LINGUAE TASCONVM ria per Dmuwro G*mir Jam D« tapin Reäorcn furttoPcHtb) mttii. TO TOO DICCIONARlOT TRILINGUK DEL CASTELL ANO, BASCUEXCE V LATIN. TOMO ir.lMllio SU »UTO* .......~—~ f Ivan Igartua - Xabier Zabaltza Euskararen história laburra Breve história de la lengua vasca ■ A Brief History of the Basque Language • flJtnvi iiVf-ista. t",,.-. ' " .f g*m.c-nr* J-iťílŕmrn. ýenttiípr. Zru/PcM-re+t t ^;"»* .fnnčn f" fe.l^L arm. mi^ifjftnfta0Jk n«rJ««" nfla'** h i* ,,.rin,- '".'t Ivan Igartua - Xabier Zabaltza Euskararen história laburra *A Breve história de la lengua vasca ■ A Brief History of the Basque Language EUSKAL HERRIA PAÍS VASCO BASQUE COUNTRY Euskal Kultura Saila Coleccion Cultura Vasca / Basque Culture Series 1 Euskararen historia laburra / Breve historia de la lengua vasca / A Brief History of the Basque Language 2 XX. mendeko euskal literatura / Literatura vasca del siglo XX / Basque Literature in the Twentieth Century 3 Euskal muslka klasikoa / Musica clasica vasca / Basque Classical Music 4 Euskal kantaglntza: pop, rock, folk / La cancion vasca: pop, rock, folk / Basque Songwriting: Pop, Rock, Folk 5 Estanpa bllduma / Coleccion de estampas / A Collection of Prints 6 Euskal zlnema / Cine vasco / Basque Cinema 7 Arkitektura eta dlselnua / Arquitectura y diseno / Architecture and Design 8 Euskal dantza / La danza vasca / Basque Dance 9 Bertsolaritza / El bertsolarismo / Bertsolaritza 10 Tradizioak/Tradiciones / Traditions 11 Euskal sukaldaritzaz / Sobre cocina vasca / On Basque Cuisine 12 Euskal antzerkla / Teatro vasco / Basque Theater Euskal Kultura Sailaren editorea Editora de la Coleccion Cultura Vasca Basque Culture Series Editor: Mari Jose Olaziregi © Testua / Texto / Text: Ivan Igartua - Xabier Zabaltza © Euskarazko itzulpena: Xabier Zabaltza © Translation into English: Cameron Watson © Diseinua / Diseno / Design: Tiktak multimedia Inprimatzailea / Imprime / Printed by: Graficas Dosbi L.G. / D.L. / L.D.: VI-450/2012 ISBN: 978-84-614-9752-2 Etxepare Euskal Institutua Institute Vasco Etxepare / Etxepare Basque Institute Prim 7,1 E- 20006 Donostia-San Sebastian etxepare@etxepare.net www.etxepareinstitutua.net Euskara, jal^i hadi mundura Euskara, muestrate al mundo Euskara, go forth into the world 1545. urtean, Bernart Etxeparek bere Linguae Vasconum Primitiae, euska-razko lehenengo liburua, argitaratu zuenean, desira bat adierazi zuen: "Euskara, jalgi hadi mundura". Etxepare Euskal Institutuak gure lehenengo idazlearen omenez har-tu du izena, eta, hären desira gure izatearen ardatz bilakaturik, euskara eta euskal kultura mundura atera-tzea eta zabaltzea du helburutzat. Batetik, gure eginkizuna euskararen ezaguera sustatzea da eta hären ikasketa bultzatzea esparru akade-mikoan; eta bestetik, gure sortzai-leak eta haien adierazpen artistikoak nazioartean ezagutarazten ahale-gintzen gara: gure artista plastikoak, musikariak, dantzariak, idazleak, zine-zuzendariak, antzezleak... Gure hizkuntza eta kultura munduan barrena zabaltzeko ahalegin horre-tan, liburu-sorta bat sortzea izan da gure lehenengo lanetako bat, horren bidez informazioa emateko euskara-ri buruz eta gure kultura osatzen eta aberasten duten alor artistiko eta kultural guztiei buruz. En 1545, se publico el primer libra en euskara Linguae Vasconum Primitiae de Bernart Etxepare, quien formulö un deseo: "Euskara, jalgi hadi mundura" (Euskara, muestrate al mundo). El Institute Vasco Etxepare toma su nombre de este primer autor vasco, y convierte, ademäs, su deseo en nuestro lema. Siendo el objetivo y la rnision del Institute la de promocio-nar y difundir la lengua y la cultura vasca portodo el mundo. Por un lado, es nuestra tarea fomen-tar el conocimiento sobre nuestra lengua, y su aprendizaje en el arnbi-to academico. Y por otro, queremos dar a conocer internacionalmente las manifestaciones artisticas de nues-tros creadores: artistas plästicos, müsicos, bailarines, escritores, direc-tores de cine, actores, etc. Una de las primeras tareas en la internacionalizaciön de nuestra lengua y cultura ha sido crear esta co-lecciön con el objetivo de informar sobre nuestro idioma, el euskara, y sobre todas las disciplinas artisticas y culturales que conforman la rique-za de nuestra cultura. In 1545 the first book in Euskara, Linguae Vasconum Primitiae, was published by Bernart Etxepare, who expressed one wish: Euskara, jalgi hadi mundura Euskara, go forth into the world. The Etxepare Basque Institute takes its name from this first Basque author and, moreover, converts his wish in our motto. The Institute's objective and mission is to promote and diffuse the Basque language and culture throughout the world. On the one hand, our task is to promote knowledge about our language, and its study in the academic sphere. And on the other, we want to introduce the creative expressions of our artists: visual artists, musicians, dancers, writers, film directors, actors, and so on. One of the first tasks in the inter-nationalisation of our language and culture has been to create this collection with the aim of informing people about our language, Euskara, and about the artistic and cultural disciplines that make up the wealth of our culture. Aizpea Goenaga Etxepare Euskal Institutuko zuzendaria Directora del Instituto Vasco Etxepare Director of the Etxepare Basque Institute Aurkibidea fndice ■ Index Aitzinsolasa Introduccion Introduction 6 Hizkuntzaren egitura Estructura de la lengua Structure of the Language 10 Euskalkien aniztasuna Diversidad dialecta Dialectal Diversity 26 Hizkuntzaren jatorria eta ideiak haren ahaideez Origenes de la lengua e ideas acerca de su parentesco Origins of Euskara and Theories about its Relation to Other Languages 32 Euskararen muga historikoak Limites historicos del euskera The Historical Limits of Euskara 40 Euskararen iraupenaren zergatikoak Razones de la pervivencia del euskera Reasons for the Survival of Euskara 50 Foruak eta euskara (XVI-XIX. mendeak): foru erakundeak eta apologistak Fueros y euskera (siglos XVI-XIX): instituciones forales y apologistas The Fueros/Coutumes and Euskara (Sixteenth to Nineteenth Centuries): Foral Institutions and Apologists 56 Euskal Pizkundea Euskal Pizkundea Euskal Pizkundea 66 XX eta XXI. mendeak Siglos XX y XXI The Twentieth and Twenty-First Centuries 70 Bibliografia / Bibliografia / Bibliography 82 Argazkiak / Fotografias / Photographs 83 Ivan Igartua - Xabier Zabaltza 84 Ivan Igartua - Xabier Zabaltza Aitzinsolasa Introducción ■ Introduction Euskal Herria Európan / Vasconia en Europa / Basqueland in Európe Euskara Pirinioen mendebaleko bazterrean hitz egi-ten da, Espainia eta Frantziaren arteko mugaz bi al-deetan. Espainian, Euskadiko Autonomia Erkidegoan (hots, Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko probintzie-tan) eta Nafarroako Foru Komunitatean (probintzia ere baden horretan) mintzatzen da, eskualdeen ara-bera hizkuntzaren zabalpenean diferentzia handiak daudela. Frantzian, bere aldetik, Lapurdiko, Baxena-barreko eta Zuberoako antzinako probintzietan eta Zuberoaren ondoko Biarnoko haran batzuetan hitz egiten da. Zazpi probintzia edo herrialde horiei Euskal Herria deritze euskaraz. Azken datuen arabera, 900.000 pertsona inguru gai dira Euskal Herri osoan euskaraz mintzatzeko, ez maila berean, baina. Euskadin, adibidez, non gaztelaniarekin batera ofiziala baita, euskaraz da-kitela diotenak gutxi gorabehera bizilagunen %37 dira, baina erabili ohi dutenak %18tik 20ra bitarte besterik ez, hots, autonomia erkidegoak gaur egun dituen 2.184.000 bizilagunetatik 400.000 edo 430.000 pertsona. Ipar Euskal Herrian euskarak ez du inolako onarpen administratiborik eta euskaldu-nak bizilagunen laurden bat dira (70.000 pertsona inguru). Nafarroan bakarrik iparraldean da ofiziala eta bizilagunen hamarren batek hitz egiten du (65.000 bat pertsonak). Gaur egun, ia-ia ez dago euskaldun elebakarrik, gaztelaniaz edo frantsesez ez dakiten euskaldunak euskal herritarren %1 baino gutxiago dira eta. Euskara genetikoki isolaturiko hizkuntza bat da, ale-gia, ez da hizkuntza familia ezagun bateko kidea. Haren kasua ez da bakarra, ez eta, zer esanik ez, bereziki deigarria ere. Munduan ehun bat hizkuntza isolatu daude. Haien artean honako hauek aipatze-koak dira: ainua, Japoniaren iparraldean; burushas-kia, Pakistanen; kusunda, Nepalen; zunia, Mexiko Berrian; nihali edo nahalia, Indian; sandawea,Tanza-nian; kutenaia, Kanadan eta Estatu Batuetako Idaho eta Montana estatuetan, eta koreera. Sailkatzerik ez daukaten hizkuntzekin gertatu ohi den bezala, La lengua vasca (en vascuence euskera o euskara) se habla a ambos lados del extremo occidental de los Pirineos, por lo que abarca territorios pertenecientes tanto a Espana como a Francia. En Espana, la lengua estä extendida a lo largo de la Comunidad Autönoma del Pais Vasco o Euskadi, formada por las provincias de Älava (Araba), Guipüzcoa (Gipuzkoa) y Vizcaya (Bizkaia), asf como en la Comunidad Foral, y a la vez provincia, de Navarra (Nafarroa), con diferencias notables de implantaciön segün las zonas. En Francia, por su parte, se habla en las antiguas provincias de Labort (Lapurdi), Baja Navarra (Baxenabarre) y Sola (Zuberoa), asf como en los valles del Bearne colin-dantes con Sola. El conjunto de estas siete provincias es denominado Euskal Herria en vascuence y es el territorio al que se refiere este libro cuando habla de Vasconia. De acuerdo con las ültimas estimaciones, alrededor de 900.000 personas conocen el euskera en Vasconia, aunque en diverso grado. En Euskadi, por ejem-plo, donde es oficial junto al espanol, quienes decla-ran saber hablarlo constituyen alrededor del 37% de la poblaciön, pero quienes lo emplean habitualmen-te representan solo entre un 18 y un 20% (es decir, en torno a 400.000 o 430.000 personas de los cerca de 2.184.000 habitantes con que cuenta actualmen-te la comunidad autönoma). En la Vasconia francesa, donde el euskera no tiene ningün tipo de reconoci-miento administrative, los vaseöfonos son aproxima-damente una cuarta parte de sus habitantes (unas 70.000 personas) y en Navarra, donde solo es oficial en el norte del territorio, mäs o menos una deeima parte (unas 65.000 personas). En la actualidad präc-ticamente no existen vaseöfonos monolingües, pues los vascos que desconocen el castellano o el frances no alcanzan el 1% de la poblaciön total. El euskera es una lengua geneticamente aislada: es decir, no pertenece a ninguna familia lingüfstica co-nocida. Su caso no es ünico ni, desde luego, espe-cialmente llamativo: en el mundo hay en torno a un The Basque language (Euskara or Euskera in Basque) is spoken on both sides of the far Western Pyrenees, thus in territories belonging to both Spain and France. In Spain, the language exists in the Autonomous Community of the Basque Country or Euskadi-made up of the provinces of Alava (Araba in Basque), Guipuzcoa (Gipuzkoa) and Biscay (Bizkaia)- and the Foral Community (and province) of Navarre (Nafarroa), with significant differences in its strength according to the area. In France, meanwhile, it is spoken in the old provinces of Labourd (Lapurdi), Lower Navarre (Baxenabarre) and Soule (Zuberoa), as well as in some valleys bordering Soule in the neighbouring province of Beam. These seven provinces are known collectively as Euskal Her-ria in Basque and this is the territory referred to in this book when we speak about Basqueland. According to the latest estimates, around 900,000 people know Basque in Basqueland, although to differing degrees. In Euskadi, for example, where it is official together with Spanish, those who claim to speak it make up about 37 percent of the population, but those who use it regularly only represent between 18 and 20 percent of the population (in other words, around 400,000 or 430,000 people out of the near 2,184,000 current inhabitants in the autonomous community). In French Basqueland, where Euskara has no kind of administrative recognition at all, Basque-speakers constitute about a quarter of the population (some 70,000 people). And in Navarre, where it is only official in the northern part of the territory, it is spoken by a tenth of the population (some 65,000 people). Currently there are practically no monolingual Basque-speakers, since Basques who do not know either Castilian (Spanish) or French make up less than 1 percent of the population. Genetically, Euskara is a language isolate: in other words, it does not belong to any known language family. This is not a unique or especially striking case: There are about a hundred language isolates in the world, amongst which one might mention Ainu in northern Japan, Burushaski in Pakistan, Kusunda in Nepal, Zuni in LINCV AB TASCONVM PRIMt. ň pet Dofnmum Be ni i nirnsi On b* [> J i c ttc&utia fmíli mithilu mail. Bernart Etxepareren liburuaren azala (1545) Portada del libra de Bernart Dechepare (1545) Cover of Bernart Dechepare's book (1545) n ' T ■ ,ir-.7.'. ^r*.T■ ,if*,m> (třCjTf-ji.-A:r.r;«' n ^ Pf*. rfi^ri. « ' .. -.j i i .i ■ . -, ,rn. v . I *r~*.a.*U„li%t{j(irr*j flí**.-•■ fit* Kren ^ tVst+n -* ."i i .V . '.M.-f.-.v ,VA*v^ .V.' fr&Ci* ß Joan Perez Lazarragakoren testu zati bat (1567-1602) Fragmento de un texto de Juan Perez de Lazarraga (1567-1602) Fragment of a text by Juan Perez de Lazarraga (1567-1602) euskararen jatorriaz ere hipotesirik bitxienak garatu izan dira historian zehar. Euskaraz idatziriko lehen testu luzeak XVI. mende-koak dira. Lehenago, glosa laburrak agertu dira (XI. mendekoak), kantu batzuetako pasarteak, iruzkinak, adierazpen solteak eta beste hizkuntza batzuetan idatziriko testuetan sarturiko hiztegiak. 1545ean, Bernart Etxeparek Linguae Vasconum Primitiae ar-gitaratu zuen, euskarazko lehen liburua. Urte batzuk geroago, 1571n, Joanes Leizarragak Testamentu Be-rriari egin zion euskarazko itzulpena kaleratu zuen. XVI. mendeko beste testu bat (1567-1602koa) berriki aurkitu da: Joan Perez Lazarragakoren narrazio eta olerkiak biltzen dituena, hain zuzen ere. Garai har- taz geroztik, euskarak, euskalki batean edo bestean, tradizio literario etengabea landu du. Azken aldian, hizkuntza literario edo estandarra (euskara batua) sortzeko prozesuagatik beragatik abiadura bizia har-tu du. Euskaltzaindiak 1968an ezarri zituen Euskara Batuaren oinarriak. Hizkuntza estandarizatua admi-nistrazioan, hezkuntza sisteman, hedabideetan eta, oro har, literaturan erabiltzen da gaur egun. Hiz-kuntzaren batasuna funtsezkoa da edozein tradizio-tan kultura garatzeko eta giltzarri bat izan da euskara berreskuratzeko prozesuan. Datu bat aski izan daite-ke hori frogatzeko: 1968an 41 liburu argitaratu ziren euskaraz eta 2010ean 2.023 (euskara eta gaztelaniaz-ko liburu elebidunak barne). centenar de lenguas aisladas, entre las que pueden citarse el ainu al norte de Japon, el burushaski en Pakistan, el kusunda en el Nepal, el zuni en Nuevo Mexico, el nihali o nahali en la India, el sandawe en Tanzania el kutenai en Canada y en los estados de Idaho y Montana (EE. UU.), y el coreano. Como suele ocurrir con las lenguas que no cabe clasificar en un determinado tronco linguistico, tambien acerca del origen del euskera se han ido sucediendo en la histo-ria hipotesis de lo mas variopintas. Los primeros textos de cierta extension escritos en euskera datan del siglo XVI. Con anterioridad se do-cumentan breves glosas (ya en el siglo XI), cantares fragmentarios, comentarios, expresiones sueltas y vocabularios insertos en textos de otras lenguas. En 1545 Bernart Dechepare publico sus Linguae Vas-conum Primitiae, el primer libro en lengua vasca, mientras que pocos anos despues, en 1571, Joannes Leicarraga dio a conocer su traduccion al euskera del Nuevo Testamento. Es muy reciente el descubri-miento de otro texto del siglo XVI (de 1567-1602) que recoge narraciones y versos de Juan Perez de Lazarraga. Desde aquella epoca, la lengua vasca, en algunas de sus diferentes variedades dialectales, ha conocido una tradicion literaria ininterrumpida, a la que en tiempos modernos ha dado un impulso inne-gable el propio proceso de unificacion de la lengua literaria o estandar (euskara batua), cuyas bases se acordaron en Euskaltzaindia, la Real Academia de la Lengua Vasca, en 1968. La lengua estandarizada es la que se emplea hoy dia en la administracion, el sistema educativo, los medios de comunicacion y la literatura en general. Su fijacion, necesaria en cual-quier tradicion linguistica para el desarrollo cultural, ha resultado crucial en el proceso de revitalizacion del euskera. Baste como dato que, frente a los 41 li-bros publicados en lengua vasca en 1968, en 2010 se alcanzaban los 2.023 (incluyendo los libros bilingues vasco-castellano). New Mexico (USA), Nihali or Nahali in India, Sandawe in Tanzania, Kutenai or Kootenai in Idaho and Montana (USA), and Korean. As is usually the case with languages that cannot be classified in a specific language group, there have been some very colourful hypotheses about the origins of Euskara throughout history. The first extensive texts in Euskara date from the sixteenth century. Prior to this, there is documentary evidence comprising brief notes (already in the eleventh century), fragments of epic songs, commentaries, random expressions and vocabulary appearing in texts in other languages. In 1545 Bernart Dechepare/Etxepare1 published his Linguae Vasconum Primitiae, the first book in the Basque language, while a few years later, in 1571, Joannes Leicarraga/Joanes Leizarraga brought out his translation of the New Testament in Euskara. Recently, another sixteenth-century text (dating from 1567-1602) has been discovered which contains tales and verses by Juan Perez de Lazarraga. Since this time, there has been an uninterrupted literary tradition in the Basque language (in its different dialectal variants). In addition, the language has been greatly helped by the standardisation of a literary language {Euskara Batua or Unified Basque), the bases of which were agreed on by Euskaltzaindia, the Academy of the Basque Language, in 1968. This standardised language is used today in the public administration, educational system, media and literature in general. This standardisation, a necessary development for any language to assist its cultural development, has been crucial in the process of reviving Euskara. One only need cite the example that, in 1968, 41 books were published in the Basque language, while in 2010 this figure was 2,023 (including bilingual Basque-Spanish books). 1 Translator's note: Where there a re different versions of people's names from Basqueland, on the first mention the French/Spanish equivalent followed by the Basque equivalent will be given. Thereafter, only the first equivalent will be used. As regards place names, the French/Spanish and Basque equivalents are noted in all cases, except for the names of the seven Basque provinces and the demonyms derived from them, for which common English forms are always used. Hizkuntzaren egitura Estructura de la lengua Structure of the Language Euskara morfologikoki hizkuntza aglutinatzaile bat da, tipologia ergatibokoa edo aktibokoa (deskriba-tzailearen ikuspegi teorikoaren arabera). Hitzen or-dena neutroan subjektua objektuaren aurretik doa eta objektua aditzaren aurretik (SOV ordena). Haren egitura fonologikoa ez da sobera nahasia. Azken kontu honetatik hasiko gara. Ezaugarri fonologikoak Euskarak bost bokal ditu: /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ (horiei /ij/ gehitzen zaie zubereran). Munduan hedatuen dagoen tipo bokalikoa da. Beraz, euskara batez bes-tekoaren barruan dago. Diptongoekin ez da berdin gertatzen: euskarak bost dauzka (goitik beherakoak deritzenak), /ai/, /ei/, /oi/, /au/ eta /eu/. Horrek no-labaiteko konplexutasuna ematen dio bokalismoari, eskuarki gaztelaniarenaren oso antzekoa denari (ekialdean /ui/ diptongoa ere bada, baina haren era-bilera mugatua da oso). Kontsonanteei dagokienez, euskarak, barietate es-tandarrean, 21 unitate dauzka. Sistemaren oinarriak hauexek dira: aide batetik, ahostun/ahoskabe oposi-zioa (kontsonante ahoskabeak aide batean eta ahos-tunak bestean, baina bakarrik herskarien artean) eta, bestetik, artikulazio moduen zatiketa hirukuna: badaude kontsonante herskariak (/p/, /t/, /k/, /b/, /d/, Igl), frikariak (/s/, /z/, /x/, /j/) eta afrikatuak (/tz/, /ts/, /tx/). Ozenek osatzen dute kontsonantis-moa (sudurkariek eta urkariek, dardarkari bakunen eta anizkunen artean oposizioa dagoela) eta, ekial-deko eskualde batzuetan, aspirazioak (/h/), frikari glotala berau. Oro har, sistema kontsonantikoak ez dauka ezaugarri bereziki deigarririk, salbu eta, agian, fonema frikari eta afrikatuen kopuru handi sama-rrean. Euskararen azentua intentsiboa izan ohi da. Ezin da errazki azaldu zertan datzan, zubereraz izan ezik, eus-kalki horretan azentuazioa finkoa baita, hitzeko azken aurreko silaban. Beste euskalkietan, arau hauek dute La lengua vasca es una lengua morfolögicamente aglutinante, de tipologia ergativa o activa (segün la visiön teörica de quien la describa), con un orden neutro de palabras en el que el Sujeto precede al Objeto y este, al Verbo (orden SOV), y con una es-tructura fonolögica no excesivamente complicada. Empecemos por lo ultimo. Aspectos fonolögicos El euskera cuenta con cinco vocales (a las que se une la vocal /ü/ en el dialecto suletino): /a/, /e/, /i/, /o/, /u/. Es el tipo vocälico mäs extendido en las lenguas del mundo, por lo que, digamos, el euskera estä en la media. No ocurre lo mismo con los diptongos: el euskera tiene cinco (de los llamados descendentes), /ai/, /ei/, /oi/, /au/ y /eu/, lo que aporta cierto grado de complejidad al vocalismo, muy similar, en general, al del castellano (en variedades orientales se registra asimismo el diptongo, muy marginal, /ui/). En cuanto a las consonantes, el euskera, en su va-riedad eständar, presenta un total de 21 unidades. La base del sistema se sustenta en una oposiciön de sonoridad (consonantes sordas vs. sonoras, aunque solo entre las oclusivas) y en una divisiön tripartita de los modos de articulaciön: hay consonantes oclusivas Up/, N, M, /b/, /d/, /g/), fricativas (/s/, /z/, /x/, /j/) y africadas (/tz/, /ts/, /tx/). Completan el consonan-tismo las llamadas sonantes (nasales y liquidas, con oposiciön entre vibrante simple y multiple) y, en algu-nas zonas orientales, la aspiraciön (/h/), que es una fricativa glotal. En conjunto, se trata de un sistema consonäntico que no presenta rasgos excesivamente llamativos, salvo quizä el nümero moderadamente elevado de fonemas fricativos y africados. El acento, en general intensivo, del euskera es un as-pecto que no se pliega bien a descripciones sencillas, a excepciön del dialecto suletino, que presenta acen-tuaciön fija en la penültima silaba de la palabra. En el resto, funcionan estas reglas: a) cuando la rafz de The Basque language is a morphologically agglutinative language. It is an ergative or active language (according to different theorists) with a neutral word order in which Subject precedes Object and Verb (SOV) and a not excessively difficult phonology. Let us begin with this latter point. Phonology There are five vowels in Euskara (with an additional /u/ in the Souletin dialect): /a/, /e/, /i/, /o/, /u/. This is the most typical vowel system in the world, making Euskara an ordinary language in this respect. However, it is a different case as regards diphthongs: There are five so-called diminuendo diphthongs in Euskara -/ai/, /ei/, /oi/, /au/ and /eu/- which lends the language quite a complex vocalism similar in general to that of Castilian (in some eastern varieties there also exists the rare diphthong /ui/). There are twenty-one consonants in standard Euskara. The consonant system is based on a sound distinction (voiceless or voiced consonants, although only among plosives) and a threefold way of pronunciation: plosive (/p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /g/), fricative (hi, 111, /x/, HI) and affricate (/tz/, /ts/, /tx/) consonants. The consonant system is completed by the so-called sonorants (whether nasal or liquid, with a distinction made between the alveolar flap or trap and alveolar trill consonants) and, in some eastern areas, the aspiration /h/, a glottal fricative. Together, this consonant system does not have any especially distinctive features except perhaps the high number of fricative and affricate phonemes. The generally intensive accent of Euskara makes it difficult to describe in simple terms, with the exception of the Souletin dialect, where the accent is on the penultimate syllable. In the remaining dialects there are three rules: a) when word stems are monosyllabic, even though the word itself might have more syllables, the accent is on the first syllable: lurra "the Pedro Axular (1556-1644), euskal letren maisua Pedro de Axular (1556-1644), maestro de las letras vascas Pedro de Axular (1556-1644), master of Basque letters indarra: a) hitzaren erroa monosilabikoa denean, hitzak berak silaba gehiago izanik ere, azentua le-hen silaban doa: lúrra < lurr-a, lúrretan < lurr-etan; b) erroa bisilabikoa bada eta bokalez bukatzen bada, kasu horretan ere lehen silaban doa azentua: mén-di, ore; c) beste kasuetan, silaba anitzetako hitzetan, azentua bigarren silaban doa, ezkerretik eskuinera kontatuta (gizón, gizóna) eta bigarren mailako azen-tu bat gehitu dezakete hitzaren bukaeran, hitzak lau silaba edo gehiago dituenean (gizónarentzát). Ezaugarri morfologikoak Egitura morfologikoaren aldetik, euskara hizkun-tza aglutinatzaileen barruan dago. Hizkuntza talde horretan, morfemen arteko mugak argi eta garbi azaltzen dira eta segmentu morfologikoetan esanahi bana adierazten da. Ezaugarri hori, morfemen arteko bereizketa gardena, euskarari aplikatu dakioke es-kuarki. Hala ere, zenbait alor gramatikaletan, osagai morfologikoen arteko zatiketa eta esanahia duten unitateekiko lotura ez dira hain begi bistakoak. Izen morfológia Euskara genero gramatikalik gabeko hizkuntza da. Haren ezaugarrietako bat da izenen flexio aberatsa: substantiboak, izenordainak eta adjektiboak kasuetan deklinatzen dira. Kasu horiek, deskripzioen ara-bera, 16 edo 18 dira. Egia esan, hamar kasu daude atzizki bakuna dutenak. Horien artean hauexek: ab-solutiboa (etxea, singularrean), ergatiboa (etxeak), datiboa (etxeari), genitiboa (etxearen), instrumenta-la (etxeaz), lokatibo edo inesiboa (etxean), ablatiboa (etxetik), adlatiboa (etxera), lokatibo adnominala (etxeko) eta prolatiboa (etxetzat). Absolutiboaren ukoak partitiboaren erabilera dakar berekin (etxerik ez du). Horren funtzionamendua paradigma numeral mugagabera mugatua dago eta, batzuetan, ez da sisteman egoteko eskubide osoa duen kasutzat hartzen. la palabra es monosilábica, aunque la propia palabra conste de más sílabas, el acento recae en la prime-ra: lúrra 'la tierra' < lurr-a, lúrretan 'en las tierras' < lurr-etan; b) cuando la raíz es bisilábica y termina en vocal, el acento recae también en la primera sílaba: méndi 'montaňa', áte 'puerta'; c) en el resto de casos, las palabras polisílabas acentúan la segunda de sus sílabas contando de izquierda a derecha (gizón 'hom-bre', gizóna 'el hombre') y pueden aňadir un acento secundario en final de palabra cuando esta tiene cua-tro sílabas o más (gizónarentzát 'para el hombre'). Aspectos morfológicos En su estructura morfológica, el euskera entra den-tro del conjunto de las lenguas aglutinantes, aque-llas que indican con claridad las fronteras entre unos morfemas y otros y que expresan un solo significa-do en cada segmento morfológico. Es un rasgo, este de la separación transparente entre morfemas, que puede aplicarse globalmente al euskera, aunque en determinadas parcelas gramaticales la división entre los constituyentes morfológicos y su relación con las unidades de significado no resulta a veces tan clara. Morfológia nominal Lengua carente de género gramatical, el euskera se caracteriza por una rica flexión nominal: los sustan-tivos, pronombres y adjetivos se declinan por casos. El numero de estos, aunque depende de las descrip-ciones, llega a 16 (o incluso a 18). En realidad, puede identificarse un núcleo de diez casos con sufijo simple, entre los que encontramos el absolutivo (en singulár, etxea 'la casa'), el ergativo (etxeak), el dativo (etxea-ri), el genitivo (etxearen), el instrumental (etxeaz), el locativo o inesivo (etxean), el ablativo (etxetik), el ala-tivo (etxera), el locativo adnominal (etxeko) y el pro-lativo (etxetzat). La negación del absolutivo conlleva el uso del partitivo (etxerik ez du 'no tiene casa'), cuyo funcionamiento está limitado al paradigma numeral land" < lurr-a, lurretan "in the lands" < lurr-etan; b) when word stems are disyllabic and end in a vowel, the accent is also on the first syllable: mendi "mountain," ate "door"; and c) in all other cases, in polysyllabic words the accent is on the second syllable from left to right (gizon "man," gizona "the man") and may add a second accent at the end of the word which has four or more syllables (gizonarentzat "for the man"). Morphology As regards its morphological structure, Euskara belongs to the class of agglutinative languages, those that clearly indicate the boundaries among morphemes, and which convey one single meaning in each morphological segment. This feature -the transparent separation of morphemes- may be applied generally to Euskara. However, in certain areas of grammar the division between morphemic components and its relation to the grammatical meaning is not so clear. Nominal morphology Euskara has no grammatical gender and is characterised by a rich nominal inflection (declension): nouns, pronouns and adjectives are declined by case. There are sixteen (or even eighteen) case forms, although this depends on different descriptions. In reality, one can identify a nucleus of ten cases with a simple suffix, amongst which are the absolutive (in singular, etxea "the house"), the ergative (etxeak), the dative (etxeari), the genitive (etxearen), the instrumental (etxeaz), the locative or inessive (etxean), the ablative (etxetik), the allative (etxera), the locative genitive or adnominal locative (etxeko) and the prolative (etxetzat). Negation in the absolutive incorporates the use of the partitive (etxerik ez du "he/she has not got a house"), whose functioning is limited to the indeterminate numeral paradigm and which occasionally is not considered a full part of the system. 14 Manuel Larramendi (1690-1766) Manuel de Larramendi (1690-1766) DIČXIONARIC5" TRILINCUE DEL CASTELLANO, BASCUENC.E, V 1 A T I N. O M O r FL I M F Ft O W AVTIX Larramendiren Hiztegi hirukoitza (1745) Diccionario trilingue de Larramendi (1745) The Trilingual Dictionary, by Larramendi (1745) Atzizki bakuna duten kasuei konposatuak gehitzen zaizkie. Horiek sortzeko, genitiboaren edo adlati-boaren forma ondoren doan beste atzizki batekin konbinatzen da. Kasu konposatu horiek hauexek dira: komitatiboa (etxearekin), direkzionala (etxe-rantz), teliko edo terminatiboa (etxeraino), bene-faktiboa (etxearentzat), kausala (etxearengatik) eta destinatiboa (etxerako). Kasu horietan guztietan, bereizten ahal dira, alde batetik, oinarrizko atziz-kia (genitibo edo adlatiboa) eta, bestetik, berariaz-ko atzizkia. Adibidez, etxe-a-ren-tzat (artikuluari dagokion -a- bat barne) edo etxe-ra-ino. Ikuspegi historikotik, zenbait formaren kasuan, gaur egun duten itxura bi atzizki batzearen ondorio da, aurreko adibideetan bežala, edo paradigmaz kanpoko osa-gaiei esker gorpuztu da, kausalean edo, kasu konpo-satuen artean, lokatibo adnominalean gertatu den moduan. Deklinabidearen kasu lokaletan (lokatiboa, ablatiboa, adlatiboa eta azken honen oinarrian eratzen diren kasu konposatuetan) erreferentzia biziduna duten izenek atzizki osagarri bat erakusten dute (-ga(n)-), gehienetan genitiboarekin konbinatuta agertzen dena: ablatiboaren kasuan honako forma hauek konpara daitezke, etxe-tik eta gizon-a-ren-gan-dik, edo lokatiboaren kasuan beste hauek, etxe-a-n eta gizon-a-ren-gan. Euskarazko deklinabide sistemak hiru forma edo paradigma talde dauzka: bat singularrerako, beste bat pluralerako eta beste bat deklinabide muga-gaberako, hots, artikulurik ez daukan eta, numero gramatikalari dagokionez, indiferentea den ho-rretarako (ikus bedi lagin hau liburu substantibo-rako): Kasua/Numeroa Singularra Plurala Mugagabea Absolutiboa liburu-a-0 liburu-ak liburu-0 Ergatiboa liburu-a-k liburu-e-k liburu-k Datiboa liburu-a-ri liburu-e-i liburu-ri Genitiboa liburu-a-ren liburu-e-n liburu-ren Lokatiboa liburu-a-n liburu-e-ta-n liburu-tan indeterminado y que en ocasiones no es considerado un caso de pleno derecho en el sistema. A los casos con sufijo simple se les aňaden los com-puestos, basados en la combinación de la forma de genitivo o alativo con otro sufijo postpuesto: esos casos compuestos son el comitativo (etxearekin), el direccional (etxerantz), el télico o terminativo (etxe-raino), el benefactivo (etxearentzat), el causal (etxea-rengatik) y el destinativo (etxerako). En todos ellos puede segmentarse, por una parte, el sufijo base (genitivo o alativo), y, por otra, el sufijo especifico, como en etxe-a-ren-tzat 'para la casa' (con una -a- corres-pondiente al artículo) o en etxe-ra-ino 'hasta la casa'. Desde el punto de vista histórico, más de una forma presenta un origen claramente secundario, debido a la union de dos sufijos, como en los casos anteriores, o a la incorporación de elementos externos al paradigma flexivo, como en el causal o incluso, entre los casos simples, el locativo adnominal. En los casos locales de la declinación (locativo, ablati-vo, alativo y los compuestos que se construyen sobre este ultimo) los sustantivos de referenda animada contienen un segmento adicional (-ga(n)-), que apa-rece combinado casi siempre con la forma de genitivo: a este respecto pueden compararse las formas de ablativo etxe-tik 'desde la casa' y gizon-a-ren-gan-dik 'de parte del hombre' o las de locativo etxe-a-n 'en casa' y gizon-a-ren-gan 'en el hombre'. El sistema de la declinación en euskera contiene tres grupos de formas o paradigmas: uno para el singular, otro para el plural y un tercero para la declinación in-determinada, aquella que no incluye al artículo y que es indiferente con respecto al numero gramatical (véa-se la siguiente muestra para elsustantivo/ZĎuru 'libro'): Caso/Número Singular Plural Indeterminado Absolutivo liburu-a-0 liburu-ak liburu-0 Ergativo liburu-a-k liburu-e-k liburu-k Dativo liburu-a-ri liburu-e-i liburu-ri Genitivo liburu-a-ren liburu-e-n liburu-ren Locativo liburu-a-n liburu-e-ta-n liburu-tan Besides this nucleus of cases with a simple suffix, there are compound cases, based on the combination of the genitive or allative form with another postpositional suffix: those compound cases are the comitative (etxearekin), the directional (etxerantz), the telic orterminative (etxeraino), the ben-efactive (etxearentzat), the causal (etxearengatik) and the destinative (etxerako). All of them can be divided up by, on the one hand, the base suffix (genitive or allative), and, on the other, the specific suffix, such as etxe-a-ren-tzat "for the house" (with an -a- which indicates the article) or etxe-ra-ino "up to the house." From a historical point of view, more than one of these forms is clearly secondary, due to the joining of two suffixes, as in the previous cases, or the incorporation of external elements into the flexible paradigm, as in the causal or even (in simple cases) the locative genitive or adnominal locative. In local cases of declension (locative, ablative, allative and the compounds deriving from the latter) animate nouns have an additional element (-ga(n)-), which almost always appears with the genitive form: in this regard, one can compare the ablative forms etxe-tik "from the house" and gizon-a-ren-gan-dik "from the place of the man" or "on behalf of the man" or those of the locative etxe-a-n "in the house" and gizon-a-ren-gan "in the man." The declension system in Euskara has three groups of forms or paradigms: one for the singular, another for the plural, and a third for the indeterminate declension, which does not include the article and is indistinct as regards grammatical number (see the following example for the noun liburu "book"). Case/Number Singular Plural Indeterminate Absolutive liburu-a-0 liburu-ak liburu-0 Ergative liburu-a-k liburu-e-k liburu-k Dative liburu-a-ri liburu-e-i liburu-ri Genitive liburu-a-ren liburu-e-n liburu-ren Locative liburu-a-n liburu-e-ta-n liburu-tan 16 Euskaltzaindiaren gramatika (1991) Gramática de la Real Academia de la Lengua Vasca (1991) Grammar of the Royal Academy of the Basque Language/Euskaltzaindia (1991) EU SK A L GRAMATIKA limn urratsak-1 Euskarazko deklinabidea erabiltzen deneko mo-duaren funtsezko ezaugarri bat haren izaera sintag-matikoa da, alegia, kasua markatzen duen atzizkia sintagma edo talde nominalaren azken osagaiari ge-hitzen zaio, ez osatzen duten guztiei: liburu-an irakurri zuen, liburu har-tan irakurri zuen, liburu erosi berri-an irakurri zuen. Berezitasun hori numero plurál a re n adierazpenera ere zabaltzen da: sintagmako azken kidea bakarrik agertzen da markaturik plurál gisa: liburu berri-ak, liburu berri hori-ek. Euskarazko deklinabidearen erabileraren běste bereizgarri bat, hizkuntza aglutinatzaileetan gertatu ohi dena, forma nominaletan desinentzien markak metatzeko aukera da (elipsiaren ondorio gisa): lagun-a-ren-e-tik, geni-tiboko -ren- atzizkia eta ablatiboko -tik atzizkia me-taturik. Aditz morfológia Euskarazko aditzaren morfológia konplexuagoa da izenarena baino. Kategória unibertsalak ez ezik (ten-pusa, aspektua, modua, numeroa eta pertsona), eus-karaz forma sistema jori bat dago: aditz batzuetan (dozena bat, aditz laguntzaileak barne) forma anali-tiko edo perifrastikoak (eramaten dut), aide batetik, eta, bestetik, forma sintetikoak (daramat, eraman aditz berekoa) bereizten dira; horrez gain, konjuga-zio orokor bat dago, pluripertsonala deritzona, non aditzaren ekintzan diharduen edo parte hartzen duen bakoitzarentzat markak ageri baitira; eta gaine-ra konjugazio alokutibo bat ere bada, formak modu batean edo bestean osatzerakoan entzulearen sexua kontuan hartzen duena. Forma sintetikoen bidez, aspektuaren esanahi pro-gresiboa adierazten da, forma perifrastikoen esanahi puntualaren kontrakoa: dator aide batetik eta etor-tzen da bestetik, darama aide batetik, eramaten du bestetik (aditz estatiboetan, ordea, erlazio hori ez da gertatzen: daki, dakusa). Adibide hauetan ikus daitekeenez, forma perifrastikoen aditz laguntzai-lea (da/du) aldatzen ahal da, eta aditzaren izaera Una característica esencial del modo en que se em-plea la declinación en euskera es su carácter sin-tagmático, esto es, el sufij'o que marca el caso se aňade al ultimo constituyente del sintagma o grupo nominal, no a todos los que lo conforman: liburu-an irakurrizuen 'lo leyó en el libro', liburu har-tan irakurri zuen 'lo leyó en aquel libro', liburu erosi berri-an irakurri zuen 'lo leyó en el libro reden comprado'. Esta particularidad se extiende igualmente a la ex-presión del numero plurál: solo el ultimo miembro del sintagma aparece marcado como plural: liburu berri-ak 'los libros nuevos', liburu berri hori-ek 'esos libros nuevos'. Otro rasgo caracteristico del uso de la declinación vasca, frecuente en las lenguas aglu-tinantes, es la acumulación de marcas desinenciales en las formas nominales (como resultado de elipsis): lagun-a-ren-e-tik 'desde el/la del amigo', con sufij'o -ren- de genitivo y -tik de ablativo. Morfológia verbal La morfológia verbal del euskera es más compleja que la nominal. A la expresión de categorías universales como el tiempo, el aspecto, el modo, el numero y la persona la lengua vasca aňade un prolijo engra-naje formal que incluye una oposición morfológica, restringida actualmente a una docena de verbos (in-cluidos los auxiliares), entre formas analíticas o pe-rifrásticas (eramaten dut 'llevo'), por un lado, y formas sintéticas (daramat 'estoy llevando', del mismo verbo eraman 'Nevar), por otro; una conjugación lla-mada pluripersonal caracterizada por la presencia de marcas para cada uno de los actantes o participantes en la acción verbal; y una conjugación alocutiva que tiene en cuenta el sexo del oyente a la hora de confi-gurar de una manera u otra sus formas. Mediante las formas sintéticas se expresa un signi-ficado aspectual progresivo, opuesto al significado puntual de las formas perifásticas: dator 'está vinien-do' frente a etortzen da 'viene', darama 'está llevando' frente a eramaten du 'lleva' (en verbos estativos, One key feature of declension in Euskara is its syntag-matic nature. In other words, the suffix which marks the case is added only to the last component of the syntagm or noun phrase rather than to all of them: liburu-an irakurri zuen "he/she read it in the book," liburu har-tan irakurri zuen "he/she read it in that book," liburu erosi berri-an irakurri zuen "he/she read it in the recently purchased book." This trait is also a feature of expressing plural numbers, where only the last part of the syntagm takes on a plural marker: liburu berri-ak "the new books," liburu berri hori-ek "those new books." Another characteristic feature of the use of Basque declension, and one typical in agglutinative languages, is the accumulation of case markers in nominal forms (as a result of ellipsis): lagun-a-ren-e-tik "from that of the friend," with the suffix -ren- from the genitive and -tik from the ablative. Verbal morphology Verbal morphology is more complex than nominal morphology in Euskara. In addition to the universal categories of tense, aspect, mood, number and person, the Basque language also includes a meticulous formal gear which includes, though only in a dozen verbs (amongst them, auxiliary verbs), a morphological contrast between, on the one hand, analytical or periphrastic forms (eramaten dut "I take") and, on the other, synthetic forms (daramat "I am taking," from the same verb eraman "to take"); a general pluripersonal conjunction characterised by markers for each actor or participant in verbal activity; and an allocutive conjunction that takes the gender of the listener into account when constructing its forms in one way or another. Progressive aspectual meaning is expressed through synthetic forms, in contrast to the fixed meaning of periphrastic forms: dator "he/she is coming" as opposed to etortzen da "he/she comes," darama "he/ she is bringing (something)" as opposed to eramaten du "he/she brings (something)" (although this is not Euskal aditz batua (1979) Libro de conjugaciones verbales en vascuence unificado (1979) Book of verb conjugations in Unified Basque (1979) semantikoaren arabera benetan aldatzen: aditza iragangaitzen taldekoa bada (edo, höbe, adituek "inakusatiboak" deitzen dieten horretakoa) lagun-tzaileak izan-eko formak hartzen ditu. Aitzitik, aditza iragankorra bada edo iragangaitza baina aktiboa bada, laguntzailea *edun paradigmatik hartzen da (forma hori ez dago dokumentatua, horregatik izar-txo batekin markatzen da): izan *edun Orainaldia Lehenaldia Orainaldia Lehenaldia 1. P. sr. naiz nintzen dut nuen 2. P. Sfi. zara zinen duzu zenuen 3. P. ss. da zen du zuen 1. P. pi. aara ainen duau aenuen 2. P. pi. zarete zineten duzue zenuten 3. P. pi. dira ziren dute zu ten *edun-et\k datorren laguntzailearekin osaturiko aditz-multzoetako subjektuek ergatiboaren marka daukate (-k singularrean). Esan den bezala, ezauga-rri hori egitura iragankorrei (Anek liburua irakurri du) ez ezik, esanahi aktiboko egitura iragangaitzek osaturiko azpitalde txiki bati ere badagokio (Anek ondo dantzatzen du, emanaldiak luze iraun du). Horregatik, egile batek baino gehiagok pentsatzen du euska-ra ez dela zehazki hizkuntza ergatibo bat, kontzeptua ezaugarri morfologiko eta sintaktikoetatik abiaturik definitu ohi den moduan, egitura aktiboko hizkuntza bat baizik. Konjugazio edo aditz komunztadura pluripertsonalak adizki bakar batean partaide batzuk biltzen ahal ditu: subjektua, osagarri zuzena (gehienetan, markatu gäbe) eta zeharkako osagarria. Darama adizkia da-ramakio adizkiarekin alderatuz gero, berehala atze-maten da ekintzako hirugarren partaidea, zeharkako osagaiarena egiten dueňa. Ikus ditzagun beste adibi-de batzuk: ekarri d-i-da-zu: laßuntzaileko d- orainaldiaren adiera-zlea da, -/- artizki bat da, -da- sinBularreko lehen pertsona-ren adierazlea eta -ztvsinBularreko biBarren pertsonarena. sin embargo, este relación no se da: daki 'sabe', dakusa 've'). Como puede observarse en estos ejem-plos, el verbo auxiliar de las formas perifrásticas (da/ du) puede variar, y lo hace en función del carácter semántico del verbo: si el verbo pertenece al grupo de los intransitivos (o, más bien, de aquellos que los especialistas llaman inacusativos) el auxiliar toma las formas de izan, mientras que si el verbo es transitivo o bien intransitivo pero activo, el auxiliar correspon-diente procede del paradigma de *edun (forma no atestiguada, por eso se marca con un asterisco): izan *edun Presente Pretérito Presente Pretérito li P. sg. naiz nintzen dut nuen 2i P. sb. zara zinen duzu zenuen 3i P. sg. da zen du zuen li P. pl. aara ainen duau aenuen 2i P. pl. zarete zineten duzue zenuten 3i P. pl. dira ziren dute zuten Los sujetos de los complejos verbales con auxiliar pro-cedente de *edun presentan marca de ergativo (-k en singular). Como se ha indicado, este rasgo no es ex-clusivo de estructuras transitivas como Anek liburua irakurri du Äne ha leído el libra', sino que se extiende a su vez a un pequeňo subgrupo de estructuras intran-sitivas de significado activo: Anek ondo dantzatzen du 'Ane baila bien', emanaldiakluzeiraun du 'la sesión ha durado mucho'. Por esta razón, más de un autor con-sidera que el euskera no es estrictamente una lengua ergativa, tal y como este concepto suele ser definido a partir de rasgos tanto morfológicos como sintácticos, sino más bien una lengua de estructura activa. La conjugación o concordancia verbal pluripersonal puede integrar en una sola forma a varios participan-tes: el sujeto, el complemento directo (generalmente no marcado) y el complemento indirecto. Cuando se compara una forma como darama 'Neva (algo)' con daramakio 'le Neva (algo)', enseguida se aprecia la di-ferente sustancia morfológica que acarrea la adición the case in stative verbs: daki "he/she knows (something)," dakusa "he/she sees (something)"). As one can see from these examples, the auxiliary verb in periphrastic forms (da/du) may vary, and it does so in terms of the semantic nature of the verb: if the verb belongs to the intransitive group (or, rather, to what specialists term unaccusative verbs), the auxiliary takes the izan form, while if the verb is transitive (or intransitive yet active), the corresponding auxiliary comes from the *edun paradigm (a non attested form, hence the asterisk). izan *edun Present Past Present Past 1st Person SinK- naiz nintzen dut nuen 2nd Person SinK. zara zinen duzu zenuen 3rd Person SinK- da zen du zuen 1st Person Plural aara ainen duau aenuen 2nd Person Plural zarete zineten duzue zenuten 3rd Person Plural dira ziren dute zuten Subjects of verbal complexes with an auxiliary from *edun take on an ergative marker (-k in singular). As noted, this feature is not exclusive to transitive structures -such as Anek liburua irakurri du "Ane has read the book"- but also extends to a small subgroup of intransitive structures with an active meaning: Anek ondo dantzatzen du "Ane dances well," emanaldiak luze iraun du "the session has lasted a long time." For this reason, several authors consider Euskara not strictly an ergative language -in the way this concept is usually defined on the basis of both morphological and syntactic features-but, rather, a language with an active structure. Conjugation or pluripersonal verbal agreement can integrate several participants in one single verbal form: subject, direct object (generally not marked) and indirect object. When one compares a form like darama "he/she is taking (something)" with daramakio "he/she is taking (something) to him/her," one immediately appreciates the difference that the addition of a third participant in the activity -functioning 20 Resurreccion Maria Azkue Resurrección Maria de Azkue (1864-1951) R.M. Azkueren Euskara-gaztelania-frantsesa hiztegia (1905) Diccionario vasco-espaňol-francés de R.M. de Azkue (1905) The Basque-Spanish-French Dictionary, by R.M. de Azkue (1905) ekarri d-i-o-zu: laguntzaileko d- orainaldiaren adie-razlea da, -/- artizki bat da, -o- singularreko hirugarren pertsonaren adierazlea eta -zu singularreko bigarren per-tsonarena. ekarri d-i-gu-te: laguntzaileko d- orainaldiaren adierazlea da, -/- artizki bat da, -gu- pluraleko lehen pertsonaren adierazlea eta -te pluraleko hirugarren pertsonarena. ekarri z-i-z-ki-gu-te-n: laguntzaileko z- lehenaldiaren adierazlea da, -/- artizki bat da, -z- pluralaren adieraz-ea, -ki- běste artizki bat (datibozko markarekin lotua), -gu- pluraleko lehen pertsonaren adierazlea, -te- pluraleko hirugarren pertsonarena eta -n lehenaldiaren marka da. Adizkiak, bereziki konjugazio pluripertsonalaren barman, oso modu ikusgarrian zailtzen ahal dira, adibide hauek frogatu bezala (egiazko kasuak dira, baina gutxi erabiliak): ziezazkiguketen, z-ieza-z-ki-gu-ke-te-n mor-femetan zatitua, edo generamazkionan (emakume bati hitz egiten zaionean), ge-ne-ram(a)-z-ki-o-na-n morfemetan zatitua. Azkenik, konjugazio alokutiboak solaskidearen sexuaren arabera bereizten diren adizki-paradigmak biltzen ditu. Adizki horiek orokorrei buruz diferen-teak dira, ez bakarrik hizlariak espresuki bere solas-kidea aipatzen duenean (ikusi duk (mask.), ikusi dun (fem.), hori běste aditz pertsona bati bailegokioke, baizik eta solaskideak ekintzan parte hartzen ez duenean ere bai: liburu hau irakurri diat (gizon bati hitz egiten zaionean), liburu hau irakurri dinat (emakume bati hitz egiten zaionean); adizki markatugabea, solasaldiaren erreferentziarik egiten ez dueňa, liburu hau irakurri dut esaldian dago. Forma berezi hauen erabilera harreman eta egoera jakin batzue-tara mugatua dago: erabiltzen den barietateetan, konjugazio alokutiboa arrunta da anai-arreben ar-tean eta adin beretsuko lagun minen artean, ohikoa-goa, dena den, gizonezkoen artean emakumezkoen artean eta harreman mistoetan baino. Bestelako egoeretan forma alokutiboen erabilera urria da, edo ez da gertatzen. de un tercer participante en la acciön, el que actua como complemento indirecto. Veamos algunos otros ejemplos: ekarri d-i-da-zu 'me lo has traido': en el auxiliar d- indica presente, -/- es un interfijo, -da- indica 'me' y -zu 'tu' ekarri d-i-o-zu 'se lo has traido': en el auxiliar d- indica presente, -i- es un interfijo, -o- indica 'se' y -zu 'tu' ekarri d-i-gu-te 'nos lo han traido': en el auxiliar d- indica presente, -i- es un interfijo, -gu- indica 'nos' y -te 'ellos' ekarri z-i-zki-gu-te-n 'nos los trajeron': en el auxiliar z-indica preterito, -i- es un interfijo, -z- indica plural, -ki- es otro interfijo (relacionado con la marca de dativo), -gu- indica 'nos', -te- 'ellos' y -n es marca de preterito. Las formas verbales, en especial dentro de la con-jugaciön pluripersonal, pueden llegar a complicarse hasta extremos espectaculares, como muestran las siguientes formas (reales, aunque poco empleadas): ziezazkiguketen 'nos los podrfan haber', con una division morfolögica z-ieza-z-ki-gu-ke-te-n, o genera-mazkionan 'se los lleväbamos (interlocutor fem.)', con una division ge-ne-ram(a)-z-ki-o-na-n. Por ultimo, la llamada conjugaciön alocutiva inclu-ye paradigmas diferenciados de formas con arreglo al sexo del interlocutor. Esas formas contrastan con las generales no solo cuando el hablante menciona expresamente a su interlocutor (ikusi duk 'has visto (masc.)', ikusi dun 'has visto (fem.)' (en lo que serfa mäs bien una referenda a una personal verbal dis-tinta), sino tambien en construcciones en las que el interlocutor no participa en la acciön: liburu hau irakurri diat 'he lefdo este libra (interlocutor masc.)', liburu hau irakurri dinat 'he lefdo este libro (interlocutor fern.)'; la forma no marcada, sin referenda al interlocutor, se encuentra en la oraciön (equivalen-te salvo en este aspecto a las anteriores) liburu hau irakurri dut 'he lefdo este libra'. El uso de estas formas especfficas se limita a situaciones y relaciones concretas: en aquellas variedades en que se emplea, la conjugaciön alocutiva es comün entre hermanos y entre amigos fntimos de edad similar, mucho mäs frecuente en este caso entre hombres que entre mu- as an indirect object- brings. Let us consider some more examples: ekarri d-i-da-zu "you have brought it to me": in the auxiliary d- indicates the present, -i- is an interfix, -da- indicates "me" and -zu "you." ekarri d-i-o-zu "you have brought it to him/her": in the auxiliary d- indicates the present, -i- is an interfix, -o- indicates "him/her" and -zu "you." ekarri d-i-gu-te "they have brought it to us": in the auxiliary d- indicates the present, -i- is an interfix, -gu- indicates "us" and -te "they." ekarri z-i-z-ki-gu-te-n "they brought them to us": in the auxiliary z- indicates the past, -i- is an interfix, -z- indicates plural, -ki- is another interfix or extra morph (called dative flag), -gu- indicates "us", -te indicates "they", and -n is the past suffix. Verbal forms, especially in the pluripersonal form, can be extremely complex, as demonstrated by the following (authentic yet rarely used) examples: ziezazkiguketen "they could have (done it) for us," divided morphologically into z-ieza-z-ki-gu-ke-te-n; and generamazkionan "we were taking them to her" (feminine interlocutor), divided morphologically into ge-ne-ram(a)-z-ki-o-na-n. Finally, the so-called allocutive conjunction contains different form paradigms according to the sex/gender of the interlocutor. These forms differ from more general forms not just when the speaker specifically mentions the interlocutor (ikusi duk "you have seen" (masculine), ikusi dun "you have seen" (feminine) -in what would be more akin to a distinct personal verb- but also in constructions where the interlocutor does not participate in the activity: liburu hau irakurri diat "I have read this book" (male interlocutor), liburu hau irakurri dinat "I have read this book" (female interlocutor). The non-marked form, without reference to the interlocutor, is found in the clause (equivalent, except in this aspect, to those above) liburu hau irakurri dut "I have read this book." Use of these specific forms is limited to particular situations and relations: in those variations in which it is used, Orotariko Euskal Hiztegiaren liburuki bat (1987-2005), Koldo Mitxelenaren obra magna Un tomo del Diccionario General Vasco (1987-2005), obra magna de Luis Michelena A volume of the General Basque Dictionary (1987-2005), Luis Michelena's obra magna Ezaugarri sintaktikoak Euskaraz, hitzen ordena SOV (Subjektua-Objektua-Aditza) izan ohi da, marka ergatiboa duten hizkun-tzetan oso zabaldua dagoena. Hala ere, euskarak malgutasun sintaktiko nabarmena du. Esaldien mailako ordenarik ohikoena (Jonek{s] auto berria{0] erosi du{Vj) izenen eta postposizioen arteko harrema-narekin bat dator (euskaraz ez dago preposiziorik): aulkiaren atzean, iritzi horren aurka. Gaztelaniatik harturiko preposizioak, euskarak onartu eta gero, běste postposizioak bezala portatzen dira: iritzi horren kontra. Izen sintagmaren eta haren genitibozko osagarriaren arteko ordena (aitaren etxea) bat dator tipologikoki hitzen oinarrizko ordenarekin. Gauza bera esan daiteke egitura konparatiboez: hauetan, konparazioaren bigarren osagaia adjektiboaren -hau dagokion graduan- aurretik agertzen da (zu baino gazteagoa). Mendeko esaldi erlatibodunak laguntzen duten substantiboaren aurretik joan ohi dira ([erosi be-rri dudán] liburua). Hala ere, hori ez da modu bakarra klausula erlatibodunak sortzeko: maila batzuetan zeina izenordaina erabiltzen da, erro-mantzearen egituraren antzera, hots, erlatiboa substantiboaren ondoren. Gaurdaino ia-ia iraun ez duten eraikuntza zaharretan, erlatiboa erreferen-tearen atzetik ere bazihoan, hala nola: monument ageri eztiradenak bezala zarete (Leizarraga, 1571, Lukas XI, 44). Joskera hori oraingoarekin al-deratzen ahal da (ageri ez diren{Rel] monumentuak bezala(koak) zarete). Barne erlatiboko klausulak dira, seguru asko. Horrenbestez, euskarak izan li-tezkeen aukera tipologiko guztiak dauzka mendeko esaldi erlatiboak osatzeko. Ezaugarri lexikoak Euskararen lexikoa hizkuntzaz gutxien ezagutzen den kontuetako bat da eta horrek bide eman die balizko iritzi etimologiko guztiei, fundamentuarekin jeres y que en relaciones mixtas. En otras circunstan-cias su empleo es raro o practicamente nulo. Aspectos sintacticos El orden de palabras en euskera sigue en general el esquema SOV (Sujeto-Objeto-Verbo), muy extendido en las lenguas con marca ergativa, aunque es cierto que el euskera disfruta de una notable flexibilidad sintactica. El orden mas comun en el nivel oracional (Maitek{s] auto berria erosi du{v] 'Maite se ha com-prado un coche nuevo ) se halla en correspondencia con la relacion que existe entre nombres y postposi-ciones (no hay en euskera preposiciones): aulkiaren atzean 'detras de la silla', iritzi horren aurka 'contra esa opinion'. Incluso las preposiciones que el euskera ha tornado prestadas del espanol se comportan, una vez adoptadas, como el resto de las postposiciones: iritzi horren kontra 'contra esa opinion'. El orden re-lativo del nucleo del sintagma nominal y su comple-mento genitivo (aitaren etxea 'la casa del padre'), asi como el que caracteriza a las estructuras compara-tivas, donde el segundo termino de la comparacion antecede al adjetivo en el grado correspondiente (zu baino gazteagoa 'mas joven que tu'), resultan con-gruentes con el orden basico de palabras. Las oraciones subordinadas de relativo anteceden comunmente al sustantivo al que modifican ([erosi berri dudan]{Rel] liburua 'el libra que acabo de com-prar'), aunque esta no es la unica manera de confor-mar clausulas de relativo: en algunas variedades se utiliza el pronombre zeina 'el cual' dentro de una es-tructura muy similar a la romance, con relativo post-puesto al sustantivo. En construcciones antiguas, que han tenido escasa continuidad en epoca moderna, el relativo tambien sucedia al referente, como en monument ageri eztiradenak{Rel] bezala zarete (Leicarra-ga, 1571, Lucas XI, 44) 'sois como los sepulcros que no se ven' (estructura que se puede comparar con la actual ageri ez diren monumentuak bezala(koak) the allocutive conjugation is typical amongst siblings or amongst close friends of a similar age, and is far more typical amongst men than amongst women or in mixed relationships. In other circumstances, its use is rare or practically non-existent. Syntax Word order in Euskara generally follows the SOV (Subject-Object-Verb) scheme typical of languages with an ergative marker, although it is also true that Euskara enjoys substantial syntactic flexibility. The most typical order in clauses -Maitek{s] auto berria{0] erosi du{v] "Maite has bought a new car"- corresponds to the relationship that exists between nouns and postpositions (there are no prepositions in Euskara): aulkiaren atzean "behind the chair," iritzi horren aurka "against that opinion." Even prepositions which Euskara has borrowed from Spanish behave, once embraced, like postpositions: iritzi horren kontra "against that opinion." The relative order of the core of the noun phrase and its genitive complement (aitaren etxea "the father's house"), as well as that which characterises comparative structures, where the second term of the comparison precedes the adjective in the corresponding level (zu baino gazteagoa "younger than you"), are consistent with the basic word order. Subordinate relative clauses usually precede the noun they modify: erosi berri dudan{Rel] liburua "the book I have just bought." However, this is not the only means of constructing a relative clause. In some varieties the pronoun zeina ("that" or "which") is used in a structure very similar to that of Romance, with the relative pronoun placed after the noun as a postposition. In older constructions which barely survive to this day the relative also occurs after the referent, as in the example monument ageri eztiradenak{Rel] bezala zarete (Leicarraga, 1571, Luke XI, 44) "ye are as graves which appear not" (a structure that might be compared to the current ageri ez Euskaltzaindiaren webgunea / Web de Euskaltzaindia / Euskaltzaindia website edo gabe. Zoritxarrez, azken hauek izan dira nagusi historian zehar. Badakigu euskara latinezko eta erro-mantzezko hitzez elikatu dela lotsarik gabe. Mailegu batzuk begi bistakoak dira (bake < lat. pace(m), oho-re < lat. (h)onore(m), liburu < lat. libru(m), herren, herrenka < esp. renco, rengo), baina beste batzuk ez hainbeste (aizkora < lat. asciola, begiratu < lat. vigilare, biao < lat. meridianu(m), aitortu < aragoie-ra zaharreko aytorgar). Askoz gutxiago izanik ere, litekeena da antzinako hizkuntza zeltetatik hartu-riko lexikoa ere izatea (mando, gori, maite, agian izokin, baina azken hitz horren jatorria latin beran-tiarreko esocina izan daiteke, Asturietako esguin 'izokin gaztea' kide izan dezakeena) eta germaniar hizkuntzetatik ere bai (agian urki). Arabieratik har-turiko hitzak ere badaude (alkandora, azoka, gutun, ar. kutub 'liburuak'), baina gehienak erromantzeak iragazirik etorri dira. Ondare-lexikoari dagokionez, oso gutxi dakigu ze-hazki. Hala ere, gaur egungo ikerketek (Joseba A. Lakarraren eskutik) adierazten dute, antza, jatorriz-ko lexikoaren multzoaren muina erro laburretan, monosilabikoetan, oinarritzen zela eta, hortik abia-turik, hizkuntzaren bilakaeraren ondorengo urratse-tan, bi silaba edo gehiagoko erroak sortuz Joan zi-rela. Euskarak hiztegi etimologiko on baten premia gorria du. zarete). Podrfa tratarse de clausulas de relativo in-terno, con lo que el euskera presenta practicamente todas las opciones tipologicas posibles para formar oraciones subordinadas relativas. Aspectos lexicos El lexico del euskera es uno de los aspectos menos co-nocidos de la lengua y, por ello mismo, ha dado pie a todo tipo de suposiciones etimologicas, mejor o peor fundadas, aunque, lamentablemente, han sido estas segundas las que han abundado a lo largo de la his-toria. Sabemos con seguridad que la lengua vasca se ha nutrido generosamente de palabras latinas y romances, algunas claramente reconocibles (bake 'paz' < lat. pace(m), ohore 'honor' < lat. (h)onore(m), liburu 'libro' < lat. libru(m), herren 'cojo', herrenka 'cojeando' < esp. renco, rengo), otras no tanto (aizkora 'hacha' < lat. asciola, begiratu 'mirar' < lat. vigilare, biao 'siesta' < lat. meridianu(m), aitortu 'reconocer' < aragones ant. aytorgar). Es posible que haya, aunque en infinita menor medida, lexico procedente de antiguas lenguas celtas (mando 'mulo', gori 'candente', maite 'querido', tal vez izokin 'salmon', aunque este ultimo termino puede provenir del latfn tardio esocina, reflejado pro-bablemente en la voz asturiana esguin 'salmon joven') y tambien germanicas (quiza urki 'abedul'). Hay asi-mismo palabras de origen arabe (alkandora 'camisa', azoka 'mercado', gutun 'carta', del ar. kutub 'libros'), que lleganan en general a traves del filtro romance. Acerca del lexico patrimonial es muy poco lo que se sabe a ciencia cierta, aunque las investigaciones mas recientes (debidas a Joseba A. Lakarra) parecen apuntar a un nucleo de acervo lexico originario ba-sado en rafces breves, monosflabas, a partir de las cuales, en etapas posteriores de evolucion de la lengua, se fueron creando rafces de dos y mas sflabas. La elaboracion de un buen diccionario etimologico de la lengua vasca es una de las tareas que han de desarrollarse en el futuro mas inmediato. diren{Reli monumentuak bezala(koak) zarete). This is most likely the case of an internally-headed relative clause, so Euskara uses through every possible typological option to make relative subordinate clauses. Lexicon The lexicon of Euskara is one of the least known dimensions of the language and, for that very reason, has given rise to all kinds of etymological conjecture of varying degrees of quality (although, unfortunately, mainly poor throughout history). We know for sure that the Basque language has drawn generously from Latin and Romance words. Some of these are clearly recognisable: bake "peace" < Lat. pace(m), ohore "honour" < Lat. (h)onore(m), liburu "book" < Lat. libru(m), herren "limp," herrenka "limping" < Sp. renco, rengo. Others are less obvious: aizkora "axe" < Lat. asciola, begiratu "to look at" < Lat. vigilare, biao "nap" < Lat. meridianum, aitortu "acknowledge" < Old Aragonese aytorgar. Some vocabulary, although not much, may have been borrowed from ancient Celtic languages: mando "mule," gori "red-hot" or "incandescent," maite "beloved," perhaps izokin "salmon," although the latter may be directly traced back to the Vulgar Latin word esocina, probably reflected in the Asturian term esguin "young salmon"; a similar limited number of words may come from ancient Germanic languages, such as urki "birch tree." There are also words of Arabic origin -alkandora "shirt," azoka "market," and gutun "letter," from the Ar. kutub-which would have arrived via the filter of Romance. As regards native words very little is known accurately, although the most recent research (by Joseba A. Lakarra) would appear to point to a core of an original lexical patrimony based on short stems or monosyllables. From these, during the later evolution of the language, stems of two or more syllables were created. A good etymological dictionary of the Basque language needs to be drawn up as soon as possible. Euskalkien aniztasuna Diversidad dialectal Dialectal Diversity Euskararen dialektoen arteko aldea oso nabarmena da. Europa osoan, beste herri batean bakarrik, Eslo-venian, da hain begi bistakoa dialektoen aniztasuna. Dialekto eta hizkeren arteko aldeaz ari garenean, gu-txienez bi kontuz ari gara. Aide batetik, hizkera batzuk beste batzuei buruz bereizten dituzten ezaugarriez. Bestetik, dialektoen arteko urruntasun linguistikoaz. Azken hori dialektoen arteko elkar-ulermenaren arabera neurtzen da. Hori ez da berehalakoa, ez eta hurrik eman ere, euskalkien kasuan, bereziki men-debaleko eta ekialdeko muturretan. Aldaera linguis-tikoak, gainera, kilometro karratu gutxitan sumatzen dira. Euskaldun batzuek kontatu ohi dute, ondoko herrira bizitzera Joan bezain laster konturatu zirela beren jaioterriko eta auzo-herriko hizkeren arteko ezberdintasun nabarmenaz. Gaur egun, euskalkiez gaindiko aldaera estandarrak (euskara batuak) eta euskalkiek, ahozko komunikaziorako erabiltzen dire-nek, elkar elikatzen dute. Louis-Lucien Bonapartek, Napoleonen ilobak, 1863an, euskalkien lehen mapa prestatu zuen. Le-henago, beste idazle batzuek, Manuel Larramendik XVIII. mendean, adibidez, emana zuten euskalki ez-berdinen berri. Bonaparteren lanetan zortzi euskalki aipatzen dira: gipuzkera, bizkaiera, iparraldeko nafa-rrera garaia, hegoaldeko nafarrera garaia, lapurtera, mendebaleko nafarrera beherea, ekialdeko nafarrera beherea eta zuberera. Euskalki bakoitzak bere barne-sailak zeuzkan: egile frantsesak 26 azpieuskalki eta 50 barietate lokal kontatu zituen guztira. Erronkariko azpieuskalkia (Bonapartek zubererarekin lotu zuena) XX. mendearen bukaeran desagertu zen, azken hiz-tuna, Fidela Bernat 1991n hil baitzen. Historian zehar literaturan lau euskalki erabili dira nagusiki: ekialde-tik mendebalera, zuberera, lapurtera, gipuzkera eta bizkaiera. Gaur egungo ikerketetan (bereziki, Koldo Zuazoren lanetan) proposatzen da euskalkiak bost taldetan sailkatzea: mendebalekoan, erdialdekoan, nafarrean, nafar-lapurtarrean eta zuberotarrean, hain zuzen Bonaparteren mapa, 1863koa / Mapa de Bonaparte, de 1863 / Bonaparte's Map, 1863 La lengua vasca presenta una diferenciación en dia-lectos muy pronunciada. En Europa solo otra región, Eslovenia, se caracteriza por un grado tan acusado de diversidad dialectal. Cuando hablamos de las diferen-cias entre dialectos y hablas, nos estamos refiriendo al menos a dos cuestiones: el conjunto de rasgos que individualiza unas hablas frente a otras, por un lado, y a la dištancia lingúística entre dialectos, medida en términos de comprensión mutua entre los hablantes de un dialecto y otro, algo que no es ni mucho menos automático en el caso de los dialectos vascos, en There is major dialectal variation within the Basque language. In Europe, only Slovenia matches this kind of dialectal diversity. When we refer to the differences among dialects, we are referring to at least two issues: the set of features which single out some varieties as different from others; and the linguistic distance between dialects, measured in terms of mutual comprehension among the speakers of one dialect and another. This is not altogether automatic in the case of Basque dialects, especially between its extreme western and eastern variants. Linguistic Koldo Zuazok atondutako euskalkien mapa modernoa. Mapa mostrando la distribution actual de los dialectos del euskera, segun Koldo Zuazo. ■ Mendebalekoa / Dialecto occidental / Western dialect ■ Nafar-lapurtarra / Dialecto navarro-labortano / Navarrese-Labourdin ■ Erdialdekoa / Dialecto central / Central dialect Zuberotarra / Dialecto suletino / Souletin | Nafarra / Dialecto navarro / Navarrese I XIX. mendean euskal hiztunak zituzten eremuak (Louis-Lucien Bona- partek egindako maparen arabera) / Zonas hispanofonas que eran vascofonas en el siglo XIX (de acuerdo con el mapa de Louis-Lucien Bonaparte) / Basque-speaking area in the 19th century (according to Louis-Lucien Bonaparte's map) especial entre sus extremos occidental y oriental. La variedad lingüistica se concentra, ademäs, en escasos kilometres cuadrados: no es nada infrecuente el tes-timonio de vascohablantes que, tras mudarse a una poblacion proxima, enseguida percibieron un notorio contraste entre su habla natal y la de sus vecinos. Hoy en dia, conviven la variedad supradialectal o eständar (euskara batua) y los dialectos, que se mantienen para la comunicacion oral. Louis-Lucien Bonaparte, sobrino de Napoleon, ela-borö en 1863 un primer mapa dialectal del euske-ra. Anteriormente, otros autores, como Manuel de Larramendi en el siglo XVIII, habian constatado la existencia de dialectos diferenciados. En los trabajos de Bonaparte se senalan ocho dialectos: el guipuz-coano, el Vizcaino, el alto navarro septentrional, el alto navarro meridional, el labortano, el bajo navarro occidental, el bajo navarro oriental y el suletino. Cada dialecto cuenta, ademäs, con su propia diferen-ciaciön interna: el autor trances contabilizö un total de 26 subdialectos y 50 variedades locales. El subdia-lecto roncales (que Bonaparte asociaba al suletino) desapareciö a finales del siglo XX con el fallecimiento de su ultima hablante, Fidela Bernat, en 1991. Los dialectos que han conocido cultivo literario a lo largo de su historia han sido principalmente cuatro: de Oriente a occidente, el suletino, el labortano, el gui-puzcoano y el Vizcaino. En las ultimas investigaciones actuales (especialmen-te en los trabajos de Koldo Zuazo) se propone la cla-sificacion de los dialectos vascos en cinco grupos: el dialecto occidental, el dialecto central, el navarro, el navarro-labortano y el suletino. La acumulacion de diferencias en los rasgos lingüisticos se da, como sue-le ser la norma, en las areas mäs alejadas entre si, en este caso en el dialecto occidental (vizcaino) y en el suletino (extremo oriental de la region vascofona). Para ilustrar el alcance de algunas de esas diferencias, al menos en el piano morfolögico, es conveniente comparar formas de las tres macroäreas dialectales, variety is concentrated, moreover, in a reduced geographical area: it is quite typical to hear Basque-speakers who moved from one area to another quite near and immediately noticed a significant contrast in the way the language was spoken between their own and their neighbours'. Nowadays, the supra-dialectal or standard variety of Basque (Euskara Batua) coexists with dialects, which are maintained for oral communication. Louis-Lucien Bonaparte, Napoleon's nephew, drew up the first dialectal map of Euskara in 1863. Previously, other authors like Manuel de Larramendi in the eighteenth century had been aware of the existence of different dialects. Eight dialects were established by Bonaparte's work: Guipuzcoan, Biscayan, Northern Upper Navarrese, Southern Upper Nava-rrese, Labourdin, Western Lower Navarrese, Eastern Lower Navarrese and Souletin. Furthermore, each dialect possessed its own internal differentiation: the French author registered a total of twenty-six sub-dialects and fifty local varieties. The sub-dialect of Roncal/Erronkari (which Bonaparte associated with Souletin) disappeared in the late twentieth century with the death of its last speaker, Fidela Bernat, in 1991. There are mainly four dialects that have cultivated a literary tradition historically: from east to west, Souletin, Labourdin, Guipuzcoan and Biscayan. According to the latest research (especially that of Koldo Zuazo), Basque dialects can be classified into five groups: the Western dialect, the Central dialect, Navarrese, Navarrese-Labourdin and Souletin. Differences in linguistic features are most evident, as is usually the case, in areas that are located the furthest away from one another: in this case between the Western dialect (Biscayan) and Souletin (in the far eastern part of the Basque-speaking area). In order to illustrate the extent of these differences, at least in a morphological sense, one might compare Sarako eliza (Lapurdi) / Iglesia de Sara (Labort) / Church of Sare/Sara (Labourd) ere. Gertatu ohi den bezala, ezaugarri linguistikoen arteko diferentziak elkarrengandik urrunen dauden eremuetan metatzen dira, hots, mendebaleko eus-kalkian (bizkaieran) eta zubereran (Euskal Herriko ekialdeko muturrean). Diferentzia horietako batzuen nondik norakoak adie-razteko, maila morfologikoan behintzat, komeni da euskalkien hiru eremu handietako adizkiak aldera-tzea (sailkapen orokor hori Bonapartek berak asmatu zuen): Mendebalekoa Erdialdekoa Ekialdekoa Euskara Batua dor det dut dut dau du du du deust dit daut dit eban zuan zuen zuen eutsan zion zion/zakon zion eainao eainao eainen eainao/eainen Adizkien zerrenda horrek mendebaleko eremua-ren berezitasuna ikusarazten du, beste eremuekin bat-etortze eta antzekotasun gutxien baitu. Erdialdekoa eta ekialdekoa, ordea, elkarren antzekoa-goak dira. Ahaleginak egin izan dira euskalkien arteko banaketa idazle klasikoek aipatzen dituzten euskal leinu proto-historikoen garai arte atzeratzeko (ikusi aurrerago). Hala ere, gaur egun, adostasuna dago berriagotzat jotzeko, ez Erdi Aroa baino lehenagokotzat. Halaxe pentsatzen zuen oraindik ere historiako euskalaririk handientzat jotzen denak, Koldo Mitxelenak, eta halaxe pentsatzen dute oraingo dialektologoek. Euskalkien eta Erdi Aroko elizbarrutien arteko mugak elka-rrekin etorri ohi dira (Irunea, Armentia-Calahorra, Baiona, Akize eta Oloroe ziren euskal elizbarrutie-tako egoitzak). Horrek ez du esan nahi VII. edo VIII. mendeak baino lehen euskara sistema unitario bat zenik, inolako diferentzia dialektalik gabea, baizik eta, besterik gäbe, gaur egungo euskalki banaketa, gehienez ere, garai horretakoa dela, ez lehenagokoa. agrupaciön generica, por cierto, que remonta al pro-pio Bonaparte: Occidental Central Oriental Glösa dot der dut '(lo) he' dau du du '(lo) ha' deust dit daut 'me (lo) ha' eban zuan zuen '(lo) hubo' eutsan zion zion/zakon 'se (lo) hubo' eainao eainao eainen part. fut. 'hacer' Esta lista de formas verbales hace ver la singularidad del area occidental, la que menos coincidencias o proximidad presenta con el resto de areas, mientras que la central y la oriental son a este respecto mäs parecidas entre si. A pesar de los intentos de hacer retrotraer las divi-siones dialectales a las tribus vascas protohistöricas de las que nos hablan los autores cläsicos (vease mäs adelante), hoy dia existe, por lo general, acuerdo en considerarlas relativamente recientes, no anteriores a la Edad Media. Asi lo creia quien sigue siendo el mayor vascölogo de la historia, Luis Michelena, y asi lo siguen estimando los dialectölogos actuales. Existe cierta correspondencia entre los limites dialectales y los de las diöcesis medievales (Pamplona, Armentia-Calahorra, Bayona, Dax y Oloron). Eso, por otra parte, no quiere decir que con anterioridad a los siglos VII o VIII d. C. la lengua vasca fuera un sistema unita-rio, sin diferenciaciön dialectal alguna; simplemente indica que la base de la distribuciön actual proviene, como mäximo, de aquella epoca, y no de antes. forms in three micro dialectal areas (a generic grou- 31 ping employed by Bonaparte himself): Western Central Eastern Gloss dot det dut "1 have (it)" dau du du "He/She has (it)" deust dit daut "He/She has (something to me)" eban zuan zuen "He/She had (it)" eutsan zion zion/zakon "He/She had (something to me)" eainao eainao eainen fut. part, "to make/do" This list of verb forms highlights the singularity of the Western area, which has less in common with the remaining areas, while the Central and Eastern areas are in this respect more similar to one another. Despite attempts to attribute dialectal variants to the proto-historical Basque tribes mentioned by classical authors (see below), there is general agreement today that they are relatively recent and do not predate the Middle Ages. This was the view of Luis Miche-lena/Koldo Mitxelena, still considered the principal expert in the Basque language, and contemporary dialectologists still share this opinion. There is a certain degree of concurrence between the geographical limits of these dialects and those of the mediaeval dioceses (Pamplona/1 rufiea, Armentia-Calahorra, Bayonne/Baiona, Dax and Oloron). Yet this does not mean that prior to the seventh or eighth centuries the Basque language was a unitary system without any dialectal variation. It simply demonstrates that the foundations of the present distribution were established, at most, during that period and not before. Hizkuntzaren jatorria eta ideiak haren ahaideez Origenes de la lengua e ideas acerca de su parentesco Origins of Euskara and Theories about its Relation to Other Languages Miguel de Unamunok, euskarari buruz 1884an iraku-rri zuen doktore-tesiaren epigrafean, J.-J. Ampere filologo eta historialari frantsesaren aipamen bat sartu zuen. Horren arabera, euskarak eta hizkuntza zeltek zalantzazko pribilegio bera zeukaten: hamaika burutazio inolako funtsik gäbe eta bitxienetakoren mintzagaia izan izana. Ordurako asko esana bazen, euskarari buruz hurrengo mendean garatuz joan di-ren hipotesiek, gaur egun, hizkuntza zelten gainetik jartzen dute oso, horien harreman linguistikoez, bar-nekoez zein kanpokoez, ez baitago inolako dudarik. Aitzitik, euskara genetikoki isolaturiko hizkuntza bat denez, neurririk ez duten edonolako usteetarako lur emankorretan gaude, bereziki isolamendu hori na-hitaez zuzendu egin behar dela pentsatzen dutenen artean, posible izan edo ez. Horregatik, euskararen jatorriaz denetariko iritziak adierazi izan dira (eta adierazten dira beti), gehiene-tan ez buru ez buztan ez dutenak. Egia esan, gutxi dira euskararekin alderatu ez diren familia linguistiko eta hizkuntza isolatuak, ustezko ahaidetasun-harre-manen bila. Argi eta garbi esan daitekeen gauza bakarra da gaur egungo euskara Akitaniako antzinako inskripzioetako hizkuntzarekin loturik dagoela (inskripzioak K. o. I. eta III. mende bitartekoak dira eta 400 bat antroponimo eta 70 teonimo biltzen dituzte). Akitaniera, garai har-tan, Pirinioez iparraldean ez ezik, hegoaldeko zenbait tokitan ere mintzatzen zen euskararen forma zahar bat besterik ez da, bi sistemetan ageri diren egituraz-ko bat-etortzeek frogatu eta inskripzioak osatzen dituzten hitz batzuek adierazten duten bezala: nes-cato, cison 'gizon', sembe 'seme', andere, ombe eta umme 'ume', baita -tar/-thar kidegoko atzizkia ere. Akitanierarekiko lotura horretatik aparte, euskara hizkuntza enbor batekin batu nahi duten ahaidetasun-hipotesi guztiek ez dute inolako funtsik. Sobera ze-haztu gäbe, bi talde historiko eratu daitezke euskarari buruzko ideiekin: hipotesi klasikoak deitu ditzakegu-nak, aide batetik, eta modernoagoak, bestetik. En el epigrafe de su tesis doctoral sobre la lengua vasca, leida en 1884, Miguel de Unamuno inserto una cita del filologo e historiador trances J.-J. Ampere, para quien la lengua vasca compartfa con las celtas el dudoso privilege de haber sido materia de elucubraciones innu-merables y de lo mas extravagantes. Si para entonces se habia dicho mucho, las hipotesis sobre el origen del euskera que se han ido sucediendo a lo largo del siglo posterior sitiian hoy a la lengua vasca muy por delante de los idiomas celtas, sobre cuyas relaciones lingufsticas tanto internas como externas no cabe en la actualidad la menor duda. Por el contrario, en el caso de una lengua geneticamente aislada como es el euskera, el terre-no para todo tipo de suposiciones no suele tener limi-tes, sobre todo entre quienes creen que ese aislamiento ha de ser necesariamente corregido, se pueda o no. Por ello, sobre los orfgenes del euskera se han vertido y se siguen vertiendo opiniones absolutamente vario-pintas y casi siempre descabelladas. De hecho, pocas seran las familias lingufsticas y las lenguas aisladas con las que el euskera aun no haya sido comparado en pos de presuntas relaciones de parentesco. Lo unico que puede afirmarse con certeza hoy dfa es el vinculo que une al euskera actual con la lengua de las antiguas inscripciones aquitanas, fechadas entre los siglos I y III d. C. y que contienen unos 400 antro-ponimos y en torno a 70 teonimos. Esa lengua aqui-tana, empleada en su epoca tanto al norte como en partes del sur de los Pirineos, no era sino una forma antigua de euskera, segun atestiguan las correspon-dencias estructurales que se aprecian en ambos siste-mas y como muestran varias de las palabras que inte-gran las inscripciones: nescato 'nina', cison 'hombre', sembe 'hijo', andere 'sefiora', ombe y umme 'crfo, -a', tambien el sufijo de pertenencia -tar/-thar. Al margen de esta conexion con el aquitano, el conjun-to de hipotesis de parentesco que tratan de asociar la lengua vasca a un tronco linguistico determinado care-ce de todo tipo de fundamento. Aunque sea solo a be-neficio de inventario podemos establecer dos grupos In the epigraph of his 1884 doctoral thesis on the Basque language, Miguel de Unamuno quoted the French philologist and historian Jean-Jacques Ampere, for whom the Basque language shared with its Celtic counterparts the dubious privilege of having been material for innumerable and highly extravagant reflections. If by that time already much had been said, the hypotheses on the origins of Euskara throughout the century that followed have led the Basque language to a position way beyond that of its Celtic counterparts (about whose internal and external linguistic relations there is, now, little doubt). By contrast, for a genetically language isolate like Euskara there is a limitless area for speculation, especially for those who believe that this isolation must be necessarily corrected, whether it can or cannot. For this reason a variety of colourful and almost always far-fetched opinions have been expressed (and continue to be expressed) about the origins of Euskara. Indeed, there are few linguistic families and language isolates with which Euskara has not been associated in the pursuit of presumed kinship relations. The only thing one can say with any certainty today is that contemporary Euskara does share ties with the language of ancient inscriptions in Aquitaine (dating from between the first and third centuries CE and containing about four hundred anthroponyms and seventy teonyms). This ancient Aquitanian, used at the time both north of and some areas south of the Pyrenees, was just an older form of Euskara, as demonstrated by the structural coincidences between both systems and by several words in these inscriptions: nescato "girl," cison "man," sembe "son," andere "lady," ombe and umme "baby" (male and female), as well as the suffix of belonging -tar/-thar. Beyond this connection with Aquitanian, all the hypotheses which attempt to link Basque with a specific language group lack any kind of foundation. If only for the record, we might classify the ideas that Akitaniako inskripzioa / Inscripción aquitana / Aquitanian Inscription Klasikoen artean, lehenbizi, eusko-iberismoa dago. Teoria horrek euskara iberierarekin lotzen du, hots, Hispaniako antzinako hizkuntza ez-indoeuroparrare-kin (ustez, iberierazko //- eta euskarazko hir-i/hur-i hitzen artean dagoen bat-etortzetik abiaturik). Bes-teak beste, Wilhelm von Humbodt-ek sinetsi zuen teoria horretan XIX. mendean. Ideia horren aldekoen arabera, bi hizkuntzak enbor berekoak dira eta, ikus-pegi horretatik, Antzinatean Iberiako Penintsulako eremu gehienean hitz egin zen hizkuntzaren azken aztarna izanen litzateke euskara. Edonola ere, iberierazko inskripzioak ulertzeko eten gäbe eta irudimen handiz eginiko ahalegin guztiak alferrikakoak izan dira, dudarik gäbe. Euskararen eta iberieraren arte-ko konparaziotik ondorioztatzen ahal diren formazko eta egiturazko antzekotasunak, gehienez ere, bi siste-men arteko harreman geografiko edo, höbe, kultural berezi batean pentsarazten digu. Halako zerbait egon daiteke egituren hein bateko hurbilketaren atzean. Beste hipotesi klasikosamarbatek euskara Kaukasoko hizkuntzen multzoan biltzen du. Hizkuntzalari askok (horietariko batzuk prestigiodunak, hala nola, René Lafon), XX. mendean ahalegin nabarmenak egin zituz-ten euskararen eta Kaukasoko hizkuntzen arteko lotu-ra frogatzeko. Antzekotasun lexiko batzuk eta grama-tikalen bat aurkitu ziren Kaukasoko talde batzuekin zein besteekin, baina lotura genetikorako saio horrek bi arazo ditu. Aide batetik, antzekotasunen portzen-tajeak -batzuetan bat-etortzeenak- ez du behin ere gainditzen halabeharrezkotzat jotzen den muga (oso antzeko emaitzak lortzen dira hizkuntza uraliko edo afro-asiarrekin alderatuz gero). Bestaldetik, ez da fro-gatu Kaukasoko hizkuntza guztiak elkarri lotuak dau-denik, hori bakarrik ziurtzat jotzen baita georgiera, mingreliera, lazera eta svanera biltzen dituen talde kartveliarraren kasuan. Areago, talde kartveliarrare-kiko konparazioak oso azaleko emaitzak ematen ditu, balio zientifiko gutxikoak. Izan ere, hären aldekoek, maiz, uko egin diote denek erabili beharreko arauen aplikazioari, horien artean, bat-etortze fonologiko históricos con las ideas que han circulado en torno a la lengua vasca: las que podemos denominar hipótesis clásicas, por un lado, y las más modernas, por otro. Entre las clásicas se encuentra, en primer lugar, el vas-co-iberismo, teória -profesada, entre otros, por Wil-helmvon Humboldt en el sigloXIX-que vincula la lengua vasca con el ibero, antigua lengua no indoeuropea de Hispánia (a partir de correspondencias como la que supuestamente se da entre ibérico /'/- 'ciudaď y vasco hir-i/hur-i 'idem'). Según los defensores de esta idea, ambas lenguas pertenecerian a un tronco lingúístico común e incluso el euskera seria, desde esta perspec-tiva, el ultimo vestigio de la lengua que se habló en la antiguedad en buena parte de la Peninsula Ibérica. En cualquier caso, los repetidos e imaginativos intentos por comprender las inscripciones ibéricas mediante traducciones que recurren al euskera han sido clara-mente en vano. De las similitudes formales y estructu-rales que pueden extraerse de la comparación entre las lenguas vascas e ibérica se podría deducir, en todo caso, una especial relación geográfica o incluso más bien cultural entre ambos sistemas que pudo derivar precisamente en cierta aproximación mutua, siempre parcial, de sus estructuras. Otra de las hipótesis relativamente clásicas es la que integra el euskera en el conjunto caucásico de lenguas. Varios lingúistas, algunos de prestigio (como René La-fon), dedicaron a lo largo del siglo XX considerables esfuerzos encaminados a probar la relación entre la lengua vasca y las caucásicas. Se hallaron semejanzas léxicas y alguna que otra gramatical con unos grupos caucásicos y otros, pero el problema con este intento de conexión genética es doble: por una parte, el por-centaje de semejanzas -en ocasiones coincidencias-no supera en ningún caso el umbral de lo que puede considerarse absolutamente accidental (resultados muy parecidos se obtienen de la comparación con lenguas urálicas o afro-asiáticas); por otra, no está demostrado que las lenguas caucásicas, todas ellas, estén emparen-tadas entre si, algo que solo es seguro en el caso del have circulated about the Basque language into two groups: those we might term classic and more modern hypotheses. Among the classic interpretations there is the Basque-Iberian theory professed by (among others) Wilhelm von Humboldt in the nineteenth century. This theory links Basque to Iberian, the ancient non-Indo-European language of Hispánia (based on supposed connections such as the Iberian -// "city" and Basque hir-i/hur-i). According to proponents of this idea, both belonged to a common language family and Euskara would even be the last vestige of the tongue spoken throughout the Iberian Peninsula in antiquity. Whatever the case, repeated and imaginative attempts to understand Iberian inscriptions by means of translations based on Euskara have clearly been in vain. From the formal and structural similarities that might be extracted from a comparison between Iberian and Basque one deduces, in reality, a special geographical or area relationship between both systems which might have derived, precisely, into a certain mutual though partial convergence of their structures. Another of the relatively classic hypotheses is that linking Euskara to the Caucasian group of languages. Various linguists -some of them prestigious, such as René Lafon- dedicated considerable effort through the twentieth century to demonstrating the relationship between Basque and the Caucasian languages. Certain lexical similarities and some remote resemblances were found with one or another Caucasian group, but there was a twofold problem with these attempts: on the one hand, the percentage of similarities -even of mere coincidences-never exceeded the threshold that one might consider purely accidental (for example, similar results are achieved in a comparison with Uralic and Afro-Asiatic languages); on the other, it has never been proved that the Caucasian languages are all related amongst themselves -something that is only certain in the Kartvelian case Ez dago arrazoi enpirikorik pentsatzeko eus-karak ahaidetasun-harremanak dituela běste sistema batzuekin, antzinako akitanieraz gain, ez eta haren jatorria euskaldunak gaur egun bizi diren eremutik asko urruntzeko ere. erregularren identifikazioari, hizkuntzen arteko ahai-detasunak frogatu nahi badira. Adibidez, georgiera hizkuntza ergatiboduna delako, horrek ez du esan nahi litekeena dela hura euskararen ahaidea izatea. Halaber, egitura nominatibo-akusatiboko hizkuntzak ez daude nahitez elkarri lotuak. Familia berean (in-doeuropar hizkuntzenean, kasu) hizkuntza ergatibo-dunak (hindiera eta kurduera) eta ergatiborik gabeko hizkuntzak (ia gainerako guztiak) egon daitezke. Bide egin duten běste iritzi batzuek bereberrarekin edo hizkuntza fino-ugriarrekin lotzen dute euskara. Azken hamarkadetan, euskararekin ustez lotura ge-netikoa dutenen zerrendari hautagai asko gehitu zaizkio, hala nola, txinera, hizkuntza paleosiberia-rrak, kikuyua (Kenian hitz egiten den hizkuntza), antzinako piktoen mintzaira edo Iparraldeko Amerikako hizkuntza batzuek osaturiko na-dene makrofamilia. Proposamen hauetarik, batek ere ez du gutxieneko sendotasun metodologikorikseriotan hartua izateko. Azken aldi honetan, nazioartean entzute handia duen hizkuntzalari baten (Theo Vennemann-en) eskutik, běste hipotesi bat gorpuztu da, ez ahaidetasunaz, euskararen jatorriaz baizik. Oso hipotesi eztabaida-garria da, baina, batera, oso erakargarria adituak ez direnentzat. Vennemann-ek antzinako Europako toki-izenak aztertu ditu eta, haren arabera, Europako lehen bizilagunen hizkuntza euskararen forma zahar-zahar bat izan liteke, Proto-Vasconic deritzona. Euskara Europaren jatorriarekin lotzeko ideia berria ez bada ere, Vennemann-en metodoa bada. Izan ere, tokien eta ibaien izenei buruzko burutazio etimolo-gikoak eta populazio genetikaren datuak konbinatzen ditu. Arazo nagusia hauxe da: antzinako europera de-lakoaz duen ikuspegia ezbaian jarri dela, bai indoeu-ropar hizkuntzetako adituen aldetik, bai euskalarien aldetik ere eta, gainera, datu genetikoak, hizkuntza frogarik gabe, ez dira batere erabakigarriak. Labur bildurik, ez dago arrazoi enpirikorik pentsatzeko euskarak ahaidetasun-harremanak dituela běste sistema batzuekin, antzinako akitanieraz gain, ez eta grupo kartvélico (georgiano, mingrelio, lazo y svano). Pero incluso la comparación con el grupo exclusivamen-te kartvélico no deja de arrojar unos resultados que son muy superficiales y de escaso rigor científico, dado que sus practicantes han renunciado en generál a la aplica-ción de las reglas universalmente aceptadas, entre ellas la identificación de correspondencias fonológicas reguläres, para la demostración de parentescos lingüisticos. El hecho de que el georgiano, por ejemplo, sea una len-gua con caso ergativo no hace genéticamente probable su aproximación a la lengua vasca, de la misma manera en que las lenguas de estructura nominativo-acusativa no están por ello emparentadas entre si. En una misma familia (caso de la indoeuropea) pueden coexistir, por otra parte, lenguas ergativas (como el hindi y el curdo) y lenguas no ergativas (casi todas las demás). Otras suposiciones con cierta trayectoria son las que asocian el origen de la lengua vasca al bereber o a las lenguas fino-ugrias. En las últimas décadas se han aňadido numerosos candidatos a la lista de vinculos supuestamente genéticos del euskera con otras lenguas, desde el chino o las lenguas paleosiberianas al kikuyu (lengua hablada en Kenia), pasando por el idioma de los antiguos pictos o la macrofamilia na-de-ne de lenguas americanas septentrionales. Ninguna de estas propuestas cuenta con un minimo de solidez metodológica para poder ser tomadas en serio. En aňos recientes ha ido tomando cuerpo, de la mano de un lingüista internacionalmente reconocido (Theo Vennemann), una hipótesis no de parentesco, sino acerca del origen de la lengua vasca que ha resulta-do sumamente polémica, aunque al mismo tiempo atractiva para los no especialistas. Según el análisis de los topónimos de la antigua Europa que realiza Vennemann, la lengua de los primeros pobladores de Europa sería una forma remota de euskera, a la que denomina Proto-Vasconic. Aunque la idea de rela-cionar la lengua vasca con los orígenes de Europa no es nueva, el método de Vennemann sí lo es, puesto que combina especulación etimológica sobre formas (Georgian, Mingrelian, Laz and Zan). Yet even comparison with the Kartvelian group alone only throws up superficial and not very scientifically rigorous results, given that its practitioners have all but given up applying the universally accepted rules, among them the identification of regular phonological correspondences, to demonstrate linguistic relationships. The fact that Georgian, for example, is an ergative language does not make it any more likely to genetically resemble Basque. Similarly, other languages are not necessarily related just because they share their nominative-accusative structure. Moreover, in the same language family-such as that of Indo-European-one might find both ergative (Hindi and Kurdish) and non-ergative (almost all the rest) languages. Other widely held assumptions link Basque to the Berber or Finno-Ugric languages. And in recent decades several other candidates have been added to the list of supposedly genetically related languages to Euskara: from Chinese to the Paleo-Siberian languages to Kikuyu (spoken in Kenya), including the language of the ancient Picts and, among others, the Na-Dene languages of North America. None of these theories has the sufficient methodological grounding to be taken seriously. In recent years an internationally renowned linguist, Theo Vennemann, has been developing a hypothesis not of a relationship with other languages but, rather, of the origins of Basque. This has been highly controversial but also attractive to non-specialists. According to Vennemann's analysis of ancient European toponymy, the language of the original European populations would have been a remote form of Euskara, which he calls Proto-Vasconic. Although the notion of associating Basque with European origins is nothing new, Vennemann's methods are, since they combine etymological speculation about toponymic and hydronymic forms with the genetic data of populations. The main problem with this is that his notion of what he takes as "Ancient European" has been )U'm.'UI. i.v^x»',.,^i u jLj». Wď ai j. fi.u—li—I --a-.Mll,l-.j.(JiaL.hJ-*i.Lw __LI-i(,(_-l_, TM ri Í.-.L-l-u-i-.i-,.'.---^.ft,*- j^^i---v—- it i' i lliUyiftwj] M-kM ,l _lj i,J ,^JLh I —Ul WApJJ -ft. I--- —— --L j lu^^^ ^L_liU_. li^^L- p-«AU4:V™^L.u-^-řllJ-ii— 111-- ^LAlJr- i« - - j4M<»ft.,;«tL^u -hii^au uriLu. ftu4 —i-r-*, |tttiun w> it*****. ^ ji^fj.--., t«, i,ťi^^^^4-^^.^^u-jiA>^.:-lííZAi-v..J-^i^JLi^.-^.,—! i;Cft-iuíín—im"-ui-.«--i—~ ' i ■ ijft>J*ii rriť r rj r—í.uiim.ul.1 ^^^./iu-fajf-iiulil,ui,* Lk.j4 1 'j ■ ■* y"f_ 'I Id .-II -L.'li^WI — ■--- _IW*-J, J*U» -L-L*.'»j-lU.--,..,. ■ |j ,J<* I ■, 11 'i i h—.^llí—- EťjťŮťiftli '-jl*u W tLl-li/i'(L|ln fjjJL. J. "* lJ.1.-H.;..l-l..—lt_f.-fl.l .-H^-^. *nwa tff-J-'- 4f#*L^^W. IřKír^r+^tt&^wLíti-^-J ^»iJJttiaL-/Ä-i»^*>-«-.-^iitri«'«p^Äf™vi—I-„«_5-ft-u i-í;-.(fJ+iť--:i-*"*- —■■b *77**~ ^