SARRERA.
1. Sightings.
Bidaia-liburuek literatura jenero zabala osatzen dute, eduki eta forma anitz hartzen
ahal duen jeneroa hain zuzen ere; memoriak, gertakizun historikoen kontaera edo
esperientzia pertsonalen narrazioa, ohar etnografikoak, gogoeta estetikoak edo
hausnarketa politikoak, ikusitako gauzekiko mespretxu gordina eta ezaguturiko
jendearenganako mugarik gabeko mirespena: ikuspuntu horiek guziak (zenbait baizik ez
aipatzearren) sar daitezke bidaia-liburu batean. Halaber, hainbertze forma har ditzaketen
testu horien egilea, bidaiaria alegia, janzkera ugarietan agertzen zaigu: militarrak,
kazetariak, historialariak, antropologoak, eleberrigileak, unibertsitate irakasleak,
medikuak, abenturazaleak, turistak; mozorro horiek guziak (batzuk baino ez aipatzeko)
eskura ditu bidaiariak.
Bakoitzak, testu mota bakoitzak eta bidaiari forma bakoitzak alegia, ikuspegi berezi
bat ekartzen du berarekin. Puntu horretara geroxeago itzuliko naiz. Orain gauza
xinpleago eta oinarrizkoago bat azpimarratu nahi nuke. Bidaia-testu bat ez da soilik
bidaiari bat eta toki bat elkartzetik sortzen. Erran nahi baita, bidaiariak ikusten edo ikusi
duena baino anitzez gehiago kontatzen du: ikustea espero zuenaren berri ere ematen ohi
du, eta aurkitzerik espero ez zuena nabarmentzen du, harriturik; ikusteko erran dioten
hartan arreta berezia paratuko du eta toki hura bisitatzera eraman duten arrazoiak ere
agertuko dira bere narrazioan. Baina agian nik baino hobeki bidaiari batek azalduko du.
19. mendearen bukaeran, honako hau zioen James Condamin Lyoneko Unibertsitateko
irakasleak, bidaia-liburu baten aitzin-solasean:
“Begi-bistako egia bat adieraztea da erratea, bidaiatzean, bakoitzak berarekin bere ideiak,
bere aldartea eta bere gustuak daramatzala; bakoitzak, muga pasatuta, bere ikuspegi
pertsonalaren arabera epaitzen du atzerria: modu honetan, ikuspegi hori zein irekia den eta
bakoitzaren kultura zein zabala den, askotan bai jendeari bai gauzei buruzko balorazio erabat
ezberdinak sortzen dira” (Condamin 1894: VI).
[“Car c’est énoncer une vérité banale de dire que chacun porte avec soi, en voyage, ses
idées, son tempérament et ses goûts; chacun, la frontière une fois franchie, juge l’étranger avec
1
son ouverture d'intelligence personnelle: en sorte que, de la largeur de cette ouverture d’esprit et
du degré de la culture propre de chacun, ressortent souvent, sur les hommes comme sur les
choses, des appréciations totalement diverses” (Condamin 1894: VI)].
Begi-bistako egia batez ari gara, beraz. Dena den, noizean behin komenigarria izaten
da oinarrizko gauzak ere errepikatzea, haietara hain ohituta izateagatik ahatz ez
ditzagun: bidaiari guztiak ateratzen dira etxetik hainbat itxaropen eta aurreiritzi maletan
daramatzatelarik. Baina, aldi berean, agian modu batean baino gehiagotan irakurtzen
ahal dugu hain nabaria bide den egia hori. Horretarako, goian aipaturiko lerroak haien
testuingurura eraman beharko ditugu.
Lerro horiek Blanc Saint-Hilaire adiskidearen liburu baten aitzin-solasean jarri
zituen Condaminek, Blanc Saint-Hilaire hil ostean agerturiko liburu batean, hain zuzen
ere. Eta Saint-Hilaire-ri omenaldia den hitzaurre horretan, Condaminek ez zuen bidaiatestuen
subjektibotasuna edo konplexutasuna azpimarratu nahi, adiskidearen kultura
zabal eta sakona goraipatu baizik. “Benetan bidaiatzen jakiteko baldintza batzuk bete
behar dira”, dio Condaminek (1894: VI). Egia da atzerrira joandakoari diruak museo eta
hoteletako ateak irekiko dizkiola eta bidaia erosoago eginen, baina bidaia bat egiatan
emankorra izatera, hau da, ikusiriko monumentu, toki eta lurraldeetatik atera beharreko
fruitua atera nahi izanez gero, bertze aberastasun mota bat beharko du bidaiariak:
“Honako hauek dira benetako turistak behar dituen sosak: literatura, historia, geografia,
artea, arkeologia, etnografia etab.” (Condamin 1894: VII). Bidaiari batzuek, beraz,
atzerriko eskualdeak ikusten dituzte, beti ere zer ari diren ikusten sobera ongi jakin
gabe; bertze zenbaitek, berriz, solas egiten dute, nolabait errateko, bidean kausitzen
dituzten gauzekin. Badira, hitz batean, gainazaleko begiradak eta begirada sakonak, eta
horien arabera, bidaia-liburu “entretenigarriak” edo “politak” (horren adibide,
Condaminek Théophile Gautier idazlearen Voyage en Espagne aipatzen du) eta bidaialiburu
“onak eta ederrak”1
, Blanc Saint-Hilaire-rena bezala, jakina. Izan ere egile horrek
“jakintsu bilakatzeko lana hartua zuen” eta “‘pazientzia luze’ bati esker […] jakintsu
izatera iritsia zen” (Condamin 1894: VII). Idazle zorrotzak eta idazle arinak, liburu
serioak eta liburu atseginak, banaketa horretan laburbiltzen da Condaminen argudioa.
Irakasle horren ustez, hortaz, badago bidaia-liburuak eskala objektibo baten arabera
sailkatzerik, egileen jakinduriaren arabera hain zuzen: ondorioz, gehiago dakitenak
atzerriko kulturak sakonago ulertu eta hobeki balioesteko gai izanen dira eta, hortik,
1
Condaminek erabiltzen dituen hitzak honako hauek dira: alde batetik, “un ‘joli’ livre”, nik bi hitzen bitartez,
“entretenigarria” eta “polita”, itzuli dudana, eta bertze aldetik, “un ‘bon’ et ‘beau’ livre”.
2
liburu onak, onuragarriak, eginen dituzte; kultura eskaseko bidaiariek, berriz, liburu
atseginak, denbora pasatzeko modukoak baino ez dituzte osatuko. Condaminen aitzinsolasean
jakinduria da bidaia-liburuen balioa epaitzeko neurri objektiboa. Horra, bere
testuingurura eramana, begi-bistako egia horren esanahia.
Begi-bistakoa izanik, ez dago ukatzerik: liburu batzuetan gehiago ikasten da bertze
batzuetan baino. Baina, hori aitortuta, has gaitezen orain berritik eta saia gaitezen
Condaminen ageriko egia hori bertze modu batera irakurtzen, ikerketa honetara
interesagarriago gerta daitekeen modu batera. Horretarako, pixka bat desbideratu eta
Txinaraino joango gara.
The Chan’s Great Continent izenburuko liburu bikainean Jonathan Spencer
sinologoak Txinaren irudiak Mendebaldean ikertu zituen, Marco Poloren liburutik
Kafka edo Borgesen testuetaraino, tartean 17. mendeko jesuitak edo Fu-Mantxu
eleberriak ahantzi gabe. Sarreran, liburuaren helburuak aditzera emanez, Spencerrek dio
Txinaren hainbat sighting egin dituela, eta hitz polisemiko horren esanahiak azaltzera
pasatzen da (Spencer 1999: xi-xii). Esanahi horietatik bi dira orain interesatzen
zaizkigunak.
Nabigazio historian, ontzi batetik lurra ikusten den lehen mementoan egiten da
sighting delako hori. Sighting bat egitea, beraz, lurra ikuskatzea edo begiztatzea da;
kontuan hartu behar da, hala ere, sighting edo begiztatze memento hori iragankorra dela
arras, eta ikuskatu dena zer den ere ez dagoela beti guztiz argi. Spencerrek berak ematen
duen adibidea erabiltzearren, Cristobal Colonek Ameriketako lurra begiztatua, Txinara,
Khanaren kontinente handira alegia, ailegatua zela pentsatu zuen: egunsentiko argitan
ez ezik, bere itxaropenen argitan ere ikusi zuen Colonek Ameriketako kostaldea lehen
aldi horretan. Hain muturrekoa izanagatik, Colonen kasua sinbolotzat jo genezake:
bidaiari hark ez zuen begien aitzinean zuena ikusten; etxetik ekarritako esperantzen
arabera, aldez aurretik egindako aukeren arabera, bideari ekin baino lehen
ezagututakoaren arabera osatua zuen bere objektua, Txinara ez, kontinente berri batera
iritsia zela ez onartzeraino. Erran bezala, muturreko kasua da Colonena. Eskuarki,
bidaiariak daramatzan irudiak eta atzerrian aurkitzen duen errealitatea nahastu egiten
dira, elkarri eragiten diote, irudi horiek aldatzera behartuz edo indartzera gonbidatuz;
beti ere, ez da ahaztu behar errealitate hori ez dela errealitate “objektiboa”, baizik eta
bidaiariak, hein handi batean, bere aurreiritzi eta aldez aurretiko irudien bitartez
interpretatu eta osaturiko errealitatea dela: bidaia-testuan gorpuzten da harreman zail
hori, aurreiritzien eta errealitatearen artekoa, gogoan zegoenaren eta begien aurrean
3
dagoenaren artekoa. Bi alderdi horiek topo (edo talka) egiten dutenean, bidaiaren
narrazioa sortzen da.
Condaminen begi-bistako egiara bueltatuz, beraz, oso garrantzitsuak dira bidaiariak
sorterritik dakartzan gustuak eta ideiak, eta oso garrantzitsuak, orobat, haren kultura
zabala edo estua, haren jarrera baikorra edo ezkorra, haren jakin-min bizia edo eskasa.
Osagai horiek guztiak garrantzitsuak dira, baina ez soilik bidaia-liburuak sailkatzeko,
haien orrialdeetan ematen den informazioaren kantitate eta kalitatearen arabera
(Condaminek proposatzen zuen moduan); garrantzitsuak dira ohar gaitezen bidaialiburuak
testu korapilatsuak direla, hainbat eraginek elkarrekin topo egiten baitute haien
lerroetan. Bidaia-literatura, lerrootan ikergai daukadana, bidaiariek espero zutena eta
kausitu zutena elkartzetik eta nahastetik sortzen da. Azken batean, bidaia-liburuak
errealitatearen eta fikzioaren arteko mugan dabiltzan diren testu literario eta konplexuak
dira. Iduritzen zait sighting hitzak, lehen adiera horretan, ongi laburbiltzen ahal duela
konplexutasun hori.
Sighting hitzak badu, hala ere, guretako interesgarria izan daitekeen bigarren adiera
bat, arlo militarretik datorrena. Sighting bat egitea, bigarren testuinguru horretan,
kanoiak prestatzea zen, jo beharreko helburuan jo zezaten. Adiera hori guretako
interesgarria izan daitekeela diot bi arrazoirengatik. Alde batetik, maiz Euskal Herriak
bidaiarien eta, oro har, atzerritarren arreta bereganatu du gerlak zirela medio. Bi
karlistaldietan, baina batez ere lehenean, 1833-1839koan, atzerritar asko eta asko etorri
ziren gerlan parte hartzera, gerlaz informatzera, edo gerlako leku nagusiak ikustera.
Horregatik hitzaren adiera militar hori oso aproposa iduritzen zait, gerlak balio izan
baitu begiradak Euskal Herri aldera itzularazteko. Dena dela, hau egiaren erdia bertzerik
ez da, bake garaietan sorturiko bidaia-literaturak ere (Euskal Herriari buruzkoaz ari
naiz, jakina), inportantzia handia izan baitu. Gerla ez da (beharrik!) euskaldunen kontu
erakargarri bakarra izan.
Bertze aldetik, nire ustez egia da askotan Euskal Herria sighting bigarren mota
horren objektua izan dela eta izaten segitzen duela. Begirada gaixtoen jomuga, horrela
adieraztea zilegi bazait. Liburu honetan, ordea, horrelako gutxi agertuko dira. Etorritako
bidaiari guztiei ez zitzaizkien euskal lurraldeak xarmangarri iduritu, eta kritikak
(normala denez) ez dira falta. Baina, oro har, lehen adierako sighting-ez arituko naiz
datozen orrialdeetan.
Honezkero ziur aski argi dagoenez, testuak haien konplexutasunean hartzen saiatuko
naiz. Salbuespenak salbuespen, ez naiz egiak gezurretatik eta gezurrak egietatik
4
bereizten arituko, ikuspuntu positibistago batetik egin litekeen bezala. Baieztapenak
haien testuingurura eramaten, testuen arteko harremanak eta testuen barneko mailak
argitzen, egileen motiboak eta xedeak azalerazten ahaleginduko naiz. Bidaia-liburuak,
berriz diot, ez dira iturri objektiboak (iturri objektiborik baldin bada), literatura dira, eta
fikziozko izaera ere badute. Beharbada adibide bat ematea ez da erabat lekuz kanpo
egonen.
Christian August Fischer alemaniarrak, 18. mendearen bukaeran, 1797-1798an hain
zuzen ere, Amsterdametik Genoara, Madril eta Cadizetik pasatuz, egindako bidaiaren
berri eman zuen liburu batean. Liburua, 1799an plazaratua eta 1801ean berrargitaratua,
garrantzitsua izan zen garai hartan. Izan ere, 18 eta 19. mendeen artean Fischer
Espainiako gauzen dibulgatzaile nagusietako bat izan zen Alemanian, eta (horren froga
bat emateagatik) bidaia hura egiteaz gain, espainiar literaturaren lan batzuk ere itzuli
zituen alemanierara (Zimmermann 1997: 105-113). Fischerren Reise von Amsterdam
über Madrid und Cadiz nach Genua zenbait gutunez osatua dago, tartean Euskal
Herritiko batzuk ere badirelarik. Liburuko 15. gutuna Getarian idatzia dago. Egileak,
Donostiako portuan tarte labur bat pasa ondoren ontziz Bilbora zihoalarik, herri
horretan sartu eta gelditu behar izan zuen eguraldi txarra, haize bortitza batez ere, zela
eta. Honako hau da egiten digun deskripzioa, Getariara iristean:
“Niretako, dena berria zen. Balkoietan emakumeak agertu ziren, beloa zeramatela eta
eskuetan arrosarioak zituztela, gu lehorreratzen ikusteko; kai-muturrean, gizonek beren euskal
mintzairan deitzen ziguten, ahoan zigarroak eta soinean saretxoekin loturiko txalekoak eta
gerriko zabalak zituztela,; gure ondotik txalupak pasatzen ziren, horiz eta gorriz jantzitako
neskak eramanez, txirikordak gorputzaren inguruan lotuak zituztenak; urrundik fandango kantak
aditzen ziren danbolin burrunbariaren soinuekin batera, eta leku guztietan gurutzefikak edo Ama
Birjinaren irudiak agerian zeuden; labur erranda, kontaezin eta deskribaezinezko irudipen horiek
guztiek batera osatzen zuten ikuspenak Espainian nengoela iragartzen zidan” (Fischer 1801: 70-
71).
[“Alles war neu für mich. Auf den Balconen erschienen beschleyerte Weiber mit
Rosenkränzen in den Händen, um uns landen zu sehen; auf dem Damme riefen uns Männer mit
Cigarros in dem Munde, mit Redecillas bebänderten Westen und breiten Scherpen, in ihrer
basquischen Sprache zu; neben uns fuhren Boote mit gelb und roth gekleideten Mädchen
vorüber, die ihre langen Flechten um den Leib gewunden hatten; aus der Ferne tönte der Gesang
des Fandango zu dem summenden Tambourin, und überall waren Cruzifixe oder Marienbilder zu
sehen; kurz die Ansicht des Ganzen aus unzähligen unbeschreibbaren Eindrücken
zusammengesetzt, bewies mir auf einmal, daß ich in Spanien war” (Fischer 1801: 70-71)].
5
Espainiara ailegatu ez ezik, Espainia begi kolpe batez harrapatu du Fischerrek:
erlijioa eta musika, txirikorda luzeko neskak, andre belodunak eta gizonak zigarroa
ahoan, denak Fischerri begira, eguraldi txarra gorabehera bakoitza bere tokian, Mr.
Marshallen esperoan baleude bezala. Nire ustez, hori da Fischerren testua salatzen
duena, artifizialtasun gehiegizko puntu hori hain zuzen, koadroaren perfektutasun
soberazkoa. Zein zorte ona, Fischerrena: aldez aurretik prestatu gabe, halabeharrez herri
batera joan behar izan, ontzitik jaitsi eta berehala, bitxikeria guztiak, nota pintoresko
guztiak bertan bilduta, berak bere liburuan jaso eta deskriba ditzan: danbolina, euskara,
arrosarioak, neska gazteak, emakumeak eta gizonak. Ez dut erran nahi Fischer
gezurretan ari denik, ez zituenik gauza horiek ikusi eta entzun. Ikusi eta entzun egin
zituen, seguruenik. Baina uste izatekoa da ez zituela denak batera topatu, eta
deskribaturikoak baino gauza gehiago ere aurkitu zituela. Bertze modu batean errateko,
Fischerren testuaren izaera literarioa azpimarratu nahi dut. Bere ikuspuntutik ziren
elementurik xelebreenak, deigarrienak, bitxienak aukeratu zituen, modu horretan,
tipismoz beteriko margolan moduko bat begi aurrean paratzeko.
Izan ere, Fischer irakurlea prestatzen hasia zen horrelako deskripziorako. 11.
gutunean, Baionatik idatzian, Espainiako mugaren hurbiltasuna sumatzen du jada
Fischerrek:
“Iduri zuen gauzaki guziek halako espainiar itxura bat zeukatela. […] Euskararen ezohiko
doinuek berek ere, jendea dantzara mugitzen zuten danbolin burrunbariek, aurpegietan eta
imintzioetan adierazten ziren grinak eta kemenak, horrek guztiak Espainiako muga zekarkigun
gogora” (Fischer 1801: 52).
“[Alle Gegenstände schienen nunmehr ein spanisches Ansehen zu haben. […] [S]elbst die
ungewohnten Töne der baskischen Sprache, die summenden Tambourins, nach welchen man
tanzte, und das Wilde, Leidenschaftliche in den Mienen und Gesticulationen, alles erinnerte uns
an die Gränze von Spanien” (Fischer 1801: 52)].
Baionan igartzen eta iragartzen hasten dena, Getarian gorpuzten da. Beraz,
libururako forma epistolarra aukeratu arren, ez dirudi gutunak bat-batean idatziak izan
zirenik. Alderantziz, ematen du landuak izan direla. Fischerrek ederki daki Europatik
Hegoalderanzko bidea poliki, gradualki aurkezten, Hegoaldeko balizko ezaugarriak
(erlijioa, musika, neska ederrak) paragrafo batean laburbiltzen dakien bezala. Eta
6
pentsatzekoa da hori zela haren irakurleek espero zutena: Fischer Espainia deskribatzera
etorri zen eta Espainia deskribatu zuen, Getarian deskribatu ere. Horrek ez du erran nahi
euskaldunen berezitasunetarako itsu zegoenik: euskararen eta foruen inguruan ere
bazuen zer kontatu; bere ikuspuntua, gainera, onuraz alderatzen ahal da
Humboldtenarekin, baina horretaz ez naiz orain, sarrera honetan, arituko. Gero itzuliko
naiz berriz ere Fischerren liburura. Momentuz hau baino ez nuen erakutsi nahi: bidaialiburuak
testu landuak, testu literarioak direla, eta ez egiari loturiko testigantza hutsak.
2. Izenak eta izanak: Euskal Herria asmatzen.
Liburu honetan, Euskal Herrira etorritako bidaiariak izanen ditut aztergai. Hori
gogoan, Fischerren testuak arazo txiki bat agerian utzi du (eta, nahita, orain arte
aipatu ez dudana): bidaiari anitz, Fischer bezala, ez ziren Euskal Herrira etorri,
Espainiara, Espainiako Iparraldera edo Frantziako Hegoaldera baizik. Bertzalde,
euskaldunak izendatzeko hitz bat, hizkuntza guztietan balio duena, ez dago:
frantses eta ingelesezko Basques (Lacour 1834: 11; Henningsen 1836: I, 67)
hitzaren ondoan, alemanerazko Basken (Rahden 1851: 10), Basquen (Fischer
1801: 60), eta Vasken (Humboldt 1920), ingelesezko Biscayans (Wilkinson
1838: 14), eta frantsesezko Biscayen(ne)s (Blanc Saint-Hilaire 1894: 377) edo
Biscaïen(ne)s (Quinet 1998: 10) aldaerak ditugu. Forma arraroagoak ere ez dira
ahaztu behar: Basquinos, ingeles testu batean (Roscoe 1837: 10); Basquaises
(Vinson d.g.: 611), forma beti femeninoa; frantsesezko Euskarien(ne)s (Blanc
Saint-Hilaire 1894: 377) eta ingelesezko Euskarians; eta Cantabrians (Ford
1845: 923) edo Cantabres (Humboldt 1817: 8) forma historiko eta jasoak
(ingelesez eta frantsesez, hurrenez hurren). Nahasmena areagotzeko, idazle
berberak forma bat baino gehiago erabiltzen ahal du, eta forma batek esanahi bat
baino gehiago izan ditzake, egileen arabera.
Lurraldeei begira ere badira izendapen aukera ugari: Biscay (Roscoe 1837),
Biscaye (Crusy 1805: 272), Biscaya (Fischer 1801: 71), Cantabria (Humboldt
1843)2
, pays basque (Michel 1859), provinces basques (Poitou 1869: 12),
Baskenland (Rochau 1847: 256), Basquenland (Humboldt 1920: 5, oharra),
Vaskenland (Humboldt 1920: 15) provinces bascongades (Sabatier 1836: 26),
2
Izan ere, 1843an, Wilhelm von Humboldten obra guzien 3. tomoan agertu zen testu laburrak Reiseskizzen aus
Biscaya titula zeukan. Obra guzien edizio hura Alexander von Humboldt anaiak prestatu zuen, eta hark paratu
zion izenburua testuari. Jatorrizko izenburua Cantabria. Im Wagen zen.
7
Basque provinces (Bacon 1838), baskische Provinzen (Loning 1843) Basque
countries (Russell 1873), l’ancienne Cantabrie (Blanc Saint-Hilaire 1894:
374)… Eta lehengo hitzekin gertatu zena horiekin ere gertatzen da: egile batek
badu testu berean izendapen bat baino gehiago baliatzerik, eta izendapen
berberak ez du testu guztietan gauza bera erran nahi. Nafarrek, ordea, ez dute
eskuarki zailtasun hori edukitzen: Navarrese dira ingelesez, Navarrais(es)
frantsesez, Navarresen alemaneraz. Bertze kontu bat da, bertze korapilo bat bide
korapilatsu honetan, nafarrak Basques edo diren-direlakoek osatzen duten
taldean sartzen ote diren. Horretan ere (nola liteke bertze modu batean?) bidaialiburuek
oso erantzun ezberdinak ematen dizkigute.
Jakina, ez naiz ni arazo horretaz konturatu den lehena: Wilhelm von Humboldt
jakintsu prusiarrak zorrotz nabarmendu zuen bere garaian:
“Euskal nazioaren leinu guziak izendatzeko hitz bat erabili nahi izatera, larri ibiliko
ginateke, eta alferrik bilatuko genuke espainiarrek, frantziarrek eta alemanek aho batez
onarturiko bat. Frantziarrek ez dute izendapen orokorrik ezagutzen. Biscayens erraten
dute Espainiako euskaldunez ari direlarik, eta Basques, Frantziako euskaldunez, eta,
beharrezkoa denean, antzinako izenera jotzen dute: Cantabres. Espainiarrek Vizcaya
izena berez Jaurerrira, el Señorio-ra, mugatzen dute, bestela herriari las provincias
Bascongadas deitzen diote, eta hizkuntzari, el Bascuence. Biztanleak probintzia
bakoitzaren arabera izendatzen dituzte: Vizcainos, Guipuzcoanos, Alaveses. Horrela
bere izenaren batasuna ere galdu du herri gizajo honek” (Humboldt 1920: 5, oharra).
“[Man geräth in Verlegenheit, wenn man den ganzen Stamm der Biscayischen Nation
mit Einem Namen benennen will, und man sucht vergebens nach einem, der einstimmig
von Spaniern, Franzosen und Deutschen angenommen wäre. Die Franzosen kennen
schlechterdings keine allgemeine Benennung. Sie sagen: Biscayens, wenn sie von den
Spanischen, Basques, wenn sie von den Französischen Vasken reden, und nehmen im
Nothfall ihre Zuflucht zu dem alten Namen: Cantabres. Die Spanier schränken den
Namen Vizcaya nur auf die eigentliche Herrschaft, el Señorio, ein, und sagen übrigens
von dem Lande: las provincias Bascongadas, und von der Sprache el Bascuence. Die
Bewohner nennen sie nach den einzelnen Provinzen: Vizcainos, Guipuzcoanos,
Alaveses. So hat dieser unglückliche Völkerstamm selbst bis auf die Einheit seines
Namens verloren” (Humboldt 1920: 5, oharra)].
Bere lanera bederen argitasuna ekartzeko asmoz, aldez aurretik erraten digu
Humboldtek zein hitz erabiliko duen:
8
“Aldi berean gauzak labur eta argi errateko, eta nazio hauetan guztietan ohikoak diren
izenak erabiltzeko, honako izendapen hauetaz baliatu naiz. Basquenland-en [Ipar Euskal
Herrian], Biscaya-n [Bizkaian, Araban eta Gipuzkoan] eta Navarra-n [Nafarroan]
hedaturiko leinu osoaz mintzatzean: Vasken. Espainiako zatiaz aritzeko: Biscaya;
Frantses Errepublikaren menpe dauden euskaldunez hitz egiteko: Basquen; eta Señorio
delakoari erreferentzia egiteko: Vizcaya” (Humboldt 1920: 5, oharra).
[“Um zugleich kurz und deutlich zu sein, und alle bei diesen verschidnen Nationen
üblichen Namen zu benutzen, werde ich mich folgender Benennung bedienen. Wenn
von dem ganzen durch das Basquenland, Biscaya und Navarra verbreiteten Stamm die
Rede ist: Vasken; wenn ich von dem Spanischen Antheil des Landes rede: Biscaya;
wenn ich von den der Französischen Republick unterworfenen Vasken spreche:
Basquen; wenn ich das sogenannte Señorio besonders meyne: Vizcaya” (Humboldt
1920: 5, oharra)]
Salbuespena da Humboldt. Gainerako bidaiarietan ez dugu normalean horrelako
zehaztapenik aurkituko. Bidaiari berezia dugu Humboldt. Euskara ikastera eta
ikertzera etorria, terminologia finkatu nahi horrek ez gintuzke harritu beharko:
bere ikerketaren objektua definitzen ari da. Bidaiari gehienak, ordea, ez ziren
euskara ikastera edo euskaldunak ikertzera etorri. Erran bezala, haietariko asko
militarrak, kazetariak, turistak… ziren. Hitzen esanahiak ongi eta argi finkatzeak
ez zituen sobera kezkatzen. Eta, gaineratuko nuke ez zituela zertan kezkatu, ez
baitziren tesirik edo lan akademikorik egiten ari. Hala ere, testuak aztertzeko
tenorean, garrantzitsua da hori, axolagabetasun hori, kontuan hartzea.
Horrelakoa baita landu beharreko gaia: gutxitan gardena, gehienetan finezia
urrikoa eta, batzuetan, arrunt nahaskorra. Horrekin ez dut bidaiarien kontrako
kritikarik egin nahi. Alderantziz, badakit esanahiak bilatzea, ateratzea, askatzea
niri, ez bidaiariei, dagokidala, baina aldi berean azpimarratu nahi dut jakin behar
dela nolakoa den esku artean dugun materiala.
Edonola den ere, izen ugaritasun horren azpitik edo gainetik, 19. mendeak
aitzinera egin ahala, poliki-poliki, Euskal Herria sortzen da. Erran nahi da, hona
hurreratutakoen begirada horiek guztiek, haien deskripzioek eta komentarioek,
haien eztabaidek eta desadostasunek, urrun idatzitako haien hitz hurbilek Euskal
Herria deitzen ahal dugun gauzaki baten profila marrazten dutela. Gaur egun,
anitzetan, bigarren adierako sighting gaixto horien ondorioz, Euskal Herririk ez
9
dagoela erran ohi da. Nire iduriko, 19. mendeko bidaia-literaturak, lehen
adierako sighting-ek, kontrakoa frogatzen dute. Haiek paratu baizituzten euskal
gauzak Europako begiradapean; euskaldunen jatorriaren inguruan eztabaidatuz,
euskarari buruzko teoria zentzudunak edo eroak sortuz, euskal ohituretarako
azalpen sinestezinak edo zientifikoak bilatuz, Europako mapa kontzeptualean
kokatu zuten Euskal Herria. Labur erranda, Euskal Herria asmatu egin zuten,
edo, gutienez, asmatzen lagundu zuten.
“Hamaika jendek niri esker jakin du euskaldunak existitzen direla” zioen
Francisque Michel ikerlari frantziarrak 1859ko liburu baten aitzin-solasean
(Michel 1859: 8)3
. Liburu horretan, Le romancéro du Pays Basque tituluarekin
hainbat poesia edo istorio poetiko edo balada bilduak zituen. Aitzin-solasean,
balada horiek benetan euskal baladak edo euskal kutsuko balada asmatuak ote
ziren eztabaidatzen zuen Michelek imajinaziozko elkarrizketa batean. Kontua,
orain interesatzen zaiguna, hauxe da:
“Argi ikusten da balada hauek […] eginak izan direla halako osotasun ideia bat gogoan,
eta erakutsi nahi dutela euskal herriaren existentzia haren alderdi askotarikoetan”
(Michel 1859: 10).
[“On voit bien que ces ballades […] ont été composées avec une certaine vue
d'ensemble, et qu'elles prétendent faire envisager, sous ses divers aspects, l'existence du
peuple basque” (Michel 1859: 10)].
Euskal herriaren “existentzia” hitza erabiltzean, “bizitza” erran nahi du
Michelek. Izan ere, euskaldunen bizitzaren aspektu guztiak –lana, amodioa,
dibertimenduak– bildu nahi zituen balada horietan (liburutik ateratzen den irudia
ziur aski sobera folklorikoa irudituko litzaiguke, baina hori bertze kontu bat da).
Euskalduntasuna, bere osotasunean, liburu batean bildu, laburbildu, euskaldunak
hor daudela eta nolakoak diren erakusteko. Azkenean, euskaldunen “bizitza” ez
ezik, euskaldunen “existentzia” ere agerian uzten du egileak. Michelen
Romancéro alegoria bihurtzen da, nolabait, euskaldunen existentzia erakusten
eta, aldi berean, frogatzen duena. Liburu batean harrapatu nahian, imajinatu
egiten ditu Michelek euskaldunak, eta imajinatuz, haien berri eman eta zabaldu.
Francisque Michel, jakina, bidaia-literaturaren sinbolo gisa erabiltzen ari naiz,
3
Le Pays Basque liburuaz (Michel 1857) ari zen Francisque Michel, lan benetan aitzindaria izan zena.
10
argitzeko zer erran nahi dudan bidaiariek Euskal Herria asmatu dutela
diodanean.
Euskaldunak herri asmatua garela maiz entzun dugun zerbait da, irain gisa,
bigarren adierako sighting etsai horien ondorio bezala. Erantzuna kontrako
muturrera jotzea izan da askotan: euskaldunak Europako herririk zaharrena gara,
betidanik egon gara hemen, ez dago guk baino historia luzeagoa duenik.
Erantzun horiekin okerreko bidetik jo dugula, jo dutela horrela erantzun
dutenek, uste dut. Azken batean, argudioari modu horretan kontra eginez,
argudioaren tesi nagusia ontzat ematen da, alegia badirela lehen mailako nazioak
(betidanikoak) eta bigarren mailakoak (berriak, asmatuak). Herrien munduan
nobleak eta plebeioak daudela ez da, nonbait, zalantzan paratzen ahal, beraz bila
ditzagun guk ere gure tituluak.
Nire ustez, herri asmatua garela onartu ez ezik, aldarrikatu ere egin beharko
genuke, herri edo nazio guztiak asmatuak izan baitira. Nazioak ez dira ibai edo
zuhaitz bezalako gauzak; ez dira gauza naturalak, ez daude hor, gure aurrean,
ikusi eta ukitu ditzagun. Kontzeptu kulturalak dira, gizakiok sorturikoak. Giza
talde bat, nazio izateko, nazio gisa imajinatua izan behar da. Berdin da euskal
taldea fisikoki eskualde berean egon izana Neolitotik, Paleolitotik edo Big Bang
delakotik; inoiz inori bururatu ez balitzaio nazio gisa, herri gisa imajinatzea, ez
litzateke nazio bat izanen. Eta imajinatze hori, asmatze hori, barnekoek eta
kanpokoek egiten dute. Bietarik bigarrenean, kanpokoen imajinazioan alegia,
kokatu nahi da ikerlan honen interesa. Atzerritarren begiradetatik, bisitarien
diskurtsotik, bidaiarien liburuetatik nola sortzen den, zailki eta poliki, aitzinera
eta gibelera eginez, Euskal Herriko irudia. Eta horretarako 19. mendea da,
ezbairik gabe, garai egokiena. Dena den, ni ez naiz gai hau interesgarritzat jo
duen bakarra. Bidaia-liburuek interes berezia sortu dute gure artean aspalditik,
eta aurrekarien lana aitortzea bidezkoa baino ez da.
3. Aurrekariak.
Bidaia-literaturak tradizio luzea dauka hainbat herritan, Ingalaterran batez ere.
Bertakoak izan dira eta dira gaur egun ere bidaiari ezagunenetariko batzuk
(Wilfred Thesiger, Bruce Chatwin edo Jonathan Raban), eta hortaz normala da
bidaia-literaturari buruzko ikerketek ere herri horretan tradizio eta indar
11
handiagoak edukitzea. Horren froga The Cambrigde Companion to Travel
Writing liburuan bildutako saioak eta bibliografia ditugu (Hulme & Youngs
2002).
Gure artean ere ez da falta bidaia-literatura landu duenik; are gehiago, 20. mende
hasierako Batxiren kazeta kroniketatik hasita (Bilbao 1997), jeneroa bere
aniztasunean agertzen da euskal literaturan. Bada bidaiari “klasikoa”, toki urrun
eta exotiko bat bisitatzera doana: Jon Arretxeren Ekialdeko mamuak edo Griot
(Arretxe 2002 eta 2004) izan daitezke horren adibide on bat. Bidaia politikoak
ere baditugu, gatazka politikoa pairatzen ari diren hainbat tokitara joanda
idatziak: Palestinara (Murua 1998), Belfastera (Murua & Unzueta 1996) edo
Hego-Afrikara (Olasagarre 1998). Bada bidaiari literarioa, eskualde baten
idazleen aztarnak bilatzen duena: 2004ko udan Anjel Lertxundik Italiatik
Berriara bidalitako orriak aipatuko ditut adibide moduan (Lertxundi 2004).
Harkaitz Canoren Piano gainean gosaltzen ere bidaia literarioa da, bertze modu
batean, hala ere, idazteko behar den baldintzen bila edo (Cano 2002). Azkenik,
Aurelia Arkotxak imajinazioa, poesia, geografia eta bidaiak nahasten ditu
Septentrio liburuan (Arkotxa 2001). Euskaldunek berek bidaia-liburuak idatzi
badituzte, atzerriko bidaia-liburuekiko interesa ere erakutsi dute. Azken lan
horiek, ordea, gaztelaniaz, ez euskaraz, idatziak izan dira, salbuespen gutxi
batzuk gorabehera.
Gure artean bidaiariek utzitako irudiez arduratu den beharbada lehena eta
zalantzarik gabe garrantzitsuenetariko bat Justo Garate (1900-1994) izan da.
Lanbidez medikua izanik, historiak biziki erakartzen zuen, eta historia alorrean,
atzerriko bidaiariek. Jada 1927an Eusko Ikaskuntzaren aldizkarian argitaraturiko
artikulu batean “Houston Stewart Chamberlain eta euskaldunak” izan zuen
mintzagai (Garate 1927)4
. Bere azken lanean ere bidaiari bati buruz aritu zen:
Humboldt senar-emazteen hamabi gutun itzuli eta komentatu baitzituen (Garate
1993). 1927-1993 tarteko 66 urte horietan lan mardula egiteko aukera izan zuen
Garatek, bai erbestean (Espainiako Gerla Zibilaren ondoan) bai Euskal Herrian.
Artikulu ugari plazaratu zituen egunoroko prentsan eta aldizkari zientifikoetan,
zeinetan bidaiari bat edo bertzea aztertzen baitzuen: Victor Hugo (Garate 1935),
Christian August Fischer (Garate 1978, 1982) edo D’Aulnoy Baronesa (Garate
4
Justo Garateren bibliografia ezagutzeko ezinbertzekoa da Ascunce & San Miguel (2000) kontsultatzea. Justo
Garateri buruz, oro har, ikus Askoren Artean (2000).
12
1949), batzuk aipatzearren. Baina, segur aski, Wilhelm von Humboldt zen
gehien interesatu zitzaiona. Berlingo jakintsuari buruzko liburu oso bat (Garate
1933a) prestatzeaz gain, artikulu asko eta asko kaleratu zituen; lan horietan,
Humboldten obraren hainbat alderdi aztertzeaz gainera, zenbait zati gaztelaniara
itzuli zituen. Izan ere, Garateri esker, alemanieraz oraindik argitaratu gabe
dirauten testu batzuk eskuragarri daude gaztelaniaz (Hurch 2002b: 10, 3.
oharra). Humboldt alde batera utzita, bertze idazle batzuen lana ere itzuli zuen
Garatek, gaztelaniara beti ere: Joseph Augustin Chahoren Voyage en Navarre
(Garate 1933b), George Borrow-en liburutik, euskarari buruzko kapitulua
(Garate 1929) eta bertze. Banakako azterketa horiekin batera lan orokor bat ere
utzi zigun: Viajeros extranjeros en Vasconia, 1942an kaleratua eta 1989an
bigarren edizioa izan zuena (Garate 1989). “Atzerriko bidaiariak Euskal
Herrian” gaiari dagokionez, Justo Garate figura saihestezina dugula erratea ez da
inolaz ere gehiegi erratea.
Espainiako Gerla Zibilaren ondoren, 40, 50 eta 60ko hamarkadetan, bertze egile
batzuk hurbildu ziren bidaia-liburuetara. Batek, Fausto Arocenak, ikuspegi
orokorra eman zigun bere El País Vasco visto desde fuera liburuan (Arocena
1949). Gainerakoek eskualde edo hiri zehatz batean nahiago izan zuten
kontzentratu. José Mª Iribarren idazle nafarrak, adibidez, Gasteizi eta Iruñeari
buruzko liburu bana atera zituen (Iribarren 1950, 1957). Iruñekoan, Erdi Arotik
aurrera garai guztietako bidaia-testuen antologia bat eskaini zigun, eta
Gasteizekoan, berriz, 19. mendeko bidaiari batzuez aritu zen. Azken horren
antzekoa da José Berruezoren liburua, Donostiari buruzkoa (Berruezo 1951).
Liburu horiek guztiek bidaiariek kontaturiko anekdotak eta pasadizoak biltzen
dituzte. Irakurleria zabal batendako eginak, liburu haietan testuen zatikirik
libertigarrienak edota bitxienak itzultzen dituzte aipaturiko egileek, eta
itzulpenak sarrera labur batez hornitu. Irakurtzeko atseginak izan arren,
ikerlariari ez diote gauza handirik eskaintzen, hondarreko orrialdeetan bilduriko
bibliografian izan ezik.
Testuinguru horretan, urte haietako libururik hoberena Jaime del Burgoren La
aventura hispánica de los viajeros extranjeros izan zen ziur aski (Del Burgo
1963). Alde batetik, autoreak 19. mendeko bidaia-liburu askoren berri ematen
du, eta, bertze aldetik, informazio hori zehatza da oro har; bertzalde, maiz liburu
bakoitzak izan zituen itzulpenak seinalatzen ditu. Horretaz gainera, Del Burgok
13
bertze idazleengan hain ohikoak ziren anekdotak baztertzen ditu. Hala ere, Del
Burgoren iritziak agerian gelditzen dira han eta hemen, ideia karlistetako
bidaiariak goraipatzen eta bidaiari liberalak kritikatzen dituenean. Hitz bitan,
liburu horretan, informazio ugari eta zehatzaren bila abiatzen denak ez du
denbora galduko; bai galduko du, ordea, informazio horren analisiaren eske
abiatzen denak. Zentzu horretan, Iribarrenek, Berruezok edo Arocenak
eskaintzen zutena eskaintzen du Del Burgok ere, erudizioa alegia, baina kantitate
askoz handiagoan.
70eko hamarkadaz geroztik lan gehiago eman dira argitara, maiz eskualdea
oinarri hartu dutenak. Adibidez, Julio-César Santoyok Arabari buruzko
bidaiarien irudipenak aztertu ditu (Santoyo 1972a), edo British Legion
delakoaren egonaldia Gasteizen (Santoyo 1972b). Gipuzkoa izan du aztergai
Beatriz Monrealek (1983), eta Tutera izan da Esteban Ortaren gaia (Orta 1993).
Ikuspegi partzial horiekin ondoan badugu ikuspegi orokor bat ere, Ángel
Martínez Salazarrek aurkeztu diguna (Martínez Salazar 1995 eta 1996).
Bidaia-literaturaren inguruko liburua izan gabe, Europako eragina Euskal
Herrian eta euskaldunen eragina Europan oso kontuan hartu du Juan Mª
Sánchez-Prietok El imaginario vasco liburukote mamitsuan (Sánchez-Prieto
1993). Eskala apalago batean, Francisco J. Caspisteguik bi artikulu idatzi ditu
nafarren irudiaz (Caspistegui 1994, 1996) eta Coro Rubiok bertze bat plazaratu
du, oraingo honetan baskoen irudiaz (Rubio 2000). Horiekin batera, bi
aldizkariren ale berezi bana aipatu behar dira. Lehena Eusko Ikaskuntzako
RIEVek Wilhelm von Humboldti dedikatu ziona (RIEV 1996); bigarrena,
Bilboko Bidebarrietaren 2003ko alea, non aurreko urtean eginiko “Bidaia eta
Bidaiariak Bilbon” kongresuaren emaitzak biltzen baitira (Bidebarrieta 2003).
2004an ere bidaiarien gaiaz arduratzen den liburu berri bat eskaini digu Rafael
López Velasco medikuak, Navarra shall be… izenburupean. Bertan, garai
guzietako Britainia Handiko zenbait bidaiariren berri ematen du egileak (López
Velasco 2004).
Errepaso bibliografiko labur honek frogatzen du, nire ustez, liburu honetan
aztertu nahi dudan gaiak nahiko pisu handia izan duela gure artean. Horrek ez du
erran nahi dena egina dagoenik, edo egina dagoena ezin hobetu edo aberastu
daitekeenik. Delineatu dudan tradizio honetan bi akats nagusi ikusten ditut nik.
Alde batetik, alderdi anekdotikoan gelditzeko joera izan da. Humboldti
14
Gasteizko goxokiak gustatzen zitzaizkiolakoa edo Alexandre Dumas goseak
egon eta arrautza frijituak eskatu zituenekoa (Iribarren 1950: 15-18 eta 62-64);
Madame van Eyss-ek ez zuela hemengo sukaldaritza sobera gustuko eta
“baratxuri gabe” izan zela euskaraz erraten ikasi zuen esaldi bakarra (Arocena
1949: 100-103): horiexek bezalako pasadizoek osatzen dute liburu anitzen
mamia.
Bertze aldetik, liburu serioagoetan erudizioa izan da maiz abiapuntua eta
helburua. Datuak bata bertzearekin gainean pilatu nahi izana da, hortaz, ikusten
dudan bigarren akatsa. Eta analisi saiorik dagoenean, bidaiariek zertan asmatu
eta zertan ez, kontatutakoan zer den egia eta zer gezurra bereizten ibili dira
askotan gure ikerlariak.
Pasadizoak kontatzeko eta analisi sakonik gabeko erudizioa eskaintzeko joera
izan dela erran dut: oraindik badela gainera nezake. Nire aldetik, uste dut datuak
xerkatu eta biltzeaz gainera, ikerlariak gehiago eskatu behar diola bere buruari.
Hain zuzen, lan-hipotesiak aurreratu eta arriskatu behar dituela, ez polemika
pizteko asmoz, eztabaida sortzeko eta horren bitartez pentsatzera behartzeko
xedez. Horregatik, aipaturiko bi akats horiek gainditzea gustatuko litzaidake
liburu honetan. Baliteke anekdotaren bat ekartzea, irakurketa errazteko eta
arintzeko asmoz, baina anekdotek ez dute lan honen funtsa osatu behar. Bertze
aldetik, erudizio neurri bat ez da saihesten ahal, baina haratago joatea da nire
xedea. Bidaiariek euskaldunen “benetako” irudia ez dut aztertzeko ez asmorik ez
gogorik (uste baitut hori guk aldez aurretik “egiazko” irudia zein den erabaki eta
gero egiten dugula): bidaiariek ze nolako irudi utzi diguten, zeintzuk diren haren
iturriak eta zergatikoak, nola uztartzen ahal den bertze irudiekin, hauexek dira
ikerlan honetan mintzagai izanen ditudan kontuak.
4. Liburu honetan zer dagoen.
Euskal Herria 19. mendeko bidaia-liburuetan. Baina, hain zuzen, zein bidaialiburutan?
Hiru herritako bidaia-liburuak kontuan hartzea erabaki dut:
Frantziakoak, Ingalaterrakoak eta Alemaniakoak. Bertzelakoak badira: ingelesez
idazten zuen bidaiari suediar baten liburu bat (Bramsen 1823), eta are
konplikatuagoa, frantsesez idazten zuen poloniar jatorriko italiar baten liburu bat
(Dembowski 1841). Horrek ez du erran nahi Portugal edo Italiatiko bidaiaririk
15
ez dagoenik. Hizkuntzak bultzatu ninduen aukera horretara: nik ez dakit ez
italieraz eta ez portugaleraz, nahiko ongi moldatzen naiz, ordea, ingelesez eta
frantsesez (ez hain ongi alemaneraz). Uste nuen hiru herri horietako testuak
elkartzeak eta konparatzeak emaitza interesgarriak sor zitzakeela, eta irakurlea
uste horrekin bat etortzea espero dut.
Bidaiaria zer den erabakitzeko orduan zabal jokatu dut. Atzerritar batek
idatzitako jada edozein liburu ikertu beharrekotzat jo dut. Irakurleak, beraz,
denetarik kausituko du heldu diren kapituluetan, dagoeneko lehen lerroetan
aditzera eman dudan legez. Aldi berean, oso ezagunak direnak (Victor Hugo,
Wilhelm von Humboldt, Richard Ford, hiru aipatzeko) elkartu nahi izan ditut
hain ezagunak ez direnekin edo erabat ezezagunak direnekin (Adolf Loning, edo
Edward Bell Stephens, bi errateko).
Beti jatorrizko testuetara jotzen saiatu naiz. Datozen orrialdeetan, dagoeneko
sarrera honetan egin dudan moduan, aipamen luzeak euskaraz eta, jarraian,
parentesi karratuen artean, jatorrizko hizkuntzan emanen ditut. Horrela,
irakurketa erraztu nahi izan dut (irakurleak ez du ingelesaz, frantsesaz edota
alemanieraz jakin beharrik), aldi berean, nahi edota ahal duenak jatorrizko
bertsioetara jo dezan utziz. Modu horretan, gainera, itzulpenen zuzentasuna
(itzulpen guztiak, bertzerik erran ezean, nireak baitira) konproba dezake
irakurleak.
Aipamen laburrak, testuetan kakotx artean txertatuak daudenak, soilik euskaraz
emanen ditut, itzulpen zailtasunen bat dutenean edo zerbaitengatik oso aipamen
garrantzitsua denean izan ezik. Azken kasu horietan, ohar batean balizko
zailtasuna azaldu edo jatorrizko testua aldatuko dut. Jatorrizko testuetan egile
bakoitzak erabilitako ortografia errespetatu dut beti. Horrek erran nahi dut
batzuetan idazkera zaharrak ere agertzen direla, tems forma temps gaurko
formaren ordez frantsesez, Gränze zaharra Grenze-ren tokian alemaneraz, edo,
ingelesez segars eta ez gaurko cigars. Alemanerazko “s” bikoitzari dagokionez,
testu batzuetan forma trinkoa erabiltzen da (ß), bertze batzuetan forma zabaldua
(ss); agertzen den bezala kopiatu dut nik eta, hortaz, jatorrizko testuen arabera
dass edo daß, gross edo groß, idatziko dut.
Bidaiarien kontura, oso galdera zuzen bat egin liteke: zergatik ez bidaiari
espainiarrak? Hutsune hori justifikatze aldera, bi arrazoi emango nituzke.
Lehenik eta behin, uste nuen Frantzia, Ingalaterra eta, batez ere, Alemaniako
16
bidaiariak ezezagunagoak, arrotzagoak zirela Espainiakoak baino; hau da,
bidaiari horiek ikertuz “lur berriak” deskubritzeko aukera handiagoak nituela,
espainiarrak ikertuz baino. Bigarrenik, gauzak horrela, aztertu beharreko corpusa
(jada arras handia zena) guztiz kontrolaezin bihurtuko zuen laugarren herri baten
bidaia-literatura kontuan hartzeak.
19. mendearen aukerari dagokionez, ez dut uste justifikazio luzerik behar
duenik. Nazioa eta nazioarekin zer ikusirik duen ia edozer aztertzeko mende hori
da egokiena, zalantzarik gabe. 20. mendean ere bada zer miratu, baina ez
dezagun ahaztu liburu hau urte bateko ikerketa batetik sortua dela. Bi mendeak
hartu izan banitu, erabat ezinezkoa izanen zitzaidakeen lan sendo bat prestatzea.
19. mendera mugatuta ere, bidaia-liburuen zerrenda bat egin nahi izatera, hemen
ez dauden liburuen kopurua hemen daudenena baino anitzez handiagoa izanen
litzateke.
Tituluaren hirugarren zatia gelditzen zaigu: Euskal Herria. Hori da liburu honen
benetako objektua, ikergaia. Horrek dakartzan zailtasunez aritu naiz aurreko
epigrafeetan. Bidaia-liburuek, modu batean edo bertzean, euskaldunen herria
Europan paratzen dute, haren existentziaren berri emanez. Kontua ez da
kontatzen dituzten gauzekin bat egitea, ezta margoturiko irudiarekin ados egotea
ere: azken batean, sortzen den irudia 19. mendeko irudia da (nola liteke
bertzenaz?), bertze garai batekoa alegia. Kontua da prozesuan bertan arreta
jartzea. Euskal Herria asmatze prozesu horretan bidaiariek alde bat bertzerik ez
dute osatzen. Alde hori da ni aztertzera noana. Baina badira alde gehiago ere:
Euskal Herrian bertan sortzen diren diskurtsoak (historikoak, politikoak),
atzerrian euskal kontuei buruz sortzen direnak (historia, antropologia,
linguistika) eta bien arteko elkarrekintza… Hortaz, gauza gehiago ere badirela
ahantzi gabe, momentuz has gaitezen gure gaia jorratzen.
17
WILHELM VON HUMBOLDT.
1. Lagunetan lehena.
19. mendean Euskal Herrira etorri ziren batzuk nahiko ezagunak izan ziren
beren garaian, eta ez da falta oso ospetsuak izatera iritsi zenik ere. Agian,
Richard Ford da horren adibide hoberenetariko bat, 1840ko hamarraldiaz
geroztik mila orri baino gehiagoko bere gida mamitsuak arrakasta handia lortu
baitzuen Ingalaterran, liburu kanoniko bihurtzeraino Espainiako gauzei
dagokienez5
. Bertze batzuen ospea, apalagoa eta mugatuagoa izanagatik, ez zen
gutxiesteko modukoa izan. Errate baterako, Charles Frederick Henningsen-en
1836ko liburua, zeina berehala itzulia baitzen hainbat hizkuntzatara, Europa
osoan zehar irakurri zuten euskal probintzia urrun menditsu haietako gerla
karlistaren berrien gose ziren guztiek; eta ondoren etorri ziren idazle anitzek
Henningsen-en lana aipatu zuten (eta batzuetan plagiatu ere bai). Bertze izenak
datoz burura: George Borrow, Eugène Poitou… Dena den, arrakasta handia edo
txikia izan, bidaia-liburu gehienak, guztiak ez bazen, irakurleen jakin-mina
asebetetzeko idazten ziren, hau da, bat-bateko behar zehatz bati erantzun nahian
izan prestatzen eta plazaratzen ziren. Izan ere, arestian aipatu dudan plagiatze
kontu hura ildo honetatik bertatik zetorren: bertze herri batean harrera ona lortua
zuen testu bat itzuli eta moldatu egiten zen, plagio-egilearen herrian ere
publikoaren arreta bereganatuko zuelakoan. Baina jakin-min hori asebeteta,
liburuok, maiz, galdu egiten zuten interesa. Ondorioz, entzute handiko edo
txikikoak izan, bidaiari horien izen gehienak ezezagunak dira gaur egun,
ahaztuak izan dira eta eskuarki ikerlariok gara horien berri dugun bakarrak. Hori
izan da bidaiari gehienen patua; ez, ordea, guztiena.
Batzuen famak badirau gaur egun ere, beharbada Euskal Herrira egindako bidaia
ez delako fama horren oinarri bakarra. Nire ustez, 19. mendeari begira bi dira
salbuespen nabarmenenak: Wilhelm von Humboldt eta Victor Hugo. Biak gure
5
Postu kanoniko hori, beti ere 19. mendeari begira, George Borrow-rekin batera zeukan Richard Fordek, eta,
neurri batean, dauka gaur egun ere. Adibidez, Tom Burns-en analisia bi egile horietara mugatzen da
Hispanomanía izeneko liburuan (Burns 2000).
18
bisitaririk garrantzizkoenetarikoak izanik, Euskal Herrira begiratzeko oso modu
ezberdinak, kasik kontrajarriak, izan zituzten. Prusiarrak urte luzez, jada bizitza
osoaz, jardun zuen euskal herri eta hizkuntzari buruzko gogoetak egiten,
euskaldunak monografia handi batean zientifikoki deskribatu nahian.
Frantsesaren euskal idazkia, ordea, bidaia labur baten emaitza izan zen, egunkari
pribatu baten forman prestatua, eta bertan, zientziatik urrun, subjektibotasuna da
nagusi. Humboldtek orri ugari bete zituen Euskal Herriaren kontura; Hugok
gutxi batzuk baino ez. Baina, bai batarenak, bai bertzearenak, funts handikoak
eta sakonak. Gehiago luza ninteke Humboldten eta Hugoren paralelismoez eta
diferentziez, baina geroago astia izanen dugu Hugoren testura itzultzeko.
Bi idazleak, erran bezala, munta handikoak izanik, Wilhelm von Humboldt dugu
denboran lehena. Izan ere, horretan datza, aitzindaria izatean alegia, haren
garrantziaren zati bat, Humboldt izan baitzen euskaldunenganako interesa hartu
zuen lehen jakintsu europarra. Halaxe adierazi zuen Fausto Arocenak,
“lagunetan lehena” deitu ziolarik (Arocena 1949: 72-80), eta halaxe onartu du
oraindik orain Bernhard Hurch-ek, Humboldten argitaratu gabeko hainbat lan
biltzen dituen liburu baten sarreran: “azkenik, euskaldunentzat Humboldt da
euskal herria, kultura eta historia Europako kontzientzian sarrarazten saiatu den
lehen europar handia” (Hurch 2002b: 10).
Humboldt bitan egon zen Euskal Herrian. 1799. urtean etorri zen lehendabiziko
aldiz. Edo, hobeki erranda, hemendik pasatu zen bere Espainiako bidaiaren
ibilbidean. Schiller eta Goethe adiskideen antzera, Italiara joan nahiago izan balu
ere, Napoleon penintsula hartan egiten ari zen gerla zela eta, Espainiarantz
abiatzera deliberatu zuen Humboldtek (Tauber 1998: 194-195). Bere familiak
lagunduta, 1799ko irailean Parisetik (non 1797az geroztik bizi baitzen) atera eta
Baionarako bidea hartu zuen. Lehen bidaia hartan (1800ko apirila arte iraun
zuena) aste pare bat baino ez zuen Euskal Herrian pasatu, Baionatik Gasteizera
Madrilgo bidean. Bigarren bidaia, aldiz, 1801eko udaberrian egin zuena,
espresuki euskararen eta euskaldunen inguruko informazioa biltzeko egin zuen.
Interes zientifikoek ekarrita etorri zela egia den arren, Humboldtek euskal
lurretan izan zuen esperientzia zabalagoa izan zen. Honelaxe adierazi zuen
Humboldtek berak Die Vasken izeneko lan garrantzitsuaren sarreran:
19
“Zorionez beteriko bi hilabete eman nituen bai Espainiako Euskal Herrian, bai Frantziakoan;
eta Bizkaiko Golkoko bazterretan pasaturiko udaberri hura nire bizitzako ederrenetarikotzat
joko dut beti” (Humboldt 1920: 15).
[“[I]ch verlebte zwei glückliche Monate theils im Spanischen, theils im Französischen
Vaskenlande; und immer werde ich diesen an den Ufern des Biscayischen Busens
zugebrachten Frühling für einen der schönsten meines Lebens ansehn” (Humboldt 1920:
15)].
Adierazpen hori irakurrita, zilegi da pentsatzea, nik uste, hemen bizitakoak
halako eragin bat izan zuela euskal gauzekiko bere interes iraunkorrean. Izan
ere, eskerrak emateko modu gisa ikusten zituen egin beharreko lanak. Utz
diezaiogun hitza, berriz ere, Humboldti berari:
“Ez dut uste gai izanen naizenik euskal nazioaren deskripzio bat zirriborratzeko, nire ariman
betiko gelditutako irudiarekin konpara daitekeenik. Hein txiki batean bakarrik lortuko banu,
hartu behar izan ditudan ahalegin eta lan guztiak, batez ere hizkuntza ikastekoak, ederki
ordaindutzat emango nituzke, zeren horrek erran nahiko bailuke lortua nuela monumentu bat
ezartzea, zeinak, euskaldunek merezi duten bezain duina izan gabe, bederen islatuko lukeen
nire baitan sorrarazi dituzten begirunea eta amodioa” (Humboldt 1920: 17)”.
[“Ich darf mir nicht schmeicheln, dass es mir gelingen werde, eine Schilderung der
Vaskischen Nation zu entwerfen, welche dem Bilde gliche, das sich mir auf ewig von ihr in
die Seele geprägt hat. Wäre dies aber auch nur einigermassen der Fall, so würde ich mich
für jede Mühseligkeit, deren ich, vorzüglich bei dem Studium ihrer Sprache, viele selber
durchkämpft habe, für mehr als doppelt belohnt halten, weil es mir alsdann zugleich
gelungen wäre, ihr ein Denkmal zu setzen, das, wenn gleich wenig ihrer würdig, doch den
Gesinnungen der Achtung und Liebe entspräche, die sie mir in so hohem Grade eingeflösst
hat!” (Humboldt 1920: 17)].
Bi aipamen horiekin adierazi nahi dut bidaiari prusiarrak batu egin zituela
interes zientifikoa eta hurbiltasun humanoa. Biek bultzatu zuten haren ikerketak
sakontzera eta, arraroago dena, bata (hau da, hurbiltasuna) ez zitzaion bertzeari
(zientziari, alegia) kaltegarri gertatu. Adibide bat ematearren, Humboldtek Pablo
Pedro Astarloarekin, Durangoko apaiz eta euskalariarekin, izan zuen harremana
ekartzen ahal da gogora (Uriarte Astarloa 2002: batez ere 183-209; Altzibar
1996). Bere idazkietan Astarloarendako hitz onak bertzerik ez izan arren (“nire
20
bidaiatik lortutako fruitu bakarra harengandik ikasi nuena izan balitz, pozik sari
askitzat joko nukeen”, zioen Die Vasken liburuan – Humboldt 1920: 16), haren
metodo etimologikoari dagokionez, gero eta jarrera kritikoagoa erakutsi zuen
denbora pasa ahala (Hurch, Kerejeta & Gómez 2002: 21). Argitaraturik gabeko
euskal gramatika batean honako hau dio Humboldtek durangarraz:
“Gehiegikerietan erori gabe erran daiteke, euskal hizkuntzari buruz idatzi dutenen artean,
Astarloa dela euskarari benetan oinarrizko ikerketa bat dedikatu, haren berezko egitura
organikoa agerian uzteko saioa egin eta aurrerapauso esanguratsuak eman dituen lehena”
(aipatua in El Zarka & Vollmann 2000: 4).
[“Ohne Uebertreibung kann man behaupten, daß Astarloa unter allen, die über die
Vaskische Sprache geschrieben haben, der erste ist, der ihr wirklich ein gründliches Studium
gewidmet, ihren eigenthümlichen organischen Bau aufzufinden gesucht, u. hierin
bedeutende Fortschritte gemacht hat” (aipatua in El Zarka & Vollmann 2000: 4)].
Mithridates-erako prestaturiko lanean ere Astarloa goraipatzen du (Humboldt
1817: 64). 1821eko Prüfung delakoan, berriz, metodo etimologikoak sor
ditzakeen gehiegikeriez gaztigatzen digu behin eta berriz, eta horren adibide
Astarloaren (eta Juan Bautista Erro haren jarraitzailearen) izena aipatzen ditu
(Humboldt 1841: 4-5, 10-11, bertzeak bertze), baina, beti ere, Durangoko
adiskidearen lanaren balioa erabat ukatu gabe.
Jasotako harrera ona eskertzeko, monumentu handi bat eraiki nahi zien
Humboldtek euskaldunei. Monumentu hori, hots euskal bizitzaren alderdi
guztiak bilduko zituen monografia handia, prestatu nahian ibili zen bizitza
osoaz. Testu labur batean monografia horren xehetasunak zehaztu zituen: zenbat
zati izan behar zuen, zein alderdi ukituko zuen eta zein izanen zen haren tokia
eta garrantzia historia unibertsalaren ikuspegitik (Humboldt 1904). Horretaz
guztiaz geroago aritu naiz. Orain ohartarazi nahi nuke ahalegin erraldoi horren
ondorioz, idazlan ugari ditugula: laburrak batzuk eta luzeak bestetzuk; geroago
egin beharreko plan bat adierazten dutenak eta plan hori betetzen saiatzen
direnak; gutxi batzuk, bere bizitzan argitaratuak eta, gehienak, argitaratu gabeak.
Azken bereizketa hau da orain interesatzen zaiguna, harrigarria baita zein testu
gutxi eman zuen argitara Humboldtek, batez ere zein testu anitz idatzi zuen
kontuan hartuz gero. Bizirik zelarik, lau idazki baino ez zuen kaleratu (El Zarka
21
& Vollmann 2000). Lehena, orri gutxikoa, bigarren bidaiako urtean bertan
plazaratu zuen, sarreran komentatu dugun liburu batean. Johann Christian
Fischerren bidaia-liburua frantsesera itzuli zuten 1801ean. Edizio horretarako,
Fischerrek berak eskatuta, Humboldtek “euskal hizkuntzari buruzko ohar bat”
prestatu zuen. Hizkuntzaz aritu zen, hortaz, lehen agerpen horretan.
Bigarren argitalpena, hamaika urte pasa eta gero etorriko zen: 1812an, Friedrich
Schlegel-en Deutsches Museum izeneko aldizkarian publikaturiko artikulu bat,
Euskal Herriari eta haren biztanleei buruzko lan monografiko bat iragartzen
zuena (Humboldt 1904)6
. Bertan, egileak zehazten zuen, alde batetik, historia
unibertsala birpentsatzeko zertan zetzan herri txikien historiaren garrantzia eta,
bertze aldetik, Euskal Herriari begira zeintzuk ziren landu nahi zituen gaiak
(hiru, hain zuzen ere, historia, ohiturak eta hizkuntza).
Hirugarrena ez zen 1817 arte agertu, Humboldtek 1811rako idatzia zuen arren
(sarrera behinik behin 1811ko udan sinatua dago). Bi urte lehenago, 1809an,
Mithridates izeneko hizkuntza-entziklopedian, Johann Christoph Adelung-ek 2.
tomorako euskarari zegokion artikulua prestatu zuen, “Cantabrisch oder
Baskisch” izenburupean (Adelung 1809). Adelung hil eta gero, Johann Severin
Vater-ek hartu zuen entziklopediaren ardura eta hark Humboldti eskatu zion
euskarari buruzko artikulu zabalago bat idatz zezan. Hainbat arrazoi tarteko,
Humboldtek ezin izan zuen Vater-en eskaera bete eta, lan zeharo berri bat
moldatu beharrean, Adelungen artikuluari Berichtigungen und Zusätze,
zuzenketak eta adizioak alegia, egin zizkion; 1817an agertu ziren Mithridates-en
4. liburukian, baita argitalpen independente eran ere (Humboldt 1817).
Azken lana, lauretan luzeena eta ezbairik gabe ospetsuena, 1821ean atera zen
kalera: Prüfung der Untersuchungen über die Urbewohner Hispaniens
vermittelst der Vaskischen Sprache, hau da, Hispaniako lehen biztanleen
gaineko ikerketen azterketa, euskal hizkuntzaren bitartez. Bertan, euskaldunak
Iberiar Penintsulako antzinako biztanleak zirela frogatzen saiatu zen euskararen
bitartez (Humboldt 1841). Tesia ez zen berria, baina Humboldtek, bere
azterketarekin, basko-iberismo deituriko teoriaren oinarri zientifikoak paratu
zituen, eta, bidenabar, 20. mendera arte ailegatu zen eztabaida bat piztu zuen.
6
Schlegel-en aldizkarian ez ezik, urte horretan bertan bertze aldizkari alemaniar batean ere argitaratu zuen
artikulua, Königsberger Archiv für Philosophie, Theologie, Sprachkunde und Geschichte izenekoan hain zuzen (El Zarka
& Vollmann 2000: 11).
22
Zerrendaturiko lau lanetatik bakar batek ere ez du zerikusirik bidaialiteraturarekin.
Bi (Fischerren liburukoa eta Mithridates-en agerturikoa)
hizkuntzalaritza arloan kokatu behar dira. Hirugarrena, 1821eko Prüfung
delakoa, lan akademikoa da, gai lehor samar batez arduratzen dena. Hemen
darabildan ikuspuntutik 1812ko iragarpena da interesgarriena, Humboldten
euskaldunenganako interesa esplikatzen eta testuinguruan kokatzen laguntzen
duelako.
19. mendeari dagokionez, ikerlari prusiarra 1835ean hil zenez geroztik bertze
lan bat gaineratzen ahal zaio argitaraturiko laurei. 1840ko hamarkadan, Wilhelm
von Humboldten obra guztien lehen bilduma prestatu zuen Alexander haren
anaiak, Gesammelte Werke izenburupean. Bertan, lehen jada adierazi dudanez,
3. liburukian bidaia-testu motz bat argitara eman zuen, non lehen bidaiaren
euskal zatiaren narrazioa eskaintzen baitzen (Humboldt 1843). “Reiseskizzen
aus Biscaya”, “Bizkaiko bidaia baten zirriborroak”, horixe izan zen
Alexanderrek paratu zion izenburua, aditzera emanez, edo eman nahian bederen,
testu txiki hori ez zela behar bezain landua eta osotua, Wilhelmek ez zizkiola
azken ukituak eman. 1799-1800eko bidaia kontatu arren, bigarren bidaia egin
eta geroko testua da.
Euskal gaiei begira, horiexek dira 19. mendean plazaratuak izan ziren idazlanak,
lau bizirik zegoen artean eta hondarrekoa hil ondoren. Bostetarik bakarra da
bidaia-literatura arloan kokatzekoa.
20. mendean, Albert Leitzmann-ek bi bidaietako egunkariak argitaratu zituen
estreinako aldiz, 1918an, berak prestaturiko Humboldten idazlan guztien
bildumaren 15. liburukian; eta Die Vasken izeneko lan handiak ez zuen 1920
arte argia ikusi, 13. liburukian hain zuzen ere7
. Bidaia-narrazio hau, haatik,
1804rako idatzita zeukan Humboldtek (“euskal bidaia prest dago”, erran zion
emazteari 1804ko ekainaren 18ko eskutitz batean – aipatua in El Zarka 2002: 7),
baina azkenean ez zuen argitara eman. Eskuizkribua kasualitatez edo aurkitu
zuen Albert Leitzmannek berak Alemaniako Günthersdorf gazteluan,
Humboldten obren edizioa prestatzen ari zelarik. Gaur egun galduta dago
eskuizkribua (El Zarka 2002: 2).
7
Sor litekeen nahasmena saihesteko: 15. liburukia 1918an izan zen argitaratua, eta 13.a, 1920an; 15.a 13.a
baino lehen, alegia.
23
Horrekin guztiarekin azpimarratu nahi dut halako paradoxa bat sortzen dela orri
hauetan Humboldten lanaz aritzean. Alde batetik, baztertezina dela onartu behar
da, baina, bertze aldetik, egia da bere bidaia-testu garrantzitsuenak ezezagunak
izan zirela 19. mendean, hemen aztergai dudan mendean alegia. Hortaz, Die
Vasken lanaren inguruko komentarioak eta analisiak egitea neurri batean ariketa
anakronikoa da, inork ez baitzuen 1920 arte irakurtzeko aukerarik izan eta,
ondorioz, ezin izan baitzuen inolako eraginik eduki geroago etorritako
bidaiariengan. Horrela, datozen orriotan Humboldtek egindako ekarpena
aztertuko eta berak marrazturiko irudia ikertuko dudan arren, argi utzi behar da
irudi hori ez zela 19. mendean zabaldu, eta bidaia-literaturaren ikuspuntutik
mamitsuenak diren idazlanak ez zeudela eskuragarri 20. mendera arte, hain
zuzen ere Albert Leitzmannek editaturiko Gesammelte Schriften izeneko
bilduman agertu arte. 13. liburukian plazaraturiko Die Vasken horretan bere
bigarren bidaiaren berri eskaintzen digu Humboldtek, eta aitzakia horrekin
euskaldunen deskripzio osoa egiten saiatzen da.
Humboldtek material berberak behin baino gehiagotan erabiltzeko joera zuen,
ñabardurak gehituz ideiak ondu ahala. Errate baterako, euskal lurraldeak
izendatzeko izen baten eskasiaren inguruko pasartea, sarreran Die Vasken
liburutik hona aldatu dudana, Mithridates-erako egindako artikuluan ere
errepikatzen da, aldaketa batzuk gorabehera (Humboldt 1817: 8). Gauza bera
gertatzen da bidaia-testuetan. Reiseskizzen izenekoan lehen bidaia kontatzen da,
Die Vasken delakoan bigarrena, 1801ean egindakoa. Bietan, ordea, pasarte
batzuk oso antzekoak dira, adibidez Donibane Lohitzuneko itsasoak eragindako
inpresioa (konpara Humboldt 1843: 214-216 eta 1920: 29-31), edo hitzez hitz
errepikatzen dira, errate baterako Gasteizko plazaren deskripzioa (konpara,
paragrafoen ordena gorabehera, Humboldt 1843: 236-237 eta Humboldt 1920:
116-117). Errepikaketa horiek nabarmentzean, ez dezagun ahaztu lehen bidaiatestua
zirriborro bat baino ez zela eta Humboldten xedea ez zela bidaia
bakoitzaren narrazio bana egitea, euskaldunen deskripzio ahalik eta zehatzena
eskaintzea baizik, erran nahi baita bidaia-liburuaren forma estakuru bat zela
bertze helburu garrantzitsuago bat erdiesteko. Helburu horren originaltasuna
hobeki estimatzen hasteko komenigarria izanen da, ziur aski, Humboldten
garaikide batzuen ideiak eta irudipenak ezagutzea, axaletik bada ere.
24
2. Wilhelm von Humboldt testuinguruan.
Jean François Peyron idazle frantziarrarendako, Ebro ibaian Gaztelaren eta
Euskal Herriaren arteko muga egoteaz gainera8
, “Bizkaian gozatzen den
askatasun mota hori” ere hasten zen. Bidaiari haren iritziz, Foruak ziren euskal
lurraldeetako ezaugarri deigarriena; hizkuntza, ordea, ez zuen aipatu ere egin.
Iritzi horretan bat egiten zuen bertze bidaiari batzuekin. John Adams Estatu
Batuetako bigarren presidenteak 1799an egin zuen bidaian ere Foruak izan ziren
euskaldunenganako interesa piztu ziotenak (Agirreazkuenaga 2003). Ur
sakonagoetan murgildu gabe, irudipena dut euskal instituzio politikoak zirela
bidaiariei atentzioa ematen zietenak, eta atzerritar anitzen begietan euskaldunak
zerbait izatekotan, Espainiako absolutismoaren itsasoan askatasun irla bat ziren.
Errepublika monarkia absolutuaren barruan: “politikaren bitxikeria horietako bat
da ikustea hain errepublikarra den herri txiki hau halako monarkia bati lotua”,
Fischerrek (1801: 106) laburbildu zuen bezala. Irudi honen aldamenean, bertze
ezaugarri batzuk (hizkuntza, ohiturak…) bigarren mailako kontuak ziren.
Ikus dezagun bertze adibide bat: John Talbot Dillon irlandarraren Travels
through Spain liburuan bazen tokirik “Biscayners” direlakoei buruz xehetasun
batzuk emateko9
. Dena den, askatasuna, kaparetasun unibertsala eta antzeko
gaiak dira bertan ere nagusi. Harrigarriena, beharbada, irlandarrekin egiten duen
konparazio luze samarra: “Euskaldunen ohiturak eta antzinako irlandarrenak
hain dira antzekoak askotan, ezen irlandarrak euskaldunengandik datozela
pentsatzen ahal baita” (Dillon 1781: 178). Biei gustatzen zaizkie erromesaldiak
eta ekitaldi horietan Bizkaiko gizonak (“the Guizones of Biscay”, dio Dillonek)
eta Irlandako Boulamkeighs direlakoak berdin portatzen dira: probokaziorik
txikiena dela medio, elkar jipoitzen dute, baina maltzurkeria edo arrangurarik
gabe eta, beti ere, labanarik erabili gabe. Bi herrien arteko antzekotasun gehiago
ere badira Dillonen arabera: Bizkaiko txakolinak eta Irlandako sheheen delakoak
berdin-berdin erotzen dituzte euskaldunak eta irlandarrak. Horiek eta bertze
hainbat inguruabarrek sinesgarritasuna ematen zioten, Dillonen ustez, biak,
jatorrian, herri bakarra zirelako ideiari (Dillon 1781: 178).
8
Pentsa daitekeenez, Peyronek “la Biscaye” esamoldea erabiltzen du, eta horren barne Bizkaia, Araba eta
Gipuzkoa sartzen ditu (Peyron 1782: II, 346).
9
Berriz ere, iduri du Dillon-en Biscay-k Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia baino ez duela bere baitan hartzen.
25
Fischerrek berak ere Foruen eta euskararen inguruan zenbait zertzelada ematen
dizkigu. Euskara da Bizkaian egiten den hizkuntza nagusia, dio 15. gutunean,
Getarian ikusitakoaz jarduten duen horretan hain zuzen. Izan ere, horren
ondorioz, solas gutxi egin ahal izan zuen alemaniarrak ostatuko jabearekin.
Beharrik funtsezko informazioren bat eman ziezaiokeen:
“Bizkaian, ezaguna denez, mantendu egin da antzinako kantabriar hizkuntza, eta gaztelaniaz
ez da batere hitz egiten, edo oso gaizki. Azken hori zen bai ostalariaren bai bisitariaren
kasua, eta bakarrik neke handiz ulertzen ahal genion elkarri. Hala ere, ‘Es Vm Christiano?,
alegia katolikoa ote nintzen bere lehen galderari baiezkoa eman nionean, iduri zuen arrunt
kontent gelditu zela” (Fischer 1801: 71).
[“In Biscaya hat sich, wie bekannt, die alte cantabrische Sprache erhalten, und man spricht
entweder gar nicht, oder sehr unvollkommen Castilianisch. Wirthinn und Gast befanden sich
in dem letztern Falle, und wir konnten uns nur mit Mühe verständlich machen. Als ich
indessen ihre erste Frage 'Es Vm Christiano?' d.i. katholisch, bejahet hatte, schien sie
vollkommen zufrieden zu seyn” (Fischer 1801: 71)].
24. gutunean errepikatzen du euskara “bizkaitar arruntaren hizkuntza bakarra”
dela, gaineratzeko, dena den, bizitza modernorako kontzeptu berri guztiak (“alle
neuen Begriffe des bürgerlichen Lebens”) frantsesetik edota espainoletik hartu
behar izan dituztela (Fischer 1801: 127). Horrelako komentario
soziolinguistikoak alde batera utzita, hizkuntzaren beraren deskripzio moduko
bat egiten ere saiatzen da. Euskarak, dio bidaiari alemaniarrak, ez du
antzekotasun txikiena ere ez hotsetan, ez hitzetan eta ez sintaxian ezein
hizkuntza ezagunekin:
“Badirudi kontsonante asko dituela, eta azentu kantari baina gogor samar batez mintzatzen
da. Erraten da esapide poetikoz aberatsa dela eta malgutasun handia daukala; baina jende
kulturadunak kexatzen dira adierazpenaren zehaztugabetasun eta aniztasunaz” (Fischer
1801: 128).
[“Sie scheint viel Consonanten zu haben, und wird mit einem singengen etwas harten
Accent gesprochen. Man behauptet, sie sey reich an dichterischen Ausdrücken, und habe
viel Biegsamkeit; aber gebildete Leute klagen über die Umschwebungen und die
Weitläufigkeit des Ausdrucks” (Fischer 1801: 128)].
26
“Autoreak ez du bidaia-narrazio bat baino eskaini nahi; honen asmo nagusia
bizitza irudikatzea zen; eta haren sari bakarra, Bourgoing-en jarraipena izatea”
(Fischer 1801: V). Bere liburua idaztean, Fischerren xedea bertze egile batena
osatzea zen, hain zuzen ere Jean François Bourgoing-en Nouveau voyage en
Espagne, 1789an plazaraturikoa. Bertan ere egileak behartua ikusi zuen bere
burua keinuak erabiltzera, euskaldunekin komunikatu ahal izateko, hauek ez
baitakite gaztelaniaz. Oraingo honetan Ordizian gertatu zen pasadizoa:
“Luzaro oroituko naiz Ordizian gertatu zitzaigunaz. Goiz iritsita eta eguraldi ederra izanik,
noragabe genbiltzan herrixka haren inguruetan; landareen aniztasuna begiratzea atsegin
zitzaigun. Baratzeetan sakabanaturiko nekazari talde batzuek gure arreta erakarri zuten: guk
beraiena piztu genuen. Istant batez, kuriositateak elkarrengana hurbildu gintuen. Nire
bidaia-kideak gaztelaniaz perfektu hitz egiten zuen; bazekien, nik nekien bezala, mintzaira
horrek ez duela zerikusirik euskaldunenarekin; baina ezin genuen imajinatu hain aspalditik
Espainiaren mende jarritako probintzia batean posible zela batere ez konprenitzea
Erregearen hizkuntza: hizkuntza primitiboaz baliatu behar izan genuen” (Bourgoing 1789: I,
8-9)”.
[“Je me rappellerai long-tems ce qui nous arriva à Villafranca. Arrivés de bonne heure & par
un beau tems, nous errions dans les environs de ce bourg; nous nous plaisions à observer la
variété de sa culture. Plusieurs grouppes de paysans éparpillés dans des vergers, fixerent
notre attention: nous éveillâmes la leur. Un instant la curiosité mutuelle nour rapprocha.
Mon compagnon de voyage parloit parfaitement Espagnol; il savoit, comme moi, que cette
langue n'a aucun rapport avec celle des Biscayens; mais nous ne pouvions nous figurer que
dans une province depuis si long-tems soumise à l'Espagne, on ignorât absolument le
langage du Souverain: il fallut donc recourir au langage primitif” (Bourgoing 1789: I, 8-9)].
Bourgoing-ek eta bere lagunak keinuen hizkuntza primitiboari esker lortu zuten
nahi zutena. Geroago Fischerrek erranen duen bezala, euskaldunen hizkuntzak
ez duela zerikusirik espainolarekin dio hemen frantziarrak, euskarari buruzko
azalpen sakonagoetan sartu gabe. Baina Bourgoing-ek, Fischerrek ez bezala,
euskaldunen gaineko ohar batzuk egiten ditu. Sistema forala aipatzen du noski,
baina baita euskaldunen ezberdintasuna ere:
“Zein nabarmena den herri honen itxuraren eta ondo-ondoan dagoenaren arteko aldea. Nire
gogotik urrun dago gaztelarrez trufatu nahi izatea; haien bertuteak prezatzen ditut, baina
isilak eta hitsak dira: haien aurpegi betilun eta belztuetan pobretasun eta unaduraren irudia
27
daramate. Bizkaian, bertze kolore bat dago, bertze fisionomia bat, bertze izaera bat: libreak,
alaiak eta abegikorrak, beraien zoriona sentitu ez ezik, zorion horren lekukoak direnekin
partekatu nahi dutela dirudi” (Bourgoing 1789: I, 8).
[“Quelle différence de l’aspect de ce pays à celui du pays qui l'avoisine. Je suis loin de
vouloir jetter un ridicule sur les Castillans, dont j'estime les vertus; mais ils sont silentieux et
tristes: ils portent sur leurs visages austeres & rembrunis, l’image de l’ennui & de la
pauvreté. En Biscaye, c’est un autre teint, une autre physionomie, un autre caractere: libres,
gais & hospitaliers, ils paroissent sentir leur bonheur & vouloir le faire partager à ceux qui
en sont témoins” (Bourgoing 1789: I, 8)].
Erran bezala, arestian aipaturiko egileendako, foruek dirudite euskaldunen
bereizgarri nagusia. Bourgoing-ek, baina, sistema forala euskal ezberdintasun
orokorraren barnean kokatzen du: “Bizkaitar hauek, kanpoko itxuraz eta
hizkuntzaz gaztelarrengandik hain ezberdinak direnak, neurri berean bereizten
dira haien herriko konstituzioarengatik ere” (Bourgoing 1789: I, 10). Eta,
gainerako bidaiarien antzera, euskal askatasunaren laudorioa egiten du.
18. mendearen bukaerako bidaiariek, sistema politikoa gai interesgarrientzat jo
arren, bertze gai batzuk ere ukitzen dituzte, neurri batean behintzat. Erran nahi
da begirada berri bat agertzen ari zela emeki-emeki. Izan ere, hona ekarri
ditudan autoreengan Humboldtek jorratuko dituen gaiak kausitzen ditugu jada,
baina ñabardura garrantzitsu batzuk azpimarratu behar ditugu. Adibidez, atal
honetan aipaturiko guztiok, bakoitzak bere hizkuntzan, Biscaye edo Biscay edo
Biscaya dute mintzagai, nik “Bizkaia” bezala euskaratu dudana. Eta guztiondako
Bizkai horretan Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia (zentzu estuan) baizik ez dira
sartzen. Horrek ez du erran nahi bertze tokietan euskaldunik ikusi ez zutenik:
Fischerrek, errate baterako, Baionako “Basquaises” direlakoari buruz jarduten
du (Fischer 1801: 51-52). Humboldtek, alderantziz, euskaldunak nor diren
determinatzen du lehendabizi.
Euskarak ere bidaiari batzuen arreta erakartzen du. Nabarmentzekoa da, horratik,
eskainitako informazioa oso orokorra dela (euskarak ez duela antzekotasunik
espainolarekin, Bourgoing-en kasuan), edo bigarren eskukoa (euskara hizkuntza
guztietatik bereizten dela baieztatzeko, Hervás eta Larramendiren autoritatean
hartzen du babesa Fischerrek, eta euskara deskribatzeko “badirudi” eta “erraten
da” bezalako esapideak baliatzen ditu). Humboldten jarrera justu kontrakoa
28
izanen da: euskara serio eta sakon ikasten eta ikertzen saiatuko da. Eta, azkenik,
xehetasun beharbada pisuzkoena, ikuspuntu aldaketa benetan agerian uzten
duena. Peyron, Dillon, Bourgoing eta Fischerrendako Euskal Herria atal bat
baizik ez zen bidaia handiago batean, kapitulu bat baino ez Espainiako ibilbidea
kontatzen zuen liburu batean. Humboldtek euskal “gauzetan” kontzentratuko
ditu bere indarrak.
Erran daiteke 18. mendean bazegoela euskaldunenganako interesa, eta interes
horren arabera Humboldtek landuko zituen gaiak bertze egileek landuak edo,
gutienez, ukituak zituztela. Are gehiago, litekeena da egile horietako batzuek
eragina eduki izana Humboldtengan. Adibidez, gauza segurua da prusiarrak
Fischerren liburua ezagutzen zuela, erran bezala eranskin bat idatzi behar
baitzuen frantses itzulpenerako. Humboldtek euskal probintziek espainiar
Monarkiaren barruko estatu ia independente osatzen dutela dioenean, bat egiten
du Fischerrek adierazitakoarekin (Fischer 1801: 106). Orobat, Fischerren
bitartez Bourgoing-en liburua ere irakurria zuela pentsatzea ez zait gehiegikeria
iduritzen. Ordiziako pasadizoa kontatutakoan, euskal abegikortasun eta
eskuzabaltasunaren inguruko oharrak Humboldten ohar askoren oso antzekoak
dira. Bourgoing-en pasarte hori horrela amaitzen da:
“Gure esker oneko erakusgarri batzuk utzi genizkion; haien harrera desinteresatua izan zela
adieraziz hartu zituzten. Iruditzen zitzaigun Bougainville jaunak eta Cook-ek maitatzen
irakatsi dizkiguten irletako biztanle maitagarriak uzten ari ginela, eta Baionatik hogei
legoatara ere ez geunden” (Bourgoing 1789: I, 10).
[“Nous leur laissâmes quelques marques de notres reconnoissance; ils les reçurent de
maniere à nous prouver que leur accueil étoit désintéressé. Il nous sembloit que nous
quittions les aimables insulaires que M. de Bougainville & Cook nous ont appris à aimer, &
nous n’étions pas à vingt lieues de Bayonne” (Bourgoing 1789: I, 10)].
Azken esaldian agertu zaigun basati ona Humboldten lerro batzuetan ere
sumatzen ahal da. Hala eta guztiz ere, Humboldten interesak bere garaiko
testuinguruan txertatzen ahal badira ere, berak zorroztasun berri batez landu
zituen, eta horrek aparte jartzen du haren obra.
3. Euskal monografia.
29
3.1. Abiapuntu teorikoa.
Ankündigung einer Schrift über die Vaskische Sprache und Nation, nebst
Angabe des Gesichtspunctes und Inhalts derselben, horrela zuen izena 1812an
Deutsches Museum eta Königsberger Archiv für Philosophie, Theologie,
Sprachkunde und Geschichte aldizkarietan agertu zen artikuluak, eta horrela
euskaratu genezake: “Euskal hizkuntza eta nazioari buruzko idazlan baten
iragarpena, darabilen ikuspuntu eta edukiaren berriarekin batera”10
. Bi testuak
berdin-berdinak ziren; hala ere, argitaraturik gabeko bertze bertsio bat ere
bazegoen. Bigarren bertsio horren jatorrizko eskuizkribua galduta dago, baina
bada kopia bat Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean, Resurrección Mª de
Azkuek Kolonian prestarazi zuena 1908an. Bi bertsioen arteko ezberdintasunak
ez dute garrantzirik ikerketa honetako asmoetarako eta, hortaz, soilik
plazaraturiko bertsioaz arituko naiz11
.
Komentatzeko asmoz, bi zatitan bana daiteke “iragarpenaren” edukia. Lehenak
ikuspuntu orokorra dauka, eta euskal non ikerketak kokatu beharko diren, zein
esparru teorikotan, zehazten saiatzen da (Humboldt 1904: 288-291).
Bigarrenean, bi puntu azaltzen digu egileak: alde batetik, euskaldunak nola hartu
zituen ikergai eta zein diren euskaldunak ikertzeko zailtasunak (1904: 291-293),
eta, bertze aldetik, egin beharreko monografiaren nondik norakoak zehazten
dizkigu (1904: 294-299). Dena den, hasieratik bertatik estu lotzen ditu bi zatiak:
“Euskaldunak bezalako herri berezi bat, eskura dauden bitartekoekin posible den xehetasun
eta zehaztasun handienaz deskribatzeko erabakia hartzean, batez ere hau hartu dut kontuan:
historia unibertsala ikuspuntu berri batetik lantzeko larriki eta nire ustez biziki beharrezkoak
diren eskakizunak (zeren ukaezina baita historia unibertsalak, hainbat ikuspegitatik,
berrikuspen batzuk behar eta eskatzen dituela)” (Humboldt 1904: 288).
[“Bei dem Entschluss, einen einzelnen abgesonderten Volksstamm, wie der Vaskische ist,
mit aller Ausführlichkeit und Genauigkeit zu beschreiben, welche die vorhandenen
Hülfsmittel erlauben, habe ich vorzüglich die Forderungen vor Augen gehabt, welche,
meiner Ueberzeugung nach, an eine gewisse und höchst nothwendige Bearbeitung der
10
Gaztelaniazko itzulpen bat ikus daiteke in Garate 1933: 115-129; lehenago, zati baten itzulpena argitaratu
zuen RIEVen (Garate 1931: 631-638).
11
Azkueren kopia ez da inoiz argitaratu. Humboldt idazlanen bilduma berrian atera bitartean, bi testuak
eskura daude Interneten: www-gewi.kfunigraz.ac.at/humboldt/txt/BAST0001.html
30
Weltgeschichte (da dieselbe unläugbar mehrere, von verschiedenen Gesichtspuncten aus,
erlaubt und fordert) gemacht werden müssen” (Humboldt 1904: 288)].
Euskaldunak bezalako herri txikiak ikertzetik historia unibertsalari buruzko
ikuspegi berri bat sortu behar da, beraz. Humboldten iritziz, gainerako izakiak
generoetan eta arrazetan banatzen diren moduan, gizakiak “nazioetan, leinuetan
eta arrazetan” banatzen dira, eta aniztasun hori ere aztertzea historiari dagokio.
Gizabanakoak, aske eta independente izanagatik, inguruko eraginak jasotzen
ditu: “Dagoeneko bere jatorrizko bizilekuan, eraginak jasotzen ditu datorren
arrazatik, sorterri izan duen lurretik, arnasten duen airetik, inguratzen duen
eskualdetik eta ikusten duen zerutik” (Humboldt 1904: 289). Gizataldeak,
herriak edota nazioak, batasun esanguratsuak dira, ikerlarien arreta merezi
dutenak. Baina ikuspuntu hori, beharbada, ez da erabat bateragarria gizateria
gero eta batasun handiagorantz doala azpimarratzen duenarekin:
“Gizakia natura fisikoak (mendiak, itsasoa, ibaiak) eragindako diferentzietan ulertzea ere
historia unibertsalaren lana da, bere lana den bezalaxe honako gertakari hauek ulertzea:
talde txikiak bateratu eta gizadi osoaren izaera morala gero eta helburu altuago betarantz
daramaten gertakari handiak eta iraultza moralak.” (Humboldt 1904: 289).
[“Diesen Gesichtspunct, von welchem aus das Menschengeschlecht gleichsam in seiner,
ursprünglich hauptsächlich durch die physische Natur (Gebirge, Meere, Flüsse) veranlassten
Trennung betrachtet wird, zu ergreifen, ist nicht weniger Pflicht der Weltgeschichte, als die
einzelnen grossen Begebenheiten und moralischen Umwälzungen zu verfolgen, die auf
Vereinigung der kleineren Massen gerichtet sind, und das moralische Daseyn der ganzen
Menschheit Einem immer höher gesteckten Ziele zuzuführen streben” (Humboldt 1904:
289)].
Ezberdintasunak, alde batetik, eta berdintze prozesua, bertzetik. Jatorrizko
diferentziak eta batasun altuagorako bidea. Bi ideien arteko kontrajartze hau
garrantzia handikoa zen Humboldtendako. Izan ere, Die Vasken lanaren sarreran
ere aritu zen jada bien harremanaz: “Giza kulturaren bidean”, dio prusiarrak,
“badirudi memento batean, heziketa eta kulturaren maila zehatz batera iritsita,
herri talde txikiak bereizten dituzten ezberdintasunek halabeharrez desagertu
behar dutela, eta masa handiek bakarrik eragiten ahal diotela elkarri”.
31
Historiaren norabidea gizatalde txikien bat etortze prozesu bat dela aitortzen du
Humboldtek, baina honako galdera hau ere gaineratzen du:
“Bertze galdera bat da, naski ez garrantzirik gabea, ea horretarako ere mugarik ez ote
dagoen, ea kultura ez ote den puntu batera iristen, non arrazoia esfera zabal batera eramatea
bezain beharrezkoa baita irudimena eta sentimena zirkulu estu batean ixtea, nortasuna
emankorra izan dadin ezinbestekoak diren beroa eta indarra atxikitzeko” (Humboldt 1920:
10).
“Ob indess nicht auch dies eine Gränze kennt, ob nicht die Bildung wiederum einen Punkt
erreicht, auf dem es eben so nothwendig ist, Einbildungskraft und Gefühl in einen engen
Kreis einzuschliessen, als den Verstand in eine weite Sphäre zu führen, um dem Charakter
die Wärme und die Kraft zu erhalten, ohne die nichts in ihm Frucht tragen kann? ist eine
andre und gewiss nicht unwichtige Frage” (Humboldt 1920: 10)].
Taldeak bereizten dituzten xehetasunak ezabatu, “gizadi osoaren izaera morala
gero eta helburu altuago baterantz” eramateko: aurrerapen kontzeptuan
oinarritutako historia ilustratua da Humboldt kritikatzen ari dena, bere burua
determinatzen duen subjektu unibertsal, abstraktu eta independentea euskarri
duen historia hain zuzen. Horren ondoan, subjektu honi eragiten dizkion
baldintzak (ingurumena, dagokion gizataldea, hizkuntza) gogora ekarri nahi izan
ditu Humboldtek. Alabaina, bere kritika, nire irudiko, ez da erradikala. Modu
baldar batean adierazita, ez du proposatzen historia ilustratua zakar ontzira
botatzea, historia horri mugak paratzea baizik.
Historia unibertsalaren betebeharretako bat, ikuspegi ilustratu horri lotuta,
“banako gertakari handiak eta iraultza moralak” ikertzea da. Nire ustez, badago
hitz abstraktu horiek gertakari zehatzei lotzerik. Humboldten garaian bazen
gainerakoek baino askoz itzal eta eragin handiagoa izan zuen gertakari bat,
ohituretan uzkailtze itzela eragin zuena: Frantses Iraultza, hain zuzen ere (ez
dezagun ahaztu Humboldtek Paris 1789an bisitatu zuela, 23 urte zituelarik). Eta
bazen, halaber, izen propio zeukan indar bateratzaile bat: Napoleon. Bata
ilustrazioaren emaitzatzat jo zitekeen, bertzea ideia ilustratuen zabaltzailetzat,
zentzu literalenean. Ildo honetatik, Die Vasken-en sarreran, hizkuntza txikien
gainbeheraz ari zelarik, Frantziako Hegoaldean proventzar eta tolosar mintzairek
“Iraultzaren hasieratik” pairatutako atzerapena “adibide iragartzaile eta
32
ikasgarritzat” jotzen zuen (Humboldt 1920: 9). Eta liburu horretan bertan bi
galdera dakartza Humboldtek hizpidera, historikoa bata eta politikoa bertzea,
argiren bat eman diezaguketenak. Edo, zehatzago, bigarrena, politikoa, gertatzen
ahal da argigarri. Zein den euskaldunen jatorria da lehen galdera, historikoa
alegia. Bigarrena, hauxe: Espainiako Monarkiak “nola tratatu beharko lukeen
euskal nazioa, haren indarrak eta lanerako gogoa Espainiarako ahal bezain
emankor bihurtzeko”. Bigarren galdera horrek, Humboldten iritziz, badu interes
praktiko handia, “eta are gehiago orain, herri ezberdinak estatu bakarrean
batzea gero eta kasu arruntagoa izanen den memento honetan” (Humboldt
1920: 14, nik azpimarratua)12
.
Uste dut modu honetan hobeki ulertzen ahal dugula Humboldten jarrera, bi
aldeko kritika batean oinarritzen dena. Ideien mailan, alde batetik, ilustrazioak
bultzaturiko historiaren ikuspegia, xehetasun bereizgarriak eta haien eraginak
kontuan hartzen ez dituena, kritikatzen du; bertze aldetik, politikaren mailan,
gauza bera egiten du ilustrazio horren ondoriotzat jo zitekeenarekin. Arestian
erran dudan bezala, kritika hau ez zen apurtzailea, zuzentzailea baizik.
Humboldtek ikuspegi baten mugak azpimarratu nahi zituen. Goian aipaturiko
galdera “praktikoa” oso esanguratsua da zentzu honetan. Humboldtek ez du
zalantzan jartzen herriak gero eta estatu handiagoetan bilduko direnik (edo
biltzera behartuak izan direnak), ezta bilakaera hori ona denik ere. Zalantzan
jartzen duena da prozesu horretan ezberdintasun oro ezabatzeak komenigarria,
onuragarria edo nahitaezkoa izan behar duenik. Hala adierazten du berak:
“Argi aitortu behar da, hala ere, ezberdintasunak sortzen dituen zailtasunak desagerrarazteaz
gogoeta gehiago egin dela, berezitasunak berarekin dakartzan onurak baliatzeaz baino”
(Humboldt 1920: 14).
[“Man muss aber frei gestehen, dass man bisher wohl immer mehr daran gedacht hat, nur
die Schwierigkeiten hinwegzuräumen, welche die Verschiedenheit entgegensetzt, ald das
Gute zu benutzen, das die Eigenthümlichkeit mit sich führt” (Humboldt 1920: 14)].
Azpiatal hau bukatu baino lehen, hondarreko puntu teoriko bat gaineratu behar
da. Ezberdintasunak, ezaugarri bereziak, xehetasun bereizgarriak… behin eta
12
“Die zweite Frage hat ein höheres praktisches Interesse, und das um so mehr, als gerade jetzt der Fall häufiger
wird, dass verschiedenen Völkerstämme in denselben Staat vereinigt werden” (Humboldt 1920: 14).
33
berriz errepikatu ditudan hitzak dira. Baina, zeintzuk dira gizataldeak bereizten
dituzten ezaugarri horiek? Humboldten arabera, ezaugarri bat gailentzen zaie
gainerako guztiei eta ezinbestekoa da nazioak ikasteko orduan:
“Nazioen arteko ezberdintasuna garbien eta argien beren hizkuntzetan adierazten denez
gero, bada, horregatik bat egin behar du hizkuntzaren ikerketak ohituren eta historiaren
ikerketarekin” (Humboldt 1904: 290).
[“Denn da der Unterschied der Nationen sich am bestimmtesten und reinsten in ihren
Sprachen ausdrückt, so muss […] das Studium der Sprache mit dem der Sitten und der
Geschichte zusammenstossen” (Humboldt 1904: 290)].
Ikuspuntu horren ondorioak geroago etorriko diren lan batzuetan aterako ditu
Humboldtek (El Zarka & Vollmann 2000). Guri hemen axola digunari begira,
horrek azaltzen digu zergatik eman zion Humboldtek hain garrantzi handia
euskarari. Edonola ere, hizkuntza eta historia elkartzeko eskakizun horrek
zailago, ez errazago, egiten zuen edozein nazioren ikerketa, hizkuntzen azterketa
egokirik ez baitzegoen eskura: “Hizkuntzen arteko ahaidetasun mailak
ziurtatzeko oinarri sendoak falta dira”, dio jakintsu prusiarrak, “ez dago behar
adinako adostasunik ezartzeko zein diren herrien arteko ondorengo-harremanak
argitu liezazkiguketen hizkuntza-zeinuak” (Humboldt 1904: 290). Hizkuntza,
herrien nortasuna atzemateko, herrien iragana ikertzeko eta herrien arteko
harremanak azaltzeko tresna gisa. Ondorioz, Humboldten ikuspuntutik,
hizkuntza, historia eta ohiturak elkarri lotuta daude, bata ez da bertzerik gabe
ulertzen ahal. Nazio bat modu egokian konprenitzeko hirurak hartu behar dira
kontuan. Horrek, jakina, bere isla izanen du euskal monografiaren egituran.
3.2. Euskaldunak ikergai.
Bere ikuspegiaren berritasuna eta hizkuntzaren inguruko ikerketa egokien
eskasia azpimarratzen duelarik, hau da, hartutako lanaren zailtasuna
nabarmentzen duelarik, berak egin litzakeen akatsengatik barkamena eskatzen
ari Humboldt, orain teoriatik praktikara pasatzeko ordua ailegatu baita. Orain,
bere ikergaia kokatu behar du azaltzen saiatu naizen esparru teoriko horren
barnean. Objektu hori euskaldunek osatzen dute. Ankündigung testuan,
34
kasualitateari leporatzen zion euskaldunekin topo egin izana, “nire Espainiako
bidaiak piztu zuen nigan nazio eta herriarenganako interesa” (Humboldt 1904:
292). Die Vasken liburuko lehen orrialdeetan, ordea, interesa lehenagotik
zetorkiola ematen du aditzera. Espainiara joateko erabakia hartu zuenetik, euskal
bidaia prestatzen hasi zen: “euskal gramatika ikasteari ekin nion, lurraldeari
buruzko informazioa bilatzen ibili nintzen, baina beharrezko bitartekoak nituen
falta, batez ere dauden hiztegi gutxiak, zeren Parisen, han bizi bainintzen garai
hartan, liburutegi publikoek ez zuten bakar bat ere” (Humboldt 1920: 14).
Zalantza guztiak uxatzeko, hauxe dio aitzinago:
“1800ko udan, Parisera itzulitakoan, berriz ere ekin nion euskara ikasteari, beharrezko
bitartekoak, inprimatutako hiztegia eta bertze bat, eskuz idatzia eta liburutegi nazionaleko
bilduman dagoena, erdietsi nituen, [eta] bidaiariek eskualde txiki horri eta nazioari buruz
erraten dutena irakurri nuen […]” (Humboldt 1920: 15).
“Nach meiner Rückkunft nach Paris im Sommer 1800. nahm ich mein unterbrochenes
Studium des Vaskischen wieder vor, ich erhielt die nöthigen Hülfsmittel, das gedruckte
Wörterbuch, und ein andres handschriftliches, das sich in der Sammlung der
Nationalbibliothek befindet, [und] ich las, was die Reisebeschreiber von dem Ländchen und
der Nation sagen […]” (Humboldt 1920: 15).
Lehen bidaiatik bueltatutakoan, berriro hasi zen euskara ikasten, eta lehen
kausitzen ez zituen liburuak aurkitu zituen13
. Dena den, berriro hasi behar
bazuen, argi dago euskararekiko harremana penintsulara etorri baino
lehenagokoa zela. Izan ere, jada Parisen euskaldunak ezagutzen zituen
Humboldtek, eta azpimarratzekoa da, batez ere, bere harremana Dominique
Joseph Garatekin. Parentesi artean erranen dut Garat bezalako Ipar Euskal
Herriko euskaldunak ezagutu izanak ziur aski lagundu ziola Euskal Herria bere
osotasunean hartzen, eta ez, aurreko bidaiariek bezala, “Bizkaiko” hiru
probintzietara mugatzen. Itxi dezagun orain parentesia. Kontua da Garatek 1780-
1783 tartean Pariseko Mercure de France aldizkarian kolaboratu zuela eta
bertan, 1783ko otsailaren 8an, “Lettre sur Bayonne et sur les Basques”
(“Euskaldunei eta Baionari buruzko gutuna”) izeneko artikulu bat argitara eman
zuela. Artikulua biziki interesatu zitzaion Humboldti, hain biziki ezen itzuli ere
13
“Inprimatutako hiztegia” Larramendirena da, eta “eskuz idatzitakoa”, ziur aski, Silvain Pouvreau-rena.
Puntu horretaz, ikus Kerejeta 1997.
35
egin baitzuen. Itzulpena Humboldtek utzitako paperen artean dago eta orain dela
gutxi ikerlari batek argitaratu zuen lehendabiziko aldiz14
. Garat euskal historiaz,
ohiturez, geografiaz aritu zen bere “Lettre” hartan, baita euskal hizkuntzaz ere.
Azken horri dagokionez, Garat-ek hizkuntza eta ikusmoldea lotzen ditu
elkarrekin (“Sinetsita nago herri honek ideietan dituen arrazoizkotasuna eta
zabaltasuna, sentimenduetan dituen indarra, finezia eta leuntasuna, hein handiz
mintzatzen den hizkuntzari zor diola”)15
; horretaz gain, “génie des langues” edo
hizkuntzen senari buruzko gogoeta teorikoa esparru praktiko batera darama,
euskarara hain zuzen; eta, azkenik, euskara, “literatura eta kulturarik gabeko”
hizkuntza zena, latinarekin eta grezierarekin parekatzen du bere adierazpen
gaitasuna dela eta (“Greziarrek eta Erromatarrek hitz egiten zituzten hizkuntzen
garaikidea, eta ziur aski hauek baino jatorri zaharragokoa izanik, euskarak,
hizkuntza horietako aberastasun guztiak edukitzerik ez badu ere, baditu haien
ezaugarri handi guztiak eta haien edertasun handi guztiak”)16
.
Garat-en artikuluan, hortaz, Humboldten lanaren zenbait ezaugarri agerian
daude: hizkuntzaren eta pentsamenduaren arteko lotura, hizkuntza txikien
aldarrikapena, interes praktikoa (Humboldt euskara ikasten saiatu zen eta
hiztunekin harremanetan sartzen ahalegintzen; zentzu horretan, hiztun “natibo”
batek egin izanak balio handiagoa eman zien Garat-en hausnarketei). Greziera
eta latinaren garaikidea, jatorriz hizkuntza hauek baino antzinatasun
handiagokoa, eta, aldi berean, bizirik zirauena, euskarak Europako iraganera
bide ezohiko batetik hurbiltzeko aukera paregabea eskaintzen zion Humboldti.
Honekin batera, irakasle prusiarrak bazekien aniztasuna eta berezitasuna
prezatzen eta, Garat-en ildotik, euskarak pentsamenduak eta sentimenduak
zehaztasunez eta edertasunez adierazteko duen gaitasuna aldarrikatuko zuen
14
Humboldten euskal eskuizkribuen ondarearen zatirik esanguratsuena Krakoviako Biblioteka Jagiellonska-n
dago, eta bertze zati txiki bat, Berlingo Staatsbibliothek-en (ondareaz, ikus El Zarka & Vollmann 2000).
Garat-en itzulpena Krakoviakoan zegoen eta 1991an argitara eman zuen Kurt Mueller-Vollmer ikerlariak.
Izan ere, Garat-ez diodan ia guztia bere artikulutik hartu dut (ikus Mueller-Vollmer 1991).
15
“Au reste, je suis persuadé que tout ce qu’il y a de raison & d’étendue dans les idées de ce peuple,
d'énergique, de fin & de délicat dans ces sentimens, il le doit beaucoup à la langue qu'il parle”; Humboldten
itzulpena: “Übrigens bin ich überzeugt, daß dies Volk die ganze Richtigkeit u[nd] den Umfang (étendu) seiner
Ideen, die ganze Stärke, Feinheit u[nd] Zartheit seiner Empfindungen großenteils seiner Sprache verdankt”,
biak in Mueller-Vollmer 1991: 116-117.
16
“Contemporaine des langues que parloient les Grecs & les Romains, & même probablement d’une origine
plus ancienne encore, la langue basquese, qui ne peut pas avoir toutes les richesses de ces langues, en a tous
les grands caractères, & toutes les grandes beautés”; Humboldten itzulpena: “Eine Zeitgenossin der
Griechischen u[nd] Römischen, u[nd] vermutlich von noch älterem Ursprung, als sie, trägt die Biskayische
Sprache (la langue basque), da sie unmöglich allen Reichtum des Ausdrucks von jenen besitzen kann, doch
den großen Charakter u[nd] alle ihre hohen Schönheiten an sich”, biak in Mueller-Vollmer 1991: 118-119.
36
(ikus Humboldt 1920: 11-14). Astarloarekiko zorra behin baino gehiagotan eta
ozenki adierazi zuen idazle prusiarrak; ez dut uste, baina, Garat-ekikoa
gutxiesteko modukoa denik. Azken honi omenaldi ederra, ixilagoa izanagatik,
egin zion, Die Vasken liburuari haren aipamen batez hasiera emanez (ikus
beherago). Irudi du, laburbiltze aldera, Humboldten euskaldunekin topo egitea
ez zela hain kasualitatezkoa izan.
Horrek guztiak ez du erran nahi Humboldt baikorra zenik etorkizunari begira:
“[Euskaldunak] iraganean handi eta interesgarri egin zituenak haien
nazionalitatearen eta are hizkuntzaren gainbehera epe laburrean kasik ziurtasun
osoz aurreikusten uzten digu” (Humboldt 1904: 292). Zehaztasun handiagoz,
Die Vasken testuan: “Beharbada mende bat baino gutxiagotan, desagertu eginen
da euskara hizkuntza bizien lerroetatik” (Humboldt 1920: 15).
3.3. Bidaia, hizkuntza, historia.
1812ko Iragarpenaren hondarreko orrialdeetan euskal monografiak zer gai
ukituko zuen eta zenbat zati izanen zituen azaldu zuen Humboldtek. Beti ere,
hizkuntzen inguruko behar adina ikerketa ez egotetik sortzen ziren zailtasunak
kontuan hartuta, monografia hura lehen urratsa baino ez zen izanen, Humboldten
ustetan.
Euskaldunei buruzko lanerako hiru zati aurreikusten zituen. Lehendabizikoan,
herriaren eta biztanleen deskripzioa egin nahi zuen; bigarrenak euskal gramatika
moduko bat izan behar zuen, “euskal hizkuntzaren analisi bat […], gehi
euskararen hizkuntza-lagin sorta bat, denbora zaharrenetatik hasita” (Humboldt
1904: 294); hirugarrenean, euskal nazio eta hizkuntzaren inguruko ikerketa
historiko eta filosofikoak eskaintzea zen bere asmoa. Hondarreko zati horrek
bertze bien ondorioa izan behar zuen.
Hiru parteetarik, bigarrena ez zuen inoiz gauzatu, saioak egin eta zatikiak
prestatu arren. Testurik goiztiarrena, Fischerren liburuaren itzulpenekoa, ohar
batzuk bertzerik ez da. Segidan, Mithridates-ekoa dugu, ohar (zabalago) batzuk
horretan ere, hizkuntza-entziklopedia orokor baten beharretara moldatuak, hain
zuzen ere. Humboldtek horrelako entziklopedia batek eskatzen zuena baino
analisi luzeago eta osotuago bat egin nahi zuen eta, dagoeneko erran dudan
bezala, nahiago izan zuen aurreko liburuki batean Adelungek idatzitakoari
37
hainbat zuzenketa eta adizio egin. Horretaz gain, eskuizkribuetan badira bi
“euskal gramatika” ere, alemanieraz oraindik argitaratu gabe daudenak (bai,
berriz, gaztelaniaz, in Garate 1933a: 153-178 eta 179-197; eta Garateri buruz
ikus Kerejeta 1997: 1-2; El Zarka & Vollmann 2000: 14; El Zarka 2002: 4).
Dena den, Humboldt ez zen euskararen azterketa on bat idazteko gauza sentitzen
eta nahiago zuen betebehar hori euskaldun baten eskuetan utzi.
Hirugarren zatia, ordea, bukatu egin zuen, eta argitaratu ere bai. Goian erran
bezala, 1821ean kaleraturiko Prüfung izeneko liburua lan akademikoa zen, tesi
“basko-iberista” frogatu nahi zuena.
Lehen zatia ere bukatu zuen, baina ez zuen publikatu: Die Vasken liburuaz ari
naiz, jakina. Bertan, bere bidaiaren berri ematen du. Bidaia Baionatik
Gasteizera, handik Bilbora eta Bizkaiko hiriburutik berriz Baionara joan zen.
Ipar Euskal Herriaz itzuleran aritzen da, idazkiaren azken orrialdeetan beraz.
Nabarmentzekoa da, bidenabar, Nafarroan soil-soilik Orreaga bisitatu zuela.
Euskal Herrian eman zituen bi hilabeteetan herri anitzetik pasatu arren17
, aski
argi dago Humboldten asmoa ez zela tokian tokiko xehetasunak ematea,
euskaldunen ezaugarri orokorren azalpen bat eskaintzea baizik.
Aurrera egin baino lehen, komenigarria izanen da Nafarroaz zerbait erratea.
Aipatu legez, gure bidaiaria ez zen Nafarroan sartu, herri batean izan ezik.
Sarreran komentatu dudanez, Humboldt saiatu zen argi uzten nola izendatu
zituen euskal lurraldeak. Garrantzitsua denez gero, berriz ekarriko dut hona
testua:
“Aldi berean gauzak labur eta argi errateko, eta nazio hauetan guztietan ohikoak diren
izenak erabiltzeko, honako izendapen hauetaz baliatu naiz. Basquenland-en [Ipar Euskal
Herrian], Biscaya-n [Bizkaian, Araban eta Gipuzkoan] eta Navarra-n [Nafarroan]
hedaturiko leinu osoaz mintzatzean: Vasken. Eskualdearen Espainiako zatiaz aritzeko:
Biscaya; Frantses Errepublikaren menpe dauden euskaldunez hitz egiteko: Basquen; eta
Señorio delakoari erreferentzia egiteko: Vizcaya” (Humboldt 1920: 5, oharra).
17
Justo Garatek (1933) bidaia humboldtiarraren mapa argitaratu zuen. Interneten ere ikusten ahal da
Humboldten ibilbidea, helbide honetan: www-gewi.kfunigraz.ac.at/humboldt/txt/basqmap01.html Hauxe
izan zen ibilbidea: Baiona, Donibane Lohizune, Ziburu, Hendaia, Hondarribia, Pasaia, Donostia, Zarautz,
Getaria, Zumaia, Deba, Mutriku, Ondarroa, Markina, Gasteiz, Durango, Bilbo, Portugalete, Plentzia, Bermeo,
Mundaka, Gernika, Lekeitio, Azkoitia, Azpeitia, Hernani, Oiartzun, Irun, Ustaritze, Itsasu, Orreaga,
Donibane Garazi eta Maule.
38
Arretaz irakurtzen badugu, ohartuko gara bi irizpide erabiltzen dituela izenen
auzia erabakitzeko. Lurraldetasuna (“Basquenland”, “Biscaya” eta “Navarra”)
eta biztanleak (“Vasken” eta “Basquen”). Izan ere, biztanle guztiak hartzen
dituen izen bat (“Vasken”) badago ere, ez dago lurralde guztiak biltzen dituen
izendapenik. Badakigu Vasken izenekoak Nafarroaraino hedatzen direla, eta
Nafarroan euskaraz hitz egiten dela ere aipatzen du behin baino gehiagotan
(adibidez, Humboldt 1920: 179). Are gehiago, bertze pasarte batean dio “euskal
probintziei eta Nafarroari” “Espainiako probintzia batuak” deitzen zitzaiela,
euskaldunek, atzerrian topo egiten zutenean, elkartzeko eta elkarri laguntzeko
joera baitzuten. Argi dirudi, beraz, Humboldten iritziz Nafarroa ere sartu egiten
dela euskal elkartasun horretan. Hala eta guztiz ere, euskal instituzioez luze aritu
arren, Nafarroakoez ez du deus komentatzen Die Vasken liburuan. Iduri luke
Humboldten buruan Nafarroa dantzan zebilela, Euskal Herriaren zati izan ez
izan. Aitortu behar da, hala ere, bazuela informazioa Nafarroari buruz: adibidez,
José de Moret kronistaren liburuak ezagutzen zituen. Nolanahi ere, Nafarroa da
hutsunerik nabariena Humboldten lanean. Nafarroa alde batera utzita, itzul
gaitezen Die Vasken testura.
Paisaje ugari deskribatzen ditu, beti miresmenezko hitzak erabiliz. Deskripzio
hauek ez dira garrantzirik gabeko edo bigarren mailako kontuak: bere abiapuntu
teorikoarekin bat egiten dute. Ez dezagun ahaztu Humboldten arabera
gizataldeak naturaren baldintzapean bizi direla, ingurumenak eragin ez
nolanahikoa duela gizakiarengan. Izan ere, euskaldunak Euskal Herriko paisaje
menditsuari esker interesatzen zitzaizkion Humboldti, neurri batean behinik
behin. Alde batetik, mendien artean bakartuta bizi izan zirelako, inguruko
herriekin harreman handirik izan gabe. Hori da bidaia-narrazioaren hasierahasieran,
lehen lerroetatik beraietatik, adierazten dena:
“Mendien artean ezkuturik, Mendebaldeko Pirinioen bi aldeetan herri bat bizi da, mende
luzeetan zehar bere jatorrizko hizkuntza eta hein handi batean bere antzinako konstituzioa
eta ohiturak gorde dituena eta, gaur egungo idazle baten esapide egokia erabiltzearren,
behatzailearen begiradatik nahiz konkistatzailearen ezpatatik ihes egin duena – euskaldunen
edo bizkaitarren herria” (Humboldt 1920: 5)18
.
18
Aipuko “gaur egungo idazlea” Dominique Joseph Garat da. Humboldtek ez du haren izena ematen (eta
Leitzmann editoreak aitortzen du ez duela aipamenaren egilea ezagutzen); alabaina, J.-L. Lacour izeneko
frantziar bidaiari batek testu berbera aldatzen du, eta Garat-ena dela dio (Lacour 1834: 40, 21. oharra). Nik ere
aitortu behar dut, hala ere, ez dakidala zein idazkitatik datorren. Lehen erran bezala, uste dut Garat-i egindako
39
[“Versteckt zwischen Gebirgen, wohnt zu beiden Seiten der WestPyrenaeen ein
Völkerstamm, der eine lange Reihe von Jahrhunderten hindurch seine ursprüngliche
Sprache, und grossentheils siene ehemalige Verfassung und Sitten erhalten und sich, nach
dem glücklichen Ausdruck eines neueren Schriftstellers, ebensowohl dem Auge des
Beobachters, ald dem Schwerdt der Erobrer entzogen hat - der Stamm der Vasken oder
Biscayer” (Humboldt 1920: 5)].
Bakartze horri esker, beraz, eutsi izan zieten euskaldunek beren hizkuntzari eta
ohiturei. Bertze aldetik (eta Humboldten arabera, beti ere), bere kokaleku
geografikoak oreka eman dio Euskal Herriari. Greziar idazleez geroztik ohiko
izan da herriak sailkatzea dauden tokiaren arabera. Europako herriei dagokienez,
Iparraldekoen eta Hegoaldekoen artean izan da lubaki nagusia, nahiz eta 18.
mendeaz geroztik Ekialdeko edo Erdiguneko Europa kontzeptuak ere agertzen
zaizkigun. Kontua da, dena den, biztanleei Hegoaldean edo Iparraldean (eta
geroago, Ekialdean) egotetik ezaugarri batzuk zetozkiela (Drace-Francis 2003).
Iparraldekoak hotzak, langile onak eta protestanteak ziren, adibidez; eta
Hegoaldekoak beroak, alferrak eta katolikoak. Nondik begiratzen zitzaien, toki
bateko bertuteak akats bihurtzen ahal ziren. Sailkapen mota horren bertze
bereizgarri garrantzitsua da oso erlatiboa dela. Erran nahi baita Hegoaldea beti
Iparraldearekiko dela Hegoalde, eta alderantziz. Euskaldunak, errate baterako,
Hegoaldeko herrien artean kokatuak izan ohi dira, Espainiaren barnean dauden
aldetik. Espainiatik begiratuta, berriz, Iparraldeko herri gisa irudikatuak izan
dira. Humboldten ikuspuntutik, iparraren eta hegoaren gauza onak biltzen
zituzten euskaldunek, eta horrek oreka berezia ematen zien:
“Iparraldeko landareari hazkunde azkarrago eta indartsuago bat ematen bazaio, eta bertako
biztanleen seriotasun hotz eta batzuetan iluna hegoaldekoaren bizitasun eta alaitasunaren
pixka batez ordezkatzen bada, orduan lortuko da Hego Euskal Herriko eta bereziki
Gipuzkoako zatirik jendeztatuen eta emankorrenen irudi egiazko bat. Batek irudipena dauka
iparraldean dagoela, ezin da erran udaberri eta udazkeneko haizea goxoa denik, gure
aberriko eta Ipar Frantziako produktuak kausitzen dira hemen ere, eta, aldi berean,
hegoaldeko produktu delikatuenak falta dira, laranjak, palmak, almendrak, olibondoak berek
ere. Baina ipar hau Espainiako iparra da, eta landareek badute lurraren ureztatze oparoan
behar duten baino gehiago eguraldi eskuarki zakarrari aurre egiteko” (Humboldt 1920: 55;
antzeko gogoetak in Humboldt 1843: 228-229).
omenaldi moduan ulertu behar da aipamen hori.
40
[“[W]enn man der trägeren Vegetation des Nordens einen schnelleren und kräftigeren
Wuchs leiht, den kalten, manchmal finstren Ernst seiner Bewohner mit einem Theil der
Lebhaftigkeit und der Heiterkeit des Südländers versetzt, so hat man ein treues Bild von
Biscaya, und vorzüglich von den bevölkertsten und fruchtbarsten Theilen Guipuzcoas. Man
fühlt, dass man sich im Norden befindet, die Luft im Frühjahr und Herbst ist nicht eigentlich
milde zu nennen, die Produkte unsres Vaterlandes und des nördlichen Frankreichs finden
sich auch hier, die zarteren des Südens, Orangen, Palmen, Mandeln, selbst Olivenbäume
fehlen. Aber dieser Norden ist der Norden Spaniens, und die Vegetation findet in der
reichlichen Bewässerung des Landes einen mehr als hinlänglichen Ersatz für die anhaltend
rauhere Witterung” (Humboldt 1920: 55; antzeko gogoetak in Humboldt 1843: 228-229)].
Humboldten hitzak laburbiltzearren, Euskal Herria hegoaldean dagoen ipar
herria dela erran genezake. Naturak emandako eta naturan adierazitako oreka
hori euskal sistema foralean ere ikustekoa da. Aurreko eta geroko bidaiari askok
bezala, Humboldtek ere zer goraipatu aurkitu zuen euskal instituzioetan.
Xehetasunak emanez deskribatu zituen Gipuzkoako instituzioak (Humboldt
1920: 48-53), Arabakoak (107-112) eta Bizkaikoak (161-168); gehiegi sakondu
gabe, berriz, Iparraldekoak (182-184), “Frantses Iraultzak probintzia hauetako
konstituzioak deuseztatu dituenez, lekuz kanpo legoke haien azalpenaz luzeago
jardutea” (Humboldt 1920: 184).
Christine Tauber ikerlariak Humboldtek euskal bidaian erakutsitako jarrerari
“iraultzaren ondoko klasizismoa” deitu dio (Tauber 1998). Euskal antolamendu
politikoaren laudorioa egiterakoan, Greziako polis, alegia hiri-estatuaren irudia
ez dago inoiz urrun. Gogora dezagun Humboldtek, Goethe eta Alemaniako
bertze erromantikoei jarraiki, Italiara joan nahi zuela aro klasikoaren aztarnen
xerka. Iduri luke aztarna horiek, ustekabean, euskaldunen artean aurkitu zituela.
Humboldten begietan Euskal Herrian bat egiten zuten gizakiak eta naturak,
askatasunak eta tokian tokiko ezberdintasunek. Batasun klasikoa gaur
eguneraino iritsita. Die Vasken liburuan baino hobeki, agian euskal monografia
iragartzen zuen testu horretan laburbildu zuen Humboldtek ikuspuntu hau:
“Berez interesgarria da egotea gogoz eta adimenez beteriko nazio erne baten erdian;
hegoaldeko herri baten iparrean eta kostalde batetik hurbil dauden mendietan bizi denez,
aldi berean mendi eta itsas herria da, eta bere izaeran gauza anitz biltzen ditu, bertzenaz
banan-banan baizik ez direnak aurkitzen; gainera, nik ikusi nuen garaian bazuen oraindik
41
konstituzio libre bat eta estatu federatzaile bat osatzen zuen, tokian tokiko ohituren arabera
banatutako herri txiki askotan partitua; horrela, bere egoera, konstituzioa eta izaeraren
bizitasuna zirela eta, nazio horrek maiz antzinako Greziako estatu libre txikiak ekartzen
zizkidan gogora” (Humboldt 1904: 294).
[“[E]s ist aber auch interessant an sich, sich in die Mitte einer emsigen muth- und
talentvollen Nation zu versetzen, die den Norden eines südlichen Landes, und Gebirge an
einer Küste bewohnt, mithin zugleich Berg- und Seevolk ist, und vieles in ihrem Charakter
vereinigt, was man sonst nur einzeln antrift; die ferner zu der Zeit, als ich sie sah, noch eine
freie Verfassung besass, einen in viele kleine, wieder durch einzelne Localgebräuche
getrennte Ortschaften getheilten Föderativstaat bildete, und so durch Lage, Verfassung und
Lebendigkeit des Charakters mich nicht selten an die kleinen Freistaaten des alten
Griechenlands erinnerte” (Humboldt 1904: 294)].
Oreka klasikoa mantentzen jakin izan duen herria, beharbada horrela adieraz
liteke Humboldtek Euskal Herrian ikusi zuena. Honek, jakina, deskripzio
idealizatua egitera darama. Dena den, kontua ez da ados egotea Humboldtek utzi
zigun irudiarekin; kontua da nabaritzea, aurreko bidaiariekin alderatuta, zein
jauzi handia egin zuen prusiarrak euskaldunen herria irudikatzeko orduan.
Fischerrek Baionan Espainiako hurbiltasuna sumatzen bazuen, Humboldtek toki
berberari euskal kutsua antzematen zion:
“Baionatik benetan Ipar Euskal Herrira sartzen da. Guk egiten genuen bezala, gelditzeko
asmorik gabe bidaiatzen bada ere, ezinezkoa da nazio fisionomia deigarriaz ez ohartzea.
Agian inongo herrik ez du hain luzez, hain garbi eta hain deigarri bere nazio izaera atxiki”
(aipatua in El Zarka & Vollmann 2000: 2).
“Von Bayonne kommt man in das eigentliche Basquenland. Wenn man auch bloss, wie wir,
durchreist, so kann man nicht die auffallende Nationalphysionomie unbemerkt lassen. Kein
Stamm hat sich vielleicht so lange, so rein und so auffallend national erhalten” (aipatua in El
Zarka & Vollmann 2000: 2).
Aipamena lehen bidaiako egunkaritik, 1799-1800ekotik alegia, dator. Bertze
bidaiariekin konparatuta, Humboldten begirada erabat berria eta berezia da,
Euskal Herria bere osotasunean harrapatzen saiatzen ari baita. Bigarren bidaia
amaituta, Euskal Herria gibelean uzterakoan, honako hitz hauekin despeditzen
da Humboldt:
42
“Ausarta eta kementsua, baina zakarra den bizkaitarrak eta zuberotar finak hizkuntza bera
hitz egiten dute, eta bakarrik egun gutxiko tarteak bereizten du bata bertzearengandik; hurbil
dauden eskualdeek ezberdinak diren, baina hizkuntza berberari dagozkion hitzak erabiltzen
dituzte gauza berberak izendatzeko; ondo-ondoan dauden herriek nekez ulertzen diote
elkarri, baina elkar onartzen dute nazio baten eta beraren anaiak bezala” (Humboldt 1920:
195).
[“Der wackre und kraftvolle, aber rauhe Vizcayer, und der weibliche Souletaner […] reden
Eine Sprache, und sind nur durch wenige Tagereisen getrennt; nahe liegende Districte
benennen dieselben Dinge mit verschiedenen und doch derselben Sprache angehörigen
Namen; fast benachbarte Ortschaften verstehen sich mit Mühe und erkenne sich doch als
Brüder einer und eben derselben Nation an” (Humboldt 1920: 195)].
Baten batek gutxi iritziko dio begirada horri. Erantzuten ahal da euskaldunak,
euskal herria ikustea ez zela hain kontu agerikoa. Izan ere, erranen nuke
euskaldunek ez dutela hain arreta handia berriz lortuko lehen karlistaldia piztu
arte. Bitartean, berriro ere, posible izango zen hona etortzea eta euskaldunak
zeudenik ere ez konturatzea.
43
LEHEN KARLISTALDIA AITZINEKO HIRU
IKUSPEGI.
1. Euskal Herri ikusezina: John Bramsen.
Bere liburuaren aitzin-solasean John Bramsenek ulermena eskatzen zion irakurleari,
hark aurkituko zituen “akatsak” barkatzeko, “ingelesa ez baita nire ama-hizkuntza”
(Bramsen 1823: xi). Hori, jakina, apaltasun ohar bat baizik ez zen, egilearen ingelesa
lehen mailakoa zen-eta (nik, behinik behin, ez diot inolako akatsik nabaritu), eta egileak
berak erabat ingelestua zirudien. Izan ere, liburua Fife-ko kondeari dedikatua dago, hark
Espainiako Independentziako gerlan parte hartu eta betidanik penintsulako gauzekiko
interesa izan baitzuen. Hala eta guztiz ere, jatorriz, suediarra dugu John Bramsen (uste
izatekoa da izena ere ez zela John izanen, haren suediar ordaina baizik), eta hori egokia
da, autore honen arroztasuna azpimarratzeko balio dezakeelako. Bidaiaria agian
amorratua (Egipton, Sirian eta Grezian barnako bidaia bati buruzko liburu bat
argitaratua zuen), 1822ko irailean atera zen Baionatik, Espainiako iparraldea
ezagutzeko asmoz; idatzi zuen liburuak hala du izena, Remarks on the North of Spain
hain zuzen ere. Dena den, arroztasun kontura itzuliz, nahiko liburu ezezaguna da gure
artean. Bai Justo Garatek, bai Jaime del Burgok aipatzen dute (Garate 1989: 35; Del
Burgo 1963: 27), eta biek gauza bera erraten dute, alegia John Bramsen suediarra zela
eta haren liburuko pasarte batzuk Julio de Urquijok itzuli zituela RIEV-erako. Garai
hurbilagoetan, Bramsenek libururik zatirik handiena Bilbori eman arren, ez dago
aipamen bat ere Bilbon egondako bidaiariei dedikaturiko Bidebarrieta aldizkariko
zenbakian (Bidebarrieta 2003). López Velascok ere ez du kontuan hartu (ikusi López
Velasco 2004: batez ere 211-213. eta 433-434. orr.), ezta Beatriz Hernandok ere,
Fernando VII.aren Espainiatik pasatutako bidaiariak aztertzean (Hernando 1997).
Erran bezala, 1822ko bukaera aldera Espainiako mugarantz abiatu zen suediarra.
Urte hartan, liberalak zeuden Espainiako gobernuan. Beraz, bere liburuak “hirurteko
liberal” deituriko denboraldiaz, 1820-1823 tartekoaz, ematen digu informazioa.
Absolutismoaren defendatzaileen oposizioa handituz joana zen, liberalek 1820an
boterea hartu zutenez geroztik; hasieran egunkari eta aldizkarietan adierazita, oposizio
44
hura gerra zibil bilakatu zen 1822rako. Izan ere, egoera politiko hura zen Bramsenen
liburuari interesa eman behar ziona. Aitzin-solasean, honako hau aitortzen du egileak:
“Badakit, ongi jakin ere, bidaia-liburuak idazteko moda hainbertze hedatu den garai
hauetan, mota honetako argitalpen bat ez dela ongi etorritako eskaintzarik”; ondorioz,
bere liburua aurkeztera ausartzen bada, bakarrik da “Europa osoko begiak iltzaturik
dituen herri batez” aritzen delako, bertzenaz “agian ahazmenera igorriko nukeen”
(Bramsen 1823: ix). Eta gai politiko batez jardutean bidaiari zintzo bati dagokionez,
Bramsenek ere bere neutraltasuna aldarrikatzen du (x).
Espainiako egoera orokorra hurbiletik ikusi nahi bazuen ere, Bramsenen ibilbidea ez
zen ia-ia Euskal Herriko mugetatik atera: Baionatik Irunera; handik Bilbora –Tolosa,
Ordizia, Urretxu eta Durangotik pasatuz–; Bilbotik Gasteizera, bidean Urduña,
Bergonda, Miranda de Ebro eta Puebla de Arganzón bisitatuz; eta Arabako hiriburutik
berriz bueltan Baionara, Arrasate, Tolosa, Hernani eta Irundik. Aitortu beharra dago
euskal herrietan zeharkako bidaia horretan Bramsenek lortu zuen irudipena ez zela
sobera ona izan. Muga pasatu eta berehala, eskale multzo batek inguratu zuen, eta beren
“itxura basatiak eta azal horixkak Jerusalemgo mendien artean ikusitako arabiarrez
oroitarazi ninduten”:
“Ez bide zuten zintzotasun ospe handirik, haien mugimenduak behatzen zituzten guardiak
bazeudelako, bidaiariak eta fardeleria ongi zaintzeko. Guardia horiek, aurreko aldean, gerriko batek
lotua, kaxa bat kartutxo zeramatelako bereizten ziren bakarrik” (Bramsen 1823: 4-5).
[“They did not appear to enjoy the best reputation for honesty; as there were guards watching
their motions for the better security of the baggage and passengers. These guards were only
distinguished by a cartridge-box fastened in front by a girdle” (Bramsen 1823: 4-5)].
Uler daiteke guardiak guardia zirela adierazten zuen gauza bakarra kartutxo kaxa
zela; baina uler daiteke, halaber, guardiak eskaleengandik bereizten zituen gauza
bakarra kartutxo kaxa zela eta gainerakoetan haiek ere –“itxura basatia eta azal
horixka”– arabiarren antza zutela. Susmoa dut bigarren irakurketa dela egokiena. Irungo
deskripzioa ere ez da oso alaia: etxeak “penagarriak” ziren (“miserable” da Bramsenek
erabilitako hitza), emakumeak “politak, ederrak baino gehiago; baina beren azala,
gizonena bezala, zurbila eta osasunik gabea” (Bramsen 1823: 8 eta 10). Tolosan
“bazirudien bertako biztanleek garbitasuna debekatu egin zutela, eta puntu horretan
Irungoen antzekoak ziren oso” (18). Ostatu batean, Bergaratik hurbil, bezeroek
45
gizalegez jokatzen zuten, ez hainbertze, ordea, “ohea betetzen zuten zomorroek” (19).
Salbuespenak salbuespen (nahiko iritzi ona ematen du Ordiziaz eta bertako ostatuaz,
adibidez), Bramsenek euskal probintzietan herrixka txikiak eta karrika zikinak aurkitu
zituen, bertze edozer baino gehiago. Hiri handietan, gainera, egoera ez da hobetzen:
“Bidaiariari erraten bazaio, niri erran zitzaidan bezala, Bilbo Espainiako hiririk garbiena dela,
hark ez du gainerakoez oso iritzi ona osatuko. Mota guztietako ezin konta ahala intsektuk
mukurutzen dute hiria, arratoi eta saguekin batera, eta beren harrapakeriak egunez eta gauaz egiten
dituzte, inolako oztoporik gabe” (Bramsen 1823: 54).
[“Should the traveller be informed, as I was, that Bilboa is the cleanest town in Spain, he will
form no very favorable opinion of the rest. Numberless insects of all kinds, with rats and mice,
swarm and carry on, unmolested, their diurnal and nocturnal depredations” (Bramsen 1823: 54)].
Hemengo sukaldaritzan olio eta baratxuri gehiegi erabiltzeko joera bidaiari askok
komentatu arren (sarreran dagoeneko Van Eyss-en andrearen kasua aipatu dut),
ingelesen tema berezia da, zalantzarik gabe. Kontu txikia izanagatik, honetan ere iritzi
guztiek ez dute bat egiten. Edward Bell Stephens-ek zioen, janarira iristeko, borrokatu
egin behar zela olioaren eta baratxuriaren arteko bidea aurkitzeko (Stephens 1837: II,
248); Michael Burke Honan-en ustez, ordea, euskal ostatuak ez zeuden hain gaizki eta
“Gaztelara ailegatu arte, bidaiaria ez dute itoarazten olio eta baratxuriarekin” (Honan
1836: 67); 70eko hamarraldian, Ellen Burges-ek goraipatzen zuen Bilboko Iturrizaga
andrearen ostatua, ingelesen gustuetara ohituta zegoelako eta, “ondorioz, sukaldetik
iristen zitzaigun olio eta baratxuri usainak ez zuen guri zerbitzatzen ziguten janaria
blaitzen” (Burges 1874: 34-35). Jakina, John Bramsen-ek ere kritikatu egin zuen
hemengo sukaldaritza. Durangoko ostatuan goseak bakarrik egiten zuen posible
hainbertze baratxuriz hornituriko platerak irenstea (Bramsen 1823: 21-22), eta, Bilbon,
honako ohar hau egin zuen: “bidaiaria, dama batekin solasean ari delarik, ez da harritu
behar, haren hatsean deskubritzen badu baratxuri usainak gailentzen zaizkiela Arabiako
urrinei” (Bramsen 1823: 45).
Balorazio ezkor hauekin batera, iritzi positiboagoak ere aurkitzen ditugu Bramsenen
liburuan. Bilboko “Posada de San Nicolás” ostatua ona omen zen, “Espainian orain arte
ikusi dudan hoberena” (Bramsen 1823: 27), eta Bilbok berak, zikintasuna alde batera
utzita, bazuen bere xarma. Izan ere, arestian ere erran dudan bezala, liburuaren zatirik
luzeena Bilbori buruzkoa da eta hainbat xehetasun interesgarri ematen ditu. Egoera
46
politikoari dagokionez (penintsulara erakarri zuen kontua, gogora dezagun), azken
orrialdeetan zenbait ohar egiten ditu, ondorio gisa. Espero zitekeenez, gobernu liberalak
“Espainiako iparraldeko herri eta hiri txikietan” defendatzaile gutxi zituen, eta babes
nagusia hiri handietan zeukan (Bramsen 1823: 128). Horren adibide praktikoren bat
eskaintzen du Bramsenek. Izan ere, Bilbotik Gasteizerako bidaia soldadu konstituzional
talde batekin egin zuen eta bideko geldialdi batzuetan (Urduñan, errate baterako),
soldaduei ostatua emateko arazoak ez ezik, bertako biztanleekin tentsioko mementoak
ere sortu zirela kontatzen du.
Dena den, irakurleren batek bere buruari galde diezaioke horrek guztiak zer ikusirik
ba ote duen Euskal Herriaren irudiarekin. Bramsen Espainiara etorri, bere liburuari
Espainiako iparraldeari buruzko oharrak izena paratu, eta Espainiako egoera politikoaz
arduratu zen. Euskaldunak ez dira inon ere agertzen. Balizko irakurle horri arrazoi osoa
emanen nioke, baietz, bete-betean asmatu duela. Baionatik Bilbora, Bilbotik Gasteizera
eta Gasteizetik Baionaraino, Bramsenek ez zuen euskaldun bakar bat ere ikusi. Edo
ikusi bazuen, ez zuen bere liburura ekarri. Huts egin ezean, Biscay hitza bi aldiz
agertzen da, bata Bilbo Biscay-ko hiriburua dela eta “Ybaicabal” ibaiaren gainean
dagoela errateko (Bramsen 1823: 27), bigarrena Biscay, Santander (edo St. Ander,
Bramsenen bertsioan) eta Asturiaseko nobleziaz ari delarik (134). Basque edo Biscayan
hitzak ez dira behin ere agertzen. Jendea euskaraz mintzatzen zenik ere ez zen
konturatu, Bilbon inork ez omen zion foruez hitz egin. Lurraldea beti “Espainiako
iparraldea” edo “Espainiako alde hau” (116) da.
Euskaldunek, beraz, huts egiten dute Bramsenen bidaian; euskal probintzietatik
atera ez arren, euskaldunak ikusiezinak dira. Ez naiz konspirazio batez ari, ez dut uste
Bramsenek euskal kultura nahita ezkutatu egin zuenik. Ez dut, bederen, hori sinesteko
arrazoirik aurkitzen. Erran nahi baita, ez dut uste gezurretan ari zenik, euskaldunak
hauteman bai baina ez aipatzeko deliberoa hartu zuenik. Nire hipotesia da egiatan ez
zela euskal “ezaugarriez” ohartu, berak ez zuela ikusi Humboldtek hain argi ikusi zuena
eta geroago bertzek ere ikusiko zutena, eta preseski horretan datzala bere interesa.
Azken buruan, John Bramsen interesgarria da, bere itsutasunak erakusten duelako
Euskal Herria ikustea, deskubritzea ez zela hain erraza; bertze modu batean erranda,
ziur aski Bramsenek ez zituen euskaldunak ikusi, ikusterik espero ez zuelako, haren
“betaurrekoek” harrapatzen zuten esparrutik at gelditzen zirelako. Bramsenen liburua
hona ekarriz gainerakoen lanaren balioa (Humboldtena, adibidez) azpimarratu nahi da.
47
2. Euskal Herri arrunta: Henry David Inglis.
John Bramsen 1822ko Espainiako egoera politikoa ikustera etorri bazen, Henry
David Inglis ingeles bidaiariak deskripzio orokorrago bat egin nahi zuen 1830. urtean,
politikaz ere aritu arren. Egileak berak honela adierazi zuen bidaiaren zergatikoa
liburuaren hasieran:
“Ezinezkoa da atzerriko herri batean estreinako aldiz sartzea, zirrara intelektualen bat sentitu
gabe; eta iduritzen zait ezen Europako herrien artean Espainia dela aproposena interesa eta ikusmina
pizteko: zeren, Espainiako historia Kartagoko gogo lehiatsuarekin, Erromako askonahiarekin eta
mairuen handitasunarekin lotzen duen guztia ahanzterik balego ere, hala herri honen gaurko egoera,
nola Espainiako jendearen ohiturak, izaera eta egoera ezagutzeko ikusmina, aski bailitzateke
sentimendu biziki zirraragarri bat justifikatzeko” (Inglis 1831: I, 2).
[“It is impossible to enter any foreign country for the first time, without experiencing some
mental excitement; and it seems to me, that among all the countries of Europe, Spain is the most
calculated to awaken interest and expectation: for even if it were possible to forget all that links the
history of Spain with Carthagenian enterprise, and Roman ambition, and Moorish grandeur, the
present condition of the country, and the desire of gratifying curiosity, respecting the manners,
character and condition of the Spanish people, would still be sufficient to justify a strong feeling of
excitement” (Inglis 1831: I, 2)].
Espainiako jendearen ohiturek, izaerak eta egoerak, beraz, osatzen dute Inglisen
interes nagusia. Idatzi zuen liburuaren izenak ere ikuspuntu hori islatzen du: Spain in
1830, 1831ean argitaratua izan zena. Urte horretarako bertze liburu batzuen egile dugu
Inglis, nahiz eta ordu arte “Derwent Conway” goitizenez sinatu; Espainia 1830ean lana,
berriz, benetako izenez sinatzea erabaki zuen, fikziozko liburua ez zela argi uzteko
(Inglis 1831: I, vii). Izan ere, Inglis kazetari eta idazlea zen ogibidez eta bidaia-liburuak
idazteaz gain, zenbait eleberri ere kaleratu zituen. Bramsen ez bezala, Inglis Cadizeraino
joan zen eta, aldi berean, Bramsenek baino arrakasta handia izan du gure artean. Mikel
Alberdik lerro batzuk dedikatzeaz gainera, Bilbori buruzko orriak euskaratu ere egin
baititu, bizkaiera batura euskaratu, hain zuzen ere (Alberdi 2003: itzulpenerako, 135-
146. orr.).
Espainia osoa ikusgai edo aztergai hartuta ere, euskal kontuetan arretatsu agertzen
zaigu Inglis, eta Bramsen baino askoz baikorrago. Batzuetan, iduri luke Bramsenen
liburua irakurri eta gezurtatzen ari dela. Euskaldunez soilik lehen tomoko lehen
48
kapituluan (eta bigarren kapituluaren lehen orrialdeetan) aritzen da. Zehazki erranda,
Bizkaia edo Biscay (hala du izena lehen kapituluak) hartzen du mintzagai, eta izendapen
horren barnean Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia sartzen ditu: “Arabako eta Gipuzkoako
probintziei deitzen zaizkie bizkaitar probintziak, baina Benetako Bizkaia” mendien eta
itsasoaren arteko lurraldera mugatzen da (Inglis 1831: I, 15). Nafarroaz eta Ipar Euskal
Herriko euskaldunez, ordea, ez du ezer erraten; alderantziz, muga pasatu bezain fite
Espainia hasten da: “Bidasoa zeharkatu nuenean, banekien Espainian nengoela; eta
gauza guztiek interes berri bat hartu zuten berehala” (Inglis 1831: I, 2). Kontua da,
bada, erran bezala, jarrera baikorra erakusten duela Inglisek. Irun ez omen zitzaion
sobera gustatu; hala ere, “ez da egokia herri bat epaitzea bakarrik mugan dauden tokien
arabera” (I, 2). Ostatuen garbitasunari dagokionez, Tolosakoa ez zegoen hain gaizki eta
otordua, oparoa izan gabe, jateko modukoa zen, mahaia garbia eta ongi paratua, eta
zerbitzariak aktiboak eta artatsuak (I, 7); eta Durangoko ostatuan “garbitasunik
zainduena ikusten zen gauza guztietan; ez zegoen afariari kritikarik egiterik; eta
Frantziako ostatu hoberenetan arrotza den fintasun bat ikusi nuen bertan: labanak eta
sardexkak aldatzen zizkiguten plater bakoitzarekin” (Inglis 1831: I, 15-16).
Ikuspegi baikor horrek hemengo ostatuetan aurkitutakoa isla dezake, noski, baina
susmoa dut egilearen orijinala izateko asmoa ere erakusten duela. Penintsulako ostatuak
toki txarrak eta ezin zikinagoak zirelako topikoari buelta eman nahian dabil aipaturiko
lerroetan, eta idazleak berak erreferentzia egiten dio testuartekotasun horri, ostatuez
istorio izugarriak entzunak zituela aipatuz Tolosakoari buruzko iritzi ona eman aurretik.
Horretaz gain, hau da, gauzak begirada berri batez ikusteko gaitasuna erakusteaz gain,
bere testurako sinesgarritasun handiagoa bereganatzen saiatzen ari da. Aurrekoen
iritziak ilunegiak (edo onegiak, berdin da) izan direla nabarmentzean, gureak –
apalagoak diren heinean– askoz egokiagoak eta, hortaz, sinesteko modukoagoak direla
ere azpimarratzen dugu. Estrategia erretorikoa da, azken batean, gure testua orekatua
eta, ondorioz, egiatia dela frogatzeko. Inglis horretan dabilela erranen nuke nik. Dena
den, kritikarako ere bada tokirik eta Bilbori buruzko iritzia ez da hain ona:
“Bilboko kokapena itzela dela esan badut ere, ez da Bilbo goraipagarria bere edertasunagatik edo
garbitasunagatik. Bertoko usainak sano txarrak dira. Hain mendi barruan egonik eta itsasoaren bidea
ia itxita izanik, ez dut uste Bilbo sano hiri osasuntsua izan daitekeenik” (Inglis 1831: I, 20; Mikel
Alberdiren itzulpena)19
.
19
Mikel Alberdiren itzulpenetan aldaketa txiki batzuk egin ditut.
49
“I have already spoken of the situation of Bilbao, as striking and beautiful, but the town itself is
not remarkable for its beauty or cleanliness; the smells are most offensive; and lying as it does in so
deep a basin among the mountains, which even shut it out from the sea, I can scarcely think Bilbao a
healthy city” (Inglis 1831: I, 20).
Bramsenek bezala, Inglisek ere Bilbo deskribatzen du xehetasun handi samarrez, eta
deskripzio horretan bada lekurik pasadizo irrigarriren baterako. Hona hemen, adibidez,
nola egin zuen topo, taberna batean, mus jokoarekin:
“Bilbon egon nintzen iluntze guztietan ordu erdi igarotzen nuen Suitzar kafetegian, Bilbon
dagoenik eta bakarra. Sano entretenigarria iritzi nion han ikusi nuen gauza bati. Sartu nintzenean, lau
gizon zebiltzan karta-jokoan, mahai batean jarrita. Hasieran ez nituen erreparatu baina konturatu
barik, kafea hartzen nengoela, begiratu egin nituen. Euretariko bat keinuak egiten ari zen, begi bat
itxita eta mihia ateratzen. Beste bat begi biak okertzen ikusi nuen eta beheko ezpaina kanporantz
ateratzen. Geroago konturatu nintzen, jokoak aurrera egin ahala, etengabeko aurpegi-keinuak zirela.
Ezin dut hitzekin azaldu aurpegi arraro, barregarri eta lotsagarri haiek. Harriduraren harriduraz, mutu
geratu nintzen hasieran, gero barrez errementatu beharrean eta denbora guztian hain ikuskizun bitxi
eta barregarriren esanahia jakinguran. Bizkaiko joko bat zen, mus izenekoa. Karta bakoitzeko
aurpegi-keinu bat egiten da, kartaren balioa adierazteko. Joko honetan, kontua da, ze jokalarik
daukan abilezia gehiago eskuko karten edukia keinuekin adierazteko bere kideari. Bizkaiko jokorik
zabalduena da eta itxura denez, bizitza osoan aritu behar da musean sano ona izateko. Nik esango
nuke, aurpegiko keinuak egiteko trebezia ere behar dela” (Inglis 1831: I, 37-38; Mikel Alberdiren
itzulpena).
[“Every evening while I remained in Bilbao, I spent half an hour in the Swiss Coffee-house - the
only one in the town; and one evening, I was very much amused by a very curious scene I witnessed
there. Four gentlemen were seated at a card-table when I entered the coffee-house, and at first I paid
no particular attention to them; but accidentally resting my eye upon them while sipping my coffee, I
was surprised to see one of the players shut one eye, and at the same time thrust his tongue out of his
mouth; from him, my eyes wandered to another, who at the same moment squinted with both eyes,
and thrust forward his under-lip: I now saw that it was a constant succession of face-making, while
all the while the game went on. It is impossible to describe the strange, ludicrous, and hideous faces
of the players; I was at first dumb with astonishment, and then convulsed with laughter, and all the
while dying with curiosity to know the reason of so grotesque an exhibition. It was a Biscayan game,
called mus; – answering to each card there is a particular contortion of the face, which interprets its
value; and the point of the game consists in the dexterity with which partners are able to convey to
each other by grimaces, the state of each other's hand. This is a favourite game in Biscay, but it is
said to require a lifetime to become an expert in it: I should think it requires also a natural gift of
grimace” (Inglis 1831: I, 37-38)].
50
Horrekin batera (eta Bramsenek ez bezala), Inglisek euskaldunen bereizgarri batzuk
ere nabaritu zituen. Ohar bitxiena, beharbada, emakumeei dagokie. Gasteizko andreez
ez zuen ezer erran nahi, Madrilera ailegatu arte itxoin nahiago baitzuen, Espainiako
emakumeez iritzi bat botatzeko. Ez zuen halako arazorik, berriz, Bilbokoez aritzeko
(“Emakume eder gutxi ikusi nituen Bilbon eta eleganteak, gutxiago oraindik”, –Inglis
1831: I, 22; Mikel Alberdiren itzulpena–). Izan ere, hori Bilboko emakumeez erraten
ahal da, zeren “Bizkaiko biztanleak aparteko arraza izanik”, iritzi horrek ez baititu
zertan ukitu edota ukatu Espainiako emakumeen “izaera eta merezimenduak” (I, 22).
Bizkaiko “pribilegioez” ere badu zer kontatu Inglisek, eta baita euskal (edo
bizkaitar) izaeraz ere:
“Bizkaitarrari gogorra dela nabaritzen zaio. Bizkaitarren eta andaluziarren arteko
desberdintasunak handiak dira, bizi ere, Espainiako muturreko puntetan bizi dira eta. Andaluziarrak,
ilunak, altuak, artezak eta lirainak dira; dotorea da beti euron itxura. Jakin badakite ederrak eta
erakargarriak direla eta horretaz harro sentitzen direla antzematen zaie euron itxuretan eta
aurpegietan. Bizkaitarrak, zabalak, gihartsuak eta latzak direla ikus daiteke euron itxurei eta egitekoei
erreparatuz gero. Askatasuna sentitzen dutela nabari zaie, eta ez bakar batzuei guztiei baino. Izan ere,
euron buruak bizkaitar sentitzeak ematen dien duintasunetik datorkie gogortasun hori, bizkaitar
izanik, beste inork ez dituen eskubide bereziak oinordetu dituztela dakitelako” (Inglis 1831: I, 21;
Mikel Alberdiren iztulpena).
[“The Biscayan deserves the character of strength, that has been given to him; and the contrast
between the Biscayan, and the Andalusian peasant, who inhabit the two extremes of Spain, is
remakable: the latter, dark, tall, upright, slim, with something of elegance in his appearance; and the
look of pride generally visible in his air and countenance, seeming to have some reference to his
personal attractions: the Biscayan, broad, athletic, lounging, with something of peculiar roughness in
his look and manner; and his expression of blunt independence, having no reference to himself
individually, but arising from the knowledge that he is a Biscayan, and as such, the hereditary
possessor of peculiar and exclusive rights” (Inglis 1831: I, 21)].
Bere lehen kapitulu horretan, Inglisek nahiko ongi laburbiltzen du bidaiari askoren
harremana Euskal Herriarekin: “Biscay”-ko hiru probintzietara mugatua, Espainiako
ikuspegi orokor baten barnean kokatua, euskal bereizgarri batzuekiko arretatsua.
Bibotik Cadizeraino (Espainiako muturreko bi puntak) espainiar izaeraren aldaerak
hedatzen dira. Erran bezala, bidaiari asko ildo honetatik joango dira 19. mendean zehar.
Hala ere, Euskal Herria ikusteko modu gehiago ere aurkitzen ditugu mende horretan.
51
3. Euskal Herri exotikoa: Prosper de Lagarde.
Politika zen John Bramsenen eta Henry David Inglisen bidaietako ardura.
Suediarraren kasuan, ardura nagusia, Espainiako egoera politikoaren berri eman ahal
izateko etorri baitzen Euskal Herrira. Ingelesaren kasuan, politika haren kezketako bat
baizik ez zen. Hala ere, egoera politikoaren inguruko zertzelada batzuk ere eman zituen:
Bilbon, adibidez, iritzi ilustratuak aurkitu bazituen ere, Bizkaian jende anitz erlijioaren
eraginpean zegoela nabarmendu zuen (Inglis 1831: I, 23). Horretaz gain, bigarren
edizioa, 1837an agertua, sarrera berri batez hornitu zuen, eta bertan Espainiako egoera
politikoaz aritu zen20
.
Bien helburua Espainia izanik, biek Hego Euskal Herria dute mintzagai eta biei
bereziki Bilbo eta Gasteiz interesatu omen zitzaizkien (Bilbo batez ere). Biak, gainera,
idazle trebeak ziren, kulturaz ongi jantziak, ironiaz baliatzen eta ñabardurak adierazten
ongi zekitenak. Ez dakit bidaiari profesionalak ote ziren; Inglisek, bederen, lan egiten
zuen bidaiatzean (Alberdi 2003: 120).
Alderdi horiei guztiei dagokienez, Prosper de Lagarde-ren kasua erabat kontrakoa
da. Lehenik eta behin, politikak axola gutxi zuen berarentzat, batere ez zuenik ez
errateagatik. Liburua, Voyage dans le Pays Basque et aux bains de Biaritz izenekoa,
1835ean argitaratu zuen, eta bidaia, 1834an egin. Mugaren alde honetan lehen
karlistaldia jada hasia zegoen garaian, alegia. Gerla horrek, alabaina, ez zuen sobera
kezkatu edo erakarri, nonbait. Izan ere (eta hau da aurreko bi idazleekiko bigarren
ezberdintasuna), Ipar Euskal Herrira egin zuen bidaia, eta Hegoaldean bakarrik Irun eta
Hondarribia bisitatu zituen.
Prosper de Lagarde ere kultura zabaleko bidaiaria dugu eta, zalantzarik gabe,
plazerrez bidaiatzen zuena. Hala adierazten du berak ere. Baionan ez omen zioten
Espainian sartzeko baimena eman nahi, gerla zela eta. Behobiako poliziak, ordea, ulertu
zuen “ni nintzela Sternek bidaiari laxo eta ikusbera bezala sailkatzen dituen bidaiari
horietako bat” eta, ondorioz, muga zeharkatzen utzi zion (Lagarde 1835: 117; jatorrizko
testuan azpimarratua).
20
Lehen edizioa erabili dut nik, Gasteizko Sancho el Sabio Fundazioan dagoena. Mikel Alberdik bigarren
edizioa, 1837koa, erabili zuen bere artikulurako, eta bertan orrialde batzuen faksimila dakartza (Alberdi 2003:
147-159). Lehen orrialdea Inglisen liburuaren azalekoa da, non agertzen baita liburuak baduela sarrera bat “on
the present political state of the peninsula”.
52
Lagardek, zer bidaiari mota den aditzera emateko, Laurence Sterne dakar hizpidera,
A sentimental journey through France and Italy liburuaren egilea eta 18. mendean bizi
zena. Ez da bere liburuan aurkitzen dugun aipamen literario bakarra. Hasieran (15.
orrian, hain zuzen) berriz ere agertzen da Sterne, oraingo honetan bertze idazle
batzuekin batera: Voisenon-go abadeari, Voltaire-ren adiskidea zenari, ez zitzaion
Frantziako hegoaldea gehiegi gustatzen; Madame de Motteville-k, ordea, Frantziako
Luis XIV.aren gortean zegoenak, bazekien eskualde horretako alde onak balioesten.
Modu horretan, Lagardek goi-mailako bidaiarien tradizio baten barnean kokatzen ditu
bere liburua eta bere bidaia. Kultura zabal eta finekoa izanik, hegoaldeak (gorteko
heziketa eta etiketatik urrun dagoen esparruak, alegia) eskaintzen dituen edertasun
naturalak prezatzeko gauza ere badela erakutsi nahi du. Miarritzen, adibidez, itsasora
begira, paristarrez urrikaltzen da. Haiek Luis XIV.aren Versailles-eko edertasuna baino
ezin dezaketelako gozatu, Miarritzeko kostaldearen ikuspegi miresgarria bazter utzita
(Lagarde 1835: 81). Beraz, Lagarderen Voyage dans le Pays Basque bidaia, bidaia
literarioa da, alde batetik, eta, bertze aldetik, hegoalderako bidaia, Parisko zibilizaziotik
urrundu eta hegoaldeko naturaltasunera eta benetakotasunera hurbiltzen gaituen bidaia.
Hegoaldeko herrietan, naturarekin batera, jendea dago: iparrean baino irekiagoak eta
hurbilagoak, beti solas eta txantxak egiteko prest. Izan ere, hegoaldean merezi du
zalgurdi publikoan joatea, bertako gizakiek eskaintzen duten interesarengatik:
“Hori egia da bereziki hegoaldeari dagokionez: han jendea eskuarki iparrean baino berritsuagoa
da, ateraldi bati bertze batek segidan jarraitzen dio, txantxak eta izkirimiriak ia etengabekoak dira,
eta, ondorioz, landu beharreko zelaiak uzta oparoagoa eta errazagoa agintzen du” (Lagarde 1835: 14).
[“Cela est vrai surtout pour le midi où l’on est en général plus expansif que dans le nord, où une
saillie n’attend jamais l’autre, où la plaisanterie et le bon mot sont presque en permanence, et où, par
conséquent, le champ de l’observation promet une récolte plus abondante et plus facile” (Lagarde
1835: 14)].
Jendea ikustera etorri zen Lagarde, eta bere bidaia hegoaldera ez ezik,
ezezagunerantz ere bada. Pirinioetan zehar ordu arte eginak zituen bidaietan, Paue izan
zen mendebaldeko muga, ez zen inoiz haratago joan. Zoritxarrez, dio Lagardek, ez dago
Pauez eta inguruko eskualdeaz deus berririk idazterik. Ondorioz, Pauetik sartalderantz
zeuden lurretara abiatzera deliberatu zuen, gauzaki berriak kausituko zituelakoan.
Paueren inguruan biarnotarrak ziren, eta haien patois, “hegoaldeko gainerakoak bezala,
53
erdizka ulertzen nuen, latina eta italiera lagun”; baina handik hurbil, misterio
handiagoak zeuden Lagarderen esperoan: “Euskaldunak ziren nik ikusi nahi nituenak”
(Lagarde 1835: 29).
Gauzaki berriak ikusi nahi zituen, inork deskribatu ez zituenak, toki ezezagunak,
jende misteriotsuak, hizkuntza ulertezinak, zenbat eta arrotzago, hainbat eta hobe.
Horregatik, euskaldunak ezagutu ez ezik, euskara aditu ere nahi zuen:
“Argi dago indiar irokesena edo mohikanoena bezain hizkuntza barrokoa izan behar zuela. A ze
gustu jende basati hauen artean egon ahal izatea, Frantziatik atera ere egin gabe! Benetan egia da
arrotza eta ezezaguna denak baduela zerbait, gure desirak pizten dituena eta gure irudimena
xarmatzen duena! Hala izanik, atsegin handiz sartu nintzen Baionara eraman behar ninduen kotxean”
(Lagarde 1835: 31-32).
[“Évidemment ce devait être une langue aussi baroque pour le moins que celle des Iroquois ou
des Mohicans. Quel plaisir d’être au milieu de ces sauvages sans sortir de France! Tant il est vrai que
l’étrange et l’inconnu ont quelque chose qui excite toujours nos désirs et séduit notre imagination!
Aussi est-ce avec un véritable plaisir que je montai en voiture pour me diriger vers Bayonne”
(Lagarde 1835: 31-32)].
Arrotzak eta ezezaguna denak erakarrita, abenturazale edota esploratzaile gisa
aurkezten digu bere burua Lagardek. Esploratzaile etxezulo gisa, gaineratzen ahal da,
etxean bertan baitaude (“Frantziatik atera ere egin gabe!”) zirrara hainbertze pizten
zioten “basatiak”. Bisita egin eta haien misterioak ezagutzeko ez dago ibai zabalak
igaro edota mendi elurtsuak igo beharrik, aski da lasai-lasai zalgurdia hartu eta
Baionarantz abiatzea. Arroztasuna bidaiariaren begietan baitago, diskurtsoaren emaitza
bat da: “eta, gainera, ze izen miresgarriak! Nire mapan ikusten nituen, adibidez, ibaiei
dagokienez, “Aringaston”, “Houabea”, “Uhaitshandia”, “Arangoroné”, “Gambouri”, eta
mendiei dagokienez: “Handiamendi”, “Erostate”, “Ahunsbide”, “Altobiscar”,
“Igoustabeguy”, etc., etc.” (Lagarde 1835: 31).
Lagarderendako, euskaldunen erakargarritasuna erabat ezberdinak izatean zetzan,
eta arroztasunarekiko lilura hori muturreraino eraman zuen. Lehanago aipatu dut
euskara entzun nahi zuela. Aldi berean, Biarnoko mintzaira konprenitzeko latin eta
italieraren bitartez moldatzen zela ere komentatu dut. Euskararen kasuan, Lagarde ziur
dago ez duela tutik ere ulertuko eta hori da preseski helburua, hizkuntza ez ulertzea hain
zuzen, hori baita euskararen xarma guztia:
54
“Euskaraz mintzatzen entzuteko irrikaz nintzen, aldez aurretik ziur egon arren, edo hain zuzen
horregatik, ez nuela hitz bakar bat ere ulertuko hizkuntza horretaz” (Lagarde 1835: 29-31).
“Il me tardait d’entendre parler basque, tout sûr que j’étais d’avance, et par cela même, de ne
pouvoir saisir un mot de cette langue” (Lagarde 1835: 29-31).
Azkenean, bere desira betetzeko parada izan zuen Ziburuko elizan:
“Ziburuko elizako dorreak Txinako eraikuntzak dakartza gogora, eta urrundik pagodatzat har
genezake, goian burdinazko gurutze ttipi bat izanen ez balu. Berezitasun horrek erakarrita, bisitatzera
sartu nintzen. Apez gazte bat katekesia irakasten ari zen. Denboraldi batez gelditu nintzen aditzen.
Bertan, lasai eta euskara garbi batean hitz egiten entzuteko atsegina izan nuen lehendabiziko aldiz.
Bertze aldetik, entzuteko bezain atsegin handia izan nuen hitz bakar bat ere ez ulertzekoa,
“sacramen” hitza izan ezik, maiz errepikatua izan zena. Dena den, ezin izan nintzen luzaro egon.
Neska eta mutiko txiki guztiak arras asaldatuak baitziren gizon arrotz bat ikusiz, Ziburuko elizan oso
gutxitan baino jazotzen ez dena” (Lagarde 1835: 102-103).
“Le clocher de l’église de Siboure a quelque chose des constructions chinoises, et de loin on
pourrait le prendre pour une pagode, si ce n’était la petite croix de fer qui le surmonte. Attiré par
cette singularité j’y entrai pour la visiter. Un jeune prêtre faisait le catéchisme. Je m’arrêtai quelque
temps à l’écouter. Là j’eus pour la première fois la satisfaction après laquelle j’aspirais, d’entendre
parler le basque posément et avec pureté. J’eus d’ailleurs le plaisir non moins grand de n’y pas
comprendre un seul mot, à l’exception du mot de sacrement (sacramèn), qui revenait assez souvent.
Au reste, je ne pus y faire une longue séance. Tous ces petits garçons et petites filles étaient fort
préoccupés de l’apparition d’un étranger, ce qui est un rare événement dans l’église de Siboure”
(Lagarde 1835: 102-103).
Eta apezaren betebeharra gehiago ez oztopatzeagatik, atera egin zen elizatik.
Euskaldunen mintzaira ulergaitza, beraz, aditzea lortu zuen, non eta eliza batean.
Eszenaren (agian nahigabeko) sinbolismoa egokia da arras, eremu sakratu batean
ikustera ematen baitzaio misterioa. Bertze aldetik, interesgarria da haurren urduritasuna
nabarmendu izana. Lagarderen testuan, horrek adierazten baitu kanpoko jende gutxi
sartua zela Ziburuko eliza hartan, eta bera, hortaz, ordu arte gutik ikusi zutena, ikusten
ari zela.
Esploratzaile eta abenturazale irudi horren zerbitzura paratzen du Hegoaldeko gerla
karlista ere. Lagardek Lapurdiko kostaldetik egin zuen bere bidaia, Baionatik abiatu eta
55
mugaraino. Lehenago erran dudanez, muga zeharkatu eta denboraldi batez Irunen eta
Hondarribian egon zen. Egoera politikoak ardurarik ez zionez gero, karlistaldia, batik
bat, arriskuaren sinonimoa zen bidaiari honendako. Tokiko gida batek lagundurik,
Irungo inguruak ikustera atera zelarik, hamabi bat soldadu liberalekin topo egin zuen,
“eta litekeena da ni Don Carlosen zelataritzat hartu izana, hori baitzen garai hartako
kezka bakarra”. Azkenean, Lagarderen gidak soldaduak konbentzitu zituen ez zela
zelatari karlista bat, frantziar bidaiari bat baizik, eta arratsalde horretan bertan Baionara
itzuli behar zuela (Lagarde 1835: 176-178; nik azpimarratua). Urruti joan gabe
exotismorik xarmangarriena aurkitzerik dagoen bezala, benetako arriskurik gabeko
abentura arriskutsuak bizitzea ere posible da. Don Carlos zelataritzat balizko hartze
horrek ziurtatzen du Lagarderen abenturazaletasuna. Afrikara joan gabe istorio
pizgarriak bizitzea posible delako ziurtagiri erabatekoa da.
Agian ondorio batzuk ateratzen ahal ditugu jada. Legarderen ikuspegitik, bada
eremu zabal bat, “hegoaldea” (Frantziakoa, batez ere, baina ez soilik), desberdina
delako erakargarria dena. Hala ere, eremu hori askok ibilia da, bertan zeharkako
bidaiak, hamaika aldiz kontatuak, eta bertako dialektoak, ulergarriak. Alabaina, eremu
horren ertz batean euskaldunak daude, erabat ezezagunak, zeharo exotikoak, guztiz “guez-bezalakoak”
direnak. Arroztasun neurri berri horren bila abiatu zen Lagarde eta
kausitu ere kausitu zuen: bere bidaia Ziburuko elizan iristen da gailurrera, euskara
aditzean.
Euskaldun guztiak exotikoak izanda ere, arrisku fisikoa mugaz bestaldean hasten da
(soldadu taldearekin topatzearen istorioak frogatzen duenez). Bertze modu batean
erranda, hegoaldeagora joan ahala, lanjerra handitu egiten da. Baina, mugari garrantzi
hori (Frantziako eta Espainiako euskaldunak ez direla erabat berdin, alegia) aitortuta,
Lagardek (Humboldtek bezala) mugaz bi aldeetakoak euskaldunak direla baieztatzen
du: “Euskaldunek, zazpi-zortziehun mila direnak (Espainiako euskaldunak sartuta), gure
arreta merezi duen aparteko herri bat osatzen dute” (Lagarde 1835: 40). Eta, Lagarderen
ustez, arreta hori hizkuntzagatik merezi dute. Izan ere, behin baino gehiagotan euskara
hizkuntza bat eta ez dialekto bat dela defendatzen du (Lagarde 1835: 31); gogora
dezagun Biarnoko mintzaira patois bat dela erraten duela.
Hein batean, uste dut Lagardek Frantziatiko begirada bat ordezkatzen duela,
Inglisek Espainiatikoa ordezkatzen ahal duen bezala. Nahiko normala zen, 19. mendean,
Ipar Euskal Herrira zihoazenek gogoan edukitzea mugaz bertze aldean ere bazirela
euskaldunak. Kontrakoa baino normalagoa, bederen. Horrekin batera, Lagarderen
56
begirada exotizatzaile edo exotiko-bihurtzaile (hitzok asmatzea zilegi bazait) ohikoa da
frantziar bidaiarien artean. Txanpon bereko bi aldeak dira. Lagarderen ikuspegia,
ikuspegi kulturala da. Horri esker, Euskal Herria bere osotasunean hartzen ahal du,
baina, bertze aldetik, Euskal Herria erabat ezberdina den zerbait bilakatzen du. Zentzu
horretan, euskararekiko jarrera guztiz argigarria da, nire ustez. Euskara dialektorik ez,
eta hizkuntza dela argi eta garbi erran arren, hizkuntza horren balioa misteriotsua
izatean (ez komunikazio tresna izatean) baitatza Lagarderen ustez.
Dena den, Lagardek bere bidaia egin zuen garaian, karlistaldia piztua zen jada, eta
gerlak begirada berriak erakarri zituen.
57
BIDAIARIAK LEHEN KARLISTALDIAN.
1. Europa Euskal Herriari begira.
Gaur egun gertatzen den bezala, 19. mendean ere maiz gerlei esker bihurtu zen
ezagun toki baten kokalekua. Gatazkak dira anitzetan mapetan begiratzera behartzen
gaituztenak herri bat non dagoen jabetzeko, eta hala gertatu zen Euskal Herrian ere
karlistaldietan. 1833tik 1839ra arte iraun zuen lehen karlistaldiak, izan ere, mapetan
begiratzera ez ezik, asko Euskal Herrira joatera ere bultzatu zituen, gerlan parte
hartzeko edo gerlaren berri emateko. Borrokatzera etorri zirenetan gehienak Don
Carlosen alde agertu ziren, eta zerrenda luze bat osatzen dute: Charles Frederick
Henningsen, Alexis Sabatier, Adolf Loning, Felix Lichnowsky, Wilhelm von Rahden,
Alphonse Barrès du Molard, Hermann du Casse… Haiek baino gutxiago izanda ere,
Isabel II.aren aldeko batzuk ere izan ziren, Henry Wilkinson, Thomas Farr edo R. M.
Felder bertzeak bertze. Izan ere, liburu ezagunenetariko baten egilea John Francis
Bacon izan zen, liberala, karlisten aurkakoa. Hura, dena den, ez zen militarra,
merkataria baizik, Bilbon negozioak zituena; gerlak Bizkaiko hiriburuan harrapatu zuen
eta hiriak pairatu zituen setioen berri eman zuen bere liburuan. Kazetariak ere bi
bandoen artean banatu ziren, batzuk karlisten alde (Edward Bell Stephens, Michael
Burke Honan, Charles Lewis Gruneisen…), bertze batzuk liberalen alde (John Moore,
Little More edo Poco Más goitizenez ezaguna zena). Kontuan hartu behar da, beti ere,
hemen emandakoak izen gutxi batzuk baino ez direla (zerrenda luzeago baterako, ikus
Bullón de Mendoza 1997).
Sei-zazpi urteko epean makina bat bidaiari ibili ziren euskal herrietan zehar. Hala
ere, kantitatetik kalitatera pasatzen bagara, gauzak aldatu egiten dira pixka bat.
Militarrak, espero daitekeenez, borroka egitera etorri ziren, eta kazetariak borroka
horren informazioa biltzera. Batailak, garaipenak, porrotak, estrategiak, etsaiaren
ankerkeria, norberaren armadaren ausardia… kontu horiek guztiak ziren gure bidaiariak
nagusiki arduratzen zituztenak. Baina euskal kulturaren, euskaldunen eta euskararen
inguruko komentarioak ere ez ditugu falta; agian hori ez da sobera harrigarria, soldadu
58
gehienak euskaldunak zirela jakinik. Ekintza militarrak kontatzera mugatzen den
libururik ere bada, jakina, baina salbuespenak dira.
Beharbada komenigarria izanen da, hasi baino lehen, lehen karlistaldiaren zenbait
xehetasun ematea, oso ezagunak izan arren. Gerla karlista 1833an piztu zen, Fernando
VII.a hil eta ia berehala. Gerlarako azalezko zioa edo aitzakia formala erregearen
ondorengotza izan zen, alegia Espainiako tronua nori zegokion, Fernandoren anaiari,
Don Carlosi, edo zendutako erregearen hiru urteko alabari, Isabeli (1830ko urrian jaio
zen). Eztabaida argudio juridikoetan oinarritu zen. Felipe V.a 18. mendearen hasieran
errege bihurtu zenetik Lege Salikoa indarrean zegoen Espainian, Frantzian bezala. Lege
horren arabera, erregearen gizonezko ahaideek lehentasuna zuten emakumezkoen
gainetik, koroa jasotzeko. Horrek erran nahi zuen Fernandoren anaia hobestekoa zela
bere ilobaren aitzinetik. Hala ere, bere hondarreko urteetan, Fernandok indargabetu egin
zuen legea (1830ko apirilean), geroago berriz ezartzeko (1832ko udan) eta, azkenean,
berriro deuseztatzeko (1832ko abenduan). Don Carlosen jarraitzaileek ez zuten
indargabetze hura onartu, Lege Salikoa bezain lege garrantzitsua ezereztatzeko egin
behar ziren urrats guztiak egin ez zirelakoan; Lege Salikoak, argudiatzen zuten
karlistek, bere horretan jarraitzen zuen eta, ondorioz, tronua Don Carlosi zegokion.
Isabelen defendatzaileek, espero zitekeenez, onesten zuten Lege Salikoa indargabetua
izan zela eta, ondorioz, erregearen alabak erregina izan behar zuela zilegitasun osoz.
Ondorengotza kontuetan eta hark zekartzan argudio juridiko guztietan oinarriturik, bai
alde batekoek, bai bertzekoek, arrazoia izan uste bazuten ere, funtsezko eztabaida ez zen
nork gobernatu behar zuen, nola gobernatu baizik. Karlistek monarkia tradizionala
defendatzen zuen; Isabelen aldekoek edo giristinoek (printzesaren amak izena María
Cristina zuenez gero, cristinos deitzen zitzaien haren jarraitzaileei, eta hortik giristinoak
euskaraz) erreforma liberalak ezarri nahi zituzten.
Ikuspegi orokor horretan kokatu behar dugu euskaldunen parte hartzea. Hiriburuetan
izan ezik, euskal eskualdeetako gehienen jarrera karlisten aldekoa izan zen, Euskal
Herria karlismoaren gotorleku nagusia bilakatzeraino. Egia da bertze tokietan ere
karlismoak indar handia izan zuela, Katalunian edo Valentzian, adibidez, eta baita
Gaztelan ere; izan ere bidaiari batek baino gehiagok azpimarratu zuen gaztelarren
ausardia eta borrokarako prestasuna (Henningsen 1836: I, 38 eta 183; Du Casse 1840:
131). Baina Euskal Herrian iraun zuen gerlak luzeen, Euskal Herrian sortu zen karlisten
buruzagi famatuena eta hemen sinatu zen gerlari bukaera emateko hitzarmena ere.
Horrek guztiak bidariariak beren buruari galdera batzuk egitera bultzatzen zituen:
59
zergatik lortu zuen Don Carlosek hain babes handia euskaldunen artean? Erlijioaren
alde borrokatzen ari zelako? Foruak defendatzen zituelako? Aipatu dut 18. mendean
atzerritar askok euskal lurraldeak askatasun irla bat bezala ikusten zituztela espainiar
monarkiaren barnean, batez ere sistema foralari esker; ondorioz, nola uler zitekeen
euskaldunak Don Carlosen absolutismoaren alde agertu izana? Bertze modu batean
adierazita, zeren alde ari ziren euskaldunak, Don Carlosen alde, foruen alde, erlijioaren
alde, independentziaren alde? Oker ez banago, galdera horien guztien inguruan
historialariak eztabaidatu eta erantzun egokiak ematen saiatu dira. Nire helburua hemen
ez da galderoi ihardestea; hizpidera ekarri ditut bakarrik ohartarazteko galdera horiek ez
direla berriak, gaurko historialariek asmatuak, baizik eta jada karlistaldiaren garaian
bertan sortuak. Bidaiari anitzek beren buruari galdera horiek berberak egin zizkioten eta
erantzunen bat aurkitzen saiatu ziren; bertze batzuen ikuspegia, berriz, zeharka agertzen
zaigu, han-hemenka botatako iritzien arabera. Lehen gerla karlistan parte hartu zuten
bidaiariek, beraz, gaur egun arte iraun zuen eztabaida bati hasiera eman zioten; 40ko
hamarkadan etorri zirenek ere segitu zutena, heldu den kapituluan ikusiko dugunez
(momentuz, lehen karlistaldiarekin zer ikusia duten bidaiariez ariko naiz). Baina
interesatzen zaigun kontua da galdera horiek bidaiariak arreta euskaldunengan paratzera
behartzen zituztela. Galderak gerlaren zergatikoari buruzkoak izanik, euskaldunei
buruzkoak ere badira. Horrenbestez, erantzunen edukia interesgarria izan arren (eta
bidaiari askoren gogoetak mamitsuak izateaz gainera, maiz Espainian posible ez ziren
analisiak egiten zituzten atzerritar haiek), galdera egin izana bera funtsezkoa da, horrek
Euskal Herria kokatzen baitu Europako begipean, eta ikusgarri bihurtzen.
2. Zumalakarregiren lilurapean: Charles Frederick Henningsen eta Alexis
Sabatier.
Alfonso Bullón de Mendoza historialariak ohartarazi du karlistaldiarengatik
etorritako bidaiari ugarien artean batzuk agertu ohi direla bibliografietan, eta bertze
batzuk, ordea, ez, arrazoi berezirik gabe, nonbait. Zergatik Henningsen bai, eta Sabatier
ez?, galdetzen du adibide gisa (Bullón de Mendoza 1997: 101). Henningsen Sabatier
baino idazle askoz hobea zelako, izan daiteke erantzun bat. Badirudi horrela onartu
zuela Henningsen-en garaiko publikoak ere. Zumalakarregirekin egindako hamabi
hilabeteko kanpaina bateko gertakaririk harrigarrienak izeneko liburua 1836an
argitaratu zuen ingelesez, eta berehala Europa osoan arrakasta lortu zuen: urte hartan
60
bertan agertu zen frantsesez, 1837an alemanezko itzulpena eman zen argitara eta
1838an italierazkoa. Espainian zati bat bakarrik itzuli zuten, 1839 urtean (eta
espainolezko itzulpen hau berriz itzulia izan zen frantsesera 1887an). Liburu osoko
gaztelaniazko itzulpena Román Oyarzun historialari karlistak prestatu eta 1935ean
argitaratu zuen, Madrilen; bigarren edizioa 1939an kaleratua izan zen, Donostian, eta
hirugarrena, Buenos Airesen, 1947an21
.
Eskoziar bidaiari22
honen lanaren arrakasta ez da harritzekoa. Nahiz eta seiehun orri
eduki, bi tomotan banatuak, bere estilo arinari esker liburua ez da batere astuna:
gertakariak elkarrekin ongi lotuz, ildo narratiboa trebetasunez osatzen du; gerlari estuestu
dagozkionak baino kontu gehiago ere sartzen ditu bere narrazioan; karlismoaren
aldekoa izanagatik kritikak ere egiten ditu –ez du karlisten ankerkeria estaltzen,
adibidez–; bera ez da inoiz harro agertzen (“bere liburuak mundu guztiaren merituak
erakusten ditu, bereak izan ezik”, erran zuen Edward Bell Stephens-ek – 1837: II, 129)
eta gainerakoen inguruko iritziak orekatu samarrak izaten dira…
Tio Tomas. Souvenirs d’un soldat de Charles V, Alexis Sabatierren liburua, ordea,
ez da hain eraginkorra edo, hobeki erranda, ez zait Henningsenena bezain eraginkorra
iduritzen. Laburragoa da, beraz informazio gutxiago dauka, eta estiloaren aldetik ez dut
uste eskoziarrarekin alderatzerik dagoenik. Irudipen pertsonala da, beti ere, baina
esanguratsua da hurrengo urteetan ez zela liburu horren itzulpenik egin23
.
Hala eta guztiz ere, Bullón de Mendozaren galdera arrunt egokia da, zeren, erdietsi
zuten arrakasta gorabehera, bi autoreek urte berean eta helburu berberarekin argitaratu
baitzuten bakoitzak bere lana. Are gehiago, elkarren lagunak edo, gutxienez, ezagunak
ziren. Alexis Sabatier behin baino gehiagotan aipatzen du “mon ami Enningsen”, eta
beti haren ausardia ekintzaren batean azpimarratzeko (Sabatier 1836: 61-62, 87, 110).
Henningsenek ere dio “frantziar bat, Sabatier izenekoa” maiz nabarmendu zela hainbat
ekintzatan (Henningsen 1836: I, 243). Armada karlistako atzerritarrek elkar ezagutzea
ohikoa omen zen. Haietako anitzek gaztelaniaz ongi bazekiten ere, ziur aski elkarrekin
ibiltzeko joera zuten, baita etxera itzulitakoan bertzeen lanak irakurtzeko ere. Kasu
batzuetan aldez aurretik ezagutzea da litekeena. Hermann du Casse-k, Sabatierrek
21
Itzulpenei buruzko datuak Del Burgoren liburutik (1963: 52-54) hartu ditut. Sabatierri dagokionez, ikus 67-
68. orriak.
22
Eskoziarra zen, deitura alemaniarra eduki arren. Bibliografia eta liburutegi katalogo batzuetan, ez dakit
zergatik, Carl-Ferdinand Henningsen bezala agertzen da (hala deitzen dio Del Burgok, errate baterako),
alemanezko itzulpenaz ez, ingelesezko liburuaz ari direlarik. Ez dakit zergatik izenaren alemanezko ordaina
paratzen duten, eta hori paratuta, zergatik Carl-Ferdinand eta ez Carl-Friedrich. Nik erabili dudan liburuaren
titulu-orrian Charles Frederick irakurtzen ahal da.
23
Del Burgok (1963: 67-68), behinik behin, ez du bakar bat ere aipatzen.
61
bezala, “mon ami Eniksel” deitzen dio Henningseni, ingeles ortografia desitxuratzea
muturreraino eramanda (Du Casse 1840: 42). Adibide pare bat gehiago emate aldera,
Sabatierrek kontatzen du, muga zeharkatuta eta Don Carlos Donezteben ikusi eta gero,
armada karlistan sartzeko asmoz, lagun batzuekin Elizondotik Ollora joan zela, han
baitzegoen Zumalakarregi; bertara ilunabarrean ailegatuta, bakarrik Alphonse Barrès du
Molard izeneko bati esker aurkitu ahal izan zuten lo egiteko toki bat. Jarraian, Barrès du
Molard-en istorioa eskaintzean, hura “frantsesa eta, ni bezala, Ardèche
departamendukoa” zela zehazten du Sabatierrek (Sabatier 1836: 22-23). Izan ere,
ematen dituen datuen arabera, pentsatzen ahal da lehenagotik ezagutzen zutela elkar.
Bere aldetik, Barrès du Molardek ere bere gerlako memorietan, aitzin-solasean,
Henningsen eta Sabatierren liburuak aipatzen ditu (Barrès du Molard 1842: VIII).
Aipamen joko horretan hitzak ez ziren beti goxoak. John Francis Bacon liberalen
aldeko idazleak, adibidez, Henningsenen baieztapen batzuk haserre gezurtatzen ditu aldi
pare batez (Bacon 1838: 170-171 eta 243-244), eta Adolf Loning-ek Kräwinkel izeneko
ofizial aleman batekiko azpijoko doilorretan ibili izana leporatzen dio Sabatierri
(Loning 1844: 295). Armada karlistako ofizial atzerritarrek sare moduko bat osatzen
zutela ondorioztatzen ahal da, hainbat liburutan agertzen diren komentario, pasadizo eta
anekdotek erakusten dutenez. Hala ere, iduri du Henningsen eta Sabatier benetan
adiskideak zirela, edo gerlan benetan adiskidetu zirela. Horren froga honako pasarte hau
dugu: Zangozan egonik, logela bereziki txarra, zikina eta kez betea, tokatu omen
zitzaion eskoziarrari; gauzak horrela,
“Nire adiskide berezi baten bila abiatu nintzen, giden kapitaina zen baten bila; lehendik ere
arrantxoa elkarrekin hartzen genuen, eta harekin afaltzeko eta, tokatzen zitzaion logela nirea baino
hobea suertatuz gero, lo egiteko ohitura neukan” (Henningsen 1836: I, 283).
“I went in search of a particular friend of mine, a captain of guides, with whom I had formerly
messed, and was in the habit of supping and sleeping if it chanced that his quarters were better than
my own” (Henningsen 1836: I, 283).
Eszena honi dagokion pasartean Sabatierrek dio gau hartan Enningsen bere laguna
ikustera joan zitzaiola (Sabatier 1836: 87); modu horretan, jakin dezakegu Sabatier zela
Henningsenen “adiskide berezi” hura. Gerlako afarietan ziur aski denbora izan zuten
luze solas egiteko; interesgarria litzateke jakitea zertaz hitz egiten zuten, baita ea
gerlatik joan eta gero gutunak elkarri igorri ote zizkioten ere. Interesgarria litzateke hori,
62
inoiz gerlaz idatzi eta kontatu beharrekoaz mintzatu behar izan baitzuten, biok egin
zituzten liburuak hain dira elkarren antzekoak (batarena bertzearena baino hobea izan
arren, arestian erran bezala).
Biek denboraldi bereko gertakizunak kontatzen dituzte (gerlaren hasieratik
Zumalakarregi hil artekoak, guti goiti-beheiti), biek antzeko iritziak adierazten dituzte
eta, batez ere, tesi berbera defendatzen dute biek, liburuen tituluan bertan agerian
dagoen tesia hain zuzen ere. Henningsenen liburuak izenburu hau dauka: The most
striking events of a twelvemonth’s campaign with Zumalacarregui, in Navarre and the
Basque provinces, alegia Zumalakarregirekin egindako hamabi hilabeteko kanpaina
bateko gertakaririk harrigarrienak, Nafarroan eta euskal probintzietan; Sabatierrek
honelako titulua paratu zion bereari: Tio Tomas. Souvenirs d'un soldat de Charles V,
edo euskaraz Osaba Tomas. Carlos V.aren soldadu baten oroitzapenak. Bietan titulu eta
azpititulu egitura daukagu. Azpitituluetan osagai garrantzitsu bana dugu, dela gerlaren
agertokia, eskoziarraren kasuan, dela erregegaia, frantziarrarenean; baina bi tituluetan
pertsonai bat da nagusi: Zumalakarregi, “Osaba” Tomas.
Saarsfeld, Quesada, Valdés, Mina, Rodil… denak militar ospetsuak, eskarmentu
handikoak, batzuk Ameriketan ibiliak, eta guztiek porrot egin zuten karlisten aurrean.
Ematen zuen Espainiako armada erregularrak ezin zituela talde karlistak makurrarazi.
Nola zitekeen artzain eta menditar basati bakar batzuek espainiar armada osoari aurre
egitea? Nola zitekeen hori, are jeneral liberalen buletinek behin eta berriz baieztatzen
zutenean karlistek amore emateko zorian zeudela? Zer gertatzen ari zen euskal
probintzietan? Hura izan behar zen, nik uste, Europa osoan jendeak bere buruari egiten
zion galdera; huraxe dugu, hain zuzen, Henningsen eta Sabatier erantzuten saiatu ziren
galdera. Eta hauxe beren erantzunaren mamia: karlistek lortu zituzten garaipenak lortu
ahal izan zituzten haien artean adimen handiko jeneral bat zegoelako, egiazko jenio
militarra, estima handikoa euskal jendearen artean eta soldaduek maitatua, estrategia
egokiak antolatzen eta beharrezko aginduak ematen ez ezik borrokaren lehen lerroetan
egoten ere zekiena: Zumalakarregi. Modu horretan, eskoziar eta frantziar idazleek
ihardespen sinple eta ulerterraza eskaintzen zuten, gainera heroi erromantikoaren
irudiarekin bat zetorrena (“hala sentimenduez eta izaeraz, nola janzkeraz eta portaeraz,
Zumalakarregi beti iruditu zitzaidan antzinako mende bateko heroi bat”, dio
Henningsenek –1836: I, 91): behar zen denboran eta tokian, behar ziren bertuteez
hornitutako behar zen gizonaren agerpenak argitzen zuen karlistaldiaren bilakaera.
Ormaiztegiko jenerala da, beraz, protagonista erabatekoa istorio honetan. Sabatierri
63
Zumalakarregi ikuste hutsak hotzikara bat eragiten dio (Sabatier 1836: 23);
Henningsenek, Don Carlosen eta Zumalakarregiren artean, argi dauka nor hautatu:
“Karlistekin eta Zumalakarregirekin bat egin nuenean, hark Erreginaren tropen esetsalditik
trebeki ihes egiten eta kolpe ausart batzuk ematen jakin izan zuenaren gerrilla buruzagi baten ospea
zuen; baina, Pirinioez bestaldean orduan ematen zen deskripzioaren arabera, basati eta ezjakin
irudikatzen nuen. Gogoan dut hasieran ezin nuela ulertu gizabanako batenganako erabateko
atxikimendua, adiskidetasun pribatutik at; baina azkenean soldaduen sentimenduekin bat nentorren;
eta hura bizi bitartean bukaeraraino jarraituko niokeen, onerako eta txarrerako, haren eskutik
maitasun erakusgarririk jaso ez banitu ere. Jakina, ni Don Carlosen alde borrokatzera etorri nintzen.
Eta nire aurreiritziak jeneralaren kontrakoak ziren, aldekoak baino gehiago, baina hilabete gutxiko
denboraldi laburrean, Don Carlosek bere kausari uko egin balio, ni gelditu eginen nintzatekeen
Zumalakarregiri jarraitzeko” (Henningsen 1836: I, 101-102; jatorrizko testuan azpimarratua).
[“I joined the Carlists and Zumalacarregui when he had nothing but the reputation of a guerrilla
chief, who had skilfully baffled the pursuit of the Queen’s troops, and struck a few daring blows, but
whom, from the description then given on the other side of the Pyrenees, I expected to find ferocious
and ignorant. I remember at first my total inability to comprehend enthusiastic attachment,
independent of private friendship, to any individual; but I ended by sharing entirely the feelings of
the soldiers; and so long as he lived, in success or adversity, I would have followed him to the end,
even if I had experienced no acts of kindness at his hands. It was of course for Don Carlos I had
come to fight. I had been rather prejudiced against than in favour of his General, yet, in the brief
space of a few months, if Don Carlos had abandoned his own cause, I should have remained to
follow Zumalacarregui” (Henningsen 1836: I, 101-102; jatorrizko testuan azpimarratua)].
Ikuspegi horretan, dena den, euskaldunak bigarren mailako kontua dira.
Zumalakarregik, izan ere, espainiar bertuteak gorpuzten ditu. Sabatierrek “Cid nafarra”,
“le Cid navarrais”, deitzen dio (Sabatier 1836: 15), eta Henningsenek “the modern
Cid”, “Cid modernoa” alegia (Henningsen 1836: I, 86), karlistaldia Espainiako
birkonkistaren historiarekin lotzeko. Hala ere, bertze ohar interesgarri batzuk ere badira.
Sabatierrek hasiera ematen dio bere liburuari Nafarroako laudorio baten bitartez.
Bertan, nafarrak printzea ez ezik, foruak ere defendatzen ari zirela aditzera ematen du,
eta honako hau gaineratzen du:
“Gernikako haritzaren azpian, haren adar zaharren itzalpean egiazko Jaungoikoaren aldare bat
dagoelarik, berak [Carlos V.ak] zure pribilejioak mantentzeko zin egiten du, eta zuk bizitza eta
heriotzako leialtasuna zin egiten diozu. Zin bikoitz honen gainera, apezaren bedeinkapenekin batera,
64
Jaungoikoaren bedeinkapenak jaisten dira. Nafarroa! munduari jakin duzu erakusten zer den herri
bat, eta zure Erregeak irakatsi dio zer den Errege bat” (Sabatier 1836: xii).
[“Sous le chêne de Guernica, ombrageant de ses antiques branches un autel du vrai Dieu, il jure
de maintenir tes privilèges, et toi, tu lui jures fidélité à la vie et à la mort. Sur ce double serment,
descendent, avec les bénédictions du prêtre, le bénédictions de Dieu. Navarre! tu as su montrer au
monde ce que c’est qu’un peuple, et ton Roi lui a appris ce que c’est qu’un Roi” (Sabatier 1836: xii)].
Don Carlosek Nafarroako foruak zin egiten Gernikako arbolaren azpian… Argazki
polita. Estatu nafarraren teoriarako etekinak aterako lizkiokeenik bada ere, nik irudipena
dut Sabatierrek, alde batetik, geografia nahasia zuela buruan (momentu batean
gaztigatzen digu “Lesakara, Gipuzkoako herri txiki batera” iritsia zela – 1836: 144), eta
bertze aldetik, bidaiari askok bezala, uste zuela foruak euskal foruak zirela, orokorrean,
eta ez lurraldez lurraldeko foruak; horrenbestez, euskal foru guztien zina lekurik
ospetsuenean egin behar zen, nahitaez. Sabatierren nahasmenaren muinean, horratik,
intuizio interesgarri bat usnatzen ahal da: (hegoaldeko) euskaldun guztiak baturik
ikusten ditu. Izan ere, bi aldiz mintzatzen zaigu “lau euskal probintziez” edo, jatorrizko
bertsioan, “les quatre provinces bascongades” (Sabatier 1836: 26 eta 132).
Henningsenek ohartarazten du Frantziako euskaldunek bazutela “Don Carlosen
aldeko interes sakon” bat, gerlak kontrabandoa errazten zuelako, baina batez ere “beren
Espainiako anaiekiko hurbiltasun sentimendu batengatik” (Henningsen 1836: I, 129).
Henningsen Sabatier baino hobeki dabil foruei dagokienez. Nafarroakoen deskripzio
labur bat egiten du, gaineratzeko “Gipuzkoa, Bizkai eta Arabako probintziek antzeko
foruez gozatzen dutela”. Are gehiago, dio Henningsenek, hiru probintzia horietan
Espainiako erregea ez da errege, jaun baizik; hori dela eta, lurralde horietako soldadu
karlistek “Gora gure Jauna!” edo “Gura Erregea, gure Jauna!” oihukatzen dute, “Gora
gure Erregea!” oihukatu beharrean. Hala ere, horrek ez du erran nahi euskaldunak soilik
edo nagusiki foruen alde egiten ari direnik:
“Horrelako kontuetan oinarrituta, kazetariek aspalditik irakurleei serio-serio erran diete
matxinoak hain irmoki eta hain arrakasta handiz beren eskubide eta foruen alde borrokatzen ari
direla, eta ez Carlos V.aren alde edo erregezaletasunetik hurbil zitekeen sentimendu batengatik.
Horrek egiatan zentzuzko eta posible iduri du; baina, izatez, ez dirudi horrek soldadu gehienak
akuilatzen dituenik borrokan are kemen handiagoa jartzera, ezta bururatu zaienik ere, nahiz eta egia
izan probintzietako pribilegio hauek moztuak izateko zorian zeudela. Armak zeramatzaten hogeitik
batek ere ez daki “foruak” hitzak zer erran nahi duen, agian belarriari arrotz gertatu ez arren. Kontu
65
honen gaineko informazioren baten bila, hamaika aldiz itaundu nien soldaduei erantzun doi-doi egoki
bat lortu aurretik; eta zeren alde ari ziren galdetuta, arrapostua beti izaten zen: “Carlos V.aren alde”
edo “Erregearen alde” (Henningsen 1836: I, 70-71).
[“Founding their ideas, most probably, on this and similar circumstances, the journalists have
long gravely told the public that the insurgents fight with such determination and success, nor for the
cause of Charles V., or from any feeling approaching to royalism, but for their own rights and fueros.
This certainly seems highly plausible and probable; yet, in fact, with the immense majority, this
neither seems an additional incentive to their zeal, nor appears even to have struck them at all,
although the provinces were certainly on the point of having these privileges curtailed. Of those now
carrying arms, not one in twenty knows even the signification of the word fueros, although it may be
familiar to his ear. When I was anxious to obtain some information on this subject, I interrogated the
soldiers many times before I could obtain an answer in the least satisfactory; and on asking what they
were fighting for, they invariably replied, ‘For Charles V’, or, ‘For the King!’” (Henningsen 1836: I,
70-71)].
Henningsenen ustetan, hortaz, foruen defentsak ez zuen garrantzirik batere
euskaldunek Don Carlosen bandera hartzera bultzatzeko orduan; alderantziz, erlijioa eta
monarkiarekiko maitasuna izan ziren sentimendu nagusiak. Datorren atalean kontu
horretaz berriz arituko banaiz ere, azpimarratu nahi nuke eskoziarra ez dela jarrera hori
defendatzen duen bidaiari “karlistazale” bakarra. Alphonse Barrès du Molardek modu
ezin argiagoan ukatzen zuen foruak gerla piztearekin zerikusirik izan zutenik (Barrès du
Molard 1842: 5-6) eta gauza bera adierazten zuen Hermann du Cassek, zeinak,
Henningsenek bezala, ez baitzuen inoiz “foruak” hitza aditu soldaduen artean (Du Casse
1840: 21). Wilhelm von Rahden alemaniarrak, gerla hasi baino lehen foruekiko kezkak
euskaldunen artean pisu ez nolanahikoa izan zuela erran ondoren (Rahden 1851: 18-19),
arestian aipatutako Henningsenen hitzak errepikatu zituen, edo zehazkiago erranda,
jatorria adierazi gabe alemanierara itzultzen zituen, alegia plagiatu egin zituen.
Ikuspegi horrekin bat eginez, gauza bat azpimarratu zuen Henningsenek: gerla
(bereziki) euskal lurretan garatzen ari bazen ere, Don Carlosen babesa jendearen artean
ez zen Euskal Herrira murrizten, Espainia osoko babesa baitzuen, Espainia osoko herri
xumea erregezale omen baitzen. Zentzu horretan, gaztelarren parte hartzea armada
karlistan agerian uzten saiatzen da behin baino gehiagotan. Baina aldi berean
ezberdintasunak ere badaki kontuan hartzen. “Nafarrek”, dio Henningsenek, “gainerako
espainiarrak beren mendeko-kidetzat jotzen dituzte, beren herrikidetzat baino gehiago”
66
(Henningsen 1836: I, 50)24
; “fellow-subjects” eta “fellow-countrymen” dira Henningsen
erabiltzen dituen esapideak. “Fellow-countrymen”, herri bat eta berakoak direnak;
“fellow-subjects”, errege baten mendekoak, errege bera duen jendea. Eskoziar
bidaiariaren arabera, ondorioz, nafarrek onartzen dute gainerako espainiarrekin
monarkia baten barnean daudela, baina ez haiekin herri bat osatzen dutenik. Bertzalde,
Nafarroa euskal herria da: “Bizkaia eta Gipuzkoa euskal probintzietako bere kideen
antzera, nafarra ere antzinako herri baten hondarretako zati bat da” (Henningsen 1836: I,
65), eta herri horrek, dio Henningsenek, gaur egun arte eutsi dio bere hizkuntzari,
“gaztelaniaz Basquense edo Lengua Vascongada deitzen den” horri (I, 65).
Eskoziarrarendako hizkuntzak dirudi herritartasun ikur nagusia. Nafarroan
hegoalderantz joan ahala “herri zahar baten itxura berezia” galtzen da emeki-emeki,
harik eta Ebroko ertzetan arraza berri bat agertzen zaigun arte (Henningsen 1836: I, 66).
Bertze leku batean dio Ingalaterran uste zabaldua dela soilik euskaldunek osatzen dutela
Don Carlosen armada, “Basque” hitzaren ondoan honako zehaztasun hau emateko:
“Ingalaterran akats ohikoa da pentsatzea Don Carlosen armada soilik euskaldunek eratu dutela –
bederen benetako euskaldunek, herri horren jatorrizko hizkuntza eta izaera berezia atxiki dituztenek.
Haiek ez dute osatzen Nafarroako eta Gipuzkoa, Araba eta Bizkaia probintzietako biztanleriaren
heren bat ere; eta, izan ere, ez dira erregearen zutoihalen mendeko armadaren erdia” (Henningsen
1836: I, 67).
[“It is a common error in England to imagine that Don Carlos has been entirely supported by the
Basques - at least the genuine Basques, who still retain the primitive tongue and distinguishing
character of that people. These do not form one-third of the population of Navarre and of the three
provinces of Guipuscoa, Alava, and Biscay; and do not, in fact, compose half the army now under the
banners of the King” (Henningsen 1836: I, 67)].
Agian komenigarria izanen da karlistaldiak sortarazitako bi liburu hauek
laburbiltzen hastea. Goian erran bezala, Sabatierrek eta Henningsenek nahiko modu
sinple batez azaltzen dute gerlaren ordu arteko garapena: Zumalakarregi da giltzarria
karlisten arrakastak ulertzeko. Hori kenduta, gauza gutxi dauka Sabatierrek kontatzeko.
Henningsenek, berriz, idazlan landuago bat utzi zigun, non teoria historiko moduko
zerbait aditzera ematen baitu. Ideia arrotzak onartuz, Espainiako eliteak frantsestu egin
ziren,; herri xumeak, berriz, betiko izaerari eutsi zion eta, ondorioz, monarkiko izaten
24
“[B]ut beyond the limits of this tiny kingdom, the Navarrese looks rather on the other Spaniards as his
fellow-subjects than his fellow-countrymen”, dio jatorrizko testuak.
67
jarraitzen zuen; herri xehe horrek, azkenik, behar zuen buruzagia Zumalakarregirengan
aurkitu zuen. Horrenbestez, karlistak erlijio eta erregearen alde ari ziren borrokatzen, ez
foruen alde. Ikuspegi orokor horretan, Henningsenek badu gaitasuna euskaldunei
buruzko zenbait hitz eskaintzeko, foruak direla edo hizkuntza dela. Dagoeneko ikusi
dugu zer nolako irudi eskaintzen duen: ipar eta hegoaldeko euskaldunen arteko
elkartasunaz hitz bat, bertze hitz bat nafarren jarreraz Nafarroatik kanpokoekiko,
hizkuntzaren garrantziaz bertze bat, “benetako” euskaldunez hondarreko bat… Helburu
nagusia izan gabe, Zumalakarregiren itzalpean euskal gauzak ia ohartu gabe agertzen
dira liburuaren orrialdeetan. Eta hurrengo bidaiariengan are toki handiagoa hartuko
dute.
3. Euskaldunak, irlandarrak eta indioak.
John Francis Baconek alde liberaleko libururik beharbada famatuena idatzi zuen.
Bilbon bizi zen merkatari ingelesa izaki, Baconek ez zuen armarik hartu baina gerla
pairatu behar izan zuen. Bilboko bi setioak bizi zituen, 1835eko ekainekoa eta 1836.
urtearen bukaerakoa, eta bien berri emateaz gain, gerla ia osoaren erretratu bat utzi zuen
Six Years in Biscay izeneko liburuan. Liburuaren lehen bi kapituluak segidan itzuli ziren
gaztelaniara, 1838an hain justu, baina bizkaitar batek egindako itzulpen goiztiar horrek
gobernu liberalaren kontrako kritikak bazterrean utzi zituen. Zatikako eta zentsuraturiko
bertsio hori Txertoa argitaletxeak berriz eman zuen argitara 1973an. Gaur egun itzulpen
berri bat, liburu osokoa oraingo honetan, eskura dugu, José Ramón eta Mikel Urquijok
prestatua eta Zumalakarregi museoak kaleratua (Bacon 1994). Bertzalde, itzulpen horri
José Ramón Urquijok sarrera luze bat paratu dio (Urquijo 1994).
Bere ikuspegi liberaletik, Baconek uste zuen Isabel II.arekin Espainiak aurrera
egingo zuela askatasun politikoen bidean; hala ere, bide hori jada ibilia zen probintzia
batzuetan, hain zuzen ere Euskal Herrian. 18. mendeaz geroztik ohikoa zenez, Baconen
ustetan Foruek euskal eskualdetako askatasunak babesten zituzten, eta horregatik ez
zezakeen ulertu euskaldun gehienek Don Carlosen aldea aukeratu izana. Berekoi irizten
zion hautu horri, jada aske zirenek libre izateko bidea oztopatzen zietelako penintsulako
gainerako biztanleei:
“Hitz batean, euskal probintzietan biztanleak hiritar libreak diren bitartean, gainerako Espainian
artalde bat baino ez, estututa eta jipoituta bere jabeen nahiaren arabera. Egoera horretaz unatuta,
68
Ebroz haratagoko probintziak saiatzen dira pixka bat igotzen nazioen mailan eta hara non euskal
probintzietako beren anaiek bat egiten baitute beren zapaltzaileekin, klase pribilegiatuekin alegia,
beren egoera hobetzeko ahalegin guztiak zanpatzeko – eta hori ez da, ez bidezkoa, ez eskuzabala”
(Bacon 1838: 65)
[“[I]n a word, in the Basque provinces the inhabitants are free citizens, in the rest of Spain they
are a mere flock, who are squeezed and beaten at the will of their masters. Tired of this state of
things, the provinces beyond the Ebro attempt to raise themselves somewhat in the scale of nations,
when behold! they find their favoured brethren of the Basque provinces joining their own oppressors,
the privileged classes, to crush all their efforts to ameliorate their social state – which is neither just
nor generous” (Bacon 1838: 65)].
Aurreko azpiatalean komentatu dut karlismoaren aldeko hainbat bidaiarik
ukatzen zutela foruak Euskal Herrian gerlaren sorburuan zeudenik. Baconen
aipamenaren azken esaldiak laguntzen digu ulertzen iritzi honen zergatikoa.
Soilik eskubide foralak defendatzeko asmoarekin gerlan sartzea jarrera
berekoitzat jotzen da; horren arabera, euskaldunak foruak aldeztera atera
zirenekoa, “iraultzaileek”, hau da liberalek, zabalduriko ideia dela baieztatuko
zuten zenbait idazle karlistak. Honela adierazten du, adibidez, Alphonse Barrès
du Molardek:
“Espainiako iraultzaileek erran dute, eta haien ondoren bertze herrietakoek errepikatu,
nafarrek eta baskoek beren foruen defentsarako baino ez zituztela armak hartu. Gertaerak
eta haien datak nahikoak dira baieztapen hori gezurtatzeko” (Barrès du Molard 1842: 5).
“Les révolutionnaires d'Espagne ont dit, et ceux des autres pays l'ont répété après eux, que
les Navarrais et les Basques n'avaient pris les armes que pour la défense de leurs fuéros. Il
suffit des faits et de leur date pour détruire cette assertion” (Barrès du Molard 1842: 5).
Bereizketa, hala ere, ez da hain erraza. Kontua ez baita, alde batetik, liberalek
defendatzen zutela foruek gerlan pisu handia izan zuten tesia eta, bertze aldetik,
karlistek foruei garrantzi osoa ukatzen zietela; alderantziz, jarrera karlista zuten
bidaiarien artean bazen euskal foruen eragina aitortzen zuenik. Adolf Loning bidaiari
alemaniarrak argi adierazten du: euskaldunak guda zelaietan erori dira “beren antzinako
pribilegioen, foruen, erlijioaren eta erregearen defentsarako” (Loning 1844: 266). Ildo
beretik, Michael Burke Honan Morning Herald egunkariko kazetariak dio euskaldunak
lasterka joan zirela lerro karlistetara, “sinetsita zeudelako alderdi liberala beren foruen
69
edo pribilegioen etsai amorratua zela” (Honan 1836: 125). Haratago joanez, aipatutako
azken kazetariak gaineratzen du “Rodil, Mina eta Quesada jeneralen ankerkeriek eta
foruak ezereztatzeko saioak piztu duten gorrotoa hain dela sakona, ezen herria ez baita
inoiz erreginaren gobernura makurtuko; eta bihar Don Carlosek bakarrik utziko balitu,
orduan beren independentziaren alde jarraituko lukete borrokan” (Honan 1836: 259-
260)25
. Bertze kazetari batek, Morning Post-ekoa oraingo honetan, gerlaren zergatikoak
aipatzerakoan, eredugarritzat jotzen zuen Euskal Herrian garatzen ari zen guda:
“Bertan ikuskizun gozagarri bat ikusten ahal da: herri bat borrokan aldi berean leialtasun eta
libertatearen alde, zilegitasun printzipioaren alde eta askatasun praktikoa baliatu ahal izateko; bere
subiranoaren eskubideen alde eta bere-berezkoak diren pribilegio konstituzionalen alde” (Stephens
1837: I, 15).
[“There may be seen the gratifying spectacle of a people fighting at once for loyalty and liberty,
for the principle of legitimacy and the exercise of practical freedom; for the rights of their sovereign
and their own constitutional privileges” (Stephens 1837: I, 15)].
Ikus daitekeenez, beraz, Bacon merkatari liberalak eta Stephens kazetari
karlistazaleak bat egiten dute beren analisian (foruak garrantzitsuak izan ziren euskal
altxamenduan), baina ez beren balorazioan (ikuskizun gozagarria Stephensendako,
berekoitasun erakuspena Baconendako). Analisian bat-etortze eta balioestean
elkarrengandik bereizte hori behin baino gehiagotan gertatzen da Bacon eta Stephens
artean. Askotan iduri du solasean ari direla, iritziak elkarri kritikatuz. Irudipen hori ez
da hain arraroa; izan ere Baconek, izen zehatzik aipatu gabe baina horren barru
Henningsen eta Stephens sarturik daudela, behin baino gehiagotan kritika gogorrak
egiten dizkio “Anglo-Carlists” deitzen dion ingeles bidaiari talde bati.
Espero zitekeenez, Zumalakarregiri buruz ere, adibidez, iritzi kontrajarrita zituzten
Baconek eta Stephensek. Henningsenek egindako erretratua gogoan, kazetariak miresten
zuen, jenio bat zelakoan (Stephens 1837: I, 104-105); Baconek, ordea, uste zuen haren
merituak sobera baloratu zituztela bai aldekoek, bai kontrakoek:
“Zumalakarregiren trebetasuna benetan neurriz kanpo balioztatu dute bai bere lagunek, bai bere
etsaiek. Guztiz normala zen jarraitzaileek beren buruzagi zoriontsua goraipatzea; eta aurkariek agian
25
Jatorrizko testuak dio: “and so deep a hatred to the Queen has been engendered by the atrocities of Rodil,
Mina, and Quesada, and the attempt to extinguish their fueros, that the people will never submit to her rule;
and if Don Carlos were to abandon them to-morrow, they would still maintain the struggle for their own
independence”.
70
espero zuten jasotako apalkuntza txikiago bihurtuko zela, Zumalakarregiri adimen militar handia
aitortzen bazuten. Horrek ez du, ez hurrik eman ere, guda ertia berrantolatu; bere aurretik Minak egin
zuena bertzerik ez du egin berak ere, eta erabili duen sistema taktiko hori euskal probintzietakoa da
berez” (Bacon 1838: 225).
[“The abilities of Zumalacarreguy have been greatly over-rated, by both his friends and
opponents. It was highly natural for his followers to praise their fortunate leader; and his antagonists
thought, probably, by giving him the credit of great military talents, to lessen their own humiliation.
So far from Zumalacarreguy having recast the art of war, he simply did what Mina had done before,
which system of tactics is indigenous to the Basque provinces” (Bacon 1838: 225)].
Beraz, zorte ona izan zuen gerrillari azkarra, Baconen iritziz; militar adimentsu eta
paregabea Stephensen ikuspuntutik. Baina ez batarendako ez bertzearendako
Zumalakarregi ez da protagonista erabatekoa; orain herria pasatu da gakoa izatera. Eta
aldaketa hori, Henningsen eta Sabatierren kasuetan bezala, Baconen eta Stephensen
liburuen tituluetan islatzen da. Arestian aipatu bezala, Sei urte Bizkaian izena du Bilbon
bizi zen merkatariak idatzi zuen liburuak; Morning Post-eko korrespontsalarenak The
Basque provinces du izenburu. Gerlako tokiak, Euskal Herriak, hartzen du orain
nagusitasuna, eta tokiarekin batera bertako biztanleek. Hau bereziki nabaria da
Stephensen liburuan, zeinean tituluaren ondoren honako azpititulu hau baitugu: their
political state, scenery, and inhabitants; with adventures among the Carlists and
Christinos, alegia, beren egoera politikoa, paisajea, eta biztanleak; gehi abenturak
karlisten eta giristinoen artean. Stephensen liburuan, gerla bera ere hondarreko tokian
baino ez da agertzen.
Stephensek egiten dituen konparazio batzuk oso interesgarriak dira. Zenbait
alderditan, adibidez, euskaldunak Ameriketako indiarrak bezalakoak dira:
“Beren jarrera lasaia eta sosegatua dela medio, halako antzekotasun bat dute jatorrizko jaunekin,
Ipar Ameriketako indiarrekin alegia, harridura edo haserrea erakustera inoiz ematen ez dutenak, eta
zentzu horretan, moralari dagokionez, euskaldunak Pirinioez bestaldeko beren barrideen kontrako
muturrean daude” (Stephens 1837: I, 152).
[“In their self-possessed dispassionate conduct they bear resemblance to those native gentlemen
the North American Indians, who never allow themselves to betray surprise or vexation, and in this
respect the Biscayans stand at the moral antipodes of their neighbours at the other side of the
Pyrenees” (Stephens 1837: I, 152)].
71
Uste izatekoa da “Pirinioez bestaldeko barrideak” kritikatzean Stephensek ez zituela
bertako euskaldunak buruan, frantziarrak baizik. Izan ere, frantses gobernua Isabel II.ari
ematen ari zitzaion laguntzaren kariaz, oso kritiko agertzen da gure kazetaria
Frantziarekiko (ikus, adibidez, bere liburuaren lehen kapitulua). Bere aldetik, John
Francis Bacon bat dator Stephensekin euskaldunen eta indiarren parekatze honetan.
Bilboko lehen setioan, dio Baconek, karlistek ez zuten inoiz beren miresleek hainbertze
goraipatu duten ustezko ausardia erakutsi, “eta egia bertzerik ez diot adierazten
dudanean hiriaren kontrako erasoa Ameriketako Indiar tribu baten eran egin zutela,
Europako armada baten eran baino gehiago” (Bacon 1838: 261). Indiar basakeriaren
irudi horrekin bat egiten dute liburuan agertzen diren irrintziaren aipamen ugariek:
“karlistek garaipena ospatzen dute oihu biziak botaz eta keinu arraro batzuk eginez”
(Bacon 1838: 178); “eta karlistak, beren garaipenaz harro, kaskoetan bildu ziren, eta han
dantzatu, oihukatu eta keinu mota guztiak antzeztu zituzten ilunabarra arte” (316), eta
abar (241-242, 380). Euskaldunak mendi tontorretan dantzan: irudi horrek ez al dakartza
berehala indiarrak burura? Beraz, Stephensi euskaldunen eite noble eta pausatua
goraipatzeko balio zion irudiak Baconi euskal soldadu karlistak jende basati gisa
aurkezteko balio dio. Basakeriarantz hurbildu nahi izate horrek gailurra du irrintziaren
deskripzioan, oraingo honetan Ameriketatik Afrikaraino jauzi eginez:
“Euskal auriak edo oihuak hasieran zaldi baten irrintzia iduri du, gero otso baten auriara aldatzen
da, eta azkenik asto baten arrantzaren hondarreko notak bezalako dar-dar batez bukatzen da. Guda
lorpen honetaz gainera, haserrezko keinu eta imintzioak eginez libertitzen dira, guztiz imitaezinak;
halako moldez, non Afrikatik berri iritsitako tximu bat ere amorruz hilko bailitzateke, hobetu edo
behintzat berdindu ezinean” (Bacon 1838: 380, oharra).
[“The Basque howl or whoop, resembles at first the neighing of a horse, then changes to a wolf’s
howl, and finally terminates with a shake like the expiring notes of a jackass’s bray. In addition to
this warlike accomplishment, they usually divert themselves with making sundry antics and
grimaces, perfectly inimitable; such, that an ape, fresh from an African forest, would die of despair at
being able to excel or even equal” (Bacon 1838: 380, oharra)].
Indioekin ez ezik, Baconek irlandarrekin ere alderatzen ditu euskaldunak, ingelesen
artean ia-ia tradizio bat zenari jarraituz. Berarendako ukaezina zen euskaldunak “nazio
zelta handiaren adar bat zirela”; “egia da”, aitortzen zuen, “euskara oso ezberdina dela
gaeliko, galesera edo irlanderatik, baina horrek ez du gezurtatzen jatorriz herri bat eta
72
bera direnik: fisiologian eta portaeran antzekotasun handia dute eta tradizioak berdinberdinak
dira”:
“Guyanako tribuen hizkuntzak elkartetik gehiago bereizten dira, euskara irlanderatik baino, eta
hala ere inork ez du zalantzan jarri Orinokoko tribu horiek jatorri berberetik datozenik. Beharbada,
etnografia aurreratu ahala, bakarturiko tribu txikiek beren jatorrizko hizkuntza usteltzeko eta
aldatzeko joera daukatela ziurtatu ahal izanen dugu: horren froga agian Ameriketako edo Australiako
basoek emanen digute; bertan aurki genitzake europarren ondorengoak: gizarte eta zibilizaziotik
bereiziak, basakeria egoera batera itzuliak, eta beren mintzaira ere ulertezina litzateke; prozesu hori
belaunaldi gutxi batzuetako epean bete liteke” (Bacon 1838: 54-55).
[“The languages of the tribes in Guayana are more unlike each other by far, than the Basquence
and Irish, and yet few or none have ever entertained the idea, that the tribes of the Orinoco are not
descended from the same stock. Perhaps, when the science of ethnography is more known, it may be
ascertained that there is a tendency in small secluded tribes to corrupt and change their original
language: and the wilds of America or Australia may one day furnish the proof, in the discovery of
the descendants of Europeans, who, separated from society and civilization, have relapsed into the
savage state, so that even their speech shall be unintelligible, a result which might possibly be
accomplished in a few generations” (Bacon 1838: 54-55)].
Gaelikoa gora, Orinokoko tribuak behera, euskaldunen inguruko teoria ia oso bat
eratzen du hemen Baconek, horrela laburbil litekeen teoria hain zuzen ere: zelten herria
Europa osoan hedaturik egon zen duela asko (bi mila urte dio Baconek), eta herri
horretatik gelditu diren aztarnetako bat da euskal herria. Baina garai loriotsu (eta urrun)
horiez geroztik, euskaldunak (pentsatzekoa da gainerako herri zeltak bezala) gainbehera
prozesu batean murgildurik egon dira, “gizartetik eta zibilizaziotik bereizita” (balizko
europar horien antzera), beren hizkuntzatik ustezko “jatorrizko” hizkuntzarekiko
(gaelikoarekiko, alegia) antzekotasun guztiak ezabatzeraino. Azken batean, Baconen
metafora-multzoak agerian uzten du, nik uste, euskaldunei buruzko irudia.
Espero zitekeenez, Edward Bell Stephensek ere erkatzen ditu euskaldunak eta
irlandarrak. Hala dio kazetariak: “Ezein hizkuntzatan (irlanderan izan ezik) ez nuen
entzun hitzak hain agudo ahoskatzen” (Stephens 1837: II, 125). Euskaldunak, irlandar
nekazariak bezala, abegikorrak dira baina hauen koipekeriarik gabe; eskoziarrak bezala,
buruargiak dira, baina azkarrenak direnik sinetsi gabe; Ingalaterrako goi mailako
klaseko jendeak bezala, badakite beren burua errespetatzen, baina ez dute saxoien
ergelkeria (I, 151).
73
Behin eta berriz, Baconek eta Stephensek konparazio berberak egiten dituzte,
kontrako ondorioetara ailegatzeko. Indioekin edo irlandarrekin parekatzea armada
karlista arbuiatzeko modu bat da Baconentzat; Stephensentzat, ordea, armada hori
goraipatzeko era bat. Azken bat-etortze bat bi idazleen artean: biendako karlistak dira
euskaldunak. Baconek, karlistaldia Bilbon pasatu arren, soilik (oker ez banago) karlistei
aplikatzen die “Basque” hitza. Antzeko zerbait gertatzen da Stephensen kasuan. Berak
badaki, ongi jakin ere, Espainiako leku anitzetako jendeak osatzen zuela Don Carlosen
armada, baina bere begietan euskal soldaduek merezi zituzten laudorio handienak.
Bataila baten ondoren, adibidez, Stephensek kontatzen du lapurreta batzuk gertatu
zirela; erantzuleak Frantziako atzerriko legioaren desertoreak eta Aragoi, Gaztela eta
Nafarroako soldaduak izan ziren, dena den pertsonen aurkako bortizkeria gertatu gabe.
Eta honako hau gaineratzen du:
“Euskal (hau da, bizkaitar, arabar edo gipuzkoar) nekazarien batailoiak bertan egon izan balira,
ziur nago ondasun mota guztia errespetatua izanen zatekeela, ordura arte bezala” (Stephens 1837: I,
236).
[“Had the Basque peasant battalions, (i. e., Biscayans, Alavese, or, Guipuscoans), only been
there, I am confident every description of property would, as heretofore, have been respected”
(Stephens 1837: I, 236)].
Irakurleak nabaritu izanen du naski Stephensek, arestiko paragrafoan, nafarrak
euskal taldetik at utzi dituela. Aipaturikoa ez da konparazioa nafarren kaltera suertatzen
den aldi bakarra. Bertze toki batean gure bidaiariak dio lapurretak ezohikoak zirela
karlisten artean. Hala adierazten du, britainiar ironiaz: “Lizarran jazotako lapurreta saio
baten berri izan nuen, eta benetan egindako lapurreta baten berri izan zuen gizona ikusi
zuen gizona ikusi nuen”; gainera, ebaste ia-ia leiendazko horren saria norbaiten txapela
izan zen. Interesatzen zaiguna, dena den, hondarreko oharra da:
“Halako gauza bat gertatzen ahal da Nafarroan (bertan ezproi pare bat galdu bainuen), baina uste
dut ezinezkoa dela Bizkaiko mendietan” (Stephens 1837: I, 213).
[“Such a thing might occur in Navarre (for I lost a pair of spurs there), but I believe it to be
impossible in the mountains of Biscay” (Stephens 1837: I, 213)].
74
Baina baskoen eta nafarren artean ezberdintasunak ez ezik, antzekotasunak ere
badira. Izan ere, bidaiari honen liburuan nafarrak dantzan dabiltza, eta zer kapitulutan
begiratzen den badira edo ez dira euskal herrikoak. Gogora dezagun Henningsenek
zioela Nafarroako hegoalderantz joan ahala euskal ezaugarriak ezabatzen zirela; halako
zerbait, antza, uste zuen Stephensek ere:
“Nafarrek arraza nahasia dirudite. Ez dira, ez hurrik eman ere, euskaldunak bezain ederrak,
atseginak edo buruargiak, eta, Zumalakarregik gerla haien haranetan egin nahiago bazuen ere,
ziurtatu didate gipuzkoarrak soldadu hobeak direla. Bilboko azken setio arte, bizkaitarrei ez zaie
beren burua nabarmentzeko bertzeei adina aukera eman, bakarrik Arlabanen Westminsterreko
Legioarekin borrokatu behar izan dute eta Bermeo, Getaria, Plentzia eta Lekeitioko konkistak
bezalako kontu batzuk bete behar izan dituzte” (Stephens 1837: I, 153).
[“The Navarrese appear to be a mixed race. They are not nearly so well looking, amiable, or
intelligent as the Basques, and, although Zumalacarregui preferred making their valleys the seat of
war, yet I am assured the Guipuscoans make better soldiers. The Biscayans had not until the last
siege of Bilbao, been afforded similar opportunities to distinguish themselves, having only had the
Westminster legion to beat at Arlaban, and a few other affairs such as the capture of Bermeo,
Guetaria, Plencia and Lequetio to accomplish” (Stephens 1837: I, 153)].
Bertze testuinguru batzuetan, Basques eta Navarrese eskutik helduta agertzen
zaizkigu. Zenbaitetan, kontu txikietan: “iduri du andre nafarrak eta baskoak oso erizain
onak direla” (Stephens 1837: I, 74), printzipioz garrantzirik gabeko oharra dena, baina
ez genuke ahantzi behar bidaiari askori andreei buruzko komentarioek maiz balio izaten
zietela “izaera” nazionala deskribatzeko. Hori kontuan hartuta, nafar eta “euskal”
andreen bertuteen elkartze hori esanguratsua izan daiteke26
. Bertze ohar bat, testuinguru
guztiz ezberdin batean: euskal haurrek (“the Basque children”) ura gustukoa dute gaztegaztetik,
dio kazetariak, eta horren frogagarri segidan hogeiren bat nafar alai (“twenty
merry Navarrese”) jostetan ibaian deskribatzen digu (Stephens 1837: II, 242-243).
Lurralde basko eta nafarretan antzekoak dira herriak eta etxeak ere, deskripzio berean
sartzeko modukoak (Stephens 1837: I, 42). Eta horretaz gain, karlismoak eta foruen
aldeko borrokak batzen zituen probintzietako eta Nafarroako biztanleak. Ziur aski,
Stephensen begietan, lehenago Henningsenenetan bezala, “euskalduntasuna” Euskal
Herriko bazterretan barreiatzen zen zerbait zen.
26
Bertze ohar baterako, oraingo honetan emakumeen eraginaz “in the Basque provinces and Navarre”, ikus
Stephens 1837: II, 237.
75
Lehen ere aipatu dut zenbait bidaiarik Euskal Herri osoa kontuan hartzen dutela,
bertze batzuek bakarrik Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia, eta bertze batzuek, azkenik,
Hegoaldeko lurraldeak. Humboldten beraren kasuan ere Nafarroaren egoera zein zen ez
zegoela oso garbi ohartarazi dut. Gauza bera gertatzen da lehen karlistaldiko idazleekin.
Stephens, Henningsen legez, zalantzan dabil Nafarroari dagokionez; Michael Burke
Honan-ek, berriz, Sabatierrek bezala, “the four Basque provinces”, “lau euskal
probintziak” alegia, ditu mintzagai (Honan 1836: 225). Are argiago agertzen da Ch. J.
E. Sain de Bois-le-Conte-ren liburuaren tituluan: Essai historique sur les Provinces
Basques, eta, parentesi artean, Alava, Guipuzcoa, Biscaye et Navarre (Bois-le-Comte
1836). Dena den, arras egokia deritzot definizio ugaritasun horri eta berarekin datorren
zehaztasun eskasiari. Edo agian egokia baino gehiago, saihestezina, bidaiari hauek
guztiak –sarreran ukitutako gai batera bueltatuz– ez baitziren euskal ohiturak ikertzera
etorri, beren helburua ez baitzen euskaldunen berri ematea. Beren xede nagusia, hitz
batean, ez baitzen etnografiara ekarpen bat egitea, herri ezezagun baten inguruko
xehetasun guztiak bilduz eta ahalik eta zorroztasun handienaz aurkeztuz. Baina egokia,
orobat, muga ongi definiturik ez izate horrek erakusten baitigu, nire aburuz, Euskal
Herria, behaketa gauzaki gisa, azalera ateratzen ari dela. Asmatze prozesua, azken
batean, abian dagoela agerian uzten du.
Liburuaren bukaera aldera honela deskribatzen ditu Stephensek euskaldunak:
“Antzinako herri independente bat, zurea [Ingalaterraz ari da] gutxienez bezain konstituzio ona,
librea eta zaharra duena – eta legetan eta hizkuntzan, izaeran, itxuran, helburuetan eta sentimendu
nazionalean Espainiatik ezberdina dena, Espainia Ingalaterratik den bezain ezberdina. […]
” (Stephens 1837: II, 253-254).
“An independent primitive people, with a constitution at least as good, and free and ancient as
your own – as distinct in laws and language, character, form, pursuits and national feeling, from
Spain, as Spain is from England […]”
Morning Post egunkari kontserbadoreko Stephens kazetariaren azken lerro hauek
Ingalaterrako gobernu liberalari kritika bezala ulertu behar dira. Ezaguna denez,
Britainia Handiak Espainiako liberalei lagundu zien soldadu batzuk, the British Legion
zelakoa, bidaliz. Hura eta haren buruzagia, General Evans, karlista guzien kritikaren
jomuga bihurtu zen. Euskal antzinako bertute konstituzionalak seinalatuz, ingeles
gobernuaren zurikeria (askatasunaren izenean herri aske bat erasotzea) agerian utzi nahi
76
zuen Stephensek. Ildo honetatik, euskaldunen ezaugarri positibo guztiak azpimarratu ez
ezik, batzuetan modurik gordinenean ere idealizatu egin zituen:
“Berezkoa duten Arkadia primitibo batean bizi dira, eta oraindik gozagarri dituzte xalotasun eta
inozentziaren urrezko arotik iritsitako plazer naturaletako batzuk, legeak baino indartsuagoak eta
historia baino zaharragoak diren ohituren gordetze zorrotzari esker iraun ahal izan dutenak”
(Stephens 1837: I, 173).
[“They live in a primitive Arcadia of their own and still enjoy some of the natural pleasures
derived from the golden age of innocence and ignorance, perpetuated as it is by the religious
observance of customs stronger than laws and older than history” (Stephens 1837: I, 173)].
Stephensen The Basque provinces agertu zen urte berean, Thomas Roscoe bidaiari
eta gidagileak “aurreko bidaiariek berotasun sineskorraz goretsi zuten Arkadiako
tolesgabetasun eta inozentziaren garai hura” amaitutzat jotzen zuen, eta horren errua
gerlari bota zion (Roscoe 1837: 38). Stephensen laudorioak, naski, neurriz kanpokoak
ziren gerla zibileko garai baterako, Baconen irainak soberazkoak ziren bezala. Baina
aitzineko ataletan bezala, begirada da hemen ere interesatzen zaiguna, euskaldunak
harrapatzeko gauza den begirada, hain zuzen ere.
77
LEHEN KARTISTALDIAREN ONDORENGO
ZENBAIT GOGOETA.
1. 1840ko hamarkadako bidaiariak.
Gerla garaiak liburu sorta eder bat utzi bazigun, gerlaren ondorengo urteetan ere ez
dira gutxi aurkitzen ditugun testuak. 1840ko hamarraldikoak, gatazkaren zioak eta
ondorioak eztabaidagai hartzen dituztelarik, gerlari lotuak agertzen zaizkigu oraindik.
Baina karlistaldiari buruzko gogoeta hauek ñabardura berriak gaineratzen dituzte, eta
gudan parte hartu ez izanak alderdi berriak ikustea erraztu egiten du. Bake garaiko
liburuak dira hauek, gerlak zirauen bitartean naski ezinezkoak ziren hausnarketak
eskaintzen dituztenak. Bake garaiko testu hauek bidaia-liburuak hobeki balioesteko
aukera ere ematen digute, pentsatzen ahal baita, Espainian, gerla bukatuta ere,
hausnarketa horietako batzuek ezinezko izaten jarraitzen zutela. Gatazka zibil batek
normalean uzten dituen gorrotoek eta arrangurek zailago egiten dute analisi hotzak
egitea; horren kariaz, atzerrian pentsatu eta erran zitekeena ez zegoen beti hemen
pentsatzerik edota erraterik (ikus honetaz Sánchez-Prieto 2004).
19. mendeko 40ko hamarkadan oso liburu erakargarriak aurkitzen ditugu, bertzeak
bertze Victor Hugo frantses poetaren bidaia-egunkaria, goitian errandakoaren adibiderik
beharbada argiena. Bere mailara iritsi gabe, badira bertze batzuk ere. Datozen
orrialdeetan bost egile izanen ditut aztergai: Ingalaterrako bi, Frantziako bi eta
Alemaniako bat. Gerlari dagokionez guztiek antzeko gogoetak eskaintzen dituzte, baina
funtsezko adostasunekin batera badira garrantzizko ñabardurak. Bat etortzeak zein
ezadostasunak agerian uzten saiatuko naiz.
2. Biblien saltzailea eta turista inperiala: George Borrow eta Richard Ford.
2.1. Don Jorgito el Inglés: George Borrow.
George Borrowek heterodoxoen edozein zerrendatan egotea merezi du. Bibliak
saltzera joan zen Espainiara, Biblia protestanteak, erran nahi da. Izan ere, haren
78
egonaldia Londreseko British and Foreign Bible Society elkarte boteretsuak finantzatu
zion, hemengo gizarte katolikoan fede protestante zabal zezan. Hala eta guztiz ere,
Borrowen harremana Bibliako Elkarte horrekin gaizki bukatu zen, eta aski zilegi da
pentsatzea lanpostua onartu zuela, bidaia ordainduta, mundua ikusteko asmoz.
Espainian bost urte pasatu zituen Bible Society haren kontura, ongi pasatu ere:
“Espainian bost urte eman nituen, gertakariz ez bazen, zorionez beteak izan zirenak”
(Borrow 1938: 2).
Ingalaterran eccentricity tradizio bat badago, eta George Borrow tradizio horri
dagokio bete-betean. Ijitoen laguna izan zen (“the Gipsy” deitzen omen zion Richard
Ford adiskideak), eta haien hizkuntzaz ederki egitea ere lortu omen zuen. Hori ez da
hain harrigarria, batez ere kontuan hartzen badugu italiera, gaelikoa, alemana, hebreera,
daniera eta arabiarra zekizkiela, eta euskara apur bat ere ikasi zuela; horren lekuko,
berriz ere, Richard Ford dugu, Borrowi “gaurko poliglotetako bat” deitu ziona (Ford
1845: 927).
Borrowek bere Espainiako egonaldia, 1836-1840 tartekoa, The Bible in Spain
izeneko liburuan kontatu zuen, Fordek emandako aholku bati jarraituz. Lehen edizioa
1843an atera zen kalera, eta urte hartan bertan mila aleko sei edizio eta hamar mila
aleko bertze edizio bat agortu egin ziren. Egiazko best-sellerra, beraz (Burns 2000: 5.
kapitulua). Orri hauetan agertzen diren bidaiariek egindako liburuetan salduena izan
zen, inolako zalantzarik gabe.
Horrenbestez, bai Espainian, bai Ingalaterran, ospe handia lortu zuela pentsa
daiteke. Espainian don Jorgito el inglés deitzen omen zion jendeak, baina horrek ez du
erran nahi geroko historian guztien gustukoa izan denik: Marcelino Menéndez Pelayok
gogor epaitu zuen bere Historia de los Heterodoxos lanean; Manuel Azañak, berriz,
haren liburua ikertu eta itzuli egin zuen. Ingalaterran izan dituen argitalpen eta
berrargitalpen ugarik ongi frogatzen dute arrakasta handia izan duela (nik erabili dudan
edizioa, bidenabar, 1938koa da, Cambridgeko barazkien merkatuan erosia). Harira
joanez, Espainiako gauzen ikasle hark Euskal Herriari buruzko ohar batzuk ere egin
zituen. Lehendabizikoarekin aitzin-solasean egiten dugu topo; idazlea euskaldunez eta
karlismoaz ari da bertan, eta ikusten ahal dugu ez zuela inongo arazorik pentsatzen
zuena errateko:
“Uste zabaldua zen Euskal Herria karlismoaren gotorlekua zela, eta bertako biztanleak kartsuki
atxikiak zirela beren erlijioari, hura arriskuan zegoelakoan. Egia da euskaldunei ez zitzaiela axola
79
Carlos edo Erroma, eta armak bakarrik beren eskubide eta pribilegio batzuk defendatzeko hartu
zituztela. Fernandoren anaia zen ipotx harenganako mespretxurik gordinena erakutsi zuten beti, eta
mespretxu hori ongi irabazia zuen, ergelkeria, koldarkeria eta ankerkeria biltzen zituen bere
izaeragatik. Haren izena erabili bazuten, cri de guerre hutsa bezala izan zen” (Borrow 1938: 5).
[“It was generally supposed that Biscay was the stronghold of Carlism, and that the inhabitants
were fanatically attached to their religion, which they apprehended was in danger. The truth is, that
the Basques cared nothing for Carlos or Rome, and merely took up arms to defend certain rights and
privileges of their own. For the dwarfish brother of Ferdinand they always exhibited supreme
contempt, which his character, a compound of imbecility, cowardice, and cruelty, well merited. If
they made use of his name, it was merely as a cri de guerre” (Borrow 1938: 5)].
Horrek ez du erran nahi gainerako karlistek Don Carlosi begirune handiagoz
begiratzen zionik. Ez, haiek ere beren interesen alde egiten ari ziren, baina ñabardura
txiki batekin:
“Haiek, ordea, izaeraz oso ezberdinak ziren euskaldunengandik, soldadu ausartak eta gizon
ondraduak zirenengandik. Don Carlosen espainiar armadak soil-soilik lapurrek eta hiltzaileek,
nagusiki Valentziarrek eta Mantxakoek, osatzen zituzten eta, Cabrera eta Palillos odolisurleen
agintzapean, dena hankaz gora zegoela baliatu ziren komunitatearen jende onesta arpilatzeko eta
sarraskitzeko” (Borrow 1938: 5).
[“These, however, were of a widely different character from the Basques, who were brave
soldiers and honest men. The Spanish armies of Don Carlos were composed entirely of thieves and
assassins, chiefly Valencians and Manchegans, who, marshalled under two cut-throats, Cabrera and
Palillos, took advantage of the distracted state of the country to plunder and massacre the honest part
of the community” (Borrow 1938: 5)].
Helburu nagusia ez da euskaldunak gorestea eta espainiarrak iraintzea, baizik eta
ukatzea gerla karlistaren sorburuan erlijioa egon zitekeenik. Erregea eta Jaungoikoa
lelopean Don Carlos katolikoaren alde borrokatu zirenak, beraz, benetan foruen alde
edo bakarrik hil eta lapurtzeagatik aritu ziren borrokan. Hala ere, Borrowen arrazoibide
zein izan zen alde batera utzita, nabaria da aldaketa. Gerla garaian, bidaiari batzuek
defendatzen zuten foruek ere, bertze osagai batzuekin batera, inportantzia (txikia edo
handia) izan zutela euskaldunek karlismoari emandako sostengu egoskorrean; orain
Borrowek dio foruak izan zirela faktore erabakigarri bakarra. Finezia eskuarki
80
handiagoz (eta normalean inor arbuiatu gabe), 1840ko hamarkadako bidaiari asko ildo
horretatik joango dira.
Biblia Espainian liburura berriz bihurtuz, euskaldunen inguruko berri gehiago
aurkitzeko 37. kapitulura jo behar dugu. Hara iritsita, Borrowen kezkak etnografikoak
dira, politikoak baino gehiago, hizkuntza eta arraza baititu mintzagai. Hizkuntzari
dagokionez zer erraten duen ikusita, uste dut arrazoizkoa dela pentsatzea Humboldten
lanen bat, ziurrenik Prüfung izenekoa, irakurria zuela. Euskara (“euskarra” idazten du
berak) aspaldian Espainia osoan nagusi izan zela uste izaten dela dio. Horrekin batera,
badaki egon badaudela bertze teoria batzuk ere, euskaldunek berek asmatuak:
“Euskaldunek baieztatzen dute euskara Espainiako jatorrizko hizkuntza ez ezik, mundukoa ere
bazela, eta euskaratik gainerako hizkuntza guztiak datozela; baina euskaldunak oso jende ezjakinak
dira eta ez dakite deus ere hizkuntza filosofiaz. Hortaz, oso garrantzi txikia eman behar zaio gai horri
buruzko haien edozein iritziri” (Borrow 1938: 337).
[“The Basques assert that it was not only the original language of Spain, but also of the world,
and that from it all other languages are derived; but the Basques are a very ignorant people, and know
nothing of the philosophy of language. Very little importance, therefore, need be attached to any
opinion of theirs on such a subject” (Borrow 1938: 337)].
Teoria gehiago ere aipatzen du: euskara Feniziatik etorri eta Pirinioetako altzoetan
kokatu zen kolonia baten dialektoa zela, euskara hebreeraren dialekto bat zela… Borrow
bera ere ez da beti oso ongi ibiltzen hizkuntza kontuetan. Euskara “Basque” edo
“Biscayan” –hau da, “vasco” edo “vizcaíno”– gaztelaniazko izenez ezaguna dela erran
ondoren, gaineratzen du bi izen horiek “euskara” hitzaren bi aldaerak baino ez direla,
eufoniarengatik hasieran “b-” hartu dutenak (Borrow 1938: 336-337).
Euskara irlanderaren dialekto bat zelako teoria ere ekartzen du hizpidera, eta
aitortzen du ingelesen artean nahiko zabaldua zegoela. Borrowek, ordea, ez du bi
hizkuntzen ahaidetasunik onartzen. Irlandako gaelikoa, Europako hizkuntza gehienak
bezala, sanskritoaren dialekto (urrun) bat da, hau da, sanskritoaren dialekto bat da
gaztelania edo frantsesa latinaren dialektotzat jo zitezkeen era berean. Bertze hitzez
erranda, Borrowek dioena da Europako hizkuntzak “familia indoeuroparrean” kokatu
behar direla (berak kakotxen arteko esapide hori erabili ez arren). Euskararen kasua,
ordea, guztiz ezberdina da. Sanskritoarekin ez, baina Asiako bertze hizkuntza batekin
lotzen ahal da euskara, hizkuntza tatariarrekin hain zuzen ere. Tatariako familia horri
81
Asian, bertzeak bertze, mantxuriar eta mongoliar mintzairak dagozkio, eta, Europan,
hungariera eta euskara (Borrow 1938: 338). Eta hemen ere euskararen kasua berezia da,
neurri batean bakarrik sailkatzen ahal baita tatariar familia horretan: “Hizkuntza hau
benetan anormaltasun bat da, eta dena kontuan hartuta errazagoa da erratea zer ez den,
zer den baino” (338). Dena den, bada tatariar multzoan sartzearen aldeko pisuzko
argudio bat, hitz bat hain justu:
“Hitz hori Jauna da edo, ahoskatzen den bezala, Khauna, euskaldunek etengabe erabiltzen duten
hitz bat, eta mongoliarren eta mantxuriarren Khan dena, hitz honen esanahi berberarekin – Lord”
(Borrow 1938: 338).
“This word is Jauna, or as it is pronounced, Khauna, a word in constant use amongst the
Basques, and which is the Khan of the Mongols and Mandchous, and of the same signification –
Lord” (Borrow 1938: 338).
Testu labur horrek itzulpen zailtasun batzuk sortzen ditu. Ongi ulertuko bada, jakin
behar da ingelesez (eta baita frantsesez ere), gaztelaniazko j-ren hotsa, idatziz khordezkatu
ohi dela (Txejov idazlearen izena, adibidez, Chekhov idatziko luke ingeles
batek). Khauna, beraz, jauna eta ez kauna ahoskatu behar da (Borrowek ez du kontuan
hartzen jauna hitza yauna ere ebakitzen ahal dela); orobat, khan jan ahoskatu beharko
litzateke eta ez kan, gaztelaniadunok egiten dugun bezala. Kontua da hitz horrek
aitzakia ematen dio Borrowi euskara mongoliar eta mantxuriar hizkuntzekin
ahaidetzeko. Horren frogagarri ehunka hitz aurkeztu litzakeela gaineratzen du, baina,
badaezpada, hori da komentatzen duen bakarra.
Ikuspuntu etnografiko batetik ere euskaldunak Tatariako biztanleekin lotzen ditu.
Baieztapen hori bi puntutan oinarritzen da. Lehenik, euskaldunek tatariarren itxura
fisikoa omen dute; bigarrenik, izaeraren aldetik, bi herriak borrokalari bikainak omen
dira (Borrow 1938: 341).
Erraza da Borrowen ideia horietaz trufatzea eta ni neu ere horren erruduna naiz,
beharbada ironiaz behar den baino gehiago baliatu bainaiz bere teoriak laburbiltzean.
Gauzak beren onera itzul daitezen, aitortu behar da Borrowen hipotesia, bi aldiz
begiratuta, ez dela batere lekuz kanpokoa. Lehenik eta behin, argi eta garbi uzten du
euskara ez dela indoeuropar hizkuntzen multzokoa; bigarrenik, multzo horretako ez
diren bertze hizkuntzekin (hungarierarekin, kasu) biltzen saiatzen, eta horrela sortutako
taldeari izena ere paratzen dio, tatariar multzoa edo familia. Azken batean, ez
82
indoeuroparrak ez semitikoak ez ziren hizkuntzak biltzen eta sailkatzen ari da. Bitxia
izan arren, Borrow ez zen tartariar familiaren teoriaren defendatzaile bakarra. Jatorrian
Anders Retzius ikertzaile suediarrak bultzatutako teoria antropologikoa izanik,
hizkuntzalaritza alorrera hedatu zen geroago; Nafarroan ere izan zuen jarraitzailerik,
Nicasio Landa medikua bertzeak bertze (ikus Landa 1878; Iriarte López 2000: 159-
160). Egia da, horratik, herri edota hizkuntza talde hori deitzeko erabiltzen zen izena
eskuarki “turaniar familia” zela, ez “tatariar familia”. Nolanahi ere, eta gehiago sakondu
gabe, azpimarratu nahi dudana da euskara Asiako mongoliar edota mantxuriarrekin
elkartzea ez dela idazle xelebre baten xelebrekeria bat, baizik eta 19. mendeko Europan
ikertzaile batzuen artean zabalduriko eta onarturiko teoria bat. Ohar etnografikoei
dagokienez, gogoratu behar da, 19. mendearen lehen erdian, maiz ustezko antzekotasun
solte eta azalezkoetan oinarritzen zela herrien arteko ahaidetasunen ezartze edo asmatze
hori. Borrowek gerrazaletasuna aipatzen zuen froga gisa Tatariako jendea eta
euskaldunak elkartzeko; kontrako adibide bat emateagatik, 1853an Arthur de Gobineauk
euskaldunak eslaviar herrietan sailkatzen zituen, Essai sur l’inégalité des races
humaines liburu famatuan. Bi herrienak ziren ezaugarrien artean, bakezaletasuna
aipatzen zuen ahaidetasun horren frogagarri (Gobineau 1983: V. liburua, II. kapitulua,
760 orr.).
Hala ere, euskarari buruzko ohar gehiago eskaintzen dizkigu Borrowek, euskara
ikasteko zailtasun eta balizko motibazioarekin zerikusia dutenak. Euskararen
ezaugarriek eta berezitasunek hain mintzaira zaila egiten dute, ezen oso ezohikoa baita
atzerritar batek ongi hitz egitea lortzea. Borrowek berak penintsulara abiatu aurretik
zerbait ikasi zuela adierazten du, eta hemen euskaldunekin noizean behin ibili izanari
esker nahiko ongi ulertzen ahal zuela; mintzatu ere egiten omen zen, nahiz eta horretan
ez zen hain ongi moldatzen (Borrow 1938: 340). Dena den, norbait euskara ikastera
bultza dezaketen motiboak gutxi dira, Borrowen hitzetan:
“Lehenik eta behin, euskara ikastea ez da inola ere beharrezkoa, ezta mintzatzen den herrietan
bizi direnendako; espainola ulertzen da oro har Espainian dauden euskal probintzietan, eta frantsesa,
Frantzian daudenetan” (Borrow 1938: 340).
[“In the first place, the acquisition of it is by no means necessary even to those who reside in the
countries where it is spoken; the Spanish being generally understood throughout the Basque
provinces pertaining to Spain, and the French in those pertaining to France” (Borrow 1938: 340)].
83
Parentesi artean nabarmenduko dut iritzi guztiek ez dutela bat egiten erdara
zenbateraino ulertzen zen ezartzeko orduan. Euskal Herrian barna 1845ean ibili eta
gero, August Ludwig von Rochau bidaiari alemaniarrak kontrakoa adierazten du. Haren
arabera, Irurtzundik hurbil dagoen Biaizpe harratea zen gaztelaniaren eta euskararen
arteko muga; handik aurrera, “herri xumearen ahotan ez da gaztelaniazko hitz erdi bat
ere aditzen, atzerritarrekin solasetan izan ezik”:
“Baina egiatan okerra da erratea euskaldun guztiak gauza direla gaztelaniaz solas egiteko.
Bidean dauden herri handienetariko batean, Lizartzan, sei-zortzi pertsonari, gizon zein andreri, gazte
zein zaharri, galdetu genion herriko izena zein zen. Jendeak begi zabal-zabalik begiratzen zigun eta,
tutik ere erantzun gabe, bere bidetik joaten zen” (Rochau 1847: II, 257).
[“Aber es ist ein entschieder Irrthum, wenn man behauptet, daß gegenwärtig jeder Baske im
Stande sey, ein spanisches Gespräch zu führen. In einem der größten Dörfer an der Straße, in Lisarza,
wandten wir uns mit der Frage nach dem Namen des Ortes vergebens an sechs bis acht Personen,
Männer und Frauen, Junge und Alte. Die Leute sahen uns groß an und gingen, ohne ein Wort zu
antworten, ihres Weges weiter” (Rochau 1847: II, 257)].
Pasaian antzeko gogoetak egiten ditu Rochauk (1847: II, 274-275). Tolosan, mutiko
bat baino ez zen eskale batek “un tschampon” eskaerarekin hurbildu zitzaion; “txanpon”
bat zer ote zen bueltaka ibili ondoren, dirua zela mutikoak nahi zuena ulertu zuen, eta
eman ere eman zion, euskara klase labur horren truke (Rochau 1847: II, 258).
Baina itzul gaitezen Borrowengana eta bere arrazoietara. Euskara ikastetik urruntzen
duen bigarren arrazoia da literatura onik ez edukitzea. Euskalki bakar batek ere ez du
literatura bat sortu, hizkuntza ikastearen lana ordaintzeko modukoa denik. Bertzalde,
eskura dagoen literatura nagusiki itzulpenek osatzen dute, liburu katolikoen itzulpenek
hain justu ere (argudio garrantzitsua Biblia protestante saltzaile batendako).
Borrowekin bukatzeko, hizpidera ekarri nahi nuke euskal poesiari buruz egin zuen
ohar bat. Bere ustetan, euskaldunek ez zuten benetako poesia; bazekiten kantatzen eta
eduki bazituzten kantak, baladak eta abar, baina horiek guztiek ez zuten poesia izena
merezi (Borrow 1938: 340).
Borrowek liburu luze bat utzi zigun Espainian bizitako abenturak kontatzen zuena.
Liburu horretan, euskaldunei buruz, ohar bat dago, aitzin-solasean, eta kapitulu bat,
bertzerik ez. Hala eta guztiz ere, bete-betean asmatu zuen hautatu zituen gaietan.
Euskara non kokatu behar den hizkuntzen sailkapen orokorrean; euskaldunak zer diren
84
ikuspuntu etnografikotik; euskal poesiarik ba ote zegoen; hiru horiek baitira mota
guzietako ikertzaileak –historialariak, filologoak, antropologoak, hizkuntzalariak– 1840
urteaz geroztik arduratu zituzten gaiak, Europan eta Euskal Herrian bertan ere. Agian
Borrowek ez zuen bere erantzunetan asmatu, ez edukian, ezta forman ere: ikusi dugu ez
zuela bere iruzkinekin jendea mintzeko beldurrik. Baina bere liburuak ongi islatzen du
karlistalditik bake garaietarako trantsizioa. Gerla karlistaren kontuak hor daude,
eztabaidagai oraindik ere, baina bestelako kontuak –hizkuntza, arraza, literatura–
agertzen dira. Eta gai berri horiek gerra aurreko kezken haria, adibidez Humboldten
kezken haria, berriro hartzen dute.
2.2. Wellington-en pausoen gibeletik: Richard Ford.
“Euskaldunek, herri sui generis batetik espero zitekeenez, badute berezko hizkuntza bat, beraiek
kenduta jende gutxik uler dezakeena; eta ikastea ere ez du merezi, literatura idatzirik ez baitu, eta
natiboen solasak ez dauka ikastearen lana saritzen duen maila intelektualik. Ebakera ez da erraza,
bederen andaluziar errana egia izatekotan, zeinaren arabera ‘euskaldunak Salomon idazten eta
Nabukodonosor ahoskatzen duen’” (Ford 1845: 927).
[“The Basques, as becomes a people sui generis, have a language of their own, which few but
themselves can understand; nor is it worth the trouble of learning, as it is without a written literature,
while the conversation of the natives is scarcely of that high intellectual quality which repays the
study. The enunciation is not easy, at least, if the Andalusian’s joke be true, who says ‘that the
Basque writes Solomon and pronounces Nebuchadnezzor’” (Ford 1845: 927)].
Lehenik eta behin, aitortu behar dut Salomon eta Nabukodonosor kontua nork eta
ingeles batek bota izanak betidanik harritu nauela. Gauza bat idatzi eta bertze bat
ahoskatzen duen jende bat bada munduan, ingelesak baitira. Ford, dena den, ez zen
balizko euskal filologia baten uretan murgildu eta aski izan zuen Borrowen eta
Humboldten zenbait iritzi kopiatzea. Goiko paragrafoa hona aldatu badut, Forden
estiloa nahiko ongi irudikatzen duelako da. Alde batetik, latinezko esapide bat dugu;
erraza da, hala ere, eta, beraz, zorte ona izan dugu. Izan ere Forden liburua latinezko eta
grezierazko aipamenez betea dago, grezierazkoak grezierazko hizkietan –behar den
bezala–, eta normalean itzulpenik gabe. Euskaldunak penintsulako “jatorrizko
biztanleak dira, αυτοχθονες” (Ford 1845: 921); idazle klasikoen arabera, euskal hitzak
“ez zitekeen ez idatzi ez ahoskatu beren το αηδςο της γραφης zela kausa” (927). Eta
85
hauek ez dira erudizio zabal baten erakusgarri bakarrak. Askotan, antropologia
konparatuaren ikerketa baten itxura hartzen du liburuak. Gernikan, errate baterako,
honako xehetasun hauek ematen dizkio balizko irakurleari:
“Gernikan euskal senadoreen Parlamentua biltzen zen. Jatorrian Witenagemote hura haritz zahar
baten adar zabalen azpian elkartzen zen, eta hiriak oraindik bere armarrian darama haritz hori. Jende
zakar primitiboen artean, gizakiaren eskuak tenpluak eraiki baino lehen, zuhaitz noble batek
begirunezko espantua pizten zuen, eta Jainkoari dedikatzen zitzaion (Plinio, N. H., xii. 1). Geroago
arboladiak ere landatzen ziren, biltzeko eta gurtzeko balio zuten tokiak markatzeko (Gen. xxi. 33).
Josuek (xxiv. 26) legearen liburua haritz baten azpian kokatu zuen, ‘santutegiaren ondoan’.
Horrelakoa zen druiden Δρυς sakratua ere; horrelakoa ziren Ygdraisel-ak edo zuhaitz sagaratuak,
zeinen azpian norvegiarren jainkoturiko hamabi epaileak esertzen baitziren” (Ford 1845: 939).
[“At Guernica was held the Parliament of Basque senators. This Witenagemote originally sat
under the overspreading canopy of an ancient oak, which the town still bears on its shield. Among
rude primitive people, before temples were raised by the hand, a noble tree inspired a reverential
awe, and was dedicated to the Deity (Pliny, N. H. xii. 1). Groves also were afterwards planted as
marks of sites dedicated to worship and covenant (Gen. xxi. 33). Joshua (xxiv. 26) placed the book of
the law under an oak, ‘by the sanctuary’. Such, again, was the sacred Δρυς of the Druids; such were
the Ygdraisel or consecrated trees, under which were seated the twelve deified judges of the
Norwegians” (Ford 1845: 939)].
Goi mailako gida turistikoa da, beraz, Fordena. Bertze aldetik, ironia da hasierako
paragrafoaren, eta liburu osoaren tropo nagusia. Gauzak urrundik edo, hobeki erranda,
altuera batetik deskribatzen ditu Fordek, ezaxola eta hoztasun nahasketa batez: euskara
ahoskatzea zaila dela adierazteko nahikoa da kontakizun irrigarri bat ekartzea,
soberazko interes pertsonalik erakutsi gabe.
Forden liburua hainbat aldiz aipatu ondoren, irakurleak jakin nahiko du zein den
liburu famatu hori. Teorian gida turistikoa izan arren, Espainiari buruzko entziklopedia
bat da Richard Fordek idatzi eta 1845ean argitaratu zuena. Esku-liburu bat
bidaiariendako Espainian eta irakurleendako etxean, etxea Ingalaterra izanik. Lan
honetarako erabili ditudan liburu guztietan hizki motarik txikiena baliatuta, mila orri
baino gehiago bete zuen Fordek, obra itzela idazteko. Probintziaz probintzia egituratuta,
Euskal Herriari begira bi dira interesatzen zaizkigun kapituluak: 12.a, “the Basque
provinces” mintzagai dituena, eta 14.a, “the Kingdom of Navarre” aztergai duena.
86
Bidaiarien zerbitzurako esku-liburua dela dio izenburuak, eta funtzio hori ongi
betetzen du liburuak. Kapitulu bakoitzak hainbat ibilbide proposatzen ditu, eta ibilbide
bakoitzean azaltzen non dauden ostatu onak eta txarrak, zer dagoen ikusteko edo nora
joateko zer kotxe den egokiena. Baina badu bigarren funtzio bat, garrantzi handikoa hau
ere. Wellingtongo Dukeak Espainiako Independentzia Gerran lortutako garaipenen
oroigarri da Forden gida. Wellingtonenganako miresmena norainokoa den
konturarazteko, bakarrik erranen dut “Wellington” hitza ez dela inoiz agertzen
orrialdeetan. Forden liburuan, militar hori beti “the Duke” da, munduan bertze Duke bat
ez balego bezala. Dukearekin batera, penintsulako biztanleak zein esker txarrekoak izan
diren ingelesekin behin eta berriz agertzen da. Adibide bat bertzerik ez dut emanen:
“Penintsulako Gerran, Tolosako agintariek gure soldaduei laguntza ukatzeaz gain, ‘laguntza hori
diruaren truke ere ez emateko agindu egin zien biztanleei’; gure biltegiak arpilatu zituzten eta,
harrapatu genituenean, arpilatzeari uzteari uko egin zioten” (Ford 1845: 930).
[“During the Peninsular war, the authorities of Tolosa not only refused assistance to our soldiers,
but ‘positively ordered the inhabitants not to give it for payment’; they plundered even our
magazines, and refused to give up their pillage when discovered” (Ford 1845: 930)].
Izan ere, Wellingtongo Dukearen aitzakiaz, Richard Forden begirada inperiala
zabaltzen da: Forden ustez, historian, ingelesek penintsulan gertatu diren bataila guziak,
Espainiakoak nahiz Euskal Herrikoak, bertako biztanleen ordez borrokatu behar izan
dute. Errua, haatik, ez zaio herri xumeari bota behar, agintariei baizik. The Duke
bezalako buruzagi on bat izan dutenean, Iberiar penintsulako biztanleek jakin izan dute
beren kemena erakusten. Azken buruan, ikuspuntu koloniala da Fordek erabiltzen
duena: bertutez beteriko herri bat, bere burua ongi gobernatzeko gauza ez dena eta beti
kanpoko laguntzaren esperoan dagoena.
Ikuspuntu orokor horretaz gainera, euskaldunei buruzko zertzelada batzuk ere
eskaintzen ditu. Karlistaldia dela kontua, Borrowek adierazitakoarekin bat egiten du
Fordek ere: euskaldunak Don Carlosen alde “gehiago borrokatu ziren gehiago beren
independentziarengatik, harekiko edo haren aldarrikapenarekiko amodioarengatik
baino” (Ford 1845: 922). Hala ere, bidaiari ingelesak uste zuen foruak ezereztuak izanen
zirela Madrilen gobernu benetan indartsu bat osatuz gero (923).
Gainerakoetan, ohar baikorrak ohar kritikoekin nahasten dira. Azken horien adibide
bat honako hau dugu: “euskaldunen noblezia odolean nabaritzen da portaeran baino
87
aiseago” (Ford 1845: 924). Eta lehendabizikoen adibide gisa nekazariei buruzko hau har
genezake: “nekazariak euskaldunen zatirik hoberena dira, eta ongi tratatuak direnean
maitagarriak eta abegikorrak dira […]” (925). Frantziako euskaldunen inguruan bada
komentario interesgarri bat:
“Bidarten Euskal Herrian sartzen da, eta nekazariak Bidasoaz bestaldekoen gutxienez
lehengusuak dira, baina haiena lur neutrala da, eta haiek, euskaldunak, hau da, ez frantziarrak, ezta
espainiarrak ere” (Ford 1845: 941)
[“At Bidart the Basque country is entered, and the peasantry are at least cognate with those on
each side of the Bidasoa, but theirs is a neutral ground, and they are Basques, that is, neither French
nor Spaniards” (Ford 1845: 941)].
Aurreko paragrafoan Espainiaren eta Frantziaren arteko ezberdintasunez aritu
zen, hortik Euskal Herria “lur neutrala” izatearen kontua. Bertze pasarteetan
gertatzen den bezala, ezin jakin Ford ironiaz edo egiaz ari ote den, bere
ikuspuntua ematen ari zaigun edo euskaldunen ikuspuntuaz trufatu nahi duen.
Nolanahi ere, atal hau itxi dezagun bere aipamen batekin : “The Basques call
themselves Euscaldunac, their country Euscaleria, and their language Euscara”
(Ford 1845: 927).
3. Bi frantses Euskal Herrian: Charles Dembowski eta Victor Hugo.
3.1. Victor Hugoren aurrekaria: Charles Dembowski.
1843an egon zen Victor Hugo Euskal Herrian: Baionan, Donostian, Pasaian,
Iruñean… Bere irudipenak egunkari pribatu batean paratu zituen. Egunkari horrek
euskal ikerlarien interesa piztu du, inongo bidaia-liburuk piztu ez duen bezala; ondorioz,
hari buruzko artikuluak (Azurmendi 1985, 2002 eta 2003; Aulestia 1996) ez ezik,
euskarazko itzulpen bat ere (Hugo 2002b), Koldo Izagirrek egina, eskura dugu. Interes
zabal hori ez da harritzekoa, Hugok utzitako oharrak biziki zirraragarriak baitira; baina
Humboldtekin gertatzen zen bezala, 19. mendeko irakurle gehienek ez zuten frantses
poetaren gogoetak ezagutzeko aukerarik izan. 1890an argitaratu ziren estreinako aldiz,
Victor Hugo hil eta gero (Azurmendi 2002: 16).
88
1840ko hamarraldian bertze bidaiari anitzek, Borrowek kasu, egin zuten bezala,
Hugok ere karlistaldiaren inguruko hausnarketa batzuk eskaintzen dizkigu. Euskarazko
itzulpenaren sarreran, Joxe Azurmendik dio, gutti goiti-beheiti, karlistak egiazko
liberalak gisa aurkeztu nahian zebilela Hugo, eta modu horretan gerla karlistaren
irakurketa berri bat, gaur egun ere ohikoa denaren kontrakoa, proposatu zuela
(Azurmendi 2002: 7 eta 39-40). Neurri batean, ados nago. Baina ez dut uste Hugoren
originaltasuna ikuspuntu horretan datzanik. Alderantziz, irudipena dut –hori baita,
azken batean, atal honen hipotesietako bat– euskaldunak askatasunaren alde aritu
zirelako gogoeta hori aski zabaldua zela Europan, hainbat idazleren artean. Arestian
ikusi dugunez, bai George Borrowen iritziak, bai Richard Fordenak, bide horretatik
zihoazen, eta bi ingelesak ez dira adibide bakarra. Charles Dembowski izeneko frantses
bidaiariak balio diezaguke, ez Victor Hugoren originaltasuna ukatzeko, baizik eta hari
dagokion testuingurura eramateko.
John Bramsenen antzera, Charles Dembowskik bazuen exotismo kutsu bat. Italiarra
zen baina, bere deiturak aditzera ematen duenez, poloniar jatorrikoa. Eta John
Bramsenek bezala, Dembowskik ere aitzin-solasean irakurleari eskatzen dio kontuan
izan dezan berea ez den hizkuntza batean ari dela idazten (Dembowski 1841: aitzinsolasa).
1838-1840 tartean ibili zen Dembowski Espainian eta Portugalen, eta bidaian
zehar moldatutako gutunek osatzen dute haren liburua, 1841ean kaleratu zena, Bi urte
Espainian eta Portugalen titulupean. Gutun guztietatik hondarreko zortzietan Euskal
Herria hartzen du mintzagai. Lehen euskal gutuna Hernanin dago sinatua, 1840ko
irailaren 2an, eta azkenekoa Iruñean, 1840ko urriaren 10ean. Tartean hiru eskutitz
ditugu Bilbon (1840ko irailaren 22, 25 eta 27koak), bat Agurainen (urriaren 3koa),
bertze bat Erizen (urriaren 5ekoa) eta, azkenik, Iruñeko bertze bat, 1840ko urriaren
10ekoa.
Charles Dembowski Espainian ibili bitartean, gerra karlista bukatu egin zen, 1839ko
Bergarako hitzarmenaren bitartez. Euskal Herrira iritsi orduko, beraz, bakea hasia zen,
nahiz eta gerrako aztarnek beren horretan jarraitzen zuten. Espero zitekeenez,
Dembowski ere karlistaldiaz eta bertan euskaldunek parte hartzeko arrazoiez galdetu
zion bere buruari. Erantzuna ohiko bihurtzen ari zaigun ildotik etorri zen: foruak izan
ziren zio nagusia. Baina frantziar bidaiariak erradikaltasun puntu berri bat ematen dio
ihardespen horri. 1838ko otsailean, Espainiako mugarantz zihoalarik, topo egin zuen
kotxean gatazkan ibilitako militar frantses batekin. Hark karlistak zein liberalak gerraz
nekatuak eta nazkatuak zeudela erran zion Dembowskiri, honako hau gaineratuz:
89
“Begi-bistakoa da borrokak irauten duela soil-soilik nafar eta baskoen ezaugarritzen duen
egoskortasun miresgarriari esker, eta jabe arroztzat jotzen dituzten espainiarren aurkako beren
jaiotzetiko gorrotoari esker” (Dembowski 1841: 6).
[“Il est évident que la lutte ne se soutient plus que grâce à l'admirable ténacité qui caractérise les
Navarrais et les Basques, et à leur haine innée contre les Espagnols, qu'ils considèrent comme des
maîtres étrangers” (Dembowski 1841: 6)].
Borrowez aritzean ohartarazten nuen legez, hemen ere kontua ez da foruek
borrokarako arrazoi bat eskaintzen zutela erlijio eta erregearekin batera; kontua da
foruak direla arrazoi nagusia, arrazoi bakarra ez errateagatik. Euskaldunen borroka,
Dembowskiren ikuspuntutik27
, askatasunaren borroka zen, jabe arrotzen kontra. Nire
ustez, “arrotz” hitza nahiko esanguratsua da testuinguru honetan, euskaldunak
espainiarrengandik erabat ezberdinak izateak ematen baitu lehen giltzarria (beti
Dembowskiren arabera) karlistaldia ulertzen hasteko:
“Erran genezake hiru euskal ahizpek familia arrotz bat osatzen dutela espainiar familia handiaren
barnean. Hizkuntza, ohiturak, tradizioak, instituzioak, gauza hauek guztiek ezberdintasun horretara,
aparte egote horretara garamatzate” (Dembowski 1841: 329, jatorrizko testuan azpimarratua).
[“On pourrait dire que les trois soeurs basques forment une famille étrangère dans la grande
famille espagnole. Langue, moeurs, traditions, institutions, tout contribue à cette différence, à cet
isolement” (Dembowski 1841: 329, jatorrizko testuan azpimarratua)].
“Hiru euskal ahizpak”, jakina, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaia dira, baina bertze
tokietan egileak Nafarroa ere euskal familian sartzen du. Goian erran bezala, liburuaren
azken atalak “le pays basque” du izena, Nafarroatik egindako gutunak barne. Hala ere,
goiko hiru lerro horiek hizpidera ekarri ditut bertze kontu bat dela kausa. Dembowskik
euskaldunak familia bat bezala irudikatu eta gero, elkarrekin lotzen dituzten ezaugarriak
edota berezitasunak (“hizkuntza, ohiturak, tradizioak, instituzioak”) zerrendatzen ditu.
Victor Hugok, bere aldetik, azpimarratuko du gauza anitzek batzen dutela “euskal
familia”:
27
Egia da aipaturiko hitzak ez direla Dembowskirenak, berak ezagutu zuen militar batenak baizik; hala ere,
Dembowskik ez ditu ondorengo lerroetan gezurtatzen, eta uste izatekoa da argigarritzat jotzen zituelako
aldatu zituela bere liburura.
90
“Erantsiko nuke hemen ezerk, ez hitzarmenek, muga diplomatiko horiek, ez Pirinioek, muga
natural horiek, hautsi ahal izan ez duten lotura sekretu eta sakon batek batzen dituela euskal familia
misteriotsuaren haurride guztiak” (Hugo 2002a: 781; Koldo Izagirreren itzulpena, Hugo 2002b: 90).
[“J’ajoute qu’ici un lien secret et profond et que rien n'a pu rompre unit, même en dépit des
traités, ces frontières diplomatiques, même en dépit des Pyrénées, ces frontières naturelles, tous les
membres de la mystérieuse famille basque” (Hugo 2002a: 781)].
Ezberdintasuna giltzarri bat da, baina gehiago ere badira. Nola liteke askatasuna
maite duen herri batek absolutismoaren defendatzaileei jarraitu izana? Hauxe da
Dembowskik bere buruari egiten dion bertze galdera bat. Euskaldunek susmoa zuten
“konstituzionalek ezarritako askatasun berriak inoiz ez lezakeela indarrean zegoena
berdindu” (Dembowski 1841: 331). Askatasun zaharra askatasun berria baino nahiago
zuten, beraz. Bitxia, berriz ere, hori izanen baita Hugoren erantzuna ere:
“Ikusi batean badirudi halako nazioak ezin hobeki prestatua egon behar lukeela berrikuntza
frantsesak hartzeko. Utikan. Askatasun zaharrek beldur diote askatasun berriari. Euskaldunek ongi
frogatua dute” (Hugo 2002a: 781; Koldo Izagirreren itzulpena, Hugo 2002b: 91-92).
[“Au premier abord, il semblerait qu’une nation pareille étaient admirablement préparé pour
recevoir les nouvautés françaises. Erreur. Les vieilles libertés craignent la liberté nouvelle. Le peuple
basque l'a bien prouvé” (Hugo 2002a: 781)].
Askatasun berria eta askatasun zaharra, Frantses Iraultzak ekarri duena eta Frantses
Iraultza piztu aurretik zegoena. Hugoren egunkariaren gai nagusia hori dela erratera
ausartuko nintzateke. Baina Hugorekin hasi baino lehen, har dezagun hondarreko
aipamen bat Dembowskiren liburutik. Bergarako besarkada gertatu zeneko zelaia
begiratuz, gogorarazten du lehen harria paratu zutela bakeari oroigarri bat eraikitzeko
asmoz, eta gertakizun hori ikusi zuen norbaitek oihu egin zuela: “hemendik aurrera
gerra zibila harri horren azpian geldi dadila!”. Oihu horri gogoeta hau gaineratzen dio
orain Dembowskik:
“Jaungoikoak nahi izango ahal du Madrileko agintariak ez izatea gerra hobitik ateratzeko
lehenak, Frantziako soberazko zentralismoaren bide okerretatik itsuki joanez” (Dembowski 1841:
352).
91
“Fasse Dieu maintenant que les gouvernants de Madrid ne soient pas les premiers à l’en
exhumer, en marchant en aveugles sur les errements de l’excessive centralisation française!”
(Dembowski 1841: 352).
Hugok ere zentralismoa aipatuko du. Karlistaldia euskaldunek egindako bertze
altxamenduekin lotuz, Hugok dio “mende honen hasieran”, “Gorteek espainiar
batasuna ezarri” zutenean, “euskal batasuna oldartu egin zen” (Hugo 2002a:
781; Koldo Izagirreren itzulpena, Hugo 2002b: 92). Gorte horiek, bertzalde,
Frantziako konstituzioaren itzulpenak egiten zituzten. Dembowskik Frantziako
zentralismoa jarri du, ez dezagun ahantzi, segitu behar ez den adibide.
Antzeko gaiak lantzen dituzte Dembowskik eta Hugok: “euskal familia”, libertate
berriaren eta zaharren arteko kontrajarritasuna, zentralismoa… Ez dut erran nahi Hugok
Dembowski plagiatu zuenik (benetako plagioak gero ikusiko ditugu), baizik eta
Dembowskiren liburua inspirazio iturria izan zuela28
. Erran nahi dut Hugo ibili zituen
hainbat ideia, alde batetik, oro har aski hedatuak zirela Europa osoan (intelektualen
artean, noski), eta, bertzetik, gutxienez eredu hurbil bat izan bazuela. Hugoren galderak
eginak zituen jada Dembowskik, eta haiei erantzunak emanda ere bai. Hugoren
erantzunak ildo berdin batetik joan ziren. Horrek guztiak ez du Hugoren figura txikiago
egiten. Izan ere, nire ustez, Hugo bereizten duena da euskaldunei buruz labur baina
inork baino sakonago pentsatu izana eta gogoeta hori Europako mailara eraman izana.
Euskal Herriaz ari zaigu poeta frantsesa, baina baita ere Frantziaz eta Frantses
Iraultzaren ondorioez. Esku artean zuen langaia 40ko urteetan ohiko samarra izanik,
intelektualki lehen mailako hausnarketa eskaintzen digu Hugok eta bertan datza, nire
iduriko, bere meritua. Goazen, bada, hausnarketa hori aztertzera.
3.2. Askatasun zaharrak eta askatasun berria: Victor Hugo.
Azpiatal honi iruzkin kritiko baten bitartez hasiera emanen diot. Victor Hugoren
egunkaria euskaratu izana meritu handiko lana da, zer erranik ez dago, eta nik ez
dut egindakoa kritikatzeko asmorik. Izan ere, itzulpena primerakoa da (dudarik
gabe irakurleak atseginez nabarituko du nire itzulpen traketsetatik
Izagirrerenerako jauzia), eta aukeratutako titulua bera ere, Idi orgaren karranka,
ezin egokiagoa. Gauza batean baizik ez bada ere, irudipena dut 19. mendeko
28
Uste dut Hugok Dembowskiren testua irakurri zuela, baina horren frogarik ez dudala aitortu behar dut.
92
bidaiari guztiak ados jarri zirela idi orgek ateratzen ahots jasangaitza aipatzeko
(luzea litzateke zerrenda osoa ematea, baina adibide batzuk ekartzen ahal dira:
Humboldt 1843: 234-235; Bramsen 1823: 87; Inglis 1831: I, 37; Dembowski
1841: 333; Rochau 1847: 282; Furley 1876: 37-38; Blanc Saint-Hilaire 1894:
390-391). Egindakoa ongi egina dago, beraz; nire kritika egiteke utzitakoari
buruzkoa da.
Euskal Herrian barnako bidaia biltzen duen testuak Pirinioak, Les Pyrénées, du
izena; testu hori, ordea, Bordelen hasten da, ez Baionan. Itzulpena
prestatzaileek, berriz, Bordele eta Baiona tarteko orriak baztertzea erabaki zuten,
agian zati hau euskal irakurleari interesatuko ez zitzaiolakoan. Haatik, nire
hipotesia da Hugoren gogoetak, Euskal Herriari buruzko gogoetak, hobeki
ulertzen direla testua bere osotasunean hartzen bada, alegia Bordeletik
Baionarako zatia ere kontuan hartuz.
Banaketa bikoitzez betea dago Pirinioak egunkaria; osagaiak behin eta berriz binaka
kontrajartzen ditu Hugok. Tankera horretako lehen dikotomia Bordelen bertan kausitzen
dugu. Arkitekturaren aldetik, bi hiri bizi dira elkarrekin Bordelen: Bordele herrikoia eta
erregezko Bordele, edo Hugoren izendapenak erabiliz, Bordele-Anberes eta BordeleVersailles,
baina hirigintza berria dela eta, azken hau bertzeari gailentzen ari zaio.
Prozesu horri, Bordele herrikoiaren kalterako Bordele-Versaillesen zabaltze horri gaizki
deritzo Hugok:
“Anberes, dena kontuan hartuta, Versailles baino interesgarriagoa da artearen, historiaren eta
pentsamenduaren ikuspuntutik. Versaillesek ez du gizon bat eta erregealdi bat baizik irudikatzen;
Anberesek herri oso bat eta zenbait mende irudikatzen du” (Hugo 2002a: 754).
[“Anvers, à tout prendre, est plus intéressant pour l’art, l’histoire et la pensée que Versailles.
Versailles ne représente qu’un homme et un règne; Anvers représente tout un peuple, et plusieurs
siècles” (Hugo 2002a: 754)].
Modu horretan, Hugoren egunkariko ardatz nagusietako bat aurkitu dugu: nazioen
iraganaren garrantzia (“zer da iraganik gabeko herri bat?”, galdetuko du geroxeago),
kasu honetan hiri baten arkitekturan gorpuztua. Bi ohar egin behar dira. Lehenik,
aipamen horretan Bordelen gaude, ondorioz, nazio frantsesaren iraganaz ari da.
Bigarrenik, nazioa Versaillesen bitartez irudikatutako erregeari kontrajartzen dio;
ulertzen ahal da nazioa eta estatua alderatu nahi dituela, baina nik uste dut nazioa eta
93
politika ere kontrajartzen ari dela. Horren baieztapena bertze sinbolo baten bidez
eskainiko digu Hugok.
Baionako katedrala bisitatzera joan zelarik, Bordeleko St Michel elizan bizitakoa,
erromantizismo benetan beltzaren eszena izugarria, etorri zitzaion burura. Bordeleko
eliza hartako hezurtegia ikustera jaitsi zen eta bertako ikuskizunaren deskripzioa egin
zuen, estilo dotore eta poetiko batean. 70 bat gorpuren momiak zeuden ikusgai,
zaharrena duela 800 urtekoa, eta 70 urtekoa berriena. Deskripzioari hausnarketak
jarraitzen dio:
“Pentsamenduen kaos batean murgilduta nengoen. Elkar zaintzen zuten hildako haiek ez
ninduten jada ikaratzen; ia-ia gustura sentitzen nintzen haien artean. Bat-batean, ez dakit nola, gogora
etorri zitzaidan ezen memento horretan bertan, St Micheleko dorre haren gailurrean, nire burutik
berrehun oinetara eta gauaz ez dakit zer solas misteriotsu egiten duten espektro haien gainetik,
telegrafo bat astintzen ari zela eta berak ere daukan hizkuntza misteriotsuan etengabe igortzen ari
zela biharko egunkaria osatuko zuten txikikeria horiek guztiak. Ez naiz inoiz memento horretan
bezain ongi ohartu zirrara pizten digun guztiaren hutsaltasunaz. Zer poema St Micheleko dorre hura!
Zer kontrastea eta zer irakaspena! Dorre puntaren gainean, argitan eta eguzkitan, zeru urdinaren
erdian, karriketan lanpeturik dabilen jendetzaren begien aurrean, telegrafo batek xehetasun osoz
erraten eta zerrendatzen ditu eguneko historiaren eta ordu laurdeneko politikaren huskeria guztiak.
Espartero erori berria, Narvaez berriz etorria, Mendizabal, Lopezek uxatua, gertakizun mikroskopiko
handiak, diktadore bihurtzen diren ipotxak, tirano bihurtzen diren agitatzaileak, pasatzen den gizakia
eta ihes egiten duen unea osatzen duten txikikeria guztiak; eta bitartean, dorrearen oinarrian, bere
euskarriaren erdian, errainu batek eta hots batek ere ukitzen ez duten kripta hartan, iluntasunean,
biribiletan eseritako espektro bilera batek hilobiaz eta betikotasunaz ahopeka solas egiten du” (Hugo
2002a: 773)
“J’étais plongé dans ce chaos de pensées. Ces morts qui s’entretenaient entre eux ne
m’inspiraient plus d’effroi; je me sentais presque à l’aise parmi eux. Tout à coup, je ne sais comment
il me revint à l’esprit qu’en ce moment-là même, au haut de cette tour de St Michel à deux cents
pieds sur ma tête au dessus de ces spectres qui échangent dans la nuit je ne sais quelles
communications mystérieuses, un télégraphe […] s’agitait […] et jetait l’une après l’autre à travers
l’espace dans la langue mystérieuse qu’il a lui aussi, toutes ces choses imperceptibles qui demain
seront le journal. Jamais je n’ai senti que dans ce moment-là la vanité tout ce qui nous passionne.
Quel poëme que cette tour de St Michel! Quel contraste et quel enseignement! Sur son faîte, dans la
lumière et dans le soleil, au milieu de l'azur du ciel, aux yeux de la foule affairée qui fourmille dans
les rues, un télégraphe qui […] dit et détaille minutieusement toutes les pauvretés de l’histoire du
jour et de la politique du quart d’heure. Espartero qui tombe, Narvaez qui surgit, Lopez qui chasse
Mendizabal, les grands événements microscopiques, les infusoires qui se font dictateurs, […] les
vibrions qui se font tyrans, toutes les petitesses dont se composent l’homme qui passe et l’instant qui
94
fuit, et pendant ce temps-là, à sa base, au milieu du massif sur lequel la tour s’appuie, dans une crypte
où n’arrive ni un rayon ni un bruit, un concile de spectres assis en cercles dans les ténèbres parle tout
bas de la tombe et de l’éternité” (Hugo 2002a: 773).
Hain aipamen luzea sartu izanagatik barkamena eskatu behar diot irakurleari, baina
uste dut merezi duela. Berriz ere, binakako bereizketa baten aitzinean gaude. Alde
batetik, elizaren azpiko momien isiltasuna, egoskortasuna, betikotasuna; bertze aldetik,
goian, eguneroko politikaren bat-batekotasuna eta iragankortasuna. Lur gaineko iraultza
politikoak, biziki ikusgarriak izan arren, agudo pasatzen dira; lur azpiko hildakoek,
ikusezinak izaten badira ere, beren horretan jarraitzen dute. Orainaldiko azalean sortzen
diren (ustezko) lurrikarek ez dute eraginik iraganeko sakontasunean.
St Micheleko dorrekoak laguntzen digu Bordeleko hiriari buruzko iruzkina ulertzen.
Bordele-Versaillesek politikaren iragankortasuna irudikatzen du; Bordele-Anberesek,
berriz, iraganeko sakontasuna. Kontrajarritako osagai horiek, nazioa estatuaren aldean,
iraganaren betikotasuna iraultzaren bat-batekotasunaren aldean, horiek dira Victor
Hugok Euskal Herrira eraman zituen tresna analitikoak.
“Iraultzek, beraz, gaizki darabilte iragana. Iragana daukan orok die beldur” (Hugo
2002a: 782; Koldo Izagirreren itzulpena, Hugo 2002b: 93). Eta Euskal Herriak badauka
iragana. “Iraultza ez da lorazaina: Jainkoaren hatsa da” (ibid.). Nire ustez, bi esaldi
horiekin, pasarte gehiagorik hona aldatu gabe, nahikoa litzateke Victor Hugoren
pentsamendua ulertzeko. Iraultzek, Frantziako Iraultzak zein Espainiako iraultza
liberalak, askatasun berria ekarri dute, eta askatasun horretan oinarrituta, aro berri bat
sortu nahi izan dute. Baina iraultzaileek ez dute jakin nahi izan nazioek ere badutela
iragan bat. Iragana ezeztatu, ezabatu nahi zuten Frantziako iraultzaileek, iraultzaz
aurretiko garaietan absolutismoa bertzerik ez zegoelakoan. Baina iragan horretan
absolutismoa ez ezik, askatasun zaharrak ere baziren, errate baterako, Euskal Herriko
foruak. Gogora dezagun orain zer zioen Dembowskik eta zer dioen Hugok berak ere:
askatasun zaharrek beldur diote askatasun berriari, eta arrazoi osoz beldur diotela
gainera genezake, iraultza ez baita lorazaina (ez da belar txarrak belar onetatik bereizten
ibiltzen), Jainkoaren hatsa baizik (dena apurtu egiten du, bereizketa finik egin gabe).
Horregatik Hugok erraten zuen akats bat zela pentsatzea euskaldunak bezalako herri
batek Frantziako berrikuntzei harrera ona emango ziela. Askatasun berriak zer ekarriko
zuen jakin ezinean, beren libertate foral zaharren alde aritu ziren euskaldunak,
karlistekin bat eginda.
95
Frantziako Iraultzaren ondorioez ari da pentsatzen Hugo; gogoeta hori, bertzalde,
Iraultzaren aldekoa da, ez aurkakoa, erran nahi baita, iraultza liberala nola hobetu,
askatasunak nola sakondu da Hugok egiatan pentsagai duena. Iraultzak, Frantzian,
iragana ahaztu eta baztertu nahi izan zuen, eta, ondorioz la Vendée-ko jazarraldia piztu
zen; Espainiako liberalek akats berbera errepikatu dute, eta euskal karlisten erantzuna
sortu dute. Ongi daude iraultzak ekarri dizkigun askatasunak –laburbil genezake
Hugoren mezua– baina garaia da ulertzeko politika ikusgarriaren azpitik nazioen
iragana dagoela, eta iragan hori, ikusezina izan arren, oso kontuan hartzekoa dela.
Historia berreskuratzearen aldeko hausnarketa da Hugok egin duena.
Beraz, bere ohar laburretan, Victor Hugok europar mailara eramaten zuen Euskal
Herriari buruzko eztabaida, Frantses Iraultzak Europa osoan irekia zuen aro berriaz eta
hark sortzen zituen arazoez ari baitzen. Azken batean, bere pentsamenduek edozein
herritarako balio lezakete. Baina, bertze aldetik, nazioen iraganaren inguruko bere
arrazoibidea garatzeko bi nazio hartzen zituen adibide: frantses nazioa (Bordelen
bezala) eta euskal nazioa. Horrek euskaldunak nazio gisa aurkeztea eskatzen zuen, eta
hori Hugok, lehen Dembowskik bezala, errotiko modu batean egin zuen. Donostiara
ailegatuta, honako hauek ziren bere pentsamenduak:
“Badakizu non naizen? Hiri xarmagarri batean. Donostian. Eta zertako naizen hemen? Zergatik
etorri naizen hona? Ez dakit egiazki. Gogoak eman dit Espainian sartzeko, eta horra. Baina Espainian
ote naiz?
“Donostia lotua da Espainiari, Espainia Europari lotua den gisan, lur-mihi batetik. Uharte da
abantzu. Eta beste hainbat gauzatan bezala hemen ere itxura fisikoa egoera moralaren iduria da. Ozta
izan liteke nehor espainiarra Donostian; euskaldunak dira bertakoak oro. Gipuzkoa da hau, foruen
herri zaharra, euskal probintzia libre zaharrak. Ongi da gaztelera apur bat hitz egitea; baina
bascuence hitz egiten da hemen bereziki” (Hugo 2002a: 780; Koldo Izagirreren itzulpena, Hugo
2002b: 89).
[“Savez-vous où je suis? Dans une charmante ville. À St Sébastien. Et pourquoi y suis-je? À
quel propos y suis-je venu? Je ne le sais en vérité pas. L’idée m’a pris d’entrer en Espagne, et m’y
voilà. Mais suis-je bien en Espagne?
St Sébastien tient à l’Espagne comme l’Espagne tient à l’Europe, par une langue de terre. C’est
une presqu’île. Et ici encore comme dans une foule d'autres choses, l’aspect physique est la figure de
l’état moral. On est à peine espagnol à St Sébastien; on est basque. C’est ici le Guipuzcoa, c’est
l’antique pays des fueros, ce sont les vieilles provinces libres vascongadas. On parle bien un peu
castillan; mais on parle surtout bascuence” (Hugo 2002a: 780)].
96
Bascuence-ren azken aipamen hori egokia da, euskara hartzen baitu Hugok euskal
izaeraren ikur nagusitzat. Horrela adierazten du:
“Euskaraz sortu, euskaraz mintza, euskaraz bizi eta euskaraz hil. Euskara aberri da hemen;
erlijio, esanen nuke kasik. Esaiozu euskarazko hitz bat baserritarrari mendian; hitz horren aitzinetik,
doi zinen gizon bat harendako; hitza esandakoan, anaia zaitu. Espainiera atzerriko da hemen,
frantsesa bezala” (Hugo 2002a: 781; Koldo Izagirreren itzulpena, Hugo 2002b: 90).
[“On naît basque, on parle basque, on vit basque et l’on meurt basque. La langue basque est une
patrie, j’ai presque dit une religion. Dites un mot basque à un montagnard dans la montagne; avant ce
mot, vous étiez à peine un homme pour lui; ce mot prononcé, vous voilà son frère. La langue
espagnole est ici étrangère comme la langue française” (Hugo 2002a: 781)].
Euskal Herrira etorrita, Hugok bere buruari egin zizkion galderak ez ziren sobera
originalak, erran dudan bezala. Eman zituen erantzunak, banan-banan hartuta, ezta ere.
Izan ere, erantzun horietako asko agerian daude, nire ustez, Dembowskiren liburuan, eta
Ingalaterran antzeko gogoetak aurkitzen ditugu. Nire iduriko, Hugoren originaltasuna
eta garrantzia intentsitate kontua da. Arrazoibide maisuki eratu baten bidez euskal
arazoa Europako testuinguruan –iraultzaren ondorengo testuinguruan, hain zuzen ere–
kokatu zuen. Karlistaldia bukatu zela soilik lau urte zirenean, atzerrian bakarrik egin
zitekeen pentsamendu ariketa sakon hori: Espainian, prentsa liberaleko orrialdeetan,
1840ko hamarkadan euskal karlistak odolaz goseturiko basatiak bertzerik ez ziren (ikus
Sánchez-Prieto 2004). Hala ere, interesgarriak edo ez, 1890 arte Hugoren gogoeta
mamitsuak ez ziren argitaratu.
4. Ikuspegi bat Alemaniatik: Adolf Loning.
Mémoires sur la guerre de la Navarre et des provinces basques liburuaren
hondarreko orrietan, Alphonse Barrès du Molardek armada karlistako ofizial
atzerritarren zerrenda ematen du. Horri esker jakin dezakegu Adolf Loning kapitaina
izan zela eta Baïonnette goitizenez ezaguna zela (Barrès du Molard 1842: 427; zerrenda
osorako, 421-427). Loningek berak dio jendeak Don Adolfo deitzen ziola (Loning 1844:
218).
Edonola ere, Don Adolfo liburu honetan sartzeak arazoren bat sor lezake. Bi
libururen egile dugu, bata 1843koa, euskal foruei buruzkoa, eta bigarrena, Espainiar
97
herria –Das spanische Volk– izena duena, karlistaldiari buruzkoa. Loningek ere foruak
ikusten zituen euskaldunak karlismoaren alde agertu izanaren sorburuan; izan ere,
horregatik erabaki zuen lehen liburua idaztea, foruak zer diren azaltzeko hain justu.
Azalpen horri behar-beharrezkoa zeritzon, are gehiago kontuan hartuta “zatika gerlaren
berri eman duten nire aurrekarietako inork ez duela foruak zehatz-mehatz deskribatzeko
lana hartu” (Loning 1843: 36). Asmo zinez gogoangarria Loningek hor adierazi duena,
baina beldur naiz Baïonnette-k ez digun egia osoa kontatu. Bere “aurrekarien” artean
bada foruen xehetasunak aztertu dituenik, eta Loningek bazeukan horren berri. Arras
berri zehatza, erantsiko nuke, aurrekari horren liburua lotsagabeki plagiatu baitzuen
gure bidaiari alemaniarrak. Charles Joseph Edmond Sain de Bois-le-Comtek Euskal
probintzien gaineko saiakera historiko-aren lehen orrialdeetan, Araba, Gipuzkoa,
Bizkaia eta Nafarroako foruen ezaugarriak zeint ziren aditzera eman zuen, gerla karlista
hobeki ulertarazteko asmoz (Bois-le-Comte, 1836). Loningek 1843an argitaratu zuen
liburua Bois-le-Comterenaren hitzez hitzezko itzulpena da gehienbat.
Tomas Zumalakarregiren bizitza gogorra izan zen askotan. Hirurteko liberala
deitzen den epean gobernuaren kontrako jazarraldietan parte hartu zuenetik, geroago
etorriko ziren gobernu liberal guztien aitzinean susmagarri bihurtu zen. Baina 1820-
1823 tarteko denboraldian berak bezala jokatu zuten batzuk goi mailako postuetan
ikustea zen benetan haserrea pizten ziona. Quesada jenerala zen horietako bat, eta behin
Zumalakarregik haren jarrera aldakorra aurpegiratu zion. Pasadizoa 1844ko Das
spanische Volk izeneko liburuan kontatzen du Loningek: “behin baino gehiagotan
Zumalakarregirengandik berarengandik aditzeko aukera izan dut, eta horregatik ezin
izan dut aipatu gabe utzi” (Loning 1844: 129).
Anekdotek bizitasuna ematen diote narrazioari eta haren interesa handiagotu egiten
dute, are gehiago lehen eskukoak direlarik, narratzaileak berak bizitakoak. Zoritxarrez,
hori ez da Loningen kasua. Quesadarekin gertaturiko pasadizoa ez dakit behin baino
gehiagotan Zumalakarregiren beraren ahotik entzuteko parada izan zuen, baina horren
narrazioa, berriro ere, hitzez hitz kopiatu zuen bertze liburu frantses batetik, Alexis
Sabatierren liburutik hain zuzen ere. Hark jeneral karlistaren biografia labur bat
eskaintzen du liburuaren hasieran, eta biografia hori oso-osoa itzuli zuen Loningek
frantsesetik alemanera, iturria aipatu gabe, noski (konpara Sabatier 1836: XXII eta
ondorengo orriak, eta Loning 1844: 124 eta ondorengo orriak). Loningen bigarren
liburuan ez dut plagio gehiagorik atzeman, baina gehiago egoteak ez ninduke batere
harrituko.
98
Orain, zilegitasun osoz, irakurleak galde lezake zergatik erabaki dudan Loning
bezalako plagiogile bat aztertzea. Bertzeen ideiak ebasten zituen norbaitek ezin baitu
gauza berririk ekarri eztabaidara, bereak ez diren iritziak saldu nahian dabil eta. Alde
batetik, dagoeneko erran dut Loningek ez zuela den-dena plagiatu (nik dakidala, behinik
behin); eta, bertze aldetik, are garrantzitsuagoa dena, ez dut uste plagioak sormen lana
modu erabatekoan baztertzen duenik, zer plagiatu eta nondik kopiatu aukeratu behar
baita. Zenbait liburu edo zenbait libururen zenbait pasarte lapurtzera deliberatu bazuen,
uste izatekoa da liburu edota pasarte horiek interesgarritzat joko zituela. Interesgarri,
ikuspuntu komertzial batetik, haiekin Alemaniako merkatuari begira liburu duin eta
saltzeko moduko bat egiten ahal zelakoan; eta interesgarri, ikuspuntu intelektual batetik,
liburu edota pasarte horiek iruzkin mamitsuak egiten zituztelakoan. Nire ustez, beraz,
Loningek bertzeen materialak ostu eta haiekin bere ikuspuntua osatu zuela.
Izan ere, Loningen testuek kontrapuntu interesgarri bat eskaintzen dute Victor
Hugorenekin alderatuta. Loningenak, erran beharrik ez dago, askoz sinpleagoak dira.
Espainiar herria liburuan Espainia –titulutik espero zitekeenez– dauka aztergai;
testuinguru horretan, euskaldunak penintsula osoan gertatzen den fenomeno baten
aldaera bat bertzerik ez dira:
“Estatu batean bilduta, zetro baten azpian egonik eta nazio baten izena daramalarik, munduan ez
dago Espainiak adina barneko ezberdintasun duen herririk. Galiziarra guztiz arrotza da
nafarrarendako, eta andaluziarra katalanarendako. Arropaz ez ezik, etxegintzaz eta baita hizkuntzaz
ere zeharo ezberdinak dira elkarrengandik” (Loning 1844: 201).
“Wohl kein Land der Welt, welches einen zusammenhängenden Staat bildet, unter einem
Scepter steht und eine Nation mit demselben Namen in sich enthält, ist mehr unter sich verschieden,
als Spanien. Ganz fremd ist dem Navarresen der Galizier, der Andalusier dem Catalonier. Nicht
allein durch ihre Kleidung, sondern auch im ganzen häuslichen Wesen, ja sogar in der Sprache sind
sie gänzlich verschieden” (Loning 1844: 201).
Ikuspuntu orokor horrekin bat eginez, geroago euskaldunen pilotazaletasunaz
mintzatzen da Espainiako joko eta apustuekiko zaletasunaz ari delarik (Loning 1844:
264-265).
1840ko hamarraldiko hainbat idazleren antzera, Loningek ere garrantzia handia
eman zien foruei gerla karlistan. Hala ere, 19. mendeko Espainian piztutako gerla
zibilen sorburuan Frantziako berrikuntzak ekarri nahi izana kokatzen du Loningek.
99
Espainiarrek Napoleon garaitu bazuten ere, Espainiako inbasioak “mundukonkistatzaile
horri onurarik ekarri ez bazion ere”, Frantses Iraultzaren ideiak zabaldu
ziren penintsulan; ondorioz, espainiarrek berek konstituzio berri bat egitea
beharrezkotzat jo zuten (Loning 1843: 4). Hugok bezala, Loningek ere Europako
testuinguru orokor batean kokatzen du bere hausnarketa, Hugoren kontrako bidetik
jotzeko.
Bertze modu batean erranda, Loningek ez du iraultzak ekarritako askatasuna
sakondu nahi, baizik eta askatasun hori ahalik eta gehien mugatu. Idazle
alemaniarrarentzat, euskaldunek karlismoaren alde egin izana erabat normala zen, ez
zegoen deus azaldu beharrik. Egia da karlismoak erregezko absolutismoa defendatzen
zuela eta euskaldunek, beren aldetik, erregearen boterea mugatzen zuten foruak
zituztela; baina gerlan biek bat egin izana, hainbertze idazle harritu zuena, ez omen
zitzaion arraro iduritu Don Adolfori. Alderantziz, ziurrenik logikoentzat hartu zuen, bere
ikuspuntutik foruak Espainiako libertate tradizionalak baitziren.
Victor Hugoren iritziz, iraultzaren gehiegikeriak zirela kausa, horren kontra aritu
ziren askatasun zaharren zaintzaileak (eta bakarrik horregatik elkartu ziren karlistekin).
Gehiegikeria horiek zuzenduz gero, iraultzaren aurreko eta ondorengo libertateek bat
egin lezakete. Adolf Loningen ustez, iraultza liberala berez txarra zen, eta Espainiak
tradizioari eutsi behar zion (eta foruek berezko tokia zuten espainiar tradizio horren
barnean), Frantziatik zabaltzen ari ziren ideia berriei aurre egiteko. Horren frogagarri,
hauxe da Loningen proposamena, liberalen eta karlisten arteko etsaitasuna bukatzeko:
“Gaurko egoera noiz akituko den, hori Jaungoikoak daki! Baina nire iritziaz galdetuko balitzait,
honako erantzun hau emanen nuke: Konstituzioa ken dadila, Erregezko Estatutua berriz indarrean jar
dadila, karlistak eta moderatuak elkar daitezela, eta exaltados direlakoak herritik uxa ditzatela, Isabel
Asturiaseko printzearekin29
ezkon dadila eta euskaldunei beren foruak, eskubide ororen kontra kendu
zizkietenak, itzul dakizkiela; orduan Espainia baketsu eta zoriontsu izanen da. Bake iraunkor batek
segidan sendatuko lituzke hamar urteko gerra zibilak eragindako zauriak” (Loning 1843: 33-34).
“Wann aber die jetztige Zustand aufhören wird, das weiß Gott allein! Würde ich um meine
Meinung gefragt, wo würde ich zur Antwort geben: Man hebe die Constitution auf, stelle das
Estatuto Real wieder her, vereinige Carlisten und Moderados, und jage die Exaltados aus dem Lande,
verheirathe Ysabel mit dem Prinzen von Asturien und gebe den Basken die Fueros wieder, die gegen
alles Recht ihnen genommen worden; alsdann wird Spanien ruhig und glücklich sein. Ein dauerhafter
29
Karlista zen aldetik, Loningendako Asturiaseko Printzea Don Carlosen semea zen.
100
Friede würde bald die Wunden hielen, die ein zehnjähriger Bürgerkrieg geschlagen hat” (Loning
1843: 33-34)].
Hitz xinpleetan laburbilduta, Loning tradizionalista zen, Hugo liberala. Jarrera
politikoez haratago (eta bakoitzaren lanaren kalitatea kontuan hartu gabe), uste
dut bereziki argigarria dela biak alderatzea. Antzeko abiapuntu batetik hasi,
osagai berdinak aztertu eta ondorio guztiz kontrajarrietara ailegatu ziren. Bidaialiteraturaren
irakaspena da: bidaiariak barnean zer daraman, aurrean dagoena
hainbat modutan ikusten ahal da.
101
EUSKALDUNAK, ETXETIK ETA KANPOTIK IKUSIAK.
1. Emakume baten bizitza karlisten artean.
Egia da 19. mendeko bidaiari gehienak gizonak zirela; horrek, nire ustez, are
liluragarriago bihurtzen du emakume baten bidaia-narrazioa. Euskal Herrira etorritako
emakume-bidaiariak gutxi izan ziren. Hasieran Van Eyss andrearen pasadizo bat aipatu
dut, hemengo sukaldaritzara moldatu ezinean, euskaraz “baratxuri gabe” erraten ikasi
zuenekoa hain zuzen. 1866an penintsulan zehar ibili zen Elisabeth Herbert ingelesa eta
euskaldunen inguruko zenbait iruzkin egin zituen Impressions of Spain liburuan; haiek,
dena den, Richard Forden urratsen atzetik eginak dirudite (bertzeak bertze, Salomon eta
Nabukodonosor kontua errepikatzen du Herbertek – aipatua in Sánchez-Prieto 2004).
Van Eyss baino mamitsuagoa eta Herbert baino originalagoa, bigarren karlistaldiaren
hasieran, Bizkaian, Portugaleten, Ellen Burges bizi zen (“1872 urteko udazken eta
neguan”, zehazten digu berak – Burges 1874: v). Bilbo inguruko meategietan lan egiten
zuen familia ingeles bat bisitatzera etorri zen (familia honekiko harremana zein zen ez
du inoiz argitzen, eta bertzalde, izenak eman ez eta hizki batez izendatzen du familiako
jendea; ezin jakin, beraz, ahaide edo soilik adiskide ote zituen), karlisten altxamendua
Bizkaian indarra hartzen ari zen unean. Izan ere, liburuan nabaria da bilakaera bat,
hasierako lasaitasunetik egoera gero eta larriago batera doana: “Lehendabiziko aldiz,
gizonei ordaintzera meategira joatearen beldur da A.”, irakur dezakegu 1873ko
martxoaren 1eko gutunean (Burges 1874: 119). Azkenik, izan ere, familiak utzi egin
behar izan zuen Portugaleteko etxea.
Hurbiltasuna da Burgesen liburuaren bertuteetako bat. Egunkari batek eta gutunek
osatzen dute liburua. Burgesek berak idatzitako gutunek eta A.k eta R.k (Portugaleteko
familia ingelesaren bi kidek) izkiriatutakoek, Burges Ingalaterrara itzuli eta gero.
Horretaz gain, liburuaren bigarren zatiak “Espainiako iparrari buruzko ohar orokorrak”
du izena, familiaren gizonezko kide batek moldatua. Horrenbestez, liburuak, Ellen
Burgesek sinatu arren, hainbat ahots dauzka. Liburuaren lehen zatia bi ataletan banatzen
da: hasieran, Burgesen egunkari zatikiak eta gutunak ditugu; gero, 1873 urteko
gertakizunen berri A. eta R.-ren gutunen bitartez izaten dugu. Bigarren zatia,
gizonezkoak idatzia, ohiko bidaia-liburu baten antzekoagoa da. Bertzeri hitza eman
102
izana idazleak justifikatzen du erranez, haien esperientzia Bizkaian luzeagoa zela eta,
bigarren zatiaren egilearen kasuan, hark “bi urte eman zituela Espainiako alde horretan”
eta gaztelaniaz ere bazekiela. Egia da “Espainiako iparrari buruzko ohar orokorrak”
atalaren prestatzaileak meategiei eta burdinari buruzko xehetasun teknikoak ematen
dituela, baina bertze kontu batzuetan bat egiten dute berak eta Burgesek. Biek, adibidez,
modu berean alderatzen dituzte meategietan lan egiten zuten bizkaitarrak eta etorkinak.
Honako hau dio Burgesek 1872ko urriaren 22ko eskutitzean:
“Bizkaitarrak, gainera, arraza askoz kementsuagoa eta saiatuagoa dira; eta igande edo jaiegun
batean ikusten ditugunean, lan ugaritasunak erakarrita auzo hauetara etorri diren Gaztelako langileen
artean, haien itxura txiki eta zarpailtsua bizkaitarren eite gihartsu eta ongi jantziarekin elkartuta
ikusiz, bien arteko aldeak harritu egiten gaitu” (Burges 1874: 48).
[“They [the Biscayans] are, besides, a far more vigorous and industrious race; and when on a
Sunday or holiday we see amongst them the Castilian labourers, whom abundance of work has
brought into the neighbourhood, we are struck by the contrast of their ragged, puny looks with the
sturdy, well-clothed aspect of the Biscayans” (Burges 1874: 48)].
Eta honako hau dio liburuaren bigarren zatiaren egileak:
“Meategietan lan egiten duten langileak inguruko herrietatik datoz nagusiki, nahiz eta oraingo
lan-eskaintzaren handiagotzeak jende anitz etortzera bultzatu duen hegoaldeko probintzietatik. Bien
arteko aldea arrunt harrigarria da, bizkaitarrak gizon indartsuak eta, eskuarki, langile on eta irmoak
izanik, eta hegoaldetarrak, berriz, txikiak, ahulak eta ia-ia baliogabeak” (Burges 1874: 195-196).
[“The workmen employed in the mines are chiefly from the neighbourhood, though the present
increased demand has caused the immigration of large numbers from the southern provinces. The
contrast between the Biscayans, who are fine powerful man, and, as a rule, good steady workmen,
and the Southerners, who are small, weak, and almost useless, is very striking” (Burges 1874: 195-
196)].
Hau ez da bat-etortze bakarra. Biek, adibidez, euskaldunen ustezko nobleziari buruz
ohar berdinak egiten dituzte (Burges 1874: 48 eta 173-174). Ez dirudi, beraz, bigarren
zatiaren egileak gauza handirik gaineratu duenik; izan ere, susmoa dut liburuaren
egitura bereziak baduela zerikusirik idazlea emakume izatearekin. Liburuan,
emakumeak idazkera forma pribatuak landu ditzan onartzen da, baina bidaianarrazioaren
forma publikoa gizon baten esku uzten da. Berriz diot, meatzeko alderdi
103
teknikoak dira bigarren zatiak gaineratzen duen puntu berezia; gainerakoetan, ez dago
hain ezberdintasun nabaria Burgesek idazten duenaren eta gizonezko idazlearen artean.
Nire ustez, hau da gertatzen dena: Burgesek, autoritatezko diskurtso bat osatu behar den
mementoan, tokia uzten dio gizonezko egileari. Kontua, beraz, ez da Bizkaian denbora
luzez edo laburrez bizi izana; kontua da nork (emakumeak ala gizonak) nola (forma
pribatuan edo publikoan) hitz egin dezakeen. Liburuaren egiturak sexuen arteko
harremanak islatzen ditu.
Harreman horietaz zuzenki mintzatzen da Burgesen liburuan. R.-k, Portugaleteko
etxean bizi den andre ingelesak, kontatu zio ezin izaten omen zela bakarrik paseatzera
atera:
“R. etsita dago ohartzeaz ezinezkoa zaiola bakarrik paseatzera joatea, etxetik hurbil bada ere.
Hasieran, horretaz espainiarrek erraten ziotena ez zuen sinetsi nahi izaten, eta pasealekuan eta dikean
zehar laguntzailerik gabe ibiltzen saiatu zen, zaila baita egun eder batean kanpoko aireaz gozatu gabe
gelditzea; baina saio gutxi batzuk egin ondoren amore eman behar izan zuen. Espainiako gizon
alferrek ez dute babesik gabeko emakumezkoenganako errespeturik, eta uste omen dute arreta
bereganatu nahian dabiltzala, hogeita hamabost edo berrogei urtetik beherakoak izanik, alboan dueña
bat gabe irtetera ausartzen badira” (Burges 1874: 54).
[“R. is disappointed to find how impossible it is for her to go about alone, even close to home
quarters. She was not quite disposed at first to believe what Spaniards told her on this subject, and
attempted to walk on the esplanade and the pier without a companion, for it is hard on a fine day not
to be able to enjoy the outer air; but she was obliged to give it up after very few trials. The idle men
of Spain have no respect for unprotected females, and seem to suppose that they challenge notice if,
being under thirty-five or forty, they venture out without a duenna” (Burges 1874: 54)].
Zertzelada polita, nire ustez, garai hartako hemengo gizarteaz.
Bertze gai batera joanez, bigarren gerla karlistak lehenagoko irudiak piztu zituen
berriz ere. Horrenbestez, euskaldunek independentzia lortzeko borrokatzen ote zuten
galdetzen da orain Burgesen liburuan, lehen gerlako garaian bertze liburuetan galdetzen
zen bezala. Momentuz, gauzak zeuden bezala egonik, euskal probintziek estatu ia-ia
independente bat osatzen zuten, idazlearen ustez:
“Espainiako iparraldeak, edo, zehazkiago, euskal probintziek, zeinetan Bizkaia garrantzitsuena
baita, izenez Gobernu zentralaren agindupean egon arren, alderdi askotan Estatu independente baten
104
egoera daukate; berezko legeak edo ‘Fueros’ dituzte eta bertze probintziei ukatzen zaizkien
pribilegioez, adibidez soldaduskatik libre egoteaz, gozatzen dute” (Burges 1874: 165)30
.
[“The North of Spain, or, more strictly speaking, the Basque Provinces, of which Vizcaya is the
most important, though nominally subject to the authority of the central Government are in many
respects in the position of an independent State, having their own peculiar laws or ‘Fueros’, and
enjoying many privileges, such as exemption from military service, which are not accorded to other
provinces” (Burges 1874: 165)].
Burges etxean hartu zutenek, A.-k eta R.-k, iragartzen dute Espainian errepublika
federala ezarriko balitz, bi ondorio izanen lituzkeela: litzatekeela: karlisten eta Alfonso
printzearen jarraitzaileen arteko borroka, eta euskal independentzia (Burges 1874: 121-
122).
Gerla berriz piztuta, sortzen diren irudi berriek lehendabiziko gerlakoekin bat egiten
dute, lehen karlistaldiaren ondorengo irudiek aurreko irudiekin bat egiten zuten bezala.
Burgesen liburua horren isla argia dugu.
2. Euskal Herria entziklopedia batean.
Orain arte komentatu ditudan testu guztiei erabat subjektiboak izatea lepora lekieke.
Behin baino gehiagotan azpimarratu dut bidaiari gehienak ez zirela zientzialariak eta,
horrenbestez, beren irudipenak paper txuri baten gainean paratzean ez zutela tesi bat
egiteko asmorik. Humboldt izan liteke ikuspegi orokor horretan salbuespen bakarra;
hala ere, bere lan agian zientifikoena, Prüfung izenekoa, baztertu egin dut eta bidaiatestuak
komentatu ditut batik bat. Humboldt alde batera utzita, beraz, erabili ditudan
testu guztietan subjektibotasuna dela nagusi erran liteke. Horregatik guztiarengatik uste
dut zientifikotzat jotzen ahal den testu bat ekartzea interesgarria izan daitekeela. Nire
xedea zientzia bera ere ez dela diskurtso neutral bat erakustea da. Aztertuko dudan
adibidean, zientzia hori kolonialismoaren –Frantziako barne-kolonialismoaren–
zerbitzuan dago, eta batzuetan ikerketa objektuaren inguruan (euskaldunen inguruan
alegia) nahiko iritzi ezkorrak, eta are iraingarriak, defendatzen ditu. Bitxiena da,
beharbada, ikuspegi gutxiesgarri hori Humboldten lanean duela euskarrietako bat
(zeharkako moduan bada ere).
30
Iritzi hau gizonezko idazleak egindako zatitik hartua dago.
105
Idazlan zientifiko baten eske entziklopedia batera jo dut, bertan testu maneiagarri
baina aldi berean behar bezain esanguratsu eta mamitsua aurkituko nuelakoan.
Aukeratutakoa La Grande Encyclopédie izan da, Marcelin Berthelot-ek bultzatua, 1885-
1902 tartean argitaratu zena (Ory 1997: 227). Bilduma hartako bosgarren tomoan
(Baillière hitzetik Belgiojoso hitzera hartzen duena) “BASQUE (Pays)” izeneko
artikulua daukagu. Horren sinatzailea, bertzalde, Julien Vinson da. Hark 19. mendearen
azken urteetan euskarari eta euskal kulturari buruzko hamaika ikerlan prestatu zituen,
beti erudizioz beteta eta beti azken ekarpenak kontuan hartuz. Artikuluaren egilea,
hortaz, lehen mailako ikertzailea zen euskal ikasketen alorrean.
Entziklopedietan ohikoa denez, objektua definituz ematen dio hasiera Vinsonek
artikulu honi. Euskal Herriak, Frantzian, Behe-Pirinioetako Departamenduaren heren
bat baino apur gehiago hartzen du; historikoki eta politikoki hiru lurraldek osatzen
zuten: Lapurdik, Nafarroa Beherakoak eta Zuberoak (Vinson d.g.: 610):
“Espainian, Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiko euskal probintziek ez dituzte mugak aldatu; baina
Nafarroa erantsi behar da, eskualde egiazki euskalduna bere osotasunean ikertu nahi badugu”
(Vinson d.g.: 610).
“En Espagne, les provinces basques de Guipúzcoa, d’Álava et de Biscaye, n’ont point varié de
limites; mais il faut y joindre la Navarre si l’on veut étudier l’ensemble de la région véritablement
basque” (Vinson d.g.: 610).
Euskal geografiaren gaineko lehen ohartxo honetan bada laborantzari buruzko
iruzkin bat, gero etorriko dena iragartzen diguna:
“Lur lantzeari dagokionez, klima goxo samar bat edukitzea biziki onuragarria da. Euriak ugariak
eta oso oparoak dira. Haatik, laborantzan, bertze gauza anitzetan bezalaxe, euskaldunak ez daude oso
aurreratuak” (Vinson d.g.: 610, nik azpimarratua).
[“Quant aux cultures, la douceur relative du climat leur est extrêmement favorable. Les pluies
sont fréquentes et très abondantes. Et cependant en agriculture, comme sous beaucoup d'autres
rapports, les Basques sont très peu avancés” (Vinson d.g.: 610; nik azpimarratua)].
Geografiaren ondoren, euskaldunen deskripzio fisikoa dator. Bertan, Vinsonek
azalezko oharrak (“gizonak altuera ertainekoak dira, indartsuak, malguak, zaluak, baina
zenbaitetan bereziki traketsak” – 611) mendearen erdiaz geroztik antropologia fisikoak
106
egindako ekarpenekin (euskaldunek burezurra honela edo horrela dute) nahasten ditu.
Baina askoz mamitsuagoa da ohiturei buruzko atala: “Gaurko euskaldunak, zalantzarik
gabe, aurreiritziz beteta daude” (Vinson d.g.: 611). Beren tradizioei atxikiak,
euskaldunak, ezjakinak izanagatik, maitagarriak dira, xarmantak (eta uste izatekoa da
ezjakintasun horrek haien xarmaren zati handi bat egiten duela). Hala ere, Vinsonek
egiten duen erretratuak ez du iraingarria izan nahi, paternalista baizik; euskaldunak ume
tolesgabeak dira, eta aita on bati dagokionez, helduen bizitzara presta daitezen nahi du
Vinsonek ere:
“Euskalduna berez buruargi, harro eta oso independentea da. Bere duintasun pertsonalaren
zentzu biziki garatua dauka. Heziketa heldu da, eta lege berri batek, Frantzian bederen, heziketa
haren onurak ziurtatzen dizkio; irakurketaren bitartez, bizitza materialaren hobekuntzaren bitartez,
begiratzeko eta gogoetak egiteko aisialdia eta gaitasuna datoz, eta horrela euskalduna, autoritatearen
printzipioari lotzen dion fetixismotik libraturik, Errepublikaren zerbitzari leialenetariko bat bihurtuko
da” (Vinson d.g.: 610).
[“Le basque est naturellement intelligent, fier et très indépendant. Il possède à un haut degré le
sentiment de sa dignité personelle. Vienne l’instruction, et une loi récente va, en France du moins, lui
en assurer les bienfaits; viennent, par la lecture, par l’amélioration de la vie matérielle, le loisir et la
faculté d’observer et réfléchir, et le Basque, débarrassé du fétichisme qui l’attache encore au principe
d’autorité, prendra place parmi les plus fidèles serviteurs de la République” (Vinson d.g.: 611)].
Heziketa da aipamen honetako giltzarria. Zeren, zer daukate euskaldunek?
Sineskeriak, haur-sinesmen batzuk, “berezko jatorria euskaldun gehienen ezjakintasun
sakonean” daukatenak (Vinson d.g.: 612)31
. Eta superstizio horiek kenduta, “ez dute
inongo leiendarik, inongo tradiziorik, inongo oroitzapen historikorik” (612). Egia da
artikuluan historiaren inguruko atal bat egon badagoela, baina horren ondorioa ezin
argiagoa da:
“Euskal Herriko historia, beraz, ezin liteke begiztatu eskualde piriniarreko historiatik at,
Frantziako eta Espainiako historiatik at” (Vinson d.g.: 612).
[“L’histoire du pays basque ne saurait donc être considérée indépendamment de celle de la
région pyrénéenne, de celle de la France ou de l’Espagne” (Vinson d.g.: 612)].
31
“Ces superstitions, ces croyances enfantines ont leur origine naturelle dans l’ignorance profonde de la
généralité des Basques”, dio jatorrizko esaldiak.
107
Uste dut hemen egokia izanen dela azalpen bat ematea. Edozein herritako historia ez
da ulertzen ahal inguruan dauden herrietako historia kontuan hartu gabe. Zenbat eta
datuen ikuspegi zabalago izan, hainbat eta hobea izanen da historia orokorra, baina baita
tokian tokiko historia ere. Hau nahiko ikuspuntu arrazoizkoa iduritzen zait, eta uste dut
historialari gehienak bat datozela, gatozela, puntu horretan. Baina hori ez da hemen
Vinson argudiatzen ari dena. Ikerlari frantziarrak dioena da euskal historia egitea berez
ezinezkoa dela, Euskal Herriak ez duela historiarik, Espainiak edo Frantziak izan
dezaketen moduan. Ez du erraten Frantziako eta Espainiako bilakaera historikoa
kontuan hartuta Euskal Herriko historia hobeki ulertuko denik; erraten du Euskal
Herriko historia egiteak ez duela zentzurik. Eta ez du zentzurik, dio Vinsonek, litekeena
delako euskaldunek nazionalitate bat, “hitzaren berezko adieran”, inoiz osatu ez izana:
“Alderantziz, litekeen-litekeena da euskaldunek, garai antzinakoenetan, tribu txiki bat bertzerik
osatu ez izana, mendebaldeko Pirinioetako zenbait haranetan kantonatuta, zitekeen zibilizazio egoera
oinarrizkoenean” (Vinson d.g.: 612).
[“Il est au contraire infiniment probable que les Basques n’ont jamais été, aux époques les plus
reculées, qu’une tribu peu nombreuse, cantonnée dans quelques vallées des Pyrénées occidentales, et
dont l’état de civilisation était des plus rudimentaire” (Vinson d.g.: 612)].
Zer daukate, beraz, euskaldunek? Eta Vinsonek erantzuten du: beren hizkuntza. Oso
interesgarria ikuspuntu zientifiko batetik; guztiz arbuiagarria ikuspuntu praktiko batetik.
Izan ere, “zibilizazio egoeran oinarrizko” hori hizkuntzatik beretik ondorioztatzen ahal
da:
“Hizkuntza behintzat, gaurko euskaran ikusten denaren arabera, urria zen arras: ideia abstraktuak
adierazteko esapiderik ez; “Jaungoikoa” hitzik ez, “lege” hitzik ez, “errege” hitzik ez; etxeko tresnak
izendatzeko hitzik ez, edo oso gutxi; arma gisa, haizkora, haitz hitzetik eratorria dirudiena.
Ezaguturiko eta erabilitako animaliak zein barazkiak gutxi ziren. […] Hitz bakoitzak sinonimo anitz
ditu; horrek adieraz lezake antzinako tribuek oso gutxitan komunikatzen zutela elkarrekin;
adierazpide orokorrak falta dira: adibidez, animalia mota bakoitzak edo zuhaitz mota bakoitzak bere
izena du, baina ez dago hitzik ‘animalia’ edo ‘arbola’ errateko; ez dago ‘soeur / hermana’ erraterik,
baina arreba eta ahizpa bereizten dira. Hori guztia oso aurreratuta ez dagoen egoera intelektual baten
erakusgarria da” (Vinson d.g.: 612).
[“Du moins leur langage, à en juger par le basque moderne, était très pauvre: point d’expressions
indiquant des idées abstraites; point de ‘Dieu’, de ‘loi’, de ‘roi’; point ou très peu d’ustensiles
108
domestiques; pour arme, une ‘hache’ dont le nom haizkora, paraît dérivé du mot haitz ‘pierre,
rocher’. Les animaux et les végétaux connus et utilisés étaient peu nombreux. […] Chaque mot
présente un grand nombre de synonymes, ce qui pourrait indiquer que les tribues antiques
communiquaient très peu entre elles; les expressions générales manquent: par exemple, chaque
espèce animal ou chaque espèce d’arbre a son nom, mais il n’y a point de mot pour ‘animal’ ou pour
‘arbre’; on ne peut pas dire ‘soeur’, mais on distingue la soeur d’un homme et celle d’une femme.
C’est l’indice d’un état mental peu avancé” (Vinson d.g.: 612)].
Bertze kasuetan bezala, hemen ere zenbait itzulpen zailtasun sortzen dira. “Lege”
eta “errege” errateko hitzik ez daudela dioenean, euskal jatorrizko hitzez ari da Vinson.
Bere ikuspuntutik, “lege” eta “errege” hitzek ez dute balio, latinetik hartutako
maileguak direlako. “Jaungoiko” hitzari dagokionez, hitz horrek “goian bizi den jauna”
aditzera ematen du (beti Vinsonen arabera), eta hori ez omen da Dios edo Dieu bezain
ideia abstraktua. “Ahizpa / arreba” kontuari begira, Vinsonek dioena da euskaraz ez
dagoela hitz bat adierazteko andre batek norbaiten aita-ama berberak dituela, norbait
hori gizonezkoa edo emakumezkoa den zehaztu gabe (frantsesezko soeur, gaztelaniazko
hermana, ingelesezko sister eta abarreko hitzek egiten duten bezala).
Azalpenak emanda, buelta gaitezen Vinsonen artikulura. Euskarari buruzko ohartxo
horiek etnologia atalaren bukaeran agertzen dira. Artikuluan, baina, hizkuntzak badu
propio atal bat. Bertan, xehetasun batzuk ematen ditu (Bonaparteren euskalkien
sailkapena azaltzen du, adibidez); ondoren, ikusitako iritziei bertze batzuk eransten
dizkie: gero eta jende gutxiagok hitz egiten duela; gero eta hitz arrotz gehiago onartzen
direla, hizkuntza desitxuratzen dituztenak… Azkenik, ondorioak bi dira. Lehenik eta
behin, euskararen interesa iraganean dago, euskara ikasi, ikertu eta ahalik eta modurik
zientifikoenean aztertu behar da. Aztertu, eta baztertu, bizitza modernorako ez baitu
inolako baliorik.
Horrek bigarren ondoriora (eta hasiera ikusi dugun heziketa kontura) garamatza.
Euskaldunek ondare bakarra hizkuntza pobre bat da, baliabide urrikoa. Horren
garrantzia ongi neurtzeko, jakin behar da puntu horretan Vinsonek Humboldti jarraitzen
diola, hizkuntza eta pentsaera lotuz. Hau da, hizkuntzak gizakiaren pentsamoldea
determinatzen du; ondorioz, hizkuntzak eskuarte gutxi baldin baditu, hizkuntza horretaz
mintzatzen den gizakiaren pentsaera ere zakarra eta fineziarik gabea izanen da.
Vinsonen adibide bat erabiltzearren, euskarak ideia abstraktuak adierazteko hitzik ez
badu, horrek erran nahi du ezin dela euskaraz filosofia egin. Arestian aldatu dudan
pasarte batean, Vinsonek zioen euskaraz ez zegoela hitzik “Jaungoiko”, “lege” eta
109
“errege” adierazteko. Frantziar ikerlariaren ikuspuntutik, hutsune linguistiko horiek
gizarteko hutsuneak islatzen dituzte: “lege” hitza ez edukitzeak “legea” zer den ez
jakitea adierazten du; sortzailea “goian bizi den jauna” dela uste bada, horrek oso erlijio
kontzeptu sinple bat, erabat garatu gabea, agerian uzten du. Izan ere, pentsatzekoa da
Vinsonek hiru hitz horiek –Dieu, loi, roi– aukeratu zituela antzinako euskaldunak
oinarrizko hainbat alderditan arras atzeratuta zeudela erakusteko asmoz. Horri guztiari
gaineratu behar zaio (dio Vinsonek), alde batetik, euskara ikastea oso zaila dela eta,
bertze aldetik, hizkuntza hamaika euskalki, azpieuskalki eta aldaeratan puskatuta
dagoela. Zein da, bada, aukera orduan?:
“Hizkuntzaren aldakortasun izugarriak biziki zailtzen du euskara ikastea; beharbada hitz egiteko
modu guztiz berdina duten bi herri ez dira, eta hau normala da herri eskolagabe batean, zeinak bere
antzinako mintzaira ahaztea baitu bide bakarra bere herri auzoen mailara ailegatzeko” (Vinson d.g.:
613; nik azpimarratua).
[“L’étude du basque est rendue singulièrement difficile par l’extrême variabilité de la langue; il
n’est peut-être pas deux villages où l’on parle absolument de la même manière, ce qui est tout naturel
chez un peuple illettré qui ne peut se mettre au niveau de ses voisins qu’un oubliant son antique
langage” (Vinson d.g.: 613; nik azpimarratua)].
Euskara ahantzi eta frantsesa (edo espainola, pentsa daiteke) ikasi. Ideia horiek ez
ditugu Frantzian bakarrik aurkitzen. Gure artean Miguel de Unamunok defendatu
zituen, funtsean arrazoibide berbera erabilita. Euskara (zientifikoki) ikertu eta
(praktikoki) baztertu behar da. Izan ere, bilbotarra Vinsonen bide intelektual
berberetatik ibilia zen, antzeko ondorioetara ailegatzeko.
Julien Vinsonek lan itzela egin zuen euskal ikasketen alorrean. Euskara ikertu behar
zela uste zuen, eta uste horrekin bat eginez, modu guztiz koherente batean, zintzo,
zorrotz eta ongi lan egin zuen bere ikerketetan, eta gaur egun erabiltzen jarraitzen diren
lan batzuk utzi zituen. Hori ukaezina dela uste dut, eta nik ez dut, ez hurrik eman ere,
zalantzan jartzen. Euskararekiko bere jarreraren bertze aldea da hemen deskribatu
dudana. Edo hobeki adierazita, biak nahasiak agertu ohi dira, Grande Encyclopédie-ko
artikuluan bezala. Euskal Herria maite zuela erran zuen behin baino gehiagotan, eta egia
erraten zuen ziur aski. Hala eta guztiz ere, jarrera kolonialista batetik gauzatzen zen
maitasun hori. Euskaldunak Frantziaren barneko herri basati bat ziren, bere kultura utzi
behar zuena goi mailako zibilizaziora inoiz iritsiko bazen.
110
111
AIPATURIKO BIBLIOGRAFIA.
1. Bidaia-liburuak.
-ADELUNG, Johann Christoph (1809), “Cantabrisch oder Baskisch”, in
Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe in
beynahe fünfhundert Sprachen und Mundarten, II. tomoa, Berlin: In der Vossischen
Buchhandlung, 9-30. orr.
-BACON, John Francis (1838), Six Years in Biscay: Comprising A Personal
Narrative of the Sieges of Bilbao in June 1835 and Oct. to Dec. 1836. And of the
principal events which occurred in that City and the Basque Provinces during the Years
1830 to 1837, Londres: Smith, Elder & Co.
-BACON, John Francis (1994), Seis años en Bizkaia, Ormaiztegi: Gipuzkoako Foru
Aldundia / Zumalakarregi Museoa (José Ramón Urquijok eta Mikel Urquijok itzulia).
-BARRÈS DU MOLARD, Alphonse (1842), Mémoires sur la guerre de la Navarre
et des provinces basques, depuis son origine en 1833, jusqu’au traité de Bergara en
1839, accompagnés du portrait de Maroto, Paris: Dentu.
-BLANC SAINT-HILAIRE, Marie Jean (1894), L’Espagne monumentale et
pittoresque, N.-D. de Lérins: M. Bernard.
-BOIS-LE-COMTE, Charles Joseph Edmond Sain de (1836), Essai historique sur
les provinces basques (Alava, Guipuzcoa, Biscaye et Navarre), et sur la guerre dont
elles sont le théâtre, Bordele: R. Teycheney.
-BORROW, George (1938), The Bible in Spain or the journeys, adventures, and
imprisonments of an Englishman, in an attempt to circulate the scripture in the
Peninsula, Londres: Everyman (lehen edizioa 1843koa da).
-BOURGOING, Jean-François (1789), Nouveau voyage en Espagne, ou Tableau de
l'état actuel de cette monarchie, 3 tomo, Paris: Chez Regnault.
-BRAMSEN, John (1823), Remarks on the North of Spain, Londres: G. & W. B.
Whittaker.
112
-BURGES, Ellen (1874), Vizcaya or life in the land of the Carlists at the outbreak
of the insurrection 1872-1873, with some account of the iron-mines in the vicinity of
Bilbao, Londres: Henry S. King.
-CONDAMIN, James (1894), “Préface”, in Blanc Saint-Hilaire (1894), V-XV. orr.
-CRUSY, Pierre Louis Auguste de (1805), Nouveau voyage en Espagne, Paris: Le
Normant.
-DEMBOWSKI, Charles (1841), Deux ans en Espagne et en Portugal pendant la
guerre civile, 1838-1840, Paris: Librairie de Charles Gosselin.
-DILLON, John Talbot (1781), Travels through Spain, with a View to Illustrate the
Natural History and Physical Geography of That Kingdom, In a Series of Letters.
Including the most interesting Subjects contained in the Memoirs of Don Guillermo
Bowles, and other Spanish Writers, Dublin: Printed for S. Price, W. and H. Whitestone,
T. Walker, W. Gilbert, C. Jenkin, W. Hallhead, L. White, C. Talbot, and P. Byrne.
-DU CASSE, Hermann (1840), Échos de la Navarre. Quelques souvenirs d’un
officier de Charles V, Paris: Maison.
-FISCHER, Christian August (1801), Reise von Amsterdam über Madrid und Cadiz
nach Genua in den Jahren 1797 und 1798, Berlin: Johann Friedrich Unger.
-FORD, Richard (1845), A hand-book for travellers in Spain, and readers at home.
Describing the country and cities, the natives and their manners; the antiquities,
religion, legends, fine arts, literature, sports, and gastronomy; with notices on Spanish
history, Londres: John Murray.
-FURLEY, John (1876), Among the Carlists, Londres: Samuel Tinsley.
-GOBINEAU, Arthur de (1983), Essai sur l’inégalité des races humaines, Paris:
Gallimard, “La Pléiade” bilduman, 133-1174 orr. (lehen edizioa 1853koa zen).
-HENNINGSEN, Charles Frederick (1836), The most striking events of a
twelvemonth’s campaign with Zumalacarregui, in Navarre and the Basque provinces, 2
tomo, Londres: John Murray.
-HONAN, Michael Burke (1836), The Court and Camp of Don Carlos; being the
results of a late tour in the Basque provinces, and parts of Catalonia, Aragon, Castile
and Estramadura, Londres: John Macrone.
-HUGO, Victor (2002a), Pyrénées, in Oeuvres complètes. Voyages, Paris: Robert
Laffont, 751-893. orr. (lehen edizioa 1987koa da).
-HUGO, Victor (2002b), Idi orgaren karranka. Euskal Herrian gaindi, 1843,
Donostia: Elkar (Koldo Izagirrek itzulia).
113
-HUMBOLDT, Wilhelm von (1817), Berichtigungen und Zusätze zum ersten
Abschnitte des zweyten Bandes des Mithridates über die Cantabrische oder Baskische
Sprache, Berlin: In der Vossischen Buchhandlung.
-HUMBOLDT, Wilhelm von (1841), Prüfung der Untersuchungen über die
Urbewohner Hispaniens vermittelst der Vaskischen Sprache, in Wilhelm von
Humboldt's gesammelte Werke, II. tomoa, Berlin: G. Reimer, 1-214. orr. (1. ed. 1821).
-HUMBOLDT, Wilhelm von (1843), “Reiseskizzen aus Biscaya”, in Wilhelm von
Humboldt’s gesammelte Werke, III. tomoa, Berlin: G. Reimer, 213-240. orr.
-HUMBOLDT, Wilhelm von (1904), “Ankündigung einer Schrift über die
Vaskische Sprache und Nation, nebst Angabe des Gesichtspunctes und Inhalts
derselben”, in Gesammelte Schriften, III. tomoa, Berlin: Behr, 288-299. orr. (1. ed.
1812).
-HUMBOLDT, Wilhelm von (1920), Die Vasken, oder Bemerkungen auf einer
Reise durch Biscaya und das französische Basquenland im Frühling des Jahrs 1801,
nebst Untersuchungen über die Vaskische Sprache und Nation, und einer kurzen
Darstellung ihrer Grammatik und ihres Wörtervorraths, in Gesammelte Schriften, XIII.
tomoa, Berlin: Behr, 1-196. orr.
-INGLIS, Henry David (1831), Spain in 1830, Londres: Whittaker, Treacher, and
Co., 2 tomo.
-LACOUR, J.-L. (1834), Voyage pittoresque dans les Basses-Pyrénées, suivi d’une
notice sur Cambo, ses eaux minérales et ses environs, Baiona / Paris: Chez Jaymebon /
Chez Arthus-Bertrand.
-LAGARDE, Prosper de (1835), Voyage dans le Pays Basque et aux bains de
Biaritz, contenant des observations sur la langue des Basques, leurs moeurs, leur
caractère, etc., Paris: Audin.
-LONING, Adolf (1843), Die Fueros des Königreichs Navarra und der baskischen
Provinzen Alava, Biscaya und Guipuzcoa, Hannover: In der Helwig’schen
Hofbuchhandlung.
-LONING, Adolf (1844), Das spanische Volk in seinen Ständen, Sitten und
Gebräuchen, mit Episoden aus dem carlistischen Erbfolgekriege nach eigner
Anschauung und Quellen, Hannover: Verlag der Hahnschen Hofbuchhandlung.
-MICHEL, Francisque (1857), Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses
moeurs, sa littérature et sa musique, Paris.
114
-MICHEL, Francisque (1859), Le romancéro du Pays Basque, Paris / Londres /
Edinburgh: Firmin Didot Frères, Fils et Cie. / Williams & Norgate.
-PEYRON, Jean François (1782), Nouveau Voyage en Espagne, fait en 1777 et
1778, dans lequel on traite des moeurs, du caractere, des monumens anciens et
modernes, du commerce, du théatre, de la législation des tribunaux particuliers à ce
royaume, et de l’Inquisition, avec de nouveaux détails sur son état actuel, et sur une
procédure récente et fameuse, 2 tomo, Londres: P. Elmsly.
-POITOU, Eugène-Louis (1869), Voyage en Espagne, Tours: Alfred Mame et fils.
-QUINET, Edgar (1998), Mes vacances en Espagne, Paris: L’Harmattan (1857an
agerturiko edizioaren facsimila).
-RAHDEN, Wilhelm von (1851), Aus Spaniens Bürgerkrieg 1833-1840, Berlin:
Verlag der Deckerschen Geheimen Ober-Hofbuchdruckerei.
-ROCHAU, August Ludwig von (1847), Reiseleben in Südfrankreich und Spanien,
2 tomo, Stuttgart & Tübingen: J. G. Cotta’scher Verlag.
-ROSCOE, Thomas (1837), The Tourist in Spain. I. Biscay and the Castiles,
Londres: Robert Jennings & Co.
-RUSSELL, Henry (1873), Biarritz and Basque countries, Londres: Edward
Stanford.
-SABATIER, Alexis (1836), Tio Tomas. Souvenirs d'un soldat de Charles V,
Bordele: Chez Granet.
-STEPHENS, Edward Bell (1837), The Basque provinces: their political state,
scenery, and inhabitants; with adventures among the Carlists and Christinos, 2 tomo,
Londres: Whittaker & Co.
-VINSON, Julien (d.g.), “BASQUE (Pays)”, La Grande Encyclopédie. Inventaire
raisonné des sciences, des lettres et des arts par une société de savants et de gens de
lettres. Vol.V (Baillière - Belgiojoso), Paris: H. Lamirault et Cie., 610-614. orr.
-WILKINSON, Henry (1838), Sketches of Scenery in the Basque Provinces of Spain
with a Selection of National Music, arranged for Piano-Forte and Guitar: illustrated by
Notes and Reminiscences connected with the War in Biscay and Castile, Londres:
Ackermann & Co.
115
2. Bestelako kontsulta lanak.
-AGIRREAZKUENAGA, Joseba (2003), “John Adams, USAko bigarren
presidentearen ikuspegiak 1780ko Bilboko egonaldiaren ondoren eta Bilbo ezagutzeko,
XVIII. mende bukaerako gida”, Bidebarrieta (XIV), 85-91. orr.
-ALBERDI, Mikel (2003), “Zenbait bisitari britainiar Bilbon Lehen Karlistada
garaian”, Bidebarrieta (XIV), 119-159. orr.
-ALTZIBAR, Xabier (1996), “Humboldt, Astarloa eta Mogel”, RIEV (41:2),
587-596. orr.
-AULESTIA, Gorka (1996), “Victor Hugo au Pays Basque”, RIEV (41:1), 99-
106. orr.
-ARKOTXA, Aurelia (2001), Septentrio, Irun: Alberdania.
-AROCENA, Fausto (1949), El País Vasco visto desde fuera, Donostia:
Biblioteca Bascongada de los Amigos del País.
-ARRETXE, Jon (2002), Ekialdeko mamuak, Donostia: Elkar.
-ARRETXE, Jon (2004), Griot, Donostia: Elkar.
-ASCUNCE, José Ángel & Mª Luisa SAN MIGUEL (2000), “Estudio
bibliográfico: Justo Garate”, in ASKOREN ARTEAN (2000), 135-161. orr.
-ASKOREN ARTEAN (2000), Justo Garate, Donostia: Eusko Ikaskuntza.
Aulestia, Gorka (1996), “Victor Hugo au Pays Basque (1843)”, RIEV (41:1), pp. 99-
106.
-AZURMENDI, Joxe (1985), “Victor Hugo Euskal Herrian: euskaldunen aberria
euskara dela eta beste gauza batzu”, Jakin, (37), 137-166. orr.
-AZURMENDI, Joxe (2002), “Victor Hugo Pasaian”, in Hugo (2002b), 7-42.
orr.
-AZURMENDI, Joxe (2003), “Victor Hugoren etxean Pasaian”, Jakin, (138),
-BERRUEZO, José (1951), Viajeros románticos en San Sebastián, Donostia.
-Bidebarrieta (2003), “Bidaiak eta bidaiariak Bilbon barrena” izeneko ale
berezia, Bidebarrieta, XIV. zenbakia.
-BILBAO, J. B., ‘Batxi’ (1997), Hau mundu arrano hau, Bilbo: Susa.
-BULLÓN DE MENDOZA, Alfonso (1997), “Viajeros en España durante la
primera guerra carlista”, Aportes (34), 97-116.
-BURNS, Tom (2000), Hispanomanía, Bartzelona: Plaza & Janés.
116
-CANO, Harkaitz (2002), Piano gainean gosaltzen, Donostia: Erein [1. ed.,
2000].
-CASPISTEGUI, Francisco Javier (1994), “¿Bárbaros o hidalgos? Los navarros
vistos por los extranjeros”, in ZABALZA, Ana, et alii, Navarra 1500-1850
(Trayectoria de una sociedad olvidada), Iruñea: Ediciones y Libros, 215-223. orr.
-CASPISTEGUI, Francisco Javier (1996), “Entre la curiosidad y la aprensión:
las otras miradas”, in MARTÍN DUQUE, Ángel J. (zuz.), Signos de identidad histórica
para Navarra, Iruñea: Nafarroako Kutxa, II. tomoa, 483-494. orr.
-DEL BURGO, Jaime (1963), La aventura hispánica de los viajeros extranjeros
y la España desconocida de Cénac Moncaut, Iruñea: Ed. Gómez.
-DRACE-FRANCIS, Alex (2003), “‘Everybody’s Gotta Be Somewhere’.
Northernness and Southernness in the European Imagination, and in the Basque
Country”, argitaraturik gabeko artikulua, 2003ko maiatzaren 30ean Oxforden aurkeztua.
-EL ZARKA, Dina & Ralf VOLLMANN (2000), “Wilhelm von Humboldts
baskologisches Vermächtnis”, www-gewi.kfunigraz.ac.at/humboldt/derv2000.html
-EL ZARKA, Dina (2002), “Wilhelm von Humboldts baskische Monographie”,
www-gewi.kfunigraz.ac.at/humboldt/txt/EZD2002A.html
-GARATE, Justo (1927), “Houston Stewart Chamberlain y los vascos”, RIEV
(XVIII), 644-646.
-GARATE, Justo (1929), “La Biblia en España. Por George Borrow”, RIEV
(XX), 293-305. orr.
-GARATE, Justo (1933a), Guillermo de Humboldt. Estudio de sus trabajos
sobre Vasconia, Bilbo: Imprenta Provincial de Vizcaya.
-GARATE, Justo (itzultzaile) (1933b), Viaje a Navarra durante la insurrección
vasca (1835)[J. A. Chahok idatzia], Bilbo: Imprenta Moderna.
-GARATE, Justo (1935), “Las citas vascas de Victor Hugo y el vasco-celtismo”,
RIEV (XXVI), 633-639. orr.
-GARATE, Justo (1949), “La Baronesa d’Aulnoy en Vasconia y Castilla”,
Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País. Homenaje a D. Julio
de Urquijo, II, 249-273. orr.
-GARATE, Justo (1978), “Relato del viaje de Bilbao a Burgos por Christian
August Fischer”, Boletín de la Institución Sancho el Sabio (XXII), 409-418. orr.
117
-GARATE, Justo (1982), “Christian August Fischer y sus tres cartas
guetarianas”, Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País
(XXXVIII), 211-225. orr.
-GARATE, Justo (1989), Viajeros extranjeros en Vasconia, Buenos Aires: Ekin
[1. ed. 1942].
-GARATE, Justo (1993), “Doce cartas nuevas de los esposos Humboldt escritas
en España (1799-1800)”, RIEV (XXXVIII), 47-71. orr.
-HERNANDO, Beatriz (1997), “Viajeros en la España de Fernando VII”,
Aportes (34), 65-96. orr.
-HULME, Peter & Tim YOUNGS (ed.) (2002), The Cambridge Companion to
Travel Writing, Cambridge: Cambridge University Press.
-HURCH, Bernhard (ed.) (2002a), Die baskischen Materialien aus dem Nachlaß
Wilhelm von Humboldts. Astarloa, Charpentier, Fréret, Aizpitarte und anderes,
Paderborn / Munich / Viena / Zürich: Ferdinand Schöningh.
-HURCH, Bernhard (2002b), “Vorwort”, in HURCH (2002a), 9-17. orr.
-HURCH, Bernhard; KEREJETA, Maria Jose & Ricardo GÓMEZ (2002), “Der
Stellenwert Astarloas und des Plan de Lenguas”, in HURCH (2002a), 21-42. orr.
-INTXAUSTI, Joseba (1996), “W. von Humboldt. Haren eta harekiko ‘gure’
argitalpenak”, RIEV (41:2), 623-642. orr.
-IRIARTE LÓPEZ, Iñaki (2000), Tramas de identidad. Literatura y
regionalismo en Navarra (1870-1960), Madril: Biblioteca Nueva.
-IRIBARREN, José Mª (1950), Vitoria y los viajeros del siglo romántico,
Gasteiz: Caja de Ahorros de Vitoria.
-IRIBARREN, José Mª (1957), Pamplona y los viajeros de otros siglos, Iruñea:
Príncipe de Viana Instituzioa.
-KEREJETA, Maria Jose (1997), “La copia del diccionario de Pouvreau y otros
trabajos lexicográficos encontrados en el legado de Humboldt”, www-
gewi.kfunigraz.ac.at/humboldt/txt/KMJ1997_01.html
-LANDA, Nicasio (1878), “Crania euskara”, Revista Euskara (I), 49-53 eta 81-
91. orr.
-LERTXUNDI, Anjel (2004), Italia, bizitza hizpide, Irun: Alberdania / Berria.
-LÓPEZ VELASCO, Rafael (2004), Navarra shall be… La Tierra del Euskara y
las Islas Británicas, Iruñea: Pamiela.
118
-MARTÍNEZ SALAZAR, Ángel (1995), Aquellos ojos extraños. Euskal Herria
en los libros de viajes, Gasteiz: Papeles de Zabalanda.
-MARTÍNEZ SALAZAR, Ángel (1996), “Euskal Herria en los libros de viajes”,
RIEV (41:2), 559-572. orr.
-MONREAL, Beatriz (1983), Guipúzcoa en escritores y viajeros, Donostia: Caja
de Ahorros Provincial.
-MUELLER-VOLLMER, Kurt (1991), “Die Vaskische Haupt- und
Muttersprache. Zwei unveröffentliche Stücke aus Humboldts baskischen
Arbeitsbüchern 1800-1801”, in SCHMITTER, Peter (ed.), Multum - non multa? Studien
zur ‘Einheit der Reflexion’ im Werk Wilhelm von Humboldts. Mit der Edition zweier
bisher unveröffentlichter Texte aus Humboldts Arbeitsbüchern, Münster: Nodos
Publikationen, 111-130. orr.
-MURUA, Imanol (1998), Palestina zauritua, Bilbo: Susa.
-MURUA, Imanol & H. UNZUETA, Suetena Belfasten, Bilbo: Susa.
-OLASAGARRE, Juanjo (1998), Mandelaren Afrika, Bilbo: Susa.
-ORTA, Esteban (1993), Tudela y la Ribera tudelana a través de los viajeros,
Tutera.
-ORY, Pascal (1997), “Le ‘Grand Dictionnaire’ de Pierre Larousse”, in NORA,
Pierre (zuz.), Les lieux de mémoire, 1. tomo, Paris: Gallimard, 227-238. orr.
-RIEV (1996), Wilhelm von Humboltden inguruko zenbaki berezia, RIEV (41:2).
-RUBIO, Coro (2000), “La imagen de los vascos en los viajeros europeos del
siglo XIX”, Oihenart (18), 95-125. orr.
-SÁNCHEZ-PRIETO, Juan Mª (1993), El imaginario vasco. Representaciones
de una conciencia histórica, nacional y política en el escenario europeo 1833-1876,
Bartzelona: EIUNSA.
-SÁNCHEZ-PRIETO, Juan Mª (2004), “Familia Strangers: The Reflective Gaze
on the Basque Country between the Two Carlist Wars”, argitaraturik gabeko artikulua.
-SANTOYO, Julio-César (1972a), Viajeros por Álava. Siglos XV a XVIII,
Gasteiz: Biblioteca Alavesa “Luis de Ajuria”.
-SANTOYO, Julio-César (1972b), La Legión Británica en Vitoria, Gasteiz:
Biblioteca Alavesa “Luis de Ajuria”.
-SPENCER, Jonathan (1999), The Chan’s Great Continent. China in Western
Minds, Londres: Allen Lane The Penguin Press.
119
-TAUBER, Christine (1998), “Nachrevoluzionäre Klassizismus. Wilhelm von
Humboldts Spanienreisen”, Archiv für Kulturgeschichte (80:1), 193-212. orr.
-URIARTE ASTARLOA, José Mª (2002), Pablo Pedro Astarloa (1752-1806).
Biografia, Durango: Durangoko Arte eta Historia Museoa.
-URQUIJO, José Ramón (1994), “Bilboko setioak”, in Bacon (1994), 17-88. orr.
-ZIMMERMANN, Christian von (1997), Reiseberichte und Romanzen.
Kulturgeschichtliche Studien zur Perzeption und Rezeption Spaniens im deutschen
Sprachraum des 18. Jahrhunderts, Tübingen: Niemeyer.
120