr. multitudinem equitum Romanörum propul/mus/ 15,3-16,4 29 paucis diebus posŕ convocatis Haeduorum principibus, in his Diviciáco f! et Lisco, qui summo magistratui praeerat.. .* tum demum Liscus oratione Caesaris adductus, quod ante tacuerat, proponit. * Liscus dicit esse nonnullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat, qui privatim , plus possint quam / i psi mag i stratus. hos sedítiosa atque improba oratione multitudinem deterrere, nefrumentum conferant, quod debeant; 30 16,5-17,3 neque dubiíare debeant, quin si Helvetios superaverint, Romani una cum reliqua Gallia Haeduis_ libertatem sint erepturi. ab isdem vestra consiliaquaeque in castris gerantur, hostibus enuntiari; /Cys» t\ ésmv ■í-*" nos a se coerceri non posse, quin etiam, quod ^ecessariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese quanto id cum periculc fecerit ^ iac oratione L'SC! Dumnorigem Diviciaci iratrem, designan sentio, sed quod piunoiiS praesentibus eas res iac+an nolo, celeriter concilium dimittam, Liscum retinefco. i\ v\ Caesarquaerit ex solo ea, quae in conventu dixerat. Liscus dicit libertus atque audacius. ? d/c/r i psu m esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud plebem propter liberalitatem \ i gratia, cupidum J/ rerum novarum. Caesari haec Lisci verba audienti terribilia quidem in mentem veniunt. magnum I t ,, ...........■.■.-....;::..>«iísš/humerum equitatu i_ r_*--*-u. j i * •s'i™,',",.'..li«^ suosumptualereet circum se habere. neque solum domi, sed etiam apud finitimas civitates largiter posse atque huius potentiae causa matrem in Biturigibus homini iliic nobilissimo ac potentissimo conlocasse. ipsum ex Helvetiis uxorem habere, sororem ex matre et propinquas suas nuptum in alias civitates ŕ F / // conlocasse. £■.// f/Á 17,4-18,7 31 82 favere et cupere Helvetiis propter earn adfinitatem, odisse etiam suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum adventu potentia eius deminuta et Diviciacus fráter in antiquum locum gratiae atque honoris sit restitutus. si quid accidat Romanis, summam in spem per Helvetios regni obtinendi venire, imperio popuii Romani non modo de regno, sed etiam de ea quam habeat gratia desperare. animo Caesaris hoc audientis simulacrum immane apparet... t\\ reperiebat etiam in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucis ante diebus esset factum ... ... initium eius fugae factum esse ab Dumnorige atque eius equitibus - nam equitatui, quern auxilio Caesari Haedui mis/ssenŕ, Dumnorigem praefuisse —; eorum fuga reliquum esse equitatum perterritum. eadem secreto ab aliis quaerit; reperit esse vera. ž?<$ 32 ... quod Diviciáci fratris summum in populum Romanům studium, summam in me voiuntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam cognov/'; ne eius supplicio Diviciáci animum offendam, vereor. itaque Caesar priusquam quicquam conetur, Diviciácum ad se vocari iubet et cotidianis interpretibus remotis per C. Valerium Troucillum, principem Galliae provinciae, familiärem suum, cui summam omnium rerum fidem habet, cum eo conloquitur.^-'-''^ salve, TĚj^B&jWf/vx petit atquehortatur ut sine fu/'offensione animi vef ipse de Dumnorige causa cognita statuat vel civitatem statuere iubeat. Diviciácus multis cum lacrimis Caesarem complectitur... Diviciácus /eobsecrat, nequid gravius in fratrem statuas: scire se ilia esse vera, nee quemquam ex eo plus quam se doloris-capere, propterea quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam potuer/f, per se crever/ř. quibus opibus ac nervis non solum ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem suam utatur. Caesartanti tuam apud se gratiam esse ostendit, uti et rei publicae iniuriam et suum dolorem ŕuae voluntati ac precibus condonet. 19,2-20,5 33 deinde Caesar Dumnorigem ad se vocat, fratrem ř"ir.....' 1 j t )K Caesar te vehementer 'eprehendit. omnia facinora f F ill fua inteitex'ťcjuae civitas queratur f/ö/proponere vuit. ■jr_ -4 quae in Dumnortge reprehenderem, ostendi; quae ipse intellegerem, quae civitas quereretur proposu/; monui, ut in reliquum tempus omnes suspiciones vitareŕ; praeterita me Diviciáco frátri condonare dix/... postea Caesar scnbae alicui quae gesta sint dictat... -4/ 1 ^ ■ Of^eO'To.^Y habemus, quod 5t ^^oX^nV^^^ferendumsit. 34 20,6-21,; , PRÍMA LVCE ~ MONSALABIENO 2- ^Sr TENETVR ■^ ita Caesarde tertia vigília T.Labienum legatum pro praetore cum duabus Iegionibus et iis ducibus, qui iter cognoverant, summum iugum montís ascendere iubet; quid sui consilii esset, ostenderaŕ. ipse de quarta vigiiia eodem itinera, quo hostes ierant, ad eos contendit equitatumque omnem ante se mittit. P.Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur, et in exercitu LSuHae* et postea in M.Crassi** fuerat, cum exploratoribus praemittitur. prima luce summus mons a Labieno tenerur, Caesaripse ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus abesř neque, ut postea ex captivis comperit, aut Caesaris ipsius adventus aut Labieni cognitus erat... * L.C. Sulla summum impérium usque ad LXXXVI a. Chr.n. annum obtinuit. *" M.Licínius Crassus anno a.Chr.n.LXXI Spártacum devicitatque anno a.Chr.n. Lili in bello Parthico occidit. sees interea Labienus monte occupato adventům copiarum Caesaris exspectat... hoc modo res nunc se habet: Caesar suas copias in proximum collem subduxerar, aciem instruxerar. Labienus, ut ei erat praeceptum a Caesare, ne proelium committeret, nisi Caesaris copiae prope hostium castra visae essent, ut undique uno ■' tempore in hostes impetus fieret, monte occupato Caesarem exspectabat proelioque abstinebat. MVLTODIE \# '"^ LABIENVSCVM H1E&AOHUC EYSPECTAT J1P A^ ///S^ ^i^mm CAESAR COPIAS IN PAOXIMVM COLIEM SVBDVXERAT ST 21,2-4 22,2-3 35 C0A multo denique die per exploratores Caesar cognovit, quid accidisset... itaque eo die quo consueverat intervalio hostessequitur... 36 hoc ipso tempore nonnulli Gallorum equites fugiebant, ut hanc rem Heivetiis renuntiarent... itaque Caesariter ab Helvetiis avertit ac Bibracte ire contendit. interea equites Gallorum ad Helvetios pervenerunt atque omnia, quae audiverant, renuntianŕ... 23,1-3 37 ... Romanos a novissimo agmine insequí ac lacessere coeperunt. paulo post nonnulli equites Romanorum Caesari renuntiant, quae apud novissimum Romanorum agmen geruntur... interea Caesar copias hoc modo constituerat: copias suas in proximum collem subduxerařequitatumque, qui sustineret hostium impetum, miserař. ipse interim in colle medio tripiicem aciem instruxit legionum quattuor veteranorum; in summo iugo duas legiones, quas in Galfia citeriore proxime conscripserat, et omnia auxiiia conlocari, ita uti supra se totum montem hominibus compieret, interea sárcinas in unum locum conferri et eum ab his, qui in superiore acíe constiterant, muniri iussít. ľ:;$$>- <' ■ v* ~ž '*J ? -v 38 23,3-24,3 Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unum locum contulerunt; —>J*-X--- ~.--": :*^3 ' -'S*» ipsi confertissima acie reiecto Romanorum \ equitatu...________ 1 ... phalange facta sub primam Romanorum aciem successerunt. >púM$kvĚi^^ anfeproelium Caesar suoscohortatus esr: ita Caesar primům suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium commisit... 24,4-25,1 39 s % Sliv miliíes Romanorum e loco superiore pilis missis facile Helvetiorum phalangem perfregerunt... eorum phalange disiecta Romani gladiis districtis ineos impetum fecerunt. Gailis magno ad pugnam erat impedimenta, quod pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et conligatis, cum ferrum se inflexisset, neque evellere neque sinistra impedita satis commode pugnare poterant, multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scuta e manu emittere et nudo corpore pugnare. ""-'."'W.V.'/.hI/í/í'/////' „ i:>:iiľJÍÍÍH instemus! ■?&&■$■■&>'&*:; eim Z. *-•—. \ ,~V wc. M: *mwnum nede-^mittamusí ir ne despe-raverítis s*^ ^ \&V teíM' ]"^ň* H. :V y*. -Vi. J* ita Helvetii tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons suberat circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. vulneribus^v defessi in illum montem nos recipiamus! 40 25,2-25,5 capto monte et Romanis succedentibus SÉS€ ... Boii etTulingi ex itinere Romanos latere aperto adgressi circumvenire et id conspicati Helvetii, qui in montem sese receperant, rursus gw instare et proelium redintegrare coeperunt. ita Romani conversa signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut victis ac summotis resisteret, tertia, ut venientes sustineret. ita ancipiti proelio diu atque achter pugnatum est. Helvetii cum diutius sustinere Romanorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in montem receperunt, aíteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt. 25,6-26,1 41 ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est, propterea quod Helvetiipro vallo carros obiecerant et e loco superiore in Romanos venientes tela coniciebant et nonnulli inter carros rotasque mátaras ac trágulas subiciebant Romanosqve vulnerabant. diu cum esset pugnatum, impediments castrisque flomarw potiti sunt, ceterum hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, aversum hostem videre nemo potuit! 42 26,3-26,5 26.5-26,6 * Quis crederet hoc signum iam diu usitatum fuisse... 43 Caesar triduo intermisso cum omnibus copüs Helvetios sequi coepit... ff» ^ 44 26,6-27,2 ... circiter hominum mília sex eius pagi, qui Verbigenus appellatur, prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contendemnt... 27,3-27,4 45 .. .sivé tirnore pertemti, ne supplicío adficerentur, sivé spe salutis inducti suam fugám occultari posse. \ / fortasse fuga nostra occultarŕ. potest Mi i*ti &. if&i. ^ G**^ *-ä- <>-«. '.V -*^*>*KL t*-**»------------- ^m^''-------------------- ;:«¥■.••■•' Romani eadem nocte castra non lange ab Helvetiorum castris posuerunt. '•• * -r - j£L, *jf -áV %. r^ <-» — .„ i» *a*T.w v •SK* č ^áSt xžrfčm 46 27,4 47 sed praeter voces victorum etiam lamentationes et exsecrationes audiuntur... m&?*S%t. ) vae nobis! porro!t&f: ..^#^ X BJLŕ «^ N\% ^V ^ viripagi Verbigeni reóucuntur. , f— ""^ (r^_ ^VJiť^ Cľfŕv^sz in hostium numero habend/ ^ŕfe£S\ suntI vah interea Caesar Helvet/Ts, Tuling/s, Latobrig/s Rauracisque condiciones dicit ubipríncipes Helvetiorum discesserunt, Caesar, cur illos in patriam reverti iusserít, explanat 28,1 28,3-28,4 Caesar cum Varuccione et duobus legatis in tentorium scribarum se contuiit, ubi cognoscit: Caesar postea, quae de ea re responderat, litteris mandare iussit: 8°fOr 3$& Qfc his verbis postea librarius aliqui haec addidisse videtur: fBftßftL pmnnn postea iussu Caesahs census eorum, qui domum redierunt, habebitur. hoc censu habito repertus est numerus milium centum et decern. ■0k 7 O, Jl^fV Vr,^> *>-. 28.5-29,2 49 ANNOTATIO Cara lectrix careque lector! Manibus Tuis tenes primům fasciculum novae seriei, quae inscribitur „Scriptores antiqui Romani imaginibus exornati". Inde ab anno 1973 o et homines privati et multi discipuli discipulaeque et magistri magistraeque in disciplina Latina libellis pictographicis magis magisque utuntur, ut sermonem Latinum sivé discant sivé excolant sivé doceant. Cum numerus eorum, qui textus Latinos ratione pictarum historiolarum exhibitos legere malunt, in dies crescat, saepe in contrariam partem iure quodam afferturtextus in bullis vocalibus contentos praecipuam quidem Latinitatem, tarnen non authenticam praebere. Haec nova series illud damnum vitare conatur: textus non exhi-bet nisi a scriptoribus antiquis ipsis conceptos. Hie primus fasciculus textům originalem Belli Helvetic! a C. I. Caesare concepti continet, quem in-venies in opere eius De Bello Gallico 11 -29. Verba quidem Caesaris caute ac provide generi libel-lorum pictographicorum adaptanda erant, quae condicio nonnullas difficultates attulit. E. g. oratio saepe ex tertia in primam personam transferenda, perlongae verborum comprehensiones in partes breviores dispertiendae erant. Hic concedendum est Romanos primi a. Chr. n. saeculi inter se colloquentes verbis sententiisque in Caesaris Bello Gallico exhibitis nequaquam usos esse. Tarnen ne quis conturbaretur neve a verbis authenticis longius discederem, etiam in dialogis genus Caesareum dicendi tractavi. Ceterum ut textus originalis facile ab additamentis commutationibusque meis discerni possit, verba vera Caesaris directis, sed omnia a me adaptata aut adiecta obliquis typis posita sunt. Ultra textům Caesaris integrum atque intactum, quern O. Seel in bibliothecaTeubneriana 1968 edidit, post partem imaginibus exornatam invenies, ut comparare possis, quae commutaverim. Parvi numeri in imis paginis partis depictae indicant capita sententiasque iibri primi De Bello Gallico. Sed non modo verba Caesaris quoad fieri potuit originalia, sed etiam res ad iilud tempus pertinen-tes quam maxime authenticae exhibentur. Hac in re illi viro nomine Walter Schmid, qui hunc fasciculum delineationibus instruxit neque viribus neque tempore parcens, maximas ago gratias. Cum summo studio ad hoc ipsum opus incubuerimus, tarnen non paucos locos et ad verba et ad res spectantesmeliores fieri posse conscius sum. Itaqueunusquisque mihi litteristradat,rogo, quae ad verba et res emendandas apta habeat, inscriptione cursuali utens hac: Karl-Heinz Graf von Rothenburg c/o Ernst Klett Schulbuchverlag Redaktion lb (Alte Sprachen) Postfach 10 6016 D-70049 Stuttgart Postremum fore, ut hie „Caesar imaginibus exornatus" Te delectaturus sit gaudiumque Latinitatis colendae aueturus, magnopere spero. ADDENDA AB EDITIONE QUINTA Quod hie libelius iam quintum divulgari potest, maximo me gaudio afficit. Omnibus, qui aut de verbis rebusque corrigendis me certiorem fecerunt aut proposuerunt, quomodo libellum melio-rem facere possem, maximas ago gratias! Paene omnia grato animo aeeepi atque perfeci. Imprimis eos locos ex Caesaris de bello Gallico libro excerptos addidi, qui in scholis saepissime legi solent. Rubricastellanus 51 GAIUSIVLIVS CAESAR: BELLVM HELVETICVM Commentariorum Belli Gallic! Liberi Capita 1-29 (1,1) Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ip-sorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. (1,2) hi omnes lingua institutis legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garunna flumen, a Belgis Matrona et Se-quana dividit. (1,3) horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provin-ciae longissime absunt minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea, quae ad effeminandos ani-mos pertinent, important proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt (1,4) qua de causa Helvetii quoque reli-quos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis fini-bus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. (1,5) eorum una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano, continetur Garunna flumine Oceano finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis et Helvetiís flumen Rhenum, vergit ad septentriones. (1,6) Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem sólem. (1,7) Aquitania a Garunna flumine ad Pyrenaeos monies et earn partem Oceani, quae est ad Hispániám, per-tinet; spectat inter occasum solis et septentriones. (2,1) Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissi-mus Orgetorix. is M. Messala M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omnibus co-piis exirent: (2,2) perfacile esse, cum virtute omnibus praestarent, totius Galliae imperio potiri. (2,3) id hocfa-cilius iis persuasit, quod undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis dividit, altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Se-quanos et Helvetios, tertia lacu Lemanno et fiumine Rhodano, qui provinciám nostram ab Helvetiis dividit. (2.4) his rebus fiebat, ut et minus late vagarentur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte homines bellandi cupidi magno dolore afficiebantur. (2.5) pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere arbitraban- tur, qui in longitudinem milia passuum CCXI, in latitudi-nem CLXXX patebant. (3,1) His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis per-moti constituerunt ea, quae ad proficiscendum pertine-rent, comparare, iumentorum et carrorum quam maximum numerům čoemere, sementes quam maximas fa-cere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, cum proxi-mis civitatibus pacem etamicitiam confirmare. (3,2) ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt, in tertium annum profectionem lege confirmant. ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. (3,3) is sibi legatio-nem ad civitates suscepit. (3,4) in eo itinere persuadet Castico Catamantaloedis filio Sequano, cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et ab senátu populi Romani amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater ante habuerat; (3,5) itemque Dumnorigi Haeduo, frátri Diviciaci, qui eo tempore principátům in civitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem conaretur persuadet eique filiam suam in mathmonium dat. (3,6) perfacile factu esse illis probat conata perficere propterea, quod ipse suae civitatis impérium obtenturus esset: (3,7) non esse du-bium, quin totius Galliae plurimum Helvetii possent; se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum confirmat. (3,8) hac oratione adducti inter se fidem et ius iurandum dant et regno occupato per tres potentis-simos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant. (4,1)Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata. mori-bus suis Orgetorigem ex vinculis causam dicere coe-gerunt; damnatum poenam sequi oportebat, ut igni cremaretur. (4,2) die constituta causae dictionis Orgetorix ad Judicium omnem suam familiam, ad hominum milia decern, undique coegit et omnes clientes obaera-tosque suos, quorum magnum numerům habebat, eo-dem conduxit; per eos, ne causam diceret, se eripuit. (4,3) cum civitas ob earn rem incitata armis ius suum exsequi conaretur multitudinemque hominum ex agris magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est; (4,4) ne-que abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit 52 (5.1) Post eius mortem nihilominus Helvetii id, quod constituerant, facere conantur, ut e finibus suis exeant. (5.2) ubi iam se ad earn rem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia numero ad duodecim, vicos ad qua-dringentos, (5,3) reliqua privata aedificia incendunt, frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant, comburunt, ut domum reditionis spe subiata paratiores ad omnia pericula subeunda essent; trium mensum molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent. (5,4) persuadent Rauracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti eodem usj consilio oppidis suis vicisque exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui trans Rhenum in-coluerant et in agrum Noricum transierant Noreiamque oppugnabant, receptos ad se socios sibi adsciscunt. (6,1) Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent unum per Sequanos, angustum et difficile, inter montem luram et flumen Rhodanum, vix qua singuli carri ducerentur, mons autem altissimus impen-debat, ut facile perpauci prohibere possent; (6,2) alteram per provinciám nostram, multo facilius atque expedites propterea, quod inter fines Helvetiorum et Al-lobrogum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fiuit isque nonnuliis locis vado transitur. (6,3) extrémům oppidum Allobrogum est proximumque Helvetiorum finibus Ge-nava. ex eo oppido pons ad Helvetios pertinet. Aliobro-gibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo in populum Romanům viderentur, existimabant vel vi coacturos, ut per suos fines eos ire paterentur. (6,4) omnibus rebus ad profectionem comparatis diem di-cunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant. is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone A. Gabinio consuli-bus. (7,1) Caesari cum id nuntiatum esset eos per provinciám nostram iter facere conari, maturat ab urbe profi-cisci et quam maximis potest itineribus in Galliam ulte-riorem contendit et ad Genavam pervenit. (7,2) provin-ciae toti quam maximum potest militum numerům im-perat - erat omnino in Gallia ulteriore legio una -; pontem, qui erat ad Genavam, iubet rescindi. (7,3) ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos civitatis, cuius legationis Nammeius et Verucloetius principem locum obtine-bant, qui dicerent sibi esse in animo sine uiio maleficio iter per provinciám facere propterea, quod aliud iter ha-berent nullum; rogare, ut eius voluntate id sibi facere li-ceat. (7,4) Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisum exercitumque eius ab Helvetiis pulsům et sub iugum missum, concedendum non put-abat; (7,5) neque homines inimico animo, data facul-täte per provinciám itineris faciundi, temperaturos ab iniuria et maleficio existimabat. (7,6) tarnen, ut spatium intercedere posset, dum milites, quos imperaverat, convenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum sumpturum; si quid vellent, ad Id. Apr. reverter-entur. (8,1) Interea ea legione, quam secum habebat, militi-busque, qui ex provincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem luram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum decern novem murum in altitudinem pedum sedecim fossamque perducit (8,2) eo opere perfecto praesidia disponit, castella communit, quo facilius, si se invito transire conarentur, prohibere possit. (8,3) ubi ea dies, quam constituerat cum legatis, venit et legáti ad eum reverterunt, negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per provinciám dare et si vim facere co-nentur, prohibiturum ostendit. (8,4) Helvetii ea spe dei-ecti navibus iunctis ratibusque compluribus factis, alii vadis Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat, non-numquam interdiu, saepius, noctu, si perrumpere possent, conati, operis munitione et militum concursu et telíš repulsi hoc conatu destiterunt. (9,1) Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequa-nis invitis propter angustias ire non poterant. (9,2) his cum sua sponte persuadere non possent, legatos ad Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent (9,3) Dumnorix gratia et largi-tione apud Sequanos plurimum poterat et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in matri-monium duxerat, et cupiditate regni adductus novis rebus studebat et quam plurimas civitates suo beneficio habere obstrictas volebat. (9,4) itaque rem suscipit et a Sequanis impetrat, ut per fines suos Helvetios ire pa-tiantur, obidesque uti inter sese dent, perficit: Sequani, ne itinere Helvetios prohibeant, Helvetii, ut sine maleficio et iniuria transeant. (10,1) Caesari nuntiatur Helvetiis esse in animo per agrum Sequanorum et Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui non longe aTolosatium finibus absunt, quae civitas est in provincia. (10,2) id si fieret, intellege-bat magno cum periculo provinciae futurum, ut homines bellicosos, populi Romani inimicos, locis patenti-bus maximeque frumentariis finitimos haberet. (10,3) ob eas causas ei munitioni, quam fecerat, T. Labienum iegatum praefecit; ipse in Italiam magnis řtineribus contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae cir-cum Aquileiam hiemabant, ex hibemis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. (10,4) ibi Ceutro-nes et Graioceli et Caturiges locis superiohbus occu-patis itinere exercitum prohibere conantur. (10,5) compluribus his proeliis puisis ab Ocelo, quod est citerioris provinciae extrémům, in fines Vocontiorum ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavos exercitum ducit. hi sunt extra provinciám trans Rhodanum primi. (11,1) Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum fines perve-nerant eorumque agros populabantur. (11,2) Haedui, cum se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium: (11,3) ita se omni tempore de populo Romano meritos esse, ut paene in conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi eorum in servitutem abduci, oppida expugnari non de-buerint. (11,4) eodem tempore Ambarri, necessarii et consanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem fa-ciunt sese depopulatis agris non facile ab oppidis vim hostium prohibere. (11,5) item ANobroges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri solum nihil esse reliqui. (11,6) quibus rebus adductus Caesar non exspectandum sibi statuit, dum omnibus 53 fortunis sociorum consumptis in Santonos Helvetii per- venirent. (12,1) Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit, incredibili lenitate ita, ut oculís in utram partem fluat iudicari non possit id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant. (12,2) ubi per exploratores Caesar certior factus est třes iam partes copiarum Helvetios id flumen traduxisse, quartam vero partem citra flumen Ararim reliquam esse, detertia vigília cum iegionibus tribus e castris profectus ad earn partem pervenit, quae nondum flumen transierat. (12,3) eos impeditos et inopinantes adgressus ma-gnam partem eorum concidit; reliqui sese fugae man-darunt atque in proximas Silvas abdiderunt. (12,4) is pagus appellabatur Tigurinus; nam omnis civitas Helvetia in quattuor partes vel pagos est divisa. (12,5) hic pagus unus, cum domo exisset, patrům nostrorum memoria L. Cassium consulem interíecerat et eius exerci-tum sub iugum miserat. (12,6) ita sivé času sivé consiiio deorum immortalium, quae pars civitatis Helvetiae in-signem calamitatem populo Romano intulerat, ea prin-ceps poenas persolvit. (12,7) qua in re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eius socerí L Pisonis avum, L Pisonem legatum, Tigu-rini eodem proelio, quo Cassium, interfecerant. (13,1) Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset, pontem in Arari faciendum curat atque ita exercitum traducit. (13,2) Helvetii repentino eius adventu commoti, cum id, quod ipsi diebus XX aeger-rime confecerant, ut flumen transirent, ilium uno die fe-cisse inteilegerent, legatos ad eum mittunt. cuius legations Divico princeps fuit, qui bello Cassiano dux Helvetiorum fuerat. (13,3) is ita cum Caesare egit: si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret, in earn partem ituros atque ibi futuros Hefvetios, ubi eos Caesar constituisset atque esse voluisset; (13,4) sin bello per-sequi perseveraret, reminisceretur et veteris incom-modi populi Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. (13,5) quod improviso unum pagum adortus esset, cum ii, qui flumen transissent, suis auxilium ferre non possent, ne ob earn rem aut suae magnopere virtuti tri-bueret aut ipsos despiceret. (13,6) se ita a patribus maioribusque suis didicisse, ut magis virtute quam dolo contenderent aut insidiis niterentur. (13,7) quare ne committeret, ut is locus, ubi constitissent, ex cala-mitate populi Romani et internecione exercitus nomen caperet aut memoriam proderet. (14,1) His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitatio-nis dari, quod eas res, quas legáti Helvetii commemo-rassent, memoria teneret, atque eo gravius ferre, quo minus merito populi Romani accidissent. (14,2) qui si alicuius iniuriae sibi conscius fuisset, non fuisse difficile cavere; sed eo deceptum, quod neque commissum a se intellegeret, quare timeret, neque sine causa ti-mendum putaret (14,3) quod si veteris contumeliae oblivisci vellet, num etiam recentium iniuriarum, quod eo invito iter per provinciám per vim temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Ailobroges vexas-sent, memoriam deponere posse? (14,4) quod sua victoria tam insolenter gloriarentur quodque tarn diu se impune iniurias tulisse admirarentur, eodem pertinere. (14,5) consuesse enim deos immortales, quo gravius homines ex commutatione rerum doleant, quos pro scefere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum res et diuturniorem impunitatem concedere. (14,6) cum ea ita sint, tarnen si obsides ab iis sibi dentur, uti ea, quae polliceantur, facturos intellegat, et si Haeduis de iniuriis, quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Al-lobrogibus satisfaciant, sese cum iis pacem esse fac-turum. (14,7) Divico respondit: ita Helvetios a maiori-bus suis institutos esse, uti obsides accipere, non dare consuerint; eius rei populum Romanům esse testem, hoc responso dato discessit. (15,1) Postero die castra ex eo loco movent, idem facit Caesar equitatumque omnem, ad numerům quattuor milium, quem ex omni provincia et Haeduis atque eorum sociis coactum habebat, praemittit, qui videant, quas in partes hostes iter faciant. (15,2) qui cupidius novissimum agmen insecuti atieno loco cum equitatu Helvetiorum proelium committunt, et pauci de nostris cadunt (15,3) quo proelio sublati Helvetii, quod quin-gentis equitibus tantam multitudinem equitum propu-lerant, audacius subsistere nonnumquam et novissimo agmine proelio nostras lacessere coeperunt. (15,4) Caesar suos a proelio continebat ac satis habebat in praesentia hostem rapinis pabulationibusque prohi-bere. (15,5) ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter novissimum hostium agmen et nostrum primům non amplius quinis aut senis milibus passuum interes-set. (16,1) Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publice polliciti, flagitare. (16,2) nam propter frigora - quod Gallia sub septentrionibus, ut ante dictum est, posita est - non modo frumenta in agris matura non erant, sed ne pabuli quidem satis magna copia suppetebat. (16,3) eo autem frumento, quod flu-mine Arari navibus subvexerat, propterea minus uti po-terat, quod iter ab Arari Helvetii averterant, a quibus discedere nölebat. (16,4) diem ex die ducere Haedui: conferri, comportari, adesse dicere. (16,5) ubí se diu-tius duci intellexit et diem instare, quo die frumentum militibus metiri oporteret, convocatis eorum principi-bus, quorum magnam copiam in castris habebat, in his Diviciaco et Lisco, qui summo magistratui praeerat, quern vergobretum appellant Haedui, qui creatur an-nuus et vitae necisque in suos habet potestatem, (16,6) graviter eos accusat, quod, cum neque emi neque ex agris sumi posset, tarn necessario tempore, tarn pro-pinquis hostibus ab iis non sublevetur, praesertim cum magna ex parte eorum precibus adductus bellum sus-ceperit. multo etiam gravius, quod sit destitutus, queri-tur. (17,1) Turn demum, Liscus oratione Caesaris adductus, quod antea tacuerat, proponit: esse nonnuilos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat, qui privatim plus possint quam ipsi magistratus. (17,2) hos seditiosa atque improba oratione multitudinem deter-rere, ne frumentum conferant, quod debeant: (17,3) praestare, si iam principátům Galliae obtinere non possent, Gallorum quam Romanorum impéria perferre; (17,4) neque dubitare debeant, quin si Helvetios supe-raverint, Romani una cum reliqua Gallia Haeduis liber- 54 tatem sint erepturi. (17,5) ab isdem nostra consilia quaeque in castris gerantur, hostibus enuntiari; hos a se coerceri non posse. (17,6) quin etiam, quod neces-sariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese, quanto id cum periculo fecerit, et ob earn causam quamdiu potuerit tacuisse. (18,1) Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diviciaci fratrem, designari sentiebat, sed quod pluribus prae-sentibus eas res iactari nolebat, celeriter concilium di-mittit, Liscum retinet (18,2) quaerit ex solo ea, quae in conventu dixerat. dicit liberius atque audacius. eadem secreto ab aliis quaerit; reperit esse vera: (18,3) ipsum esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud pie-bem propter liberalitatem gratia, cupidum rerum no-varum. complures annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia parvo pretio redempta habere propterea, quod illo licente contra liceri audeat nemo. (18,4) his rebus et suam rem familiärem auxisse et fa-cultates ad largiendum magnas comparasse; (18,5) magnum numerům equitatus suo sumptu semper alere et circum se habere; (18,6) neque solum domi, sed etiam apud finitimas civitates largiter posse, atque hu-ius potentiae causa matrem in Biturigibus homini illic nobiiissimo ac potentissimo collocasse, (18,7) ipsum ex Helvetiis uxorem habere, sororem ex matre et pro-pinquas suas nuptum in alias civitates collocasse. (18,8) favere et cupere Helvetiis propter earn affinita-tem, odisse etiam suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum adventu potentia eius deminuta et Divicia-cus fráter in antiquum locum gratiae atque honoris sit restitutus. (18,9) si quid accidat Romanis, summam in spem per Helvetios regni obtinendi venire; imperio po-puli Romani non modo de regno, sed etiam de ea, quam habeat, gratia desperare. (18,10) repehebat etiam in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucis ante diebus esset factum, initium eius fugae factum ab Dumnorige atque eius equitibus -nam equitatui, quern auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix praeerat -; eorum fuga reliquum esse equi-tatum perterhtum. (19,1) Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae res accederent, quod per fines Sequa-norum Helvetios traduxisset, quod obsides inter eos dandos curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo et civitatis, sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod a magistrátu Haeduorum accusaretur, satis esse causae arbitrabatur, quare in eum aut ipse animadverteret aut civitatem animadvertere iuberet. (19,2) his omnibus rebus unum repugnabat, quod Diviciaci fratris summum in populum Romanům studium, summam in se volun-tatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam co-gnoverat; nam ne eius supplicio Diviciaci animum of-fenderet, verebatur. (19,3) itaque, priusquam quic-quam conaretur, Diviciacum ad se vocari iubet et coti-dianis interpretibus remotis per C. Valerium Troucülum, principem, Galliae provinciae, familiärem suum, cui summam omnium rerum fidem habebat, cum eo collo-quitur; (19,4) simul commonefacit, quae ipso prae-sente in concilio Gallorum de Dumnorige sint dicta, et ostendit, quae separatim quisque de eo apud se dixe-n't. (19,5) petit atque hortatur, ut sine eius offensione animi vel ipse de eo causa cognita statuat vei civitatem statuere iubeat. (20,1) Diviciacus multis cum lachmis Caesarem com-plexus obsecrare coepit, ne quid gravius in fratrem sta-tueret: (20,2) scire se ilia esse vera, nee quemquam ex eo plus quam se doíohs capere propterea, quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam posset, persecrevis-set, quibus opibus ac nervis non solum ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem suam uteretur. (20,3) sese tarnen et amore fraterno et existimatione vulgi commoveri. (20,4) quod si quid ei a Caesare gravius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud eum teneret, neminem existimaturum non sua voluntate factum, qua ex re futurum, uti totius Galliae animi a se averterentur. (20,5) haec cum pluribus verbis flens a Caesare peteret, Caesar eius dextram prendit; conso-latus rogat, finem orandi faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit, uti et rei publicae iniuham et suum dolorem eius voluntati ac precibus condonet. (20,6) Dumnorigem ad se vocat, fratrem adhibet; quae in eo reprehendat, ostendit; quae ipse inteilegat, quae civi-tas queratur, proponit; monet, ut in reliquum tempus omnes suspiciones vitet; praeterita se Diviciaco frátri condonare dicit. Dumnorigi custodes ponit, ut, quae agat, quibuscum loquatur, scire possit. (21,1) Eodem die ab exploratoribus certior factus ho-stes sub monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis in cir-cuitu ascensus, qui cognoscerent, misit. (21,2) renun-tiatum est facilem esse, detertia vigiliaT. Labienum le-gatum pro praetore cum duabus legionŕbus et iis duci-bus, qui iter cognoverant, summum iugum montis as-cendere iubet; quid sui consilii sit, ostendit. (21,3) ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo hostes ierant, ad eos contendit equitatumque omnem ante se mittit. (21,4) P. Considius, qui rei militahs pehtissimus habe-batur et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassi fue-rat, cum exploratoribus praemittitur. (22,1) Prima luce, cum summus mons a Labieno tene-retur, ipse ab hostium castris non longius mille et quin-gentis passibus abesset neque, ut postea ex captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus esset, (22,2) Considius equo admisso ad eum accurht, dicit montem, quern a Labieno occupari voluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus co-gnovisse. (22,3) Caesar suas copias in proxium collem subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei praecep-tum a Caesare, ne proelium committeret, nisi ipsius co-piae prope hostium castravisaeessent, utundiqueuno tempore in hostes impetus fieret, monte occupato nostras exspectabat proelioque abstinebat. (22,4) multo denique die per exploratores Caesar cognovit et montem ab suis teneri et Helvetios castra movisse et Consi-dium timore perterhtum, quod non vidisset, pro viso sibi renuntiavisse. (22,5) eo die, quo consueverat, in-tervallo hostes sequitur et milia passuum tria ab eorum castris castra ponit. (23,1) Postridie eius diei, quod omnino biduum supere-rat, cum exercitui frumentum metiri oporteret, et quod 55 a Bibracte, oppido Haeduorum longe maximo et copio-sissimo, non amplius milibus passuum XVIIII aberat, rei frumentahae prospiciendum existimans iter ab Helve-tiis avertit ac Bibracte ire contendit. (23,2) ea res perfu-gitivos L Aemilii, decurionis equitum Gallorum, hosti-bus nuntiatur. (23,3) Helvetii seu quod timore perterri-tos Romanos discedere a se existimarent, eo magis quod pridie superioribus íocis occupatis proelium non commisissent, sive eo, quod re frumentaria interciudi posse confiderent, commutato consilio atque itinere converso nostros a novissimo agmine insequi ac laces-sere coeperunt. (24,1) Postquam id animadvertit, copias suas Caesar in proximum coilem subducit equitatumque, qui sustine-ret hostium impetum, misit (24,2) ipse interim in coile medio triplicem aciem instruxit iegionum quattuor ve-teranarum; (24,3) in summo iugo duas legiones, quas in Gallia citeriore proxime conscripserat, et omnia auxilia collocari ita, uti supra se totum montem hominibus compieret, interea sarcinas in unum locum conferri et eum ab his, qui in superiore acie constiterant, muniri iussit. (24,4) Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unum locum contuierunt; (24,5) ipsi con-fertissima acie reiecto nostro equitatu phalange facta sub primam nostram aciem successerunt. (25,1) Caesar primům suo, deinde omnium ex con-spectu remotis equis, ut aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium commi-sit. (25,2) milites e loco superiore pilis missis facile hostium phaiangem perfregerunt ea disiecta gladiis de-sthctis in eos impetum fecerunt. (25,3) Gallis magno ad pugnam erat impedimento, quod pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflexisset, neque evellere neque sinistra impedimenta satis commode pugnare poterant, (25,4) multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scuta e manu emittere et nudo corpore pugnare. (25,5) tandem vulneribus de-fessi et pedem referre et, quod mons suberat circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. (25,6) capto monte et succedentibus nostris Boii et Tulingi, qui ho-minum miiibus circiter XV agmen hostium claudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros latere aperto aggressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui in montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare coeperunt. (25,7) Romani conversa signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut victis ac summotis resisteret, tertia, ut venientes susti-neret. (26.1) Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. diutius cum sustinere nostrorum impetus non pos-sent, alteri se, ut coeperant, in montem receperunt, al-teri ad impedimenta et carros suos se contuierunt. (26.2) nam hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, aversum hostem videre nemo potuit. (26,3) ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est propterea, quod pro vallo carros obiece-rant et e loco superiore in nostros venientes tela coni-ciebant et nonnulli inter carros rotasque mataras ac tra-gulas subiciebant nostrosque vulnerabant. (26,4) diu cum esset pugnatum, impediments castrisque nostri potiti sunt, ibi Orgetohgis filia atque unus e filiis captus est. (26,5) ex eo proelio circiter milia hominum CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt. nul-lam partem noctis itinere intermisso in fines Lingonum die quarto pervenerunt, cum et propter vulnera militum et propter sepulturam occisorum nostri triduum morati eos sequi non potuissent. (26,6) Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos frumento neve alia re iuvarent; qui si iuvissent, se eodem loco quo Helvetios habiturum. ipse triduo intermisso cum omnibus copiis eos sequi ce opit. (27,1) Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt. (27,2) qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes proiecissent supp-liciterque locuti flentes pacem petissent atque eos in eo loco, quo tum essent, suum adventům exspectare iussisset, paruerunt; (27,3) eo postquam Caesar per-venit, obsides, arma, servos, qui ad eos perfugissent, poposcit. (27,4) dum ea conquiruntur et conferuntur nocte intermissa, circiter hominum milia sex eius pagi, qui Verbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne ar-mis traditis supplicio afficerentur, sive spe salutis in-ducti, quod in tanta muititudine dediticiorum suam fugám aut occuítah aut omnino ignorari posse existimarent, prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt. (28.1) Quod ubi Caesar resciit, quorum perfines ierant, his uti conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit; reductos in hostium numero habuit; (28.2) reliquos omneš obsidibus, armis, perfugis traditis in deditionem accepit. (28,3) Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti, reverti iussit et quod omnibus frugibus amissis domi nihil erat, quo famem tolerarent, Allobrogibus imperavit, ut iisfru-menti copiam facerent; ipsos oppida vicosque, quos incenderant, restituere, iussit. (28,4) id ea maxime ra-tione fecit, quod noluit eum locum, unde Helvetii dis-cesserant, vacare, ne propter bonitatem agrorum German!, qui trans Rhenum incolunt, suis finibus in Helvetiorum fines transirent et finitimi Galliae provinciae Allo-brogibusque essent. (28,5) Boios petentibus Haeduis, quod egregia virtute erant cogniti, ut in finibus suis col-locarent, concessit; quibus illi agros dederunt quosque postea in párem iuris libertatisque condicionem, atque ipsi erant, receperunt. (29,1) In castris Helvetiorum tabulae repertae sunt litte-ris Graecis confectae et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset eorum, qui arma ferre possent, et item separatim pueri, senes mulieresque. (29,2) quarum omnium rerum summa erat capitum Helvetiorum milia ducenta sexaginta tria, Tulingorum milia XXXVI. Lato-brigorum XIV, Rauracorum XXIII, Boiorum XXXII; ex his, qui arma ferre possent, ad milia nonaginta duo. (29,3) summa omnium fuerunt ad milia trecenta sexaginta octo. eorum, qui domům redierunt, censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium centum et decern. 56 ALII LOCI EX CAESARIS BELLI GALLICI COMMENTARIIS SELECTI BELLUM CAESARIS CUM ARIOVISTO (130-53) GALLIA CAESAREAUXIUUM CONTRA GERMANOS PETUNT 30 Belio Helvetforum confecto toiius fere Gaíliae legáti principes civitatum ad Caesarem gratulatum convene-runt: 2 intellegere sese, tametsi pro veteribus Helve-tiorum iniuriis populi Romani ab his poenas bello repe-tisset, tarnen earn rem non.minus ex usu terrae Galliae quam populi Romani accidisse, 3 propterea quod eo consilio florentissimis rebus domos suas Helvetii reli-quissent, uti toti Galliae bellum inferrent imperioque potirentur locumque domicilio ex magna copia delige-rent, quern ex omni Gallia opportunissimum ac fructuo-sissimum iudicassent, reliquasque civitates stipendiaries haberent. 4 Petierunt, uti sibi concilium totius Galliae in diem cer-tam indicere idque Caesaris facere voluntate liceret: sese habere quasdam res, quas ex communi consensu ab eo petere vellent. 5 Ea re permissa diem concilio constituerunt et iure iurando, ne quis enuntiaret, nisi quibus communi consilio mandátům esset, inter se sanxerunt. 31 Eo concilio dimisso idem principes civitatum ,qui ante adfuerant, ad Caesarem reverterunt petieruntque, uti sibi secreto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. 2 Ea re impetrata sese omnes flentes Caesari ad pedes proiecerunt: non minus se id contendere et labo-rare, ne ea, quae dixissent, enuntiarentur, quam uti ea, quae vellent, impetrarent, propterea quod, si enuntia-tum esset, summum in cruciatum se venturos viderent. 3 Locutus est pro his Diviciäcus Haeduus: Galliae totius factiones esse duas: harum alterius principátům tenere Haeduos, alterius Arvernos. 4 Hi cum tantopere de po-tentatu inter se multos annos contenderent, factum esse, uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede arcesserentur. 5 Horum primo circiter milia quindecim Rhenum transisse; posteaquam agros et cultum et co-pias Gallorum homines feri ac barbari adamassent, tra-ductos plures; nunc esse in Gallia ad centum et viginti milium numerům. 6 Cum his Haeduos eorumque clien-tes semel atque iterum armis contendisse; magnam calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem senatum, omnem equitatum amisisse. 1 Quibus proeliis calamitatibusque fractos, qui et sua virtute et popuíi Romani hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potuissent, coactos esse Sequanis obsides dare nobilissimos civitatis et iure iurando civitatem ob-stringere sese neque obsides repetituros neque auxi-lium a populo Romano imploraturos neque recusa-turos, quominus perpetuo sub illorum dicione atque imperio essent. s Unum se esse ex omni civitate Hae-duorum, qui adduci non potuerit, ut iuraret aut liberos suos obsides daret. 9 Ob earn rem se ex civitate profu-gisse et Romam ad senatum venisse auxilium postulátům, quod solus neque iure iurando neque obsidibus teneretur. 10 Sed peius victoribus Sequanis quam Haeduis victis accidisse, propterea quod Ariovistus, rex Germa-norum, in eorum finibus consedisset tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius Galliae, oc-cupavisset et nunc de altera parte tertia Sequanos decedere iuberet, propterea quod paucis mensibus ante Harüdum milia hominum viginti quattuor ad eum venis-sent, quibus locus ac sedes pararentur. 11 Futurum esse paucis annis, uti omnes ex Galliae finibus pelle-rentur atque omnes Germani Rhenum transient: neque enim conferendum esse Gailicum cum Germa-norum agro, neque hanc consuetudinem victDs cum ilia comparandam. 12 Ariovistum autem, ut semel Gallorum copias proeiio vicerit (quod proelium factum sit ad MagetobrTgam), süperbe et crudeliter imperare, obsides nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla cruciatusque edere, si qua res non ad nutum aut ad voluntatem eius facta sit. 13 Hominem esse barbarům, iracundum, temerarium; non posse eius impéria diutius sustineri. 14 Nisi quid in Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis idem esse faciendum, quod Helvetii fe-cerint, ut domo emigrent, aliud domicilium, alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque, quaecum-que accidat, experiantur. 15 Haec si enuntiata Ariovisto sint, non dubitare, quin de omnibus obsidibus, qui apud eum sint, gravissimum supplicium sumat. 16 Caesarem vei auctoritate sua atque exercitus vel recenti victoria vel nomine populi Romani deterrere posse, ne maior multitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque omnem ab. Ariovisti iniuria posse defen-dere. 32 Hac oratione ab Diviciäco habita omnes, qui ade-rant, magno fletu auxilium a Caesare petere coeperunt. 2 Animadvertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil earum rerum facere, quas ceteri řacerent, sed tristes capite demisso terram intueri. Eius rei quae causa esset, miratus ex ipsis quaesiit. 3 Nihil Sequani responded, sed in eadem tristitiataciti permanere. Cum ab his saepius quaereret neque ullam omnino vo-cem exprimere posset, idem Diviciäcus Haeduus responds: 4 hoc esse miseriorem et graviorem fortunám Sequanorum quam reliquorum, quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare auderent ab-sentisque Ariovisti crudelitatem, velut si coram ades- 57 set, horrerent, propterea quod reliquis tarnen fugae facultas daretur, Sequanis vera, qui intra fines suos Ario-vistum recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent, omnes cruciatus essent perferendi. CAESAR CUM ARIOVISTO AGERE CONATUR 33 His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit pollicitusque est sibi earn rem curae fu-turam: magnam se habere spem et beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriis fac-turum. Hac oratione habita concilium dimisit 2 Et secundum ea multae res eum hortabantur, quare sibi earn rem cogitandam et suscipiendam putaret, imprimis, quod Haeduos, fratres consanguineosque sae-penumero a senátu appellatos, in Servitute atque in di-cione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intelfegebat; quod in tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et rei publicae esse arbitrabatur. 3 Paulatim autem Germa-nos consuescere Rhenum transire et in Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano peri-culosum videbat; a neque sibi homines feros ac bar-baros temperaturos existimabat, quin, cum omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutonique fe-cissent, in provinciám exirent atque inde in Italiam con-tenderent; quibus rebus quam maturrime occur-rendum putabat. 5 Ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus nonvideretur. 34 Quamobrem placuit et, ut ad Ariovistum legatos mít-teret, qui ab eo postularent, uti aliquem locum medium utriusque colloquio deligeret: velle sese de re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi Ariovistus respondit 2 si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum venturum fuisse; si quid ille se velit, ilfum ad se venire oportere. 3 Praeterea se neque sine exercitu in eas partes Galliae venire audere, quas Caesar possideret, neque exercitum sine magno com-meatu atque molimento in unum locum contrahere posse. 4 Sibi autem mirum videri, quid in sua Gallia, quam bello vicisset, aut Caesari aut omnino populo Romano negotii esset. 35 His responsis ad Caesarem relatis iterum ad eum Caesar legatos cum his mandatis mittit: 2 quoniam tanto suo populique Romani beneficio affectus, cum in consuiatu suo rex atque amicus a senátu appeilatus esset, hanc sibi populoque Romano gratiam referret, ut in colloquium venire invitatus gravaretur neque de communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret, haec esse, quae ab eo postularet: 3 primům, ne quam multitudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde obsides, quos haberet ab Hae-duis, redderet Sequanisque permitteret, ut, quos illi ha-berent, voluntate eius reddere illis liceret; neve Haeduos iniuria lacesseret neve his sociisque eorum bellum inferret. 4 Si id ita fecisset, sibi populoque Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo fu-turam; si non impetraret, sese, quoniam M. MessalaM. Pisone consulibus senatus censuisset, uti, quicumque Galliam provinciám obtineret, quod commodo rei publicae facere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defenderet, se Haeduorum iniurias non neglect u rum. 36 Ad haec Ariovistus respondit: ius esse belli, ut, qui vicissent, iis, quos vicissent, quemadmodum vellent, imperarent; item populum Romanům victis non ad al-terius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. 2 Si ipse populo Romano non praescribe-ret, quern ad modum suo iure uteretur, non oportere se a populo Romano in suo iure impediri. 3 Haeduos sibi, quoniam belli fortunám temptassent et armis congressi ac superati essent, stipendiaries esse factos. 4 Magnam Caesarem iniuriam facere, qui suo adventu vectigalia sibi deteriora faceret. 5 Haeduis se obsides redditurum non esse neque his neque eorum soeiis iniuria bellum illaturum, si in eo manerent, quod convenisset, stipendiumque quotannis penderent; si id non fecissent, longe his fratemum nomen populi Romani afuturum. 6 Quod sibi Caesar denuntiaret se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem secum sine sua pernicie contendisse. 1 Cum vellet, congrederetur: inteilec-turum, quid invicti German!, exercitatissimi in armis, qui inter annos quattuordecim tectum non subissent, vir-tute posse nt. CAESAR MAGNISITINERIBUS AD ARIOVISTUM CONTENDIT... 37 Haec eodem tempore Caesari mandata refereban-tur et legáti ab Haeduis et a Treveris veniebant: 2 Hae-dui questum, quod Harüdes, qui nuper in Galliam transportati essent, fines eorum popularentur: sese ne obsidibus quidem datis pacem Ariovisti redimere potu-isse; 3 Treveri autem pagos centum Sueborum ad ri-pas Rheni consedisse, qui Rhenum transire cona-rentur; his praeesse Nasuam et Cimberium fratres. 4 Quibus rebus Caesar vehementer commotus matu-randum sibi existimavit, ne, si nova manus Sueborum cum veteribus copiis Ariovisti se coniunxisset, minus facile resisti posset. 5 Itaque re frumentaria, quam ce-lerrime potuit, comparata magnis itineribus ad Ariovistum contendit. ... ET OPPIDUM VESONTIONEM OCCUPAT. 38 Cum tridui viam processisset, nuntiatum est ei Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Ve-sontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum, contendere [,triduique viam a suis finibus processisse]. 2 id ne accideret, magnopere sibi praecavendum Caesar existimabat. 3 Namque omnium rerum, quae ad bellum usui erant, summa erat in eo oppido facultas, 4 idque natura loci 58 sic muniebatur, ut magnam ad ducendum bellum daret facultatem, propterea quod tlumen Dubis ut circino cir-cumductum paene totum oppidum cingit; 5 reliquum spatium, quod est non amplius pedum mille sescen-torum, qua tlumen intermittit, mons continet magna altitudine, ita ut radices eius montis ex utraque parte ri-pae fiuminis contingant. e Hune murus circumdatus ar-cem efficit et cum oppido coniungit. 7 Hue Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit oceu-patoque oppido ibi praesidium collocat. MAGNUS TIMOR EXERCITUM ROMANŮM OCCUPAT. 39 Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa moratur, ex percontatione no-strorum vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui in-genti magnitudine corporum Germanos, ineredibili vir-tute atque exercitatione in armis esse praedicabant (saepenumero sese cum his congressos ne vultum qui-dem atque aciem oculorum dicebant ferre potuisse), tantus subito timor omnem exercitum oceupavit, ut non medioeriter omnium mentes animosque perturba-ret. 2 Hic primům ortus est a tribunis militum, praefectis re-liquisque, qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militari usům habebant; 3 quorum alius aliä causa illatä, quam sibi ad proficiscendum ne-cessariam esse diceret, petebat, ut eius voluntate dis-cedere liceret; nonnulli pudore adducti, ut timoris su-spicionem vitarent, remanebant. 4 Hi neque vultum fingere neque interdum lacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fátum querebantur aut cum fa-miliaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris testamenta obsignabantur. 5 Horum vocibus ac timore paulatim etiam ii, qui magnum in castris usum habebant, milites centuriones-que quique equitatui praeerant, perturbabantur. 6 Qui se ex his minus timidos existimari volebant, non se hostem vereri, sed angustias itineris et magnitudinem sil-varum, quae inter ipsos atque Ariovistum intercede-rent, aut rem frumentariam, ut satis commode suppor-tari posset, timere dicebant. 7 Nonnulli etiam Caesari nuntiabant, cum castra moveri ac signa ferri iussisset, non fore dicto audientes milites neque propter timorem signa laturos. CAESAR, POSTQUAM ORATIONE MENTES OMNIUM CONVERTIT, EXERCITUM CONTRA ARIOVISTUM DUCIT 41 Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi illata est, 2 princepsque decima legio per tribunos militum ei gratias egit, quod de se optimum judicium fecisset, seque esse ad bellum gerendum para-tissimam confirmavit 3 Deinde reliquae legiones cum tribunis militum et primorum ordinum centurionibus egerunt, uti per eos Caesari satisfacerent: se neque umquam dubitasse neque timuisse neque de summa belli suum iudicium, sed imperatoris esse existima-visse. 4 Eorum satisfaction e accepta et itinere exquisito per Diviciäcum, quod ex Galfis ei maximám fidem habebat, ut milium amplius quinquaginta circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta vigilia, ut dixerat, profec-tus est. 5 Septimo die, cum iter non intermitteret, ab ex-ploratoribus certior factus est Ariovisti copias a nostris miiia passuum quattuor et viginti abesse. CAESAR ARIOVISTUM CONVENIT 42 Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quod antea de colloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius accessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit condicionem Caesar iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id, quod antea petenti denegasset, ultro polliceretur, 3 magnamque in spem veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiis cognitis suis postulates fore, uti pertinaciä desisteret. 4 Dies colloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe ultro citroque cum legáti inter eos mitterentur, Ariovistus postulavit, ne quern peditem ad colloquium Caesar adduceret; vereri se, ne per insidias ab eo cir-cumveniretur; uterque cum equitatu veniret: alia ra-tione sese non esse venturum. 5 Caesar, quod neque colloquium interpositä causa tolli volebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis equitibus detractis eo legionarios milites legionis decimae, cuä maxime confidebat, impo-nere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset, haberet. 6 Quod cum fieret, non irridicuie quidam ex militibus decimae legionis dixit plus, quam pollicitus esset, Caesarem facere: pollicitum se in co-hortis praetoriae loco decimam legionem habiturum, ad equum rescribere. 43 Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. 2 Hie locus aequum fere spatium a castris utriusque aberat. Eo, ut erat dictum, ad colloquium ve-nerunt. Legionem Caesar, quam equis devexerat, pas-sibus ducentis ab eo tumulo constituit; item equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. 3 Ariovistus, ex equis ut colloquerentur et praeter se denos ad colloquium adducerent, postulavit 4 Ubi eo ventum est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit: quod rex appellatus esset a senátu, quod amicus, quod munera amplissime missa; quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum offi-ciis consuesse tribui docebat; 5 ilium, cum neque adi-tum neque causam postulandi iustam haberet, benefi-cio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecu-tum. 6 Docebat etiam, quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Haeduis intercederent, 7 quae senatus consulta, quotiens quamque honorifica in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principátům Haedui tenuissent, prius etiam, quam nostram 59 amicitiam appetissent. s Populi Romani hanc esse consuetudínem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores veíit esse; quod vero ad amicitiam populi Romani attu-lissent, id iis eripi quis pati posset? 9 Postulavit deinde eadem, quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum inferred obsides redderet; si nullam partem Germanorum domům remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire pateretur. 44 Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit: 2 Transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et arcessi-tum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domům propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas, obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quod victores victis imponere consuerint. 3 Non sese Gallis, sed Gallos sibi bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppu-gnandum venisse ac contra se castra habuisse; eas omnes copias uno a se proelio pulsas ac superatas esse. 4 Si iterum experiri velint, se iterum paratům esse decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod sua voluntate ad id tempus pepende-rint. 5 Amicitiam populi Romani sibi ornamento et praesidio, non detrimento esse oportere [atque se hac spe pe-tisse]. Si per populum Romanům stipendium remittatur et dediticii subtrahantur, non minus se libenter recusa-turum populi Romani amicitiam quam appetierit. e Quod multitudinem Germanorum in Galiiam traducat, id se sui muniendi, non Galliae oppugnandae causa fa-cere: eius rei testimonium esse, quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit, sed defenderit. 7 Se prius in Galiiam venisse quam populum Romanům. Numquam ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. 8 Quid sibi vellet? Cur in suas possessiones veniret? Provinciám suam hanc esse Galiiam, sicut iilam nostram. Ut ipsi concedi non oporteret, si in nostras fines impetum faceret, sie item nos esse iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. 9 Quod a senátu Haeduos amicos ap-pellatos diceret, non se tam barbarům neque tam im-peritum esse rerum, ut non sciret neque bello Allo-brogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse neque ipsos in his contentionibus, quas Haedui secům et cum Sequanis habuissent, auxilio populi Romani usos esse. 10 Debere se suspicari simulatä Caesarem amicitiä, quod exercitum in Gallia habeat, sui opprimendi causa habere. 11 Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus, sese ilium non pro amico, sed pro hoste habiturum. 12 Quodsi eum interfecerit, multis se nobiii-bus principibusque populi Romani gratum esse fac-turum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. 13 Quodsi decessisset et Itbe-ram possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se ilium praernio remuneraturum et, quaecumque beila geri vellet, sine ullo eius labore et periculo confec-turum. 45 Multa a Caesare in earn sententiam dicta sunt, quare negotio desistere non posset: Neque suam neque populi Romani consuetudinem pati, uti optime me-ritos socios desereret, neque se iudicare Galiiam po-tius esse Ariovisti quam populi Romani. 2 Bello supera-tos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, qui-bus populus Romanus ignovisset neque stipendium imposuisset. 3 Quodsi antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi Romani iustissímum esse in Gallia impérium; si judicium senatus observari oporteret, iiberam debere esse Galiiam, quam bello victam suis legibus uti voluisset. 46 Dum haec in colloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites Ariovisti propius tumulům accedere et ad nostras adequitare, fapides telaque in nostras coni-cere. 2 Caesar loquendi finem fecit seque ad suos rece-pit suisque imperavit, ne quod omnino telum in hostes reicerent 3 Nam etsi sine ullo periculo legion is delectae cum equitatu proelium fore videbat, tarnen commit-tendum non putabat, ut pulsis hostibus dici posset eos ab se perfidem in colloquio circumventos. 4 Posteaquam in vulgus militum elatum est, qua arro-gantia in colloquio Ariovistus usus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque in nostras eius equites fecis-sent eaque res colloquium diremisset, multo maiorala-critas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum est. ARIOVISTUS NUNTIOS CAESARIS IN CATENAS CONICIT 47 Biduo post Ariovistus ad Caesarem iegatos misit: velie se de iis rebus, quae inter eos agi coeptae neque perfeetae essent, agere cum eo; uti aut iterum colloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, ex suis legatis aliquem ad se mitteret. 2 Colloquendi Caesari causa visa non est, et eo magis, quod pridie eius diei Germani retineri non potuerant, quin in nostras tela conicerent. 3 Legatum ex suis sese magno cum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturum existimabat. 4 Commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C. Valeri Caburi filium, summa virtute et humanitate adu-lescentem, cuius pater a C. Valerio Flacco civitate do-natus erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa iam Ariovistus longinqua consue-tudine utebatur, et quod in eo peccandi Germanis causa non esset, ad eum mittere et una M. Metium, qui hospitio Ariovisti utebatur. 5 His mandavit, ut, quae diceret Ariovistus, cognoscerent et ad se referrent. 6 Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset, exercitu suo praesente conciamavit: quid ad se veni-rent? an speculandi causa? Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit. 60 CLADES GERMANORUM 51 Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris, quod satis esse visum est, reliquit, alarios omneš in conspectu hostium pro castris minoribus constituit, quod minus muititudine militum legionariorum pro hostium numero valebat, ut ad speciem alahis uteretur. Ipse triplici instructs acie usque ad castra hostium access it. 2 Tum demum necessario Germani suas copias castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus intervals Harüdes, Marcomannos, Triböcos, Vangiönes, Nemeteš, Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris circumdederunt, ne qua spes in fuga reiinquere-tur. 3 Eo mulieres imposuerunt, quae ad proelium profi-ciscentes passis manibus flentes implorabant, ne se in servitutem Romanis traderent. 52 Caesar singulis legionibus singulos legatos et quae-storem praefecit, uti eos testes suae quisque virtutis haberet; 2 ipse a dextro cornu, quod earn partem minime firmám hostium esse animadverterat, proelium commisit. 3 Ita nostri acriter in hostes signo dato impe- tum fecerunt, itáque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spa-tium pila in hostes coniciendi non daretur. Relictis pilis comminus gla-diis pugnatum est. a At Germani ce-leriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exce-perunt. 5 Reperti sunt complures nostri, qui in phalangem insilirent et scuta manibus revellerent et desu-per vulnerarent. 6 Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer muititudine suorum nostram aciem premebant. 7 id cum animadvertisset P. Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii, qui inter aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit. 53 Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nee prius fugere destiterunt, quam ad flumen Rhenum pervenerunt. 2 ibi perpauci aut viribus confisi tranare contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt. 3 In his fuit Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ri-pam nactus eä profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri interfecerunt. 4 Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Suebä natione, quam domo secům duxe-rat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera capta est. 5 C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. 6 Quae quidem res Cae-sari non minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiärem et hospitem, ereptum ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate de tanta voiuptate et gratulatione quicquam fortuna demi-nuerat. 7 Is se praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse incolumem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est. DE SUEBORUM GENERE (IV1-3) IV1 3 Sueborum gens est longe maxima et bellicosis-sima Germanorum omnium. 4 Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi causa suis ex finibus educunt. 5 Reliqui, qui domi manserunt, se atque illos alunt; hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi domi remanent 6 Sic neque «gri cultura nee ratio atque usus belli intermittitur. 7 Sed privati ac separati agri apud eos nihil est, neque longius anno remanere uno in loco colendi causa licet, s Neque multum frumento, sed maximám partem lacte atque pecore vivunt multumque sunt in venationibus; 9 quae res et cibi genere et cotidiana exercitatione et libertate vitae, quod a pueris nullo officio aut disciplina assue-facti nihil omnino contra voluntatemfaciunt, et vires alit et immani corporum magnitudine homines efficit. 10 Atque in earn se consuetudinem adduxerunt, ut locis fri-gidissimis neque vestitus praeter peiles habeant quicquam, quarum propter exiguitatem magna est corporis pars aperta, et laventur in fluminibus. 2 Mercatoribus est aditus magis eo, ut quae belio ce-perint quibus vendant habeant, quam quo ullam rem ad se importari desiderent. 2 Quin etiam iumentis, quibus 61 maxime Gaíli delectantur quaeque impenso parant pretio, Germani importatis non utuntur, sed quae sunt apud eos nata, parva atque deformia, haec cotidiana exercitatione, summi ut sint laboris, efficiunt. 3 Eque-stribus proeliis saepe ex equis desiliunt ac pedibus proeliantur, equosque eodem remanere vestigio as-suefecerunt, ad quos se celeriter, cum usus est, reci-piunt; 4 neque eorum moribus turpius quicquam aut inertius habetur quam ephippiis uti. 5 Itaque ad quem-vis numerům ephippiatorum equitum quamvis pauci adire audent e Vinum omnino ad se importari non pa-tiuntur, quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines atque effeminari arbitrantur. 3 Publice maximám putant esse laudem quam latis-sime a suis finibus vacare agros: hac re significari magnum numerům civitatum suam vim sustinere non po-tuisse. 2 Itaque una ex parte a Suebis circiter milia pas-suum centum agri vacare dicuntur. 3 Ad alteram partem succedunt Ubii, quorum fuit civitas ampia atque florens, ut est captus Germanorum; hi paulo sunt quam eiusdem generis ceteri humaniores, propterea quod Rhenum attingunt multumque ad eos mercatores ven-titant. 4 Hos cum Suebi multis saepe bellis experti propter amplitudinem gravitatemque civitatis finibus expellere non potuissent, tarnen vectigales sibi fece-runt ac muito humiliores infirmioresque redegerunt. CAESAR RHENUM transgreditur (IV16-19) 16 Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum esse transeundum; quarum ilia fuit iustissima, quod, cum videret Germanos tarn facile im-pelli, ut in Galliam venirent, suis quoque rebus eos ti-mere voluit, cum inteliegerent et posse et audere populi Romani exercitum Rhenum transire. 17 Sed navibus transire neque satis tutum esse arbitra-batur neque suae neque populi Romani dignitatis esse statuebat. 2 Itaque, etsi summa difficuítas faciendi pontis proponebatur propter latitudinem, rapiditatem altitudinemque fluminis, tarnen id sibi contendendum aut aliter non traducendum exercitum existimabat. 18 Diebus decern, quibus materia coepta erat compor-tari, omni opere effecto exercitus traducitur. 2 Caesar ad utramque partem pontis firmo praesidio relicto in fi- nes Sugambrorum contendit. 3 Interim a compluribus civitatibus ad eum legáti veniunt; quibus pacem atque amicitiam petentibus Hberaliter respondet obsidesque ad se adduci iubet. a At Sugambrí ex eo tempore, quo pons institui coeptus est, fuga comparata hortantibus iis, quos ex Tencteris atque Usipetibus apud se habe-bant, finibus suis excesserant suaque omnia exporta-verant seque in solitudinem ac silvas abdiderant. 19 Caesar paucos dies in eorum finibus moratus omnibus vicis aedificiisque incensis frumentisque succisis se in fines Ubiorum recepit atque his auxilium suum pollicitus, si ab Suebis premerentur, haec ab iis cognovit: 2 Suebos, posteaquam per exploratores pontem fieri compehssent, more suo concilio habito nuntios in omnes partes dimisisse, uti de oppidis demigrarent, li- 62 beros, uxores suaque omnia in silvis deponerent atque omnes, qui arma ferre possent, unurn in locum convenient. 3 Hunc esse delectum medium fere regionům earum, quas Suebi obtinerent; hie Romanorum adventům exspectare atque ibT decertare constituisse. 4 Quod ubi Caesar comperit, omnibus his rebus con- 20 Exigua parte aestatis reiiqua Caesar, etsi in his locis, quod omnis Gallia ad septentriones vergit, maturae sunt hiemes, tarnen in Britanniam proficisci contendit, 2 quod omnibus fere Gallicis bellis hostibus nostris inde subministrata auxilia intellegebat et, si tempus anni ad bellum gerendum deficeret, tarnen magno sibi usui fore arbitrabatur, si modo insulam adisset, genus hominum perspexisset, loca, portus, aditus cognovisset; quae omnia fere Gallis erant incognita. 3 Neque enim temere praeter mercatores illo adit quisquam neque his ipsis quicquam praeter oram maritimam atque eas regiones, quae sunt contra Galliam, notum est. 4 Itaque evocatis ad se undique mercatoribus, neque quanta esset insu-lae magnitudo, neque quae aut quantae nationes inco-lerent, neque quern usum belli haberent aut quibus in-stitutis uterentur, neque qui essent ad maiorum navium multitudinem idonei portus, reperire poterat. 21 Ad haec cognoscenda, priusquam periculum face-ret, idoneum esse arbitratus C. Volusěnum cum navi longa praemittit. 2 Huic mandát, ut exploratis omnibus rebus ad se quam primům revertatur. 3 Ipse cum omnibus copiis in Morinos proficiscitur, quod inde erat bre-vissimus in Britanniam traiectus. 4 Hue naves undique ex finitimis regionibus et, quam superiore aestate ad Veneticum bellum fecerat, classem iubet convenire. 9 Volusenus perspectis regionibus, quantum ei faculta-tis dari potuit, qui navi egredi ac se barbaris committere non auderet, quinto die ad Caesarem revertitur quae-que ibi perspexisset renuntiat. fectis, quarum rerum causa exercitum traducere constituent, ut Germanis metum iniceret, ut Sugambros ulcisceretur, ut Ubios obsidione liberaret, diebus om-nino XVIII trans Rhenum consumptis satis et ad laudem et ad utilitatem populi Romani profectum arbitratus se in Galliam recepit pontemque rescidit. 22 3 Caesar navibus circiter LXXX onerariis coactis, quot satis esse ad duas transportandas Iegiones exi-stimabat, quod praeterea navium longarum habebat, id quaestori, le-gatis praefectisque distribuit. 4 Hue accedebant XVIII onerariae naves, quae ex eo loco a milibus passuum VIII vento tenebantur, quominus in eundem portům venire possent: has equitibus tribuit. 5 Reiiquum exercitum Q. Titurio Sabino et L. Auruncu-leio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagos Morinorum, a quibus ad eum legáti non venerant, du-cendum dedit; 6 P. Suipicium Rufum legatum cum eo praesidio, quod satis esse arbitrabatur, portům tenere iussit. 23 His constitutis rebus nactus idoneam ad navi-gandum tempestatem tertia fere vigilia naves solvit equitesque in ulteriorem portům progredi et naves conscendere et se sequi iussit. 2 A quibus cum paulo tardius esset administratum, ipse hora diei circiter quarta cum primis navibus Britanniam attigit atque ibi in omnibus collibus expositas hostium copias armatas conspexit. 3 Cuius loci haec erat natura atque ita mon-tibus mare continebatur, uti ex locis supehoribus in li-tus telum adigi posset. 4 Hunc ad egrediendum nequa-quam idoneum locum arbitratus, dum reliquae naves eo convenirent, ad horam nonam in ancoris exspecta-vit. 5 Interim legatis tribunisque militum convocatis, et quae ex Voluseno cognovisset et quae fieri vellet, ostendit monuitque, ut rei militaris ratio maximeque maritimae res postularent, quae celerem atque instabilem motum haberent, ut ad nutum et ad tempus omnes res ab iis administrarentur. 6 His dimissis et ventum et aestum uno tempore nactus secundum dato signo et sublatis ancoris circiter milia passuum septem ab eo loco progressus aperto ac piano litore naves constituit. 24 At barbari consilio Romanorum cognito praemisso equitatu et essedariis, quo plerumque genere in proe-liis uti consuerunt, refiquis copiis subsecuti nostras navibus egredi prohibebant. 2 Erat ob has causas summa difficultas, quod naves propter magnitudinem nisi in alto constitui non poterant, miiitibus autem ignotis locis, impeditis manibus, magno et gravi onere armorum oppressis simul et de navibus desiliendum et in flucti- CAESAR IN BRITANNIAM PROFICISCITUR (IV20-36) 63 bus consistendum et cum hostibus erat pugnandum, 3 cum Uli aut ex arido aut paulum in aquam progressi omnibus membris expeditis, notissimis locis audacter tela conicerent et equos insuefactos incitarent. 4 Qui- 25 Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et species erat barbaris inusitatior et motus ad usum expeditior, paulum removeri ab onerariis navibus et remis incitari et ad latus apertum hostium constitui atque inde fundis, sagittis, tormentis hostes propelli ac submoveri iussit; quae res magno usui nostris fuit. 2 Nam et navium figura et remorum motu et inusitato genere tormentorum permoti barbari constiterunt ac paulum modo pedem rettulerunt. 3 At nostris militibus cunctantibus, maxime propter aititudinem maris, qui decimae legionis aquilam ferebat, obtestatus deos, ut ea res legioni feliciter eveniret: „Desilite", inquit, „com-militones, nisi vuitis aquilam hostibus prodere; ego certe meum rei publicae atque imperátori officium praestitero." 4 Hoc cum voce magna dixisset, se ex navi proiecit atque in hostes aquilam ferre coepit. 5 Turn nostri cohortati inter se, ne tantum dedecus ad-mitteretur, universi ex navi desiluerunt. e Hos item ex proximis navibus cum conspexissent, subsecuti hostibus appropinquaverunt. 26 Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tarnen, quod neque ordines servare neque firmiter insistere neque signa subsequi poterant atque alius alia ex navi, quibuscumque signis occurrerat, se aggregabat, ma-gnopere perturbabantur; 2 hostes vero notis omnibus vadis, ubi ex litore aliquos singulares ex navi egredien-tes conspexerant, incitatis equis impeditos adorieban-tur, plures paucos circumsistebant, 3 aiü ab latere aperto in universos tela coniciebant. 4 Quod cum ani-madvertisset Caesar, scaphas longarum navium, item speculatoria navigia militibus compleri iussit et, quos (aborantes conspexerat, his subsidia submittebat 5 Nostri, simul in arido constiterunt, suis omnibus con-secutis in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam bus rebus nostri perterriti atque huius omnino generis pugnae imperiti non eadem alacritate ac studio, quo in pedestribus uti proeliis consuerant, utebantur. dederunt; neque longius prosequi potuerunt, quod equites cursum tenere atque insulam capere non po-tuerant. Hoc unum ad pristinam fortunám Caesari de-fuit. 27 Hostes proelio superati, simulatque se ex fuga rece-perunt, statim ad Caesarem legatos de pace miserunt: obsides daturas quaeque imperasset sese facturos esse polliciti sunt. 28 His rebus pace confirmata post diem quartum, quam est in Britanniam ventum, naves XVIII, de quibus supra demonstratum est, quae equites sustulerant, ex superiore pörtu leni vento solverunt. 2 Quae cum ap-propinquarent Britanniae et ex castris viderentur, tanta tempestas subito coorta est, ut nulla earum cursum tenere posset, sed aliae eodem, unde erant profectae, referrentur, aliae ad inferiorem partem insulae, quae est propius solis occasum, magno suo cum periculo dei-cerentur; 3 quae tarnen ancoris iactis cum fluctibus complerentur, necessario adversa nocte in altum pro-vectae continentem petierunt. 29 Eadem nocte accidit, ut esset luna plena, qui dies maritimos aestus maximos in Oceano efficere consue-vit, nostrisque id erat incognitum. 2 !ta uno tempore et longas naves, quibus Caesar exercitum transportan-dum curaverat quasque in aridum subduxerat, aestus complebat et onerarias, quae ad ancoras erant deliga-tae, tempestas afflictabat, neque ulla nostris facultas aut administrandi aut auxiliandi dabatur. 3 Compluri-bus navibus fractis reliquae cum essent funibus, ancoris reliquisque armamentis amissis ad navigandum inu-tiles, magna, id quod necesse erat accidere, totius ex-ercitus perturbatio facta est. a Neque enim naves erant aliae, quibus reportari possent, et omnia deerant, quae ad reficiendas naves erant usui, et, quod omnibus con- síabat hiemari in Gallia oportere, frumentum his in locis in hiemem provisum non erat. 30 Quibus rebus cognitis principes Britanniae, qui post proelium ad Caesarem convenerant, inter se collocuti, cum et equites et naves et frumentum Romanis deesse intellegerent et paucitatem militum ex castrorum exi-guitate cognoscerent, 2 quae hoc erant etiam angu-stiora, quod sine impedimentis Caesar legiones trans-portaverat, optimum factu esse duxerunt rebellione facta frumento commeatuque nostros prohibere et rem in hiemem producere, quod his superatis aut reditu in-terclusis neminem postea belli inferendi causa in Bri-tanniam transiturum confidebant. 3 Itaque paulatim ex castris discedere ac suos clam ex agris deducere coe-perunt. 31 At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tarnen et ex eventu navium suarum et ex eo, quod obsi-des dare intermiserant, fore id, quod accidit, suspica- VI 11 Guoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur de Galliae Germaniaeque mori-bus et quo differant hae nationes inter sese proponere. 2 In Gailia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis, sed paene etiam in singulis domibus factiones sunt, 3 earumque factionum principes sunt, qui summam auctoritatem eorum iudicio habere exi-stimantur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat; 4 idque eius rei causa antiquitus institutům videtur, ne quis ex plebe contra potentiorem auxilii egeret; suos enim quisque opprimi et circumveniri non patitur, neque, aliter si fa-ciat, ullam inter suos habet auctoritatem. 5 Haec ea-dem ratio est in summa totius Galliae; namque omnes civitates divisae sunt in duas partes. 12 Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Haedui, alterius Sequani. 2 Hi cum per se-minus valerent, quod summa auctoritas antiquitus erat in Haeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germa-nos atque Ariovistum sibi adiunxerant eosque ad se magnis iacturis pollicitationibusque perduxerant. 3 Proeliis vera compluribus factis secundis atque omni nobilitate Haeduorum interfecta tantum potentia ante-cesserant, 4 ut magnam partem clientium ab Haeduis ad se traducerent obsidesque ab his principům filios acciperent et publice iurare cogerent nihil se contra Se-quanos consilii inituros et partem finitimi agri per vim occupatam possiderent Galliaeque totius principátům obtinerent. 5 Qua necessitate adductus Diviciacus auxilii petendi causa Romam ad senatum profectus in-fecta re redierat. e Adventu Caesaris facta commuta-tione rerum, obsidibus Haeduis redditis, veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis, quod ii, qui se ad eorum amicitiam ag g reg ave rant, me-liore condicione atque aequiore imperio uti videbantur, reüquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata Sequani principátům dimiserant. 7 In eorum locum Remi successerant; quos quod adaequare apud Cae- batur. 2 Itaque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et frumentum ex agris cottidie in castra confere-bat et, quae gravissime afflictae erant naves, earum materia atque aere ad reiiquas reficiendas utebatur et, quae ad eas res erant usui, ex continent! comparari iu-bebat. 3 Itaque, cum summo studio a militibus admini-straretur, XII navibus amissis, reliquis ut navigari commode posset, effecit. 36 Eodem die iegati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt. 2 His Caesar numerům obsidum, quem ante imperaverat, dupücavit eosque in continentem adduci iussit, quod propinqua die aequinoctii infirmis navibus hiemi navigationem subiciendam non existi-mabat. 3 Ipse idoneam tempestatem nactus paulo post mediam noctem naves solvit; quae omnes incolumes ad continentem pervenerunt; 4 sed ex iis onerariae duae eosdem, quos reliquae, portus capere non potue-runt et paulo infra delatae sunt. sarem gratia intellegebatur, ii qui propter veteres inimi-citias nulio modo cum Haeduis coniungi poterant se Remis in clientelam dicabant. 8 Hos Uli diligenter tue-bantur: ita novam et repente collectam auctoritatem te-nebant. 9 Eo tarnen statu res erat, ut longe principes Haedui haberentur, secundum locum dignitatis Remi obtinerent. 13 In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore, genera sunt duo: nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audet per se, nulli adhibetur consilio. 2 Plerique, cum aut aere alieno aut magnitudinetributorum aut iniuria potentiorum pre-muntur, sese in servitutem dicant nobilibus, quibus in hos eadem omnia sunt iura quae dominis in servos. 3 Sed de his duobus generibus alterum est druidum, al-terum equitum. 4 UN rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata procurant, religiones interpretantur; ad hos magnus adulescentium numerus discipiinae causa concurrit magnoque hi sunt apud eos honore. 5 Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt, et si quod est facinus admissum, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, idem decer-nunt, praemia poenasque constituunt: e si qui aut pri-vatus aut popuius eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos est gravissima. 7 Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant, neque his petentibus ius redditur neque honos ullus communicatur. s His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. 9 Hoc mortuo aut, si qui ex reliquis excellit dignitate, succedit aut, si sunt plures pares, suffragio druidum deligitur; nonnumquam etiam armis de principátu contendunt. 10 Hi certo anni tempore in finibus Camutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco consecrato. Hue omnes undique, DE GALLIAE MORIBUS (V111 -20) 65 qui controversias habent, conveniunt eorumque decrees iudiciisque parent, n Disciplina in Britannia re-perta atque inde in Galiiam translata existimatur; et nunc qui diiigentius earn rem cognoscere volunt ple-rumque iilo discendi causa proficiscuntur. 14 Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis pendunt. 2 Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinám conveniunt et a parenti-bus propinquisque mittuntur. 3 Magnum ibi numerům versuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli vice-nos in disciplina permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus, Graecis litteris utantur. 4 Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod neque in vulgus disciplinám efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere (quod fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant). 5 In primis hoc volunt persuadere, non interire animas, sed ab aiiis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metu mortis neglecto. 6 Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum im-mortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. 15 Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit (quod ante Caesaris adventům fere quotannis accidere solebat, uti aut ipsi iniurias in-ferrent aut illatas propulsarent,) omnes in bello versan-tur, 2 atque eorum ut quisque est genere copiisque am-plissimus, ita plurimos circum se ambactos clientes-que habet. Hane unam gratiam potentiamque nove-runt. 16 Natio est omnis Gallorum admodum dedita religio-nibus atque ob earn causam, 2 qui sunt affecti graviori-bus morbis quique in proeliis periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant aut se immolaturos vovent administrisque ad ea sacrificia druidibus utun-tur, 3 quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorum immortalium numen placari arbi-trantur, publiceque eiusdem generis habent instituta sacrificia. 4 Alii immani magnitudine simulacra habent, quorum contexta viminibus membra vivis hominibus complent; quibus succensis circumvents flamma ex-animantur homines. 5 Supplicia eorum, qui in furto aut latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi, gratiora dis immortalibus esse arbitrantur; sed cum eius generis copia deficit, etiam ad innocentium supplicia descen-dunt. 21 Germani multum ab hac consuetudine differunt Nam neque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. 2 Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvan-tur, Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos nefamaqui-dem acceperunt. 3 Vita omnis in venationibus atque in studiis rei miiitaris consistit; a parvis iabori ac duritiae student. 4 Qui diutissime impuberes permanserunt, maximám inter suosferunt laudem: hoc ali staturam, ali 17 Deorum maxime Mercurium colunt; (huius sunt plu-rima simulacra, hunc omnium inventorem artium fe-runt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximám arbitrantur) post hunc Apoliinem et Martern et lovem et Minervám. 2 De his eandem fere quam reliquae gentes habent opinionem: Apoliinem morbos depel-iere, Minervamoperum atqueartificioruminitiatradere, lovem impérium caelestium tenere. Martern bella regere. 3 Huic, cum proelio dimicare constituerunt, ea, quae bello ceperint, plerumque devovent; cum supera-verunt, animalia capta immolant, reliquas res in unum locum conferunt 4 Multis in civitatibus harum rerum exstructos tumuios locis consecratis conspicari licet; 5 neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut capta apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei supplicium cum cruciatu constitutum est. 18 Galii se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque ab druidibus proditum dicunt. 2 Ob earn causam špatia omnis temporis non numero dierum, sed noc-tium finiunt; dies natales et mensum et annorum initia sic observant, ut noctem dies subsequatur. 3 In reliquis vitae institutis hoc fere ab reliquis differunt, quod suos liberos, nisi cum adoleverunt, ut munus militiae susti-nere possint, palam ad se adire non patiunturfiliumque puerili aetate in publico in conspectu paths assistere turpe ducunt. 19 Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex suis bonis aestimatione facta cum dotibus communicant 2 Huius omnis pecuniae co-niunctim ratio habetur fructusque servantur; uter eorum vita superarit, ad eum pars utriusque cum fructibus superiorům temporum pervenit. 3 Viri in uxores si-cuti in liberos vitae necisque habent potestatem; et cum pater familiae illustriore loco natus decessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionem venit, de uxoribus in servilem modum quaestionem habent et, si compertum est, igni atque omnibus tormen-tis excruciatas interficiunt. 4 Funera sunt pro cuitu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque, quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignern inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc memoriam servi et clientes, quos ab iis dilectos esse constabat, iustis funeribus confectis una cremabantur. vires nervosque confirmari putant. 5 Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus, cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut par-vis renonum tegimentis utuntur, magna corporis parte nuda. 22 Agri culturae non student, maiorque pars eorum vic-tus in lacte, caseo, carne consistit. 2 Neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios; sed magi- DE GERMANIAE MORIBUS (VI21-28) 66 stratus ac principes in annos singuios gentibus cogna-tionibusque hominum, quique una coierunt, quantum et quo loco visum est agri, attribuunt atque anno post alio transire cogunt. 3 Eius rei multas afferunt causas: ne assidua consuetudine capti studium belli gerendi agri cultura commutent; ne latos fines parare studeant potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius quam ad frigora atque aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones dissensionesque nascuntur; a ut animi aequi-tate plebem contineant, cum suas quisque opes cum potentissimis aequari videat. 23 Civitatibus maxima laus est quam latissime circum se vastatis finibus solitudines habere. 2 Hoc proprium virtutis existimant, expulsos agris finitimos cedere neque quemquam prope se audere consistere; 3 simul hoc se fore tutiores arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. 4 Cum bellum civitas aut infert aut illa-tum defendit, magistratus, qui ei bello praesint et vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. 5 In pace nullus est communis magistratus, sed principes regionům atque pagorum inter suos ius dicunt controver-siasque minuunt. e Latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque ea iuven-tutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant. 7 Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi velint profiteantur, con-surgunt ii qui et causam et hominem probant, suumque auxilium pollicentur atque a multitudine collaudantur; 8 qui ex his secuti non sunt, in desertorum ac prodi-torum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides derogatur. 9 Hospitem violare fas non putant; qui quacumque de causa ad eos venerunt, ab iniuria prohi-bent sanctosque habent, hisque omnium domus patent victusque communicatur. 24 Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent, propter hominum mul-titudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mit-terent. 2 Itaque ea, quae fertilissima Germaniae sunt, loca circum Hercyniam silvam - quam Eratostheni et quibusdam Graecis fama notam esse video, quam iili Orcyniam appellant - Volcae Tectosages occupave-runt atque ibi consederunt; 3 quae gens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet iustitiae et bellicae laudis opinionem. 4 Nunc quoniam in eadem inopia, egestate patientiaque Germani permanent eo-dem victu et cultu corporis utuntur, 5 Galiis autem pro-vinciarum propinquitas et transmarinarum rerum noti-tia multa ad copiam atque usum largitur, 6 paulatim as-suefacti superari multisque victi proeliis ne se quidem ipsi cum illis virtute comparant. 25 Huius Hercyniae silvae, quae supra demonstrata est, latitudo novem dierum iter expedite patet; non enim aliter finiri potest, neque mensuras itinerum no-verunt. 2 Oritur ab Helvetiorum et Nemetum et Raura-corum finibus rectaque fluminis Danubii regione perti-net ad fines Dacorum et Anartium; 3 hinc se flectit sini-strorsus diversis a flumine regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinem attingit; 4 neque quisquam est huius Germaniae, qui se aut adisse ad in-itium eius silvae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut quo ex loco oriatur acceperit; 5 multaque in ea ge-nere ferarum nasci constat, quae reliquis in locis visa non sint; ex quibus quae maxime differant a ceteris et memoriae prodenda videantur, haec sunt. 26 Est bos červi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornu exsistit excelsius magisque derectum his quae nobis nota sunt cornibus; 2 ab eius summo sicut palmae ramique late diffunduntur. 3 Eadem est feminae marisque natura, eadem forma magnitudoque cor-nuum. 27 Sunt item quae appellantur alces. Harum est consi-milis capris figura et varietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque habent, 2 neque quietis causa procumbunt neque, si quo afflictae casu conciderunt, erigere sese aut sublevare possunt. 3 His sunt arbores pro cubilibus; ad eas se applicant atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. 4 Quarum ex vesti-giis cum est animadversum a venatoribus, quo se reci- 67 pere consuerint, omneš eo loco aut a radicibus subru-unt aut accidunt arbores tantum ut summa species earum stantium relinquatur. 5 Hue cum se consuetu-dine reclinaverunt, infirmas arbores pondere affligunt atque una ipsae concidunt. 28Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudine paulo infra elephantos, specie et colore et figura tauri. 2 Magna vis eorum est et magna velocitas, neque homini neque ferae, quam conspexerunt, par-eunt. Hos studiose foveis captos interficiunt. 3 Hoc se 1 Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendos proficiscitur. Ibi cognoscit de P. Clodii caede de senatusque consulto certior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, dilectum tota provincia habere instituit. 2 Eae res in Galüam Transalpi-nam celeriter perferuntur; addunt ipsi et affingunt ru-moribus Galli, quod res poscere videbatur: retineri ur-bano motu Caesarem neque in tantis dissensionibus ad exercitum venire posse. 3 Hac impulsi occasione, qui iam antese populi Romani imperio subiectos dole-rent, liberius atque audacius de bello consilia inire inci-piunt. 4 Indictis inter se prineipes Galliae conciliis silve-stribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte; hune casum ad ipsos reeidere posse demonstrant; 5 miserantur communem Galliae fortunám; omnibus pollicitationibus ac praemiis deposeunt, qui belli ini-tium faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem vindicent. e Imprimis rationem esse habendam dieunt, priusquam eorum ciandestina consilia efferantur, ut Caesar ab exercitu intercludatur. 7 Id esse facile, quod neque legiones audeant absente imperatore ex hiber-nis egredi neque imperátor sine praesidion ad legiones pervenire possit. 8 Postremo in acie praestare interfici, quam non veterem belli gioriam libertatemque, quam a maioribus aeeeperint, recuperare. CARNUTES PRINCI PES EX OMNIBUS TEMPORE CONSTITUTO BELLUM FACTUROS POLLICENTUR 3 1 Ubi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Conconne-todumno dueibus desperatis hominibus Cenabum si-gno dato coneurrunt civesque Romanos, qui nego-tiandi causa ibi constiterant, in his C. Fufium Citam, ho-nestum equitem Romanům, qui rei frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diri-piunt. 2 celeriter ad omnes Galliae civitates fama per-fertur. nam ubicumque maior atque inlustrior incidit res, clamore peragros regionesque significant; hinc alü deineeps excipiunt et proximis tradunt; 3 uttum aeeidit nam, quae Cenabi oriente sole gesta essent, ante prímam confectam vigíliám in finibus Arvernorum audita sunt, quod spatium est milium passuum circiter centum sexaginta. 4 1 Simiii ratione ibi Vercingetorix Celtilli filius, Arver- labore durant adulescentes atque hoc genere venati nis exercent, et qui plurimos ex his interfecerunt, rela in publicum cornibus, quae sint testimonio, magna ferunt laudem. 4 Sed assuescere ad homines et ma suefieri ne parvuli quidem excepti possunt. 5 Amp tudo cornuum et figura et species multum a nostroru bourn cornibus differt. e Haec studiose conquisita « labris argento circumciudunt atque in amplissimis ep lis pro poculis utuntur. nus, summae potentiae adulescens, cuius pater princ patum totius Galliae obtinuerat et ob earn causar quod regnum adpetebat, a civitate erat interfectu convocatis suis clientibus facile incendit. 2 cognito eii consilio ad arma concurritur. prohibetur a Gobanr tione patruo suo reliquísque principibus, qui har temptandam fortunám non existimabant, expellitur t oppido Gergovia. 3 non desistit tarnen atque in agr habet dilectum egentium ac perditorum. hac coac manu, quoscumque adit ex civitate, ad suam sentei tiam perducit; 4 hortatur ut communis libertatis caui arma capiant, magnisque coactis copiis adversaric suos-, a quibus paulo ant erat eiectus, expellit ex ci\ täte, rex ab suis appellatur. 5 dimittit quoque versus li gationes; obtestatur ut in fide maneant. 6 celeriter si Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos, Turonos, Ai lercos, Lemovices, Andes reliquosque omnes, q Oceánům attingunt, adiungit; omnium consensu £ eum defertur impérium. 7 qua oblata potestate omr bus his civitatibus obsides imperat, certum numeru militum ad se celeriter adduci tubet, s armorum quai turn quaeque civitas domi quodque ante tempus efl ciat constituit; in primis equitatui studet. 9 summae dil gentiae summam imperii severitatem addit; magniti dine supplicii dubitantes cogit. 10 nam maiore con CAESAR CUM VERCINGETORIGE DECERTAT (EX LIBRO VII 68 misso delicto igni atque omnibus tormentis necat, le-viore de causa auribus desectis aut singulis effossis oculis domům remittit, ut sint reliquis documento et magnitudine poenae perterreant alios. 6 His rebus in Itáliám Caesari nuntiatis, cum iam ille ur-banas res virtute Cn. Pompeii commodiorem in statum pervenisse intellegeret, in Transaipinam Galiiam pro-fectus est. 2 Eo cum venisset, magna difficultate affi-ciebatur, qua ratione ad exercitum pervenire posset. 3 Nam si legiones in provinciám arcesseret, se absente in itinere proelio dimicaturas inteílegebat; si ipse ad exercitum contenderet, ne iis quidem, qui eo tempore pa-cati viderentur, suam salutem recte committi videbat. 7 Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus earn civitatem Arvernis conciliat. 2 Progressus in Nitiobro-ges et Gabalos ab utrisque obsides accipit et magna coacta manu in provinciám Narbonem versus eruptio-nem facere contendit. 3 Qua re nuntiata Caesar omnibus consiliis antevertendum existimavit, ut Narbonem proficisceretur. 4 Eo cum venisset, timentes confirmat, praesidia in Rutenis provincialibus, Volcis Arecomicis, Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca hostibus erantfinitima, constituit, 5 partem copiarum ex provincia supplementumque, quod ex Italia adduxerat, in Helvios, qui fines Arvernorum contingunt, convenire iu-bet. 8 His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remote, quod intrare praesidia perieutosum putabat, in Helvios proficiscitur. 2 Etsi mons Cebenna, qui Arver-nos ab Heíviis diseludit, durissimo tempore anni altis-sima nive iter impediebat, tarnen diseussa nive in altitu-dinem pedum VI atque ita viis patefactis summo mili-tum labore ad fines Arvernorum pervenit. 3 Quibus op-pressis inopinantibus, quod se Cebenna ut muro muni-tos existimabant ac ne singulári quidem umquam ho-mini eo tempore anni semitae patuerant, equitibus im-perat, ut, quam latissime possint, vagentur et quam maximum hostibus terrorem inferant. a Celeriter haec fáma ac nuntiis ad Vercingetongem perferuntur; quem perterriti omnes Arverni circumsistunt atque obse-crant, ut suis fortunis consulat neu se ab hostibus diripi patiatur, praesertim cum videat omne ad se bellum translatum. 5 Quorum il!e precibus permotus castra ex Biturigibus movet in Arvernos versus. 9 At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorige usu Ventura opinione praeceperat, per causam supplementi equitatusque cogendi ab exercitu discedit, Brutum adulescentem his copiis praeficit; 2 hune monet, ut in omnes partes equites quam latissime pervagentur; daturum se operám, ne longius tri-duo a castris absit. 3 His constitutis rebus omnibus suis inopinantibus, quam maximis potest itineribus, Vien-nam pervenit. 4 Ibi nactus recentem equitatum, quem multis ante diebus eo praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermisso perfines Haeduorum in Lin-gones contendit, ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid etiam de sua salute ab Haeduis iniretur consilii, celeritate praecurreret. 5 Eo cum pervenisset, ad reli-quas legiones mittit priusque omnes in unum locum co-git, quam de eius adventu Arvernis nuntiari posset. VERCINGETORIX PLURIBUS CLADIBUS ACCEPTIS RATIONEM BELLI GERENDICOMMUTAT. quod eo oppido reeepto civitatem Biturigum se in po-testatem redacturum confidebat. 14 1 Vercingetorix tot continuis incommodis Veliau-noduni, Cenabi, Novioduni aeeeptis suos ad concilium convocat. 2 docet longe alia ratione esse bellum ge-rendum atque gestům sit; omnibus modis huic rei stu-dendum, ut pabulatione et commeatu Romani prohi-beantur. 3 id esse facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni tempore subleventur. 4 pabulum secari non posse; necessario dispersos hostes ex aedifieiis pe-tere; hos omnes cotidie ab equitibus deleri posse. 5 praeterea salutis causa rei familiaris commoda negle-genda; vicos atque aedificia incendi oportere hoc spa-tio a via quoque versus, quo pabulandi causa adire posse videantur. e harum ipsis rerum copiam suppe-tere, quod quorum in finibus bellum geratur, eorum opi-bus subleventur; 7 Romanos aut inopiam non laturos aut magno cum periculo longius a castris processuros; 8 neque interesse ipsosne interficiant impedimentisne exuant, quibus amissis bellum geri non possit. 9 praeterea oppida incendi oportere, quae non munitione et loci natura ab omni sint periculo tuta, ne suis sint ad de-traetandam militiam reeeptacula neu Romanis propo-sita ad copiam commeatus praedamque tollendam. io haec si gravia aut acerba videantur, multo illa gravius aestimari debere liberos coniuges in servitutem ab-strahi, ipsos interfici; quae sit necesse aeeidere victis. 15 1 Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XX urbes Biturigum incenduntur. 2 hoc idem fit in reliquis civitatibus. in omnibus partibus incendia conspiciuntur. quae etsi magno cum dolore omnes fe-rebant, tarnen hoc sibi solacii proponebant, quod se prope explorata victoria celeriter amissa recuperaturos confidebant. 3 deliberatur de Avarico in communi con-cilio, incendi placeat an defendi. 4 procumbunt omnibus Gallis ad pedes Bituriges, ne pulcherrimam prope Galliae totius urbem, quae et praesidio et ornamento sit civitati, suis manibus succendere cogerentur; 5 facile se loci natura defensuros dieunt, quod prope ex omnibus partibus flumine et palude circumdata unum ha-beat et perangustum adttum. 5 datur petentibus venia dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum et misericordia vulgi. defensores oppido idonei deliguntur. DE AVARICO PUGNATUR. VERCINGETORIX PRODITIONIS INSIMULATUS FIDEM RESTITUERE POTEST 20 Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis in-simulatus, quod castra propius Romanos movisset, quod cum omni equitatu discessisset, quod sine impe-rio tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani tanta opportunitate et celeritate venissent; 2 non 69 haec omnia fortuito aut sine consiiio accidere potuisse; regnum ilium Galliae malle Caesaris concessu quam ipsorum habere beneficio. tali modo accusatus ad haec respondit: 3 quod castra movisset, factum inopia pabuli etiam ipsis hortantibus; quod propius Romanos accessisset, persuasum loci opportunitate, qui se ipse sine munitione defenderet; a equitum vero operám ne-que in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem, quo sint profecti. 5 Summam imperii se con-sulto nulli discedentem tradidisse, ne is muititudinis studio ad dimicandum impelleretur; cui rei propter animi mollitiem studere omnes videret, quod diutius la-borem ferre non possent. 6 Romani si casu intervene-rint, fortunae, si alicuius indicio vocati, huic habendam gratiam, quod et paucitatem eorum ex loco superiore cognoscere et virtutem despicere potuerint, qui dimi-care non ausi turpiter se in castra receperint. 1 Imperium se a Caesare per proditionem nullum desiderare, quod habere victoria posset, quae iam esset sibi atque omnibus Gallis explorata; quin etiam ipsis remitteret, si sibi magis honorem tribuere quam ab se salutem acci-pere videantur. 8 „Haec ut intellegatis", inquit, „a me sincere pronuntiari, audite Romanos milites." 9 Produ-cit servos, quos in pabulatione paucis ante diebus ex-ceperat et fame vinculisque excruciaverat. 10 Hi iam ante edocti, quae interrogati pronuntiarent, milites se esse legionarios dicunt; fame atque inopia adductos clam ex castris exisse, si quid frumenti aut pecoris in agris reperire possent; 11 simili omnem exercítum inopia přemi, nee iam vires sufficere cuiusquam nec ferre opens laborem posse; itaque statuisse imperatorem, si nihil in oppugnatione oppidi profecisset, triduo exerci-tum deducere. 12 „Haec", inquit, „a me benefícia habe-tis, quem proditionis insimulatis, cuius opera sine ve-stro sanguine tantum exercitum Victorem fame paene consumptum videtis; quem turpiter se ex hac fuga recipientem ne qua civitas suis finibus recipiat, a me pro-visum est." 21 Conclamat omnis multitude et suo more armis con-crepat, quod facere in eo consuerunt, cuius orationem approbant summum esse Vercingetongem ducem, nec de eius fide dubitandum, nec maiore ratione bellum administrari posse. 2 Statuunt, ut X milia ho-minum delecta ex omnibus copiis in oppidum submit-tantur. 3 Nec solis Biturigibus communem salutem committendam censent, quod paene in eo, si id oppidum retinuissent, summam victoriae constare intelle-gebant. DE MURIS GALUCIS 231 Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt, tra-bes derectae perpetuae in longitudinem paribus intervals, distantes inter se binos pedes, in solo conlocan-tur. 2 hae revinciuntur introrsus et multo aggere ve-stiuntur, ea autem quae diximus intervalla grandibus in fronte saxis effarciuntur. 3 his conlocatis et coagmen-tatis alius insuper ordo additur, ut idem illud intervallum servetur, neque inter se contingant trabes, sed paribus intermissae spatiis singulae singulis saxis interiectis arte contineantur. 4 sic deinceps omne opus contexi- tur, dum iusta muri altitudo expleatur. 5 hoc cum in spe-ciem varietatemque opus deforme non est alternis tra-bibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant, tum ad utilitatem et defensionem urbium summam habet opportunitatem, quod et ab incendio lapis et ab ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus pedes quadragenos plerumque introrsus revineta neque per-rumpi neque distrahi potest. EXEMPLA FORTITUDINIS 251 Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eo magis quod deustos pluteos tur-rium videbant nec facile adire apertos ad auxiliandum animadvertebant, semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur, accidit inspectantibus nobis, quod dignum memoria visum praetereundum non existimavimus. 2 quidam ante portám oppidi Gal-lus, qui per manus sebi ac picis traditas glaebas in ig-nem e regione turn's proieiebat, scorpione ab latere dextro traiectus exanimatusque coneidit. 3 hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem illo mu-nere fungebatur. 4 eadem ratione ictu scorpionis exani-mato aiteri successit tertius et tertio quartus, nec prius ilie est a propugnatoribus vacuus relictus locus quam restineto aggere atque omni ea parte submotis hostibus finis est pugnandi factus. ROMANI CAEDEM CENABENSEM ULCISCUNTUR 28 1 Hostes re nova perterriti, muro turribusque deiecti in foro ac locis patentioribus euneatim constiterunt hoc animo, ut, si qua ex parte obviam contra veniretur, acie instrueta depugnarent. 2 ubi neminem in aequum locum sese demittere, sed toto undique muro circum-fundi viderunt, veriti, ne omnino spes fugae tolleretur, abiectis armis ultimas oppidi partes continent! impetu petiverunt, 3 parsque ibi, cum angusto exitu portarum 70 se ipsi premerent, a militibus, pars iam egressa portis ab equitibus est interfecta. 4 nee fuit quisquam qui praedae studeret. sic et Cenabensi caede et labore operis incitati non aetateconfectis, non mulieribus, non infantibus pepercerunt. 5 denique ex omni eo numero, qui fuit circiter milium XL, VIX DCCC, qui primo clamore audito se ex oppido eiecerant, incolumes ad Vercinge-torigem pervenerunt. HAEDUIAD VERCINGETORIGEM DEFICIUNT 37 Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitävis Haeduus, cui magistratus adiudicatus a Caesare erat, sollicitatus ab Arvernis pecunia cum quibusdam adu-lescentibus colloquitur, quorum erat princeps Litavic-cus atque eius fratres, amplissima familia nati adules-centes. 2 Cum his praemium communicat hortaturque, ut se liberos et imperio natos meminerint. 3 Unam esse Haeduorum civitatem, quae certissimam Galliae victo-riam distineat; eius auctoritate reliquas contineri; qua traducta locum consistendi Romanis in Gallia non fore. 4 Esse nonnulio se Caesaris beneficio affectum, sic tarnen, ut iustissimam apud eum causam obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere. 5 Cur enim potius Hae-dui de suo iure et de legibus ad Caesarem diseeptato-rem quam Romani ad Haeduos veniant? e Celeriter adulescentibus et oratione magistratus et praemio deduetis, cum se vel prineipes eius consilii fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur, quod civitatem temere ad suseipiendum bellum adduci posse non confidebant. 7 Placuit, ut Litaviccus decern illis milibus, quae Caesari ad bellum mitterentur, praefi-ceretur fratresque eius ad Caesarem praecurrerent. Reliqua qua ratione agi placeat, constituunt. 38 Litaviccus aeeepto exercitu, cum milia passuum circiter triginta a Gergovia abesset, convocatis subito militibus lacrimans: „Quo proficiseimur", inquit, „milites? 2 Omnts noster equitatus, omnis nobilitas interiit; prineipes civitatis, Eporedorix et Viridomärus, insimulati proditionis ab Romanis indieta causa interfecti sunt. 3 Haec ab his cognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt; nam ego fratribus atque omnibus meis propinquis in-terfectis dolore prohibeor, quae gesta sunt, pronun-tiare." 4 Producuntur ü, quos Nie edocuerat, quae dici vellet, atque eadem, quae Litaviccus pronuntiaverat, multitu-dini exponunt: 5 omnes equites Haeduorum interfec-tos, quod collocuti cum Arvernis dicerentur; ipsos se inter multitudinem militum oecultasse atque ex media caede fugisse. e Conclamant Haedui et Litaviccum obsecrant, ut sibi consulat. 7 „Quasi vero", inquit ille, „consilii sit res ac non necesse sit nobis Gergoviam contendere et cum Arvernis nosmet coniungere. 8 An dubitamus, quin ne-fario facinore admisso Romani iam ad nos interficien-dos coneurrant? Proinde, si quid in nobis animi est, persequamur eorum mortem, qui indignissime interie-runt, atque hos latrones interficiamus." 9 Ostendit cives Romanos, qui eius praesidii fiducia una ierant; continuo magnum numerům frumenti com- meatusque diripit, ipsos crudeliter exeruciatos interfi-cit. 10 Nuntios tota civitate Haeduorum dimittit; eodem mendacio de caede equitum et principům permovet; hortatur, ut simili ratione, atque ipse fecerit, suas iniu-rias persequantur. 39 Eporedorix Haeduus, summo ioco natus adules-cens et summae domi potentiae, et una Viridomärus, pari aetate et gratia, sed genere dispari, quem Caesar ab Diviciäco sibi traditum ex humili Ioco ad summam dignitatem perduxerat, in equitum numero convene-rant nominatim ab eo evocati. 3 Ex his Eporedorix co-gnito Litavicci consilio media fere nocte rem ad Caesarem defert; orat, ne patiatur civitatem pravis adules-centium consiliis ab amicitia populi Romani deficere, quod futurum provideat, si se tot hominum miiia cum hostibus coniunxerint, quorum salutem neque propin-qui neglegere neque civitas levi momento aestimare posset. 40 Magna affectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semper Haeduorum civitati praeeipue indulserat, nulla interposita dubitatione legiones expeditas quat-tuor equitatumque omnem ex castris educit. 3 C. Fa-bium legatum cum legionibus duabus castris praesidio relinquit. Fratres Litavicci cum comprehendi iussisset, paulo ante reperit ad hostes profugisse. 4 Adhortatus milites, ne necessario tempore itineris labore permoveantur, cupidissimis omnibus progressus milia passuum viginti quinque agmen Haeduorum con-spicatur; immisso equitatu iter eorum moratur atque impedit interdicitque omnibus, ne quemquam interfi-ciant. 5 EporedorTgem et Viridomärum, quos illi inter-fectos existimabant, inter equites versari suosque ap-pellare iubet. 6 His cognitis et Litavicci fraude perspeeta Haedui ma-nus tendere et proiectis armis mortem deprecari inci-piunt. 7 Litaviccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiam in extrema fortuna deserere patronos, Gergoviam perfugit. VERCINGETORIX AD ALESIAM DEVINCITUR 84 Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur: crates, longurios, falces reliquaque, quae eruptionis causa paraverat, profert. 2 Pugnatur uno tempore omnibus locis atque omnia temptantur; quae minime visa pars firma est, hue coneurritur. 3 Romanorum manus tantis munitionibus distinetur nee facile pluribus locis oecurrit. 4 Multum ad terrendos nostras valet clamor, qui post tergum pugnantibus exsi-stit, quod suum periculum in aliena vident virtute con-stare; 5 omnia enim plerumque, quae absunt, vehe-mentius hominum mentes perturbant. 85 Caesar idoneum locum nactus, quid quaque in parte geratur, cognoscit; laborantibus submittit 2 Utrisque ad animum occurrit unum esse illud tempus, quo maxime contendi conveniat: 3 Galli, nisi perfrege-rint munitiones, de omni salute desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem laborum omnium exspectant. 4 Maxime ad superiores munitiones laboratur, quo Ver-cassivellaunus missus erat. 5 Alii tela coniciunt, alii te- 71 68 studine facta subeunt; defatigatis in vicem integri suc-cedunt 6 Agger ab universis in munitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea, quae in terra occultaver-ant Romani, contegit; nec iam arma nostris nee vires suppetunt. 86 His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohorti-bus sex subsidio laborantibus mittit; 2 imperat, si susti-nere non possit, deductis cohortibus eruptíone pugnet; id nisi necessario ne faciat. 3 Ipse adit reliquos, cohor-tatur, ne iabori succumbant: omnium superiorům dimi-cationum fructum in eo die atque hora dočet consi-stere. a Interiores desperatis campestribus iocis propter magnitudinem munitionum loca praerupta ex as-censu temptant; hue ea, quae paraverant, conferunt. 5 Multitudine telorum ex turribus propugnantes detur-bant, aggere et cratibusfossasexplent.falcibus vallum ac loricam rescindunt. 87 Mittit primům Brutum adulescentem cum cohortibus quibusdam Caesar, post cum aliis C. Fabium lega-tum; 2 postremo ipse, cum vehementius pugnaretur, integros subsidio adducit. 3 Restituto proelio ac repul^ sis hostibus eo, quo Labienum miserat, contendit; 4 cohortes quattuor ex proximo castello deducit, equi-tum partem se sequi, partem circumire exteriores mu-nitiones et a tergo hostes adoriri iubet. 5 Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostium sustinere poterant, Caesarem per nuntios facit certio-rem, quid faciendum existimet. Accelerat Caesar ut proelio intersit. 88 Eius adventu ex colore vestitus cognito quo insigni in proeliis uti consuerat turmísque equitum et cohortibus visis, quas se sequi iusserat, ut de locis superiori-bus haec declivia et devexa cernebantur, hostes proe-lium committunt 2 Utrimque clamore sublato excipit rursus ex vallo atque omnibus munitionibus clamor. 3 Nostri emissis pilis gladiis rem gerunt. 3 Repente po tergum equitatus cernitur; cohortes [aliae] appropit quant. Hostes terga vertunt; fugientibus equites oceu runt. 4 Fit magna caedes. Sedullus, dux et princeps U movTcum, occiditur; Vercassivellaunus Arvernus vivi in fuga comprehenditur; signa militaria septuagin quattuor ad Caesarem referuntur; pauci ex tanto ni mero se incolumes in castra recipiunt. 5 Conspicati e oppido caedem et fugam suorum desperata salute c< pias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac re audi ex castris Gallorum fuga. 6 Quod nisi crebris subsidi ac totius diei labore milites fuissent defessi, omnes h( stium copiae deleri potuissent. 7 De media nocte mi: sus equitatus novissimum agmen consequitur; m; gnus numerus capitur atque interficitur, reliqui ex fuc in civitates suas discedunt. 89 Postero die Vercingetorix concilio convocato bellum se suscepisse non suarum necessitatum, s€ communis libertatis causa demonstrat, 2 et quoniam í fortunae cedendum, ad utramque rem se illis offerr seu morte sua Romanis satisfacere seu vivum trade vefint. 3 Mittuntur de his rebus ad Caesarem legáti, ľ bet arma tradi, principes produci. 4 Ipse in munitior pro castris considit; eo duces producuntur. Vercingi torix deditur, arma proiciuntur. 5 Reservatis Haeduis Arvernis, si per eos civitates recuperare posset, ex re quis captivis toti exercitui capita singula praedae n< mine distribuit 90 His rebus confectis in Haeduos proficiscitur; civit tern recipit 2 Eo legáti ab Arvernis missi, quae imper ret, se facturos pollicentur. Imperat magnum numeru obsidum. 3 Captivorum circiter XX milia Haeduis Arve nisque reddit a Legiones in hiberna mittit. a His rebt ex litteris Caesaris cognitis Romae dierum viginti supi licatio redditur. 72 Gallia aetate C. I. Caesaris