Mluvní orgány Narządy mowy 1. Ústrojí dýchací (respirační) aparat oddechowy vzduchový proud 2. Ústrojí hlasové (fonační) aparat fonacyjny základní hlas 3. Ústrojí artikulační (modifikační) aparat artykulacyjny (nasada) Obr. 1. Mluvní orgány Ústrojí respirační (dýchací) aparat oddechowy plíce płuca průdušky oskrzela průdušnice tchawica bránice przepona Ústrojí fonační aparat fonacyjny hrtan krtań hlasivky struny, wiązadła/więzadła głosowe hrtanová záklopka nagłośnia hlasivky struny głosowe jazylka kość gnykowa štítná chrupavka chrząstka tarczowata hlasivkové chrupavky chrząstki nalewkowe prsténcová chrupavka chrząstka pierścieniowa hlasové valy fałdy głosowe hlasová štěrbina szpara głośni (głośnia) měkký (hlasový) počátek atak miękki tvrdý počátek atak twardy dyšný počátek atak chuchający (przydechowy) Obr. 2. Hrtan Obr. 3. Hlasivky Obr. 4. Postavení hlasivek A – úplný závěr B – artikulace znělých hlásek C – šepot D – výdech (chuchanie) E – klidné dýchání F – hluboký nádech (výdech) Ústrojí artikulační aparat artykulacyjny fonační cesta: kanał głosowy dutina hrdelní (laryngální) jama gardłowa dutina ústní (orální) jama ustna dutina nosní (nazální) jama nosowa artikulační mluvidla: narządy artykulacji: pohyblivá – nepohyblivá ruchome – nieruchome dolní čelist szczęka dolna rty wargi zuby zęby dásně dziąsła jazyk język tvrdé patro (palatum) podniebienie twarde měkké patro (velum) podniebienie miękkie čípek języczek Obr. 5. Ústrojí artikulační Mozková centra Pola (obszary) mózgu Brockovo centrum Pole Brocka (motorické centrum řeči, řečového výkonu) Wernickovo centrum Pole Wernickego (centrum slyšení řeči, dešifrování signálu) Déjerinnovo centrum Pole Déjerinne´a (centrum optického vnímání znaků řeči) Sluchové ústrojí Narząd słuchu 1. Zevní ucho ucho zewnętrzne 2. Střední ucho ucho środkowe 3. Vnitřní ucho ucho wewnętrzne Obr. 6. Ucho Zevní ucho ucho zewnętrzne boltec małżowina uszna vnější zvukovod zew. przewód słuchowy bubínek błona bębenkowa Střední ucho ucho środkowe sluchové kůstky: kosteczki słuchowe kladívko młoteczek kovadlinka kowadełko třmínek strzemiączko Eustachova trubice trąbka Eustachiusza (słuchowa) Vnitřní ucho ucho wewnętrzne labyrint błędnik polokruhovité kanálky kanały półkoliste předsíň przedsionek hlemýžď ślimak Cortiho orgán narząd Cortiego sluchový nerv nerw słuchowy Charakteristika hlásek Charakterystyka głosek 1. akustická akustyczna výška (Hz) wysokość intenzita (dB) siła (intensywność) délka (cs) długość zabarvení tembr 2. artikulační artykulacyjna a) dle směru proudění zvuku wg przepływu powietrza expirační ekspiracyjne inspirační inspiracyjne mlaskavé mlaski b) dle účasti hlasivek wg udziału wiązadeł głosowych znělé dźwięczne neznělé bezdźwięczne c) dle účasti měkkého patra wg udziału podniebienia miękkiego ústní ustne nosové nosowe d) dle způsobu artikulace wg sposobu artykulacji (stopnia zbliżenia narządów mowy) otevřené otwarte zavřené zamknięte závěrové (okluzivy) zwarte (zwarto-wybuchowe) úžinové (konstriktivy) szczelinowe polozávěrové (semiokluzivy) zwarto-szczelinowe polosamohlásky półsamogłoski półotwarte: bokové (laterály) boczne nosové (nazály) nosowe kmitavé (vibranty) drżące e) dle místa artikulace wg miejsca artykulacji retné (labiály): wargowe: obouretné (bilabiály) dwuwargowe retozubné (labiodentály) wargowo-zębowe předopatrové: przedniojęzykowe: zubné (dentály) zębowe dásňové (alveoláry) dziąsłowe středopatrové (palatály): środkowojęzykowe: prepalatály prepalatalne postpalatály postpalatalne zadopatrové (veláry) tylnojęzykowe (welarne) f) dle pohybu jazyka wg ruchu języka svislý (vertikální) pohyb: ruch pionowy: vysoké wysokie středové średnie nízké niskie vodorovný (horizontální) pohyb: ruch poziomy: přední przednie střední środkowe zadní tylne Samohlásky (vokály) Samogłoski Kryteria klasyfikacji: a) pionowy i poziomy ruch języka b) stopień zwężenia kanału głosowego, pozycja warg, udział jamy nosowej w rezonancji (miejsce rezonancji) Trójkąt samogłoskowy Obr. 7. Lewe ramię: wznosi się przód języka Prawe ramię: wznosi się tył języka Wierzchołek: niskie położenie języka Obr. 8. Prostokąt Benniego otwarcie stopnie głębokości w jamie ustnej 1 2 przód 3 4 5 tył i y u e o a Souhlásky (konsonanty) Spółgłoski kryteria klasyfikacji: a) sposób artykulacji (stopień zbliżenia narządów mowy), miejsce artykulacji, udział wiązadeł głosowych b) udział podniebienia twardego, miejsce rezonancji sposób artykulacji - spółgłoski półotwarte, spółgłoski właściwe 1. spółgłoski półotwarte a) nosowe b) boczne c) drżące d) półsamogłoski (ustne, nosowe) 2. spółgłoski właściwe a) szczelinowe b) zwarto-szczelinowe c) zwarte miejsce artykulacji 1. wargowe a) wargowe b) wargowo-zębowe 2. przedniojęzykowe c) zębowe d) dziąsłowe 3. środkowojęzykowe a) prepalatalne b) postpalatalne 4. tylnojęzykowe udział wiązadeł głosowych 1. dźwięczne 2. bezdźwięczne udział podniebienia twardego 1. miękkie 2. twarde 3. zmiękczone miejsce rezonancji 1. ustne 2. nosowe Obr. 9. Typologie souhlásek