‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse
uitgeverijen. Een stand van zaken’
Susanne Janssen
bron
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken.’ In: Jaarboek
voor Nederlandse Boekgeschiedenis 7 (2000), p. 65-79.
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/jans092onde01_01/colofon.php
© 2005 dbnl / Susanne Janssen
65
Susanne Janssen
Onderzoek naar twintigste-eeuwse literaire
uitgeverijen
Een stand van zaken
Zowel in Nederland als in andere westerse landen zijn in de naoorlogse periode tal
van publicaties over twintigste-eeuwse literaire uitgeverijen verschenen, vaak naar
aanleiding van een jubileum of een andere mijlpaal. In veel van deze uitgaven gaat
de geschiedschrijving van fonds en bedrijf hand in hand met de beschrijving van
leven en persoonlijkheid van de oprichter of uitgever. De kwaliteit ervan wisselt
sterk. Tegenover een lange reeks van oppervlakkige ‘feestbundels’ staat een groot
aantal publicaties,1
die een schat aan informatie bevatten over uitgevers en auteurs,
en, meer in het algemeen, over de productie en verspreiding van boeken en
tijdschriften.2
In academische kringen is de literaire uitgeverij echter lange tijd nogal
stiefmoederlijk behandeld. Studies van moderne Nederlandse literaire uitgeverijen
met wetenschappelijke pretenties treffen we, afgezien van Rigter Roegholts
proefschrift over De Bezige Bij,3
tot in de jaren tachtig niet of nauwelijks aan. De
belangstelling van literatuurwetenschappers ging eerst en vooral uit naar teksten en
auteurs, naar stijlen en stromingen, en naar literatuuropvattingen, terwijl de uitgeverij
voornamelijk werd bestudeerd in de marge van literair-historische en bibliografische
doelstellingen.
In de afgelopen vijftien jaar is daarin verandering gekomen. Zo zijn sinds de tweede
helft van de jaren tachtig dissertaties gewijd aan een aantal vermaarde
twintigste-eeuwse literaire uitgeverijen: De Wereldbibliotheek, N.V. Ontwikkeling/De
Arbeiderspers, Van Oorschot, en Stols.4
Naast deze monografieën verschenen ver-
1 Het betreft hier uitgeverijgeschiedenissen en fondscatalogi, maar ook biografieën, memoires,
essaybundels en correspondenties van uitgevers.
2 Zo werd de vaderlandse uitgeverij-literatuur in de afgelopen tien jaar onder meer verrijkt
met zeer lezenswaardige publicaties over Querido, Stols, Brusse en De Bezige Bij. Zie
respectievelijk A.L. Sötemann, Querido van 1915-1990. Een uitgeverij. Amsterdam 1990;
C. van Dijk, Alexandre A.M. Stols 1900-1973. Uitgever, typograaf. Zutphen 1992; S. van
Faassen, H. Oldewarris [e.a.] (red.), W.L. en J. Brusse's Uitgeversmaatschappij 1903-1965.
Rotterdam 1993; W. Wennekes, Geert Lubberhuizen, uitgever. Het mysterie van de Van
Miereveldstraat. Amsterdam 1994.
3 R. Roegholt, De geschiedenis van De Bezige Bij 1942-1972. Amsterdam 1972.
4 F. de Glas, Nieuwe, lezers voor liet goede boek. De Wereldbibliotheek en ‘Ontwikkeling’/De
Arbeiderspers vóór 1940. Amsterdam 1989; G.J. de Vries, Ik heb geen verstand van poëzie.
G.A. van Oorschot als uitgever van poëzie. Amsterdam 1994; N. Wilholt, ‘Vóór alles artiste’.
A.A.M. Stols als uitgever, typograaf en cultureel bemiddelaar in de periode 1922-1942.
Proefschrift Universiteit Utrecht 1999.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
66
schillende wetenschappelijke studies die de uitgeverijsector of de boekenbranche als
geheel belichtten5
of die bepaalde aspecten van de literaire uitgeverij onder de loep
namen en daartoe meerdere uitgeverijen met elkaar vergeleken. Hugo Verdaasdonk
publiceerde een reeks artikelen over het titelaanbod en uitgavebeleid van de vijf
grootste Nederlandse literaire uitgeverijen (De Arbeiderspers, Meulenhoff, Querido,
De Bezige Bij en Bert Bakker) in de jaren zeventig en tachtig.6
Lisa Kuitert
bestudeerde de plaats van literaire series in het uitgavebeleid van Nederlandse
uitgeverijen na 1945.7
Sandra van Voorst onderzocht in haar proefschrift de rol van
boekvertalingen in het naoorlogse uitgeverswezen, waarbij de aandacht in het
bijzonder uitging naar het aandeel van vertaalde boeken in het fonds van Het
Spectrum, Meulenhoff, Veen en Contact tussen 1945 en 1970.8
Verder hebben diverse
onderzoekers studie gemaakt van de relatie tussen literaire tijdschriften en
uitgeverijen.9
De grotere wetenschappelijke aandacht voor het functioneren van literaire
uitgeverijen past in de bredere trend van toegenomen belangstelling voor literaire
instituties en voor de omstandigheden en voorwaarden waaronder literatuur wordt
gecreëerd, verspreid en gerecipieerd. Deze trend heeft zich in eerste instantie
gemanifesteerd binnen het internationale vakgebied van de algemene
literatuurwetenschap, met de opkomst van de receptie-esthetica en de (empirische)
literatuursociologie in de jaren zeventig en tachtig. Sindsdien heeft hij zich ook in
de studie van de nationale letterkundes afgetekend. In Nederland is de aandacht voor
‘context’ naast ‘tekst’ zowel waarneembaar in diverse door NWO gefinancierde
onderzoeksprogramma's, als in het eerste geldstroomonderzoek dat aan individuele
letterenfaculteiten wordt verricht. Ook in de curricula van Nederlandse
letterenopleidingen krijgen de infrastructuur van het literaire leven en de
maatschappelijke context van literatuur veel meer aandacht dan voorheen.
5 Zie met name R.E.M. van den Brink, Informatie over informatie. Handboek van de
informatiemedia in Nederland 1938-1985, in het bijzonder de uitgeverij. Leiden (enz.) 1987.
Daarbij moet worden aangetekend dat literaire uitgeverijen in dit veelomvattende,
bedrijfseconomische, proefschrift weinig specifieke aandacht krijgen.
6 H. Verdaasdonk, ‘De onderscheidenheid van het literaire titelaanbod’, in: H. Adriaansens
[e.a.] (red.), De toekomst van het boek. Amsterdam 1984, 83-116; H. Verdaasdonk, ‘The
influence of certain socio-economic factors on the composition of the literary programs of
large Dutch publishing houses’, in: Poetics 14 (1985), 575-608; H. Verdaasdonk, ‘Effects
of acquired readership and reviewers' attention on the sales of new literary works’, in: Poetics
16 (1987), 237-253.
7 L. Kuitert, Het uiterlijk behang. Reeksen in de Nederlandse literatuur 1945-1996. Amsterdam
1996.
8 S. van Voorst, Weten wat er in de wereld te koop is. Vier Nederlandse uitgeverijen en hun
vertaalde fondsen 1945-1970. Den Haag 1997.
9 S. Janssen, N. Olislagers, ‘De rol van literaire tijdschriften bij de beslissing van literaire
uitgeverijen om Nederlandstalige auteurs te laten debuteren’, in: TTT/Tijdschrift voor taalen
tekstwetenschap 6 (1986), 275-284; H. Verdaasdonk, ‘Literary magazines as media for
publishing literary texts’, in: Poetics 18 (1989), 215-232; W. van den Akker, G. Dorleijn.
‘Over de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie. Problemen, getallen,
suggesties’, in: Nederlandse letterkunde 1 (1996), 2-29.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
67
Herwaardering van de rol van uitgeverijen en andere literaire
instituties
De groei van de academische belangstelling voor uitgeverijen en andere literaire
instituties is onlosmakelijk verbonden met een herwaardering van hun aandeel in
wat wel is aangeduid als de symbolische productie van literatuur. Lange tijd werd
de invloed van uitgeverijen en andere literaire instituties in de beeldvorming over
auteurs en hun werken van ondergeschikt belang geacht, maar sinds de jaren zeventig
wordt hen een veel grotere rol toegedicht.
Allereerst was dit het geval in de kunst- en cultuursociologie, met name in de
veldtheorie van Pierre Bourdieu10
en in het werk van Amerikaanse sociologen als
Richard Peterson en Howard Becker, die de productie van cultuur tot voorwerp van
studie maakten.11
Hoewel de opvattingen en benaderingswijzen van de genoemde
auteurs aanzienlijke onderlinge verschillen vertonen, delen zij enkele centrale
uitgangspunten.12
Ten eerste worden de vorm en inhoud van kunst- en cultuuruitingen
volgens hen sterk bepaald door de sociale setting waarbinnen ze tot stand komen en
circuleren. Ten tweede beschouwen ze kunstwerken (literaire werken) niet als de
creaties van individuen, maar als de producten van een collectief arbeidsproces,
waarin ook anderen dan de kunstenaar of schrijver een aandeel hebben. Elk van hen
benadrukt de cruciale functie van bemiddelende instituties in het complexe proces
van productie, distributie en receptie van kunst en literatuur. Uitgeverijen gelden in
deze optiek, samen met onder anderen critici en tijdschriftredacteuren, als
‘co-producenten’ van het literaire werk.
Hieronder ga ik nader in op de verschillende activiteiten waarmee literaire
uitgeverijen hun stempel drukken op de literaire productie en de beeldvorming over
auteurs en teksten. Daarbij belicht ik per activiteit de stand van zaken in het recente
Nederlandse uitgeverijonderzoek.
De ‘gatekeepers’-rol van uitgeverijen
Misschien wel de voornaamste activiteit van uitgeverijen betreft de selectie van
auteurs en teksten. Uitgeverijen maken een keuze uit het omvangrijke aanbod van
manuscripten en bepalen welke teksten en auteurs toegang krijgen tot de literaire
markt.
10 Een aantal belangrijke artikelen die Bourdieu over culturele productievelden publiceerde
zijn samengebracht in P. Bourdieu, The field of cultural production. Essays on art and
literature. Edited and introduced by Randal Johnson. Cambridge 1993. Zie ook: P. Bourdieu,
De regels van de kunst. Wording en structuur van het literaire veld. Amsterdam 1993
(oorspronkelijke uitgave 1992).
11 R.A. Peterson, ‘Cultural studies through the production perspective: progress and prospects’,
in: D. Crane (ed.), The sociology of culture. Emerging theoretical perspectives. Oxford (enz.)
1994, 163-189; H.S. Becker, Art worlds. Berkely 1982.
12 Voor een uiteenzetting van overeenkomsten en verschillen tussen de desbetreffende
onderzoekers, zie onder meer: C.J. van Rees, ‘Empirical sociology of cultural productions’,
in: Poetics 14 (1985), 5-11 en V.L. Zolberg, Constructing a sociology of the arts. Cambridge
MA 1990, 124-127.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
68
Een literair auteur is niet zozeer iemand die schrijft als wel iemand die als zodanig
wordt erkend. Bij ontstentenis van diploma's en andere formele toelatingscriteria
krijgt deze erkenning eerst en vooral gestalte in de bereidheid van een literaire
uitgeverij om zijn of haar geschriften te publiceren. De uitgeverij bepaalt dus wie
deel uitmaakt van de ‘literaire scène’, wie zich literair auteur kan noemen. Deze
selectieve rol is allerminst uitgespeeld na de verschijning van het eerste boek,
aangezien de uitgeverij ook beslist welke auteurs de kans krijgen om meerdere
boekpublicaties op hun naam te brengen en een oeuvre op te bouwen. Voor veel
auteurs geldt dat hun debuut geen vervolg krijgt in de vorm van verdere
boekpublicaties.
De uitgeverij vervult dus een sleutelrol tussen auteur en markt, een rol die
metaforisch is omschreven als ‘Torwachter an der Aussenpforte des Tempels des
literarischen Ruhmes’13
en ‘gatekeeper of ideas’.14
De noties ‘gatekeeping’ en
‘gatekeeper’ hebben aanvankelijk vooral opgang gemaakt in
communicatiewetenschappelijk onderzoek naar selectieprocessen in de journalistiek,15
maar ze zijn mutatis mutandis ook van toepassing op andere culturele domeinen,
wanneer het gaat om de mechanismen en instanties die de toelating van personen en
werken tot deze domeinen reguleren.
Diverse buitenlandse studies hebben duidelijk gemaakt dat de macht van uitgevers
op dit punt nauwelijks te overschatten valt. Gaye Tuchman heeft bijvoorbeeld laten
zien hoe vrouwelijke auteurs in het Victoriaanse Engeland uit hun toonaangevende
positie werden verdrongen, toen men zich in literaire kringen eenmaal ging realiseren
hoe profijtelijk het romangenre kon zijn.16
Zij beschrijft in detail hoe het eendrachtige
samenspel tussen mannelijke uitgeverijredacteuren en critici leidde tot een
opwaardering van het romangenre, waarbij het werk van de vroege Victoriaanse
romanschrijfsters als inferieur ter zijde werd geschoven.
Lewis Coser cum suis concluderen in hun omvattende studie van de contemporaine
Amerikaanse boekenindustrie dat schrijvers slechts de ‘junior partners’ zijn in ‘a
world where publishers and editors reign supreme’.17
Aan de hand van honderden
interviews en veldonderzoek bij een groot aantal uitgeverijen schetsen zij wat er in
druk verschijnt en waarom, en hoe uitgevers en redacteuren in hun hoedanigheid van
‘gatekeepers of culture’ uitmaken welke ideeën en geschriften aan de openbaarheid
worden prijsgegeven.
13 L.S. Schücking, Soziologie der literarischen Geschmacksbildung. Bern (enz.) 1961
(oorspronkelijke uitgave 1931).
14 L.A. Coser, ‘Publishers as gatekeepers of ideas’, in: Annals of the American academy of
political and social science 421 (1975), 14-22.
15 D.M. White, ‘The gatekeeper: A case-study in the selection of news’, in: Journalism quarterly
27 (1950), 383-390; G.J. Robinson, ‘Fünfundzwanzig Jahre “Gatekeeper-forschung”. Eine
kritische Rückschau und Bewertung, in: J. Aufermann, H. Bohrmann [e.a.] (Hrsg.),
Gesellschafliche Kommunikation und Information. Frankfurt am Main 1973, 344-355.
16 G. Tuchman, Edging women out. Victorian novelists, publihers, and social change. New
Haven 1989.
17 L.A. Coser, C. Kadushin [e.a.], Books. The culture and commerce of publishing. New York
1982. Zie ook de voorbeeldige studie van W.W. Powell, Getting into print. The
decision-making process in scholarly publishing. Chicago 1985.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
69
Even belangrijk is de rol van de uitgever wanneer het gaat om de import van literatuur,
de selectie en toelating van literaire producten uit andere culturen. Zo toont Wendy
Griswold hoe Engelse uitgevers een onuitwisbaar stempel hebben gedrukt op de
beeldvorming over het werk van Nigeriaanse romanciers.18
Door met name werken
voor vertaling te selecteren die spoorden met de gangbare westerse denkbeelden
omtrent ‘traditie versus moderniteit’ hebben zij een invloedrijk genre gecreëerd, dat
strikt genomen nog maar weinig uit te staan heeft met de Nigeriaanse werkelijkheid
en dat evenmin recht doet aan de intenties van de meeste Nigeriaanse romanschrijvers.
De studies van John Markert en Carol Thurston naar de productie van romantische
fictie illustreren eveneens dat de rol van uitgevers en redacteuren aanmerkelijk verder
kan gaan dan de ‘gatekeeper’-metafoor impliceert.19
In de jaren zeventig ontwikkelden
de redacteuren van een aantal Amerikaanse uitgeverijen een compleet nieuwe formule
voor romantische fictie en fungeerden zodoende als ‘gatemakers’ voor een nieuw
type romantische fictie en een nieuwe lichting auteurs in dit genre.
De fondsvorming bij Nederlandse uitgeverijen
In het recente onderzoek naar twintigste-eeuwse Nederlandse literaire uitgeverijen
neemt het selectievraagstuk een prominente plaats in. De aandacht gaat daarbij vooral
uit naar de neerslag van het selectieproces, dat wil zeggen naar de samenstelling van
het fonds of onderdelen daarvan, en naar de criteria, overwegingen en factoren die
de fondsvorming sturen. Dit geldt onder meer voor de hierboven aangehaalde
dissertaties van De Glas, De Vries, Wilholt en Van Voorst.20
Het proefschrift van Frank de Glas behelst een uitgebreid, systematisch onderzoek
naar de fondsen van twee vooroorlogse uitgeverijen, De Wereldbibliotheek en
Ontwikkeling/De Arbeiderspers. Beide waren uitgeverijen met een literaire component
in hun fonds, die tegelijk een bijzondere doelstelling nastreefden: de spreiding van
kwalitatief hoogwaardige lectuur onder nieuwe lezers. Vertrekpunt voor De Glas is
de gedachte dat de vorming van een (literair) fonds alleen kan worden begrepen door
ook de daarmee verbonden bedrijfsmatige en strategische overwegingen in aanmerking
te nemen. Hij beschouwt de uitgeverij als een bedrijf dat streeft naar economische
en culturele duurzaamheid. Deze duurzaamheid wordt volgens hem niet zozeer bereikt
door het publiceren van afzonderlijke titels, als wel door de uitgave van bepaalde
clusters van titels in de vorm van auteursoeuvres en series. Naast de betekenis van
het duurzame auteursoeuvre en de serieformule voor de economische en culturele
continuïteit, onderstreept De Glas het belang van een uitgekiende samen-
18 W. Griswold, ‘The writing on the mud wall. Nigerian novels and the imaginary village’, in:
American sociological review 57 (1992), 709-724.
19 J. Markert, Beyond gatekeepers. Romance publishing and the production of culture. Nashville
TN 1984; C. Thurston, The romantic revolution. Romantic novels for women and the quest
for a new sexual identity. Urbana IL 1987.
20 Zie de titels die worden genoemd in noot 4 en noot 8.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
70
stelling van het fonds, de juiste ‘mix van boeksoorten, auteurstypen en soorten
oeuvres’.21
Deze acht hij zowel van belang in verband met de economische
diversificatie en de kwalitatieve risicospreiding, als met de duurzaamheid van het
fonds. Met het oog op de toekomst dienen nieuwe auteurs opgekweekt te worden en
moet ingehaakt worden op nieuwe trends.22
In het omvangrijke, empirische deel van zijn dissertatie gaat De Glas vervolgens
na hoe de twee genoemde uitgeverijen binnen het kader van hun bijzondere
doelstelling hebben getracht om economische en culturele continuïteit te bereiken
in de opbouw van hun fonds. Zijn bevindingen tonen dat bedrijfsmatige en strategische
overwegingen inderdaad een belangrijke factor vormen in het fondsbeleid van
uitgeverijen en bevestigen het belang van de bovengenoemde instrumenten in de
verwezenlijking van economische en culturele continuïteit. De studie van De Glas
maakt ook duidelijk dat gefundeerde uitspraken over de eigen hoedanigheid van
individuele uitgeverijen (het fondsprofiel) alleen mogelijk zijn door het fonds in zijn
geheel te bekijken en niet alleen de hoogtepunten daaruit. Die eigen hoedanigheid
blijkt zich allerminst in simpele definities te laten vangen, aangezien een
uitgeverijfonds uit zeer uiteenlopende bestanddelen is opgebouwd en steeds in
beweging is. De Glas' analyses leveren zoveel nuances op in het beeld van de
onderzochte uitgeverijfondsen, dat men bovendien in het algemeen voorzichtiger
wordt. Terughoudender in het vertrouwen op de criteria en overwegingen waaraan
uitgevers zelf gewicht zeggen te hechten bij de fondsselectie, maar ook gereserveerder
jegens een eendimensionale voorstelling van de doelstellingen en uitgeefbeslissingen
van een uitgeverij.
In zijn proefschrift over uitgeverij Van Oorschot trekt Gert Jan de Vries deze les
niet, ondanks de instemmende woorden waarmee hij naar het werk van De Glas
verwijst. De Vries beoogt inzicht te verschaffen in de totstandkoming en ontwikkeling
van het poëziefonds van Van Oorschot tussen 1946 en 1978 en gaat ervan uit het
‘geestelijk profiel’ van Geert van Oorschot doorslaggevend is geweest voor de
opbouw van dit fonds door de jaren heen. Een groot deel van zijn studie is daarom
gewijd aan de reconstructie van Van Oorschots geestelijk profiel, dat onder meer
gekenmerkt zou worden door idealen omtrent de culturele vorming van de
arbeidersklasse en literaire voorkeuren in de lijn van de personalistische
Forum-gedachte. Wie zich afvraagt wat precies met ‘geestelijk profiel’ wordt bedoeld,
moet geduld oefenen tot het laatste hoofdstuk. Daar waagt De Vries zich aan een
definitie: 'een schets van ideeën, normen, waarden, criteria, voorkeuren over literatuur,
maar ook karaktertrekken, gewoontes, psychisch-sociale toestand, maatschappelijke
interesses en idealen. In feite is het ‘geestelijk profiel’ een schets van ‘alle
eigenschappen van de persoon die van invloed kunnen zijn op zijn literair of uitgevend
handelen.’23
Waar De Glas onderzoekt of en in hoeverre de fondsvorming overeenkomt met
de ideële grondslagen van de onderzochte uitgeverijen, gaat De Vries er a priori van-
21 De Glas, Nieuwe lezers voor het goede boek, 45.
22 Ibidem.
23 De Vries, Ik heb geen verstand van poëzie, 213.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
71
uit dat het door hem bestudeerde fonds de opvattingen en idealen van Geert van
Oorschot weerspiegelt en besteedt hij nauwelijks systematische aandacht aan de rol
van andere factoren in de fondsopbouw. Zijn eindconclusie luidt dan ook dat Van
Oorschots geestelijk profiel een aantoonbare grote rol speelde bij de vorming van
zijn poëziefonds. Toch maakt de analyse die eraan voorafgaat op verschillende
manieren duidelijk dat er geen een-op-eenrelatie bestaat tussen de idealen en
opvattingen van de uitgever en de samenstelling van een uitgeverijfonds, ook niet
bij een een-mansuitgeverij met een krachtige persoonlijkheid als Geert van Oorschot
aan het roer. Net als de studie van De Glas laat De Vries' onderzoek in feite zien, dat
ideële uitgangspunten weliswaar invloed uitoefenen op de fondsvorming, maar dat
deze vaak een meerduidig karakter hebben en bovendien nauw verweven zijn met
beweegredenen van bedrijfsmatige en strategische aard. Bovendien toont zijn analyse
dat de auteurs- en titelselectie voor een belangrijk deel kan worden teruggevoerd op
de inbreng van derden. Van Oorschot blijkt maar weinig dichters zelf te hebben
ontdekt. Van de nieuwe dichters die hij uitgaf, kwam het grootste deel via zijn
tijdschriften, in het bijzonder Tirade, bij de uitgeverij terecht. In feite bepaalden de
redacteuren van deze tijdschriften (onder meer Adriaan Morriën, Remco Campert,
Rob Nieuwenhuys en Aad Nuis) het uitgavebeleid op poëziegebied. Zonder de
oordelen van (voormalige) tijdschriftredacteuren en andere adviseurs wist Van
Oorschot zich niet goed raad met nieuwe poëzie. Dat komt heel duidelijk naar voren
in de periode 1967-1977, toen hij Tirade in zijn eentje redigeerde. Van Oorschot
toont zich dan zeer terughoudend in de publicatie van eigentijdse poëzie en wijst tal
van inzendingen af.
Het aandeel van externe instanties en personen in de fondsvorming
De Vries' studie vestigt hiermee ongewild de aandacht op een belangrijk punt in de
totstandkoming van uitgeverijfondsen: de uitgever opereert niet alleen, of beter
gezegd, het selectieproces wordt niet exclusief door de uitgever voltrokken. Bij de
selectie en werving van titels en auteurs spelen ook andere instanties en personen
een rol, zoals literaire tijdschriften en hun redacteuren, adviseurs en recensenten.
Zowel De Glas als De Vries maken melding van het aandeel van andere actoren in
de fondsselectie, maar besteden in hun onderzoek geen specifieke aandacht aan dit
aspect. Beiden bestuderen de fondsvorming primair als een bedrijfsinterne
aangelegenheid. De Vries omdat hij ervan uitgaat dat het door hem onderzochte
fonds in hoge mate de persoonlijke ideeën van Geert van Oorschot weerspiegelt, De
Glas omdat hij zijn onderzoek bewust daartoe beperkt24
en zich bovendien niet zozeer
richt op de selectie van individuele auteurs en titels, maar de fondsvorming primair
bekijkt op het niveau van diverse categorieën van titels en auteurs.
In een aantal andere onderzoeken25
is getracht om de rol van externe instanties en
24 De Glas, Nieuwe lezers voor het goede boek, 56.
25 Zie de titels die worden genoemd in noot 9.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
72
actoren in de selectie en werving van auteurs te specificeren. Susanne Janssen en
Norma Olislagers gingen voor de jaren zeventig na in hoeverre Nederlandse literaire
tijdschriften een kweekvijver vormden voor de fondsen van vier grote literaire
uitgeverijen.26
Hugo Verdaasdonk bekeek de doorstroming van tijdschriftmedewerkers
naar uitgeverijfondsen in de jaren zeventig,27
terwijl Wiljan van den Akker en Gillis
Dorleijn deze kwestie onderzochten voor Nederlandse dichters uit de periode
1901-1940.28
Het eerstgenoemde onderzoek geeft aan dat de onderzochte uitgevers
zich bij hun selectie van nieuwe auteurs in de tweede helft van de jaren zeventig voor
een belangrijk deel hebben gebaseerd op de door (de eigen) literaire tijdschriften
gemaakte voorselectie. Het gros van de betrokken debutanten had voor het debuut
in (de eigen) literaire tijdschriften gepubliceerd en de poëziedebutanten van de vier
uitgeverijen bleken vrijwel uitsluitend uit literaire tijdschriften te zijn voortgekomen.
Uit elk vg1an de genoemde studies komt echter naar voren dat tijdschriftpublicaties
allerminst garanderen dat een auteur wordt opgenomen in een uitgeverijfonds. Voor
beide tijdvakken geldt, dat het merendeel van de onderzochte auteurs uitsluitend
werk in literaire tijdschriften publiceerde en het niet tot een boekuitgave bracht. Wel
bleek de kans op boekpublicaties groter voor auteurs die regelmatig in tijdschriften
publiceerden en in meerdere tijdschriften actief waren. Onderzoek van Lenny Vos
naar literaire debutanten in de eerste helft van de jaren negentig wijst op een afnemend
belang van literaire tijdschriften als kweekvijvers voor uitgeverijfondsen. Van de
proza-auteurs die in de periode 1990-1995 debuteerden bij een Nederlandse literaire
uitgeverij bleek slechts een derde voor het debuut in een literair tijdschrift te hebben
gepubliceerd.29
Naast deze kwantitatieve studies is er kwalitatief onderzoek voorhanden dat licht
werpt op het aandeel van derden in de vorming van uitgeverijfondsen. Nanske Wilholt
besteedt in haar dissertatie over uitgeverij Stols uitgebreid aandacht aan dit aspect.
Centraal in deze studie staat de totstandkoming van het Stols-fonds in de periode
1922-1942, in het bijzonder de context die schuilging achter de vorming van twee
fondssegmenten: het Franstalige fonds en het Nederlandstalige poeziëfonds. Wilholt
laat zien hoe Stols contacten zocht en onderhield met bepaalde schrijvers,
bemiddelaars en boekhandelaren die hem konden helpen om zijn idealen en
doelstellingen in praktijk te brengen, en hoe die verschillende partijen op hun beurt
trachtten de uitgeverij te gebruiken om hun eigen wensen en idealen te realiseren.
Ze beschrijft op minutieuze wijze hoe Stols contact legde met Franse boekhandelaren,
van wie sommigen zich niet alleen als verkopers manifesteerden, maar ook als
redacteuren, schrijvers en bemiddelaars voor auteurs, andere kunstenaars en klanten.
Via dit netwerk ontstonden onder meer de contacten met gerenommeerde Franse
auteurs als Valery
26 Janssen, Olislagers, ‘De rol van literaire tijdschriften’.
27 Verdaasdonk, ‘Literary magazines as media for publishing literary texts’.
28 Van den Akker, Dorleijn. ‘Over de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie’.
29 L. Vos, Debuteren in de jaren '90. Over het begin van een schrijversloopbaan en de factoren
die hierop van invloed zijn. Doctoraalscriptie Kunst- en Cultuurwetenschappen, Erasmus
Universiteit Rotterdam 1996, 54.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
73
Larbaud en Paul Valéry, die beiden van grote betekenis waren voor Stols en zijn
uitgeverij. Bronnenonderzoek maakt vervolgens duidelijk dat de titelkeuze ten behoeve
van het Nederlandstalige poëziefonds voor een groot deel valt terug te voeren op de
inbreng van drie bemiddelaars die Stols in de loop van de tijd terzijde stonden:
Greshoff, Du Perron en Hoornik. Stuk voor stuk personen, die door een combinatie
van creatieve, redactionele en kritische activiteiten uitgroeiden tot sleutelfiguren in
het Nederlandse literaire leven. Alle auteurs die vroeger of later een prominente
plaats in de literatuurgeschiedenis zouden verwerven, en waaraan Stols zijn reputatie
als poëzie-uitgever ontleent, kwamen via een van deze sleutelfiguren het fonds binnen.
Stols' autoriteit als uitgever van poëzie moet dan ook worden gerelativeerd al
beroemde hij zichzelf herhaaldelijk op zijn fijne neus voor dit genre. De onderzoekster
constateert dat zijn verdienste eerder lag in het gegeven dat hij zijn poëziefonds (deels
uit financiële nood) liet uitdijen tot de - achteraf bezien - enorme omvang en erin
slaagde invloedrijke bemiddelaars aan zich te binden.30
Ook het proefschrift van Sandra van Voorst onderstreept het belang van netwerken
en bemiddelaars voor de fondsvorming, al staat deze problematiek minder centraal
dan in de studie van Wilholt. De hoofdmoot van Weten wat er in de wereld te koop
is bestaat uit een analyse van de vertaalde fondsen van Het Spectrum, Meulenhoff,
Veen en Contact tussen 1945 en 1970. Evenals De Glas beschouwt Van Voorst de
fondsvorming allereerst als een bedrijfsinterne aangelegenheid en ook uit haar analyses
komt naar voren dat er sprake is van een gericht fondsbeleid, waarbij zowel
bedrijfseconomische als kwaliteits- en prestigeoverwegingen in het geding zijn.
Verder blijken de door De Glas' besproken interne beleidsinstrumenten waarmee
uitgeverijen economische en culturele duurzaamheid trachten te bereiken serievorming,
het opbouwen van grote auteurs-oeuvres, een uitgekiende ‘mix’ van
boeksoorten - in de naoorlogse periode nog steeds van cruciaal belang.
Het interne fondsbeleid wordt echter uiteindelijk bepaald door het aanbod van
buitenaf en de wijze waarop uitgevers aan hun materiaal komen is afhankelijk van
het netwerk dat zij hebben opgebouwd. Volgens Van Voorst geldt dit in verhoogde
mate voor de acquisitie van buitenlandse literatuur. De mondiale boekproductie is
dermate groot, dat uitgevers sterk zijn aangewezen op een netwerk van personen en
instanties die een verantwoorde selectie uit het buitenlandse aanbod kunnen aandragen,
toegesneden op de lijn van het eigen fonds. Zij besluit haar proefschrift daarom met
een kwalitatieve analyse van de netwerken en bemiddelaars die voor haar
casus-uitgeverijen van belang zijn gebleken: buitenlandse uitgevers, literaire agenten,
en gespecialiseerde adviseurs (lectoren/vertalers). Zo wordt onder meer duidelijk dat
literaire agenten een prominente rol hebben gespeeld bij de verwerving van
vertaalrechten door uitgeverij Meulenhoff gedurende de periode 1945-197031
en dat
vertaler-lector
30 Wilholt, ‘Vóór alles artiste’, 198.
31 Onder de 213 onderzochte contracten, bevonden zich slechts 75 overeenkomsten die
rechtstreeks met de rechthebbende partij werden gesloten, zonder tussenkomst van een literair
agent. Van Voorst, Weten wat er in de wereld te koop is, 199.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
74
Jan de Zanger een sterk stempel heeft gedrukt op de uitgave van Deense literatuur
door Contact in de jaren zestig.32
Elk van de zojuist besproken studies geeft aan dat de rol van uitgevers in feite actiever
is dan het ‘gatekeepers’-concept suggereert. De meeste uitgevers wachten niet af wat
zich spontaan aan manuscripten en auteurs aandient. Niet alleen stimuleren ze de
auteurs uit hun fonds om nieuw werk te voltooien, ze gaan ook gericht op zoek naar
publicabele teksten en auteurs en onderhouden daartoe intensieve contacten met
diverse categorieën bemiddelaars. De werving van nieuwe, jongere auteurs is van
vitaal belang voor elke uitgeverij die blijvend een rol van betekenis wil spelen in het
literaire leven van een bepaald land.33
Daarbij is het vasthouden van auteurs minstens
zo belangrijk als het aantrekken ervan.
Naar de kwestie van de auteursbinding is nog weinig onderzoek verricht. Een
goede aanzet biedt een studie van Frank de Glas uit 1998.34
Hij onderzocht in hoeverre
Nederlandse en Vlaamse literaire uitgeverijen erin slaagden om hun prozadebutanten
uit de periode 1900-1965 vast te houden en op te kweken tot productieve ‘huisauteurs’.
Vanuit het perspectief van uitgeverijen bekeken stemmen zijn bevindingen niet erg
vrolijk. Weinig uitgeverijen zagen hun debutanten überhaupt doorgaan met literair
verhalend proza, maar ook wanneer dat wel het geval was, zag het beeld er voor de
debuutuitgeverijen allerminst rooskleurig uit. De meeste uitgeverijen (vooral de
zogenaamde ‘tweede-echelon-uitgeverijen’) slaagden er niet in om de auteurs die
productief bleven te weerhouden van een overstap naar de concurrentie.
Nader onderzoek is echter geboden om inzicht te krijgen in de beweegredenenen
van auteurs om naar een andere uitgeverij te vertrekken, respectievelijk in de
strategieën die uitgevers aanwenden om auteurs aan zich te binden en de condities
waaronder hun aanpak al dan niet succesvol is. Niet zelden lijken persoonlijke
meningsverschillen en conflicten er verantwoordelijk voor dat de wegen van uitgevers
en auteurs zich scheiden, maar vermoedelijk is de hogere literaire status van een
andere uitgeverij een van de voornaamste redenen voor auteurs om van uitgeverij te
wisselen. Een schriftelijke enquête onder Nederlandse en Vlaamse auteurs levert
nadere steun voor deze veronderstelling. De respondenten bleken groot gewicht toe
te kennen aan
32 Vgl. S. van Voorst, ‘Deense literatuur bij uitgeverij Contact 1960-1970’, in: Jaarboek voor
Nederlandse boekgeschiedenis 3 (1996), 145-163. Het belang van vertalers als bemiddelaars
bij de uitgave van buitenlandse literatuur door Nederlandse uitgeverijen komt ook naar voren
in: M. Steenmeijer, De Spaanse en Spaans/Amerikaanse literatuur in Nederland 1946-1985.
Muiderberg 1989,77-78.
33 Dit komt heel duidelijk naar voren in een op het werk van Bourdieu geïnspireerde studie
over de Franse uitgevershuizen Grasset en Gallimard: A. Boschetti, ‘Légitimité littéraire et
stratégies éditoriales’, in: R. Chartier, J.H. Martin (red.), Histoires de l'édition française. Dl.
3: Le livre concurrencé (1900-1950). Parijs 1986, 481-527.
34 F. de Glas, ‘Investeringen van literaire uitgeverijen in jong talent en de opbrengst daarvan.
Een onderzoek naar de generatie literaire prozadebutanten uit de jaren 1961-1965’, in:
Nederlandse letterkunde 3 (1998), 127-150.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
75
het literaire aanzien van (hun) uitgeverijen.35
Ook hechtten zij veel waarde aan een
goede redactionele begeleiding, wat spoort met het gegeven dat auteurs geregeld
‘meeverhuizen’ wanneer hun redacteur naar een andere uitgeverij overstapt.
De rol van uitgeverijen in de beeldvorming over auteurs en teksten
Behalve via hun selectie oefenen uitgevers ook langs andere wegen invloed uit op
de loopbanen en reputaties van auteurs en teksten. Deze kunnen worden samengevat
onder de noemer ‘beeldvormingsactiviteiten’. Uitgeverijen beïnvloeden de
beeldvorming over auteurs en teksten op diverse manieren.
Zo kiest de uitgeverij onder meer voor een specifieke exploitatievorm. Ze besluit
bijvoorbeeld om een werk als paperback of in gebonden vorm uit te geven, of om
een titel als onderdeel van een bepaalde literaire reeks te publiceren. Dergelijke
keuzen kunnen verstrekkende gevolgen hebben voor de beeldvorming over een werk.
Lisa Kuiterts onderzoek naar de uitgave van series in de naoorlogse Nederlandse
literatuur bevat tal van voorbeelden hoe het ‘uiterlijk behang’ van deze reeksen in
hoge mate bijdroeg aan het imago dat bepaalde auteurs en teksten in literaire kringen
en bij verschillende publieksgroepen verwierven.36
Opmerkelijk is bijvoorbeeld het
succes dat bepaalde pocketseries in de jaren zestig bij jeugdige lezers ten deel viel.
Pockets waren eind jaren vijftig ‘cultboeken’ geworden en voor de moderne jongere
was de pocket hét alternatief voor de dure gebonden boeken, die met een vroegere
generatie werden geassocieerd. Vijftigers, zestigers, avantgardeliteratuur: het werd
allemaal in pockectseries uitgegeven en volgens Kuitert wijst alles erop dat de
combinatie pocketreeks-moderne literatuur de doorbraak van moderne schrijvers
heeft bevorderd. Daarbij moeten we vooral denken aan de Literaire pockets van De
Bezige Bij en de Ooievaars van Bert Bakker.
Naast de keuze voor een specifieke exploitatievorm staan de uitgeverij diverse
andere instrumenten ter beschikking om de receptie van titels en auteurs in een
bepaalde richting te sturen,37
waaronder de ‘wervende tekst uit de uitgeverskoker’
(flapteksten, advertenties, uitgeverijprospectussen) en de ‘niet-betaalde
consumentgerichte publiciteit’ zoals de toezending van recensie-exemplaren aan
relevante bladen, het onderhouden van contacten met recensenten en
programmamakers, het lobbyen voor literaire prijzen en de organisatie van
signeersessies, lezingen en interviews.38
35 L. Boley, Literaire auteurs en hun uitgevers. Een onderzoek onder Nederlandse en Vlaamse
literaire auteurs over hun tevredenheid met de uitgeverij. Doctoraalscriptie Faculteit der
Letteren, Katholieke Universiteit Brabant 1994.
36 Kuitert, Het uiterlijk behang. Zie bespreking door S. Janssen, ‘Het wapen van de literaire
reeks’, in: Boekmancahier 10 (1998), 175-178.
37 Zie F. de Glas, ‘Hebben literaire uitgeverijen invloed op de literaire canon’, in: Spiegel der
letteren 34 (1992), 289-305.
38 Idem, 298-301.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
76
Tot dusver is in Nederland nog maar weinig onderzoek gedaan naar de aard en
omvang van dergelijke promotionele inspanningen van literaire uitgeverijen en hun
effecten.39
Goede aanknopingspunten hiertoe biedt de dissertatie van Florian
Tielebier-Langenscheidt over de beeldvorming rondom vijf Duitstalige auteurs en
het aandeel van hun respectievelijke uitgevers daarin.40
Hij onderzocht hoe deze
uitgevers via allerlei promotionele activiteiten hebben getracht het beeld van hun
auteurs bij diverse categorieën bemiddelaars te beïnvloeden, door de kwaliteiten en
het talent van deze auteurs te benadrukken, door te expliciteren binnen welke traditie
en genre hun werk gesitueerd zou moeten worden, met welke auteurs en stromingen
hun werk verwant zou zijn, enzovoort.
Bij de bovengenoemde activiteiten gaat het steeds om doelgerichte inspanningen die
al dan niet het beoogde effect op de beeldvorming rondom de uitgebrachte werken
kunnen hebben. Maar misschien wel de belangrijkste manier waarop de uitgeverijen
de beeldvorming over hun auteurs en titels beïnvloeden, is via de naam die ze zelf
in de loop van de tijd hebben verworven. Uitgeverijen genieten in een gegeven
literaire constellatie meer of minder cultureel aanzien en hebben een reputatie als de
leveranciers van een bepaald soort teksten, bijvoorbeeld van ‘avant-garde’- of
‘mainstream’-literatuur of als de uitgever van een specifieke literaire stroming. Met
name Pierre Bourdieu heeft in zijn theoretische geschriften herhaaldelijk betoogd
dat het prestige en de reputatie van uitgeverijen (net zoals die van de kunsthandelaren)
afstralen op hun producten en tot op grote hoogte bepalen hoe de betrokken auteurs
en titels worden gerecipieerd door critici en andere relevante partijen binnen het
literaire veld.41
Uit onderzoek naar de collectievorming door Nederlandse bibliotheken komt naar
voren dat uitgeverijnamen een belangrijke rol spelen in de selectiepraktijk van
bibliothecarissen.42
Ook zijn er studies waarin de impact van de uitgeverij op de
literair-kritische receptie van nieuwe titels is onderzocht. Vooral in het geval van
debuutwerken blijkt de aandacht van critici sterk af te hangen van de status van de
betrokken uitgeverij. De uitgeversnaam lijkt dienst te doen als een kwaliteitswaarmerk
op grond waarvan het debuut al dan niet een bespreking wordt waardig gekeurd.43
De reputatie van de uitgever, evenals die van de eventuele tijdschriften waaraan een
39 Zie N. van Dijk, ‘Een onverbiddelijke bestseller. De promotie van literair werk in de twintigste
eeuw’, in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 6 (1999), 173-187.
40 F. Tielebier Langenscheidt, Werbung für Deutsche Gegenwartsliteratur. Ein Beitrag zur
Theorie und Praxis der Literaturvermittlung, Frankfurt am Main 1983.
41 Zie onder meer P. Bourdieu, ‘The production of belief: contribution to an economy of
symbolic goods’, in: Media, culture and society 2 (1980), 261-293.
42 H. Verdaasdonk, Boekselectie en collectiegebruik. Den Haag 1986.
43 S. Janssen, In het licht van de kritiek. Variatie en patronen in de aandacht van de
literatuurkritiek voor auteurs en hun werken. Hilversum 1994, 58 e.v. In feite is hier sprake
van een wisselwerking tussen uitgeverij en kritiek. De reputatie die een uitgeverij als producent
van literatuur geniet is immers onlosmakelijk verbonden met de wijze waarop de kritiek
heeft gereageerd op de auteurs en werken die ze in de loop van de tijd tot haar fonds heeft
toegelaten.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
77
auteur is gelieerd, blijkt bovendien door te werken in de wijze waarop auteurs door
boekhandelaren en critici worden geclassificeerd.44
Andere instanties en personen
die beroepshalve betrokken zijn bij de verspreiding en beoordeling van literatuur
houden dus rekening met de uitgeversnaam, al is nader onderzoek nodig om te bepalen
hoe het proces van selectie en oordeelsvorming bij hen precies verloopt. Het laatste
geldt ook voor de vraag naar de invloed van uitgeverij-imprints op de keuzes die
kopers en lezers uit het aanbod maken en op hun waardering van bepaalde titels. Het
schaarse onderzoek naar de informatie die boekenkopers gebruiken om tot een
titelkeuze te komen suggereert vooralsnog dat zij zich betrekkelijk weinig gelegen
laten liggen aan uitgeversnamen.45
Aanbevelingen voor verder onderzoek
Overzien we het recente Nederlandse uitgeverijonderzoek dan vallen diverse
conclusies te trekken. Om te beginnen is het positief te noemen dat onderzoekers
zich in de afgelopen vijftien jaar meer voor de literaire uitgeverij zijn gaan
interesseren. Dat heeft geresulteerd in een reeks informatieve studies, die ons inzicht
in het functioneren van twintigste-eeuwse literaire uitgeverijen hebben vergroot.
Niettemin kent het tot dusver verrichte onderzoek diverse tekortkomingen en witte
plekken. De voornaamste tekortkoming is wel dat het vaak gaat om individuele
casestudies, die nauwelijks een bijdrage leveren aan de theorievorming over het
functioneren van literaire uitgeverijen. De uitkomsten van deze studies leveren wel
degelijk bouwstenen daartoe, maar de onderzoekers voelen zich niet geroepen om
te expliciteren welke conclusies in theoretisch opzicht aan hun resultaten te verbinden
zijn. Het dissertatieonderzoek van De Glas vormt in dit opzicht een uitzondering.
Dit onderzoek concentreert zich weliswaar op een tweetal uitgeverijen, maar de
auteur baseert zijn vraagstelling op theoretische inzichten omtrent het uitgeversbedrijf
en het functioneren van culturele (literaire) instituties en hij staat bovendien stil bij
de implicaties van zijn onderzoeksbevindingen voor toekomstig uitgeverijonderzoek.
In veel andere studies wordt echter volstaan met een korte inleidende paragraaf over
het bestaande uitgeverijonderzoek en de groeiende onderzoeksmatige interesse voor
literaire instituties, om vervolgens over te gaan tot de orde van de dag, dat wil zeggen
tot een gedetailleerde beschrijving van de ontwikkeling van een bepaald
uitgeverijfonds of van het beleid inzake een bepaald soort uitgaven.
Nieuw uitgeverijonderzoek zou er op gericht moeten zijn om de theorievorming
over het functioneren van literaire uitgeverijen een stap verder te brengen. Daarvoor
is het noodzakelijk dat het pad van de individuele gevalstudies wordt verlaten. In
plaats daarvan zouden comparatieve studies moeten worden ondernomen, waarin
tel-
44 Zie W. de Nooy, Richtingen en lichtingen. Literaire classificaties, netwerken, instituties.
Rotterdam 1993, 51 e.v.
45 Zie het proefschrift van H. Leemans, Het veelvormige boek. Informatiegebruik bij de aankoop
van een hedonistisch produkt. Delft 1994, tabel 3.2. en 4.2.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
78
kens een bepaald aspect van het functioneren van literaire uitgeverijen op
systematische wijze onder de loep wordt genomen. In deze studies zouden steeds
verschillende soorten literaire uitgeverijen in aanmerking moeten worden genomen
en ook verdient het aanbeveling om literaire uitgeverijen te contrasteren met
andersoortige uitgeverijen (zoals uitgevers van non-fictie of niet-literaire fictie)
aangezien dit een scherper inzicht kan opleveren in specifieke kenmerken van de
literaire uitgeverij.46
Als het dan vervolgens gaat om de vraag welke aspecten prioriteit verdienen op
de onderzoeksagenda, moet allereerst gedacht worden aan het externe functioneren
van literaire uitgeverijen, in het bijzonder de rol van de uitgeverij in
beeldvormingsprocessen rondom auteurs en teksten. Het is vreemd dat deze rol nog
nauwelijks empirisch is onderzocht, omdat vanuit een theoretisch perspectief juist
dit aspect de literaire uitgeverij tot een belangwekkend studieobject maakt voor onder
anderen literatuurwetenschappers en cultuursociologen. Nader onderzoek is geboden
naar de effecten van de diverse promotionele inspanningen die literaire uitgeverijen
ondernemen, de condities en factoren die de effectiviteit van specifieke instrumenten
en activiteiten bepalen, en naar de veranderingen die zich op deze punten in de loop
van de twintigste eeuw hebben voorgedaan. Dit geldt ook voor de vraag naar de wijze
waarop de reputatie en het prestige van literaire uitgeverijen doorwerken in de
aandacht en waardering die auteurs en teksten ondervinden van andere actoren in
het literaire veld, inclusief ‘gewone’ lezers. In dit kader zou bovendien studie gemaakt
moeten worden van de beeldvorming over uitgeverijen zelf. Wat is het relatieve
gewicht van diverse (f)actoren in de ontwikkeling van uitgeversreputaties en hoe
vallen betrouwbare uitspraken te doen over de status van een uitgeverij binnen de
literaire constellatie van een bepaalde periode en over haar imago bij critici, lezers,
boekhandelaren, enzovoort?
Het onderzoek naar het interne functioneren van uitgeverijen heeft zich
hoofdzakelijk gericht op de samenstelling van uitgeverijfondsen en op de
overwegingen en factoren die een rol spelen in de fondsvorming. Op de keper
beschouwd heeft dit vooral geleid tot een beter inzicht in het fondsbeleid van diverse
uitgeverijen op het niveau van specifieke categorieën van auteurs en titels en tot een
erkenning van de rol van externe instanties en actoren in de fondsvorming. Er is nog
weinig systematisch onderzoek gedaan naar de selectie, acquisitie en binding van
individuele auteurs en titels door verschillende soorten uitgeverijen (groot versus
klein; meer of minder prestigieus; specialistisch versus breder georiënteerd; veel
versus weinig vertaalde literatuur in het fonds; enzovoort). Wat beweegt uitgevers
om - gegeven de preferentie voor een specifieke categorie van auteurs of titels debutant
x wel een plek te bieden en debutant y niet, hoe komen ze aan hun nieuwe
auteurs, waarom besluiten ze om het volgende boek van auteur x wel uit te geven,
maar dat van auteur y niet, welke
46 Dat een dergelijke contrastering zeer verhelderend kan werken, blijkt onder meer uit D.J.
Tilborghs, ‘Publishing literature and romance: an inquiry into Bourdieu's thesis on differences
in characteristics of producers of cultural goods’, in: E. Ibsch, D. Schram [e.a.] (eds.),
Empirical studies of literature. Amsterdam (enz.) 1991, 223-229.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’
79
middelen wenden ze aan om auteurs aan zich te binden? Aan de hand van de hier
besproken studies vallen allerlei provisorische en deels strijdige antwoorden op deze
vragen te formuleren die door middel van comparatief onderzoek op hun houdbaarheid
onderzocht zouden moeten worden.
Nadere aandacht verdienen voorts de loopbanen en (beroeps)opvattingen van
literaire uitgevers en andere functionarissen binnen het uitgeverijwezen en de
ontwikkelingen die zich hierin gedurende de twintigste eeuw hebben voorgedaan.
Onze kennis op dit gebied omvat vrijwel uitsluitend (anekdotische) informatie over
een handvol, spraakmakende figuren, terwijl over uitgevers of redacteuren als
beroepsgroep praktisch geen gegevens voorhanden zijn. Ten slotte zou onderzoek
moeten plaatsvinden naar de achtergronden en gevolgen van de steeds frequenter
voorkomende eigendomsveranderingen in de literaire uitgeverijsector en naar de
machtsverhouding tussen literaire uitgeverij en boekhandel in relatie tot de productie
en marketing van literaire uitgaven. Pas wanneer ook dergelijke onderzoeksthema's
worden aangevat, kan met recht worden geconcludeerd dat de literaire uitgeverij is
uitgegroeid tot een eigenstandig, legitiem studieobject.
Susanne Janssen, ‘Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken’