Eil
muziek
geschiedenis
li^trlandim
ONDER   HOOFDREDACTIE VAN
Louis Peter Grijp
R E O A C T I E
Ignace Bossuyt  Mark Delaere  Rokus de Groot  Lutgard Mutsaers Rudolf Rasch  Kees Vellekoop Emile Wennekes
Mecrtcns
VA/M
Amsterdam University Press • Salome ultgeverij pelckmans Meertens Instituut koninklijke vereniging voor nederlandse muziekgeschiedenis
-97-
BRUSSEL  *   ZOMER 1958
Tijdens de Wereldtentoonstelling gaat het instrumentarium van The Tielman Brothers in vlammen op
Van Hawaiian naar Indorock
Op de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brüssel pronkte Nederland met een exotisch entertainment-paviljoen, waar de sfeer van de in 1949 teloorgegane kolonie Indie werd opgeroepen met echte palmbomen en een kleurrijk achterdoek met natuurtaferelen. Het droeg de naam Hawaiian Village. Hawaiianmuziek was in Nederland dé populaire mu-ziek van de jaren veertig en vijftig geweest. Geweest, want vanaf 1956 rukte de rock-'n-roll op. Zowel in de beoefening van de hawaiianmuziek als de rock-'n-roll gaven Indo's -mensen met zowel Europees (vaderskant) als Aziatisch (moederskant) bloed - en Ambo-nezen (Polynesiens uit de Molukse archipel die zieh later Molukkers zouden noemen) de toon aan. Vandaar dat voor het Hawaiian Village muzikanten uit die recent in Nederland gearriveerde bevolkingsgroepen waren geěngageerd.
In die tijd sprak men over Indo's als 'repatrianten', hoewel de meesten Nederland nog nooit gezien hadden. De term onderstreepte hun permanente status als nieuwe Nederlanders. Integratie was hun pragmatische doel. De Ambonese KNiL-militairen en hun gezinnen daarentegen waren in maart 1951 naar Nederland verscheept voor een 'tij-delijk verblijf'. Dit werd onverhoopt permanent, waardoor een sterk verlangen naar 'huis' het Ambonese leven bleef beheersen. De verhouding tussen de twee bevolkingsgroepen was allerminst hartelijk: stereotyperingen vlogen over en weer en gezamenlijke projecten werden niet ondernomen. Zo maakten Indo's Ambonezen uit voor opvliegend, en Ambo-nezen Indo's voor achterbaks.
De hawaiiangroep van de Haags-Indische bandleider Guus 'Broer' Arends (zelf geen 'repatriant') en een gelegenheidsgroep rond de Ambonese hawaiiangitarist Rudi Wairata (in 1950 naar Nederland gekomen voor een conservatoriumopleiding), namen het hoofdprogramma van Hawaiian Village voor hun rekening. De rock-'n-rollband van de Indische gebroeders Tielman was gecontracteerd als 'pauze-acť. De familie Tielman was in de winter van 1957 in Nederland gearriveerd. De vier broers Ponthon, Reggy, Andy en Loulou waren in Indonésie kindsterretjes geweest met hun groep The Timor Rhythm Brothers, geleid door vader Herman. Omdat Timor de mensen in Nederland weinig zei, werd de groepsnaam veranderd in The Four T's en daarna The Tielman Brothers, in navolgingvan de populaire Everly Brothers.
Het prachtige. engagement kwam volkomen onverwacht. Leadgitarist/zanger Andy Tielman herinnerde zieh in 1989: 'We schrokken ons rot. Wereldtentoonstelling?
1958 * VAN HAWAIIAN NAAR INDOROCK
675
Moeten we voor de wereld speien? Wat waren we stom. Ja, de hele wereld komt naar jullie kijlcen.' Hoewel nog jong, waren ze op hun terrein ontegenzeglijk de besten, vanwege hun muzikaliteit, technische vaardigheid, geloofwaardigheid (rock-'n-roll was als 'zwarte muziek' nog geen genre dat hier door 'witte' muzikanten werd beoefend), energie, gevoel voor show en sexy uitstraling. In Nederland konden ze niet leven van de muziek, omdat er buken het Indische en Ambonese circuit weinig tot geen optreedmogelijkheden waren.
Vader Tielman begreep dat er iets bijzonders moest gebeuren om het Expo-pu-bliek te entertainen. Andy: 'Dus wij hebben heel hard geoefend, capriolen gemaakt, met de tanden gespeeld. Van alles verzonnen we. We vonden het namelijk niet leuk om rock-'n-roll alleen maar zo, zonder franje, zonder show te spelen, dus we hebben er een feest van gemaakt. Met de drumstokken op de gitaar slaan, toeren uithalen met de bas, gooien met de gitaren.' In het begin hadden ze maar twintig minuten tot hun beschikking en net genoeg liedjes om die tijd te vullen. Andy: 'Maar we mochten niet ophouden van het pu-bliek! Het werd helemaal geen pauze.' Daarom werden de songs opgerekt met solo's en showelementen en werd er nieuw repertoire ingestudeerd. Andy: 'Binnen een maand hadden we de hele Hawaiian Village in onze handen. De hele bubs die daar kwam, kwam voor öns.'
Het was duidelijk dat de hawaiianbands hun prominente plaats in de programme-ring niet waar konden maken. Toen er brand uitbrak achter de schermen van het Hawaiian Village en het hele instrumentarium van The Tielman Brothers verloren ging, dacht iedereen dan ook onmiddellijk äan jalousie de me'tier. De ware toedracht is niet meer te achterhalen. In de Expo-bronnen is de hele brand zelfs niet terug te vinden. Andy
1 Rudi Wairata met zijn hawaiianband Mena Moeria Minstrels.
676
1958 * VAN HAWAIIAN NAAR INDOROCK
Tielman liet zich slechts eenmaal over het voorval uit: 'Niet iedereen was even blij met ons succes [...], maar het kan ookgewoon een ongeluk geweest zijn.' De Expo was blijk-baar niet verzekerd voor dit soort calamiteiten, want er kwam geen schadeloosstelling. Nu had Andy tijdens de Expo verkering gekregen met een Brussels meisje. Haar bemid-delde vader kocht nieuwe spullen voor de band en de show Icon gewoon doorgaan. Ook Wairata's hawaiiangitaar en versterker waren in vlammen opgegaan. Althans, met dat verhaal, en met lege handen, kwam hij bij zijn volgende werkgever (Kilima Hawaiians) aan. Dat haalt de angel uit het verdenken van de hawaiianista's.
De hawaiianmuziek was in het begin van de twintigste eeuw doorgedrongen tot Amerika, dat in 1900 de Hawaiiaanse archipel had ingelijfd. In de jaren twintig werd deze inmiddels gecommercialiseerde muziek tegelijk met de jazz (in haar functie als populaire dansmuziek) gei'ntroduceerd in Nederlands-Indie. De ukelele (een klein viersnarig instrument van Portugese herkomst) en de hawaiiangitaar (een akoestische Spaanse gitaar
2 The Tielman Brothers in het decor van de Hawaiian Village op de Wereldtentoonstelling in Brussel, 1958.
1958 * VAN HAWAIIAN NAAR INDOROCK
677
die op de knieen werd gelegd en waarvan de hals werd bespeeld met een stukje staal, van-daar steehjuitar) burgerden snel in. In het zuiden van de Verenigde Staten werd de steel-guitar een bluesinstrument, ditmaal bespeeld met een flessenhals (bottleneck). Ook de countrymuziek incorporeerde al vroeg het fascinerende geluid van de steelguitar, die later werd gemechaniseerd en geperfectioneerd in de staand bespeelde pedal steel.
Muzikanten maakten in Nederlands-Indie een eigen mix van jazz en hawaiian, waardoor de jazz iets tropisch, iets exotisch kreeg, en de hawaiian ging swingen. Die cocktail viel in de smaak in het chique koloniale uitgaansleven. Hawaiianmuziek ging een eigen Indisch leven leiden. Enerzijds fungeerde zij als instrumentale dansmuziek en als de muziek waarin muzikanten hun virtuositeit kwijt konden. Anderzijds werd hawaiian een belangrijke invloed in krontjongmuziek en was op die manier de sfeermaker in deze karakteristieke volksmuziek, de 'blues' (of'country') van de Indo's. Er werden concour-sen georganiseerd en er kwamen lokale en nationale sterren. De bekendste was George de Fretes, de onbetwiste kampioen op de hawaiiangitaar voordat hij in 1958 naar Neder-land verhuisde.
De oorspronkelijke Hawaiiaanse muziek- en danstradities waren in de jaren dertig gereduceerd tot commercieel entertainment door meisjes met rieten rokjes die de pikante 'hoeladans' uitvoerden onder begeleiding van breedlachende mannen in witte panta-lons en luide hawaiihemden, met de obligate bloemenkransen om de nek. De voertaal was Engels, doorspekt met Hawaiiaanse kreten en geografische namen, waarbij het mon-daine strand van Waikiki de kroon spande. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hawaiian aanvankelijk toegestaan, mits het niet te 'jazzy' gespeeld werd. Na de Japanse aanval op Pearl Harbour (1941) viel ook hawaiianmuziek onder het verbod op Engelstalige tek-sten. Voortaan zong men in het Nederlands. Vrouwen speelden in de ontwikkeling van het genre 'Nederhawaiian' een belangrijke rol. Zij namen de wegens de jodenvervolging en de Arbeitseinsatz van mannen opengevallen plaatsen in de muziekwereld in en creeerden nieuwe. Zo debuteerden de latere jazzpianiste Pia Beck en de latere jazz-zangeres Rita Reys tijdens de oorlog in hawaiiangroepen. De escape-functie van die muziek was groot, het succes evenredig.
Hawaiian heeft een eigen, onvervreemdbare sfeer: men bezingt de pracht van de natuur (het aardse paradijs), heft een lofzang aan op de Iiefde en dankt de hogere machten. In Nederland werd die inhoud nogal eens afgeplat tot 'romantiek bij gitaarmuziek', zoals de Kilima Hawaiians van het Rotterdamse schiereiland Katendrecht zongen. In de jaren veertig was hun populariteit enorm en hadden ze talloze navolgers. Hawaiian werd hoofdzakelijk door toedoen van de Kilima's een Hollandse muzieksoort, die werd uitge-voerd met, overwegend, het Hollandse muzikale gevoel. Overwegend, omdat de Neder-hawaiiangroepen net zoals de Kilima Hawaiians het liefst een Indische steelguitarist hadden om het geluid in te kleuren.
Met de onafhankelijkheid van Indonesia (1949) veranderde de plaats van de hawaiianmuziek. De Stille-Zuidzeeklanken herinnerden in het land aan de Noordzee niet zo-zeer meer aan een paradijs als wel aan een verloren paradijs. De belangstelling ervoor begon dan ook snel te tanen. De 'repatriering' (1949-1962) drang de hawaiianmuziek bijna geheel terug naar de Indische avondjes, waar de lieflijke klanken de nostalgische gevoelens aanwakkerden en tegelijkertijd de pijn en hetverdriet verzachtten. De Ambo-
1958 * VAN HAWAIIAN NAAR INDOROCK
rV"
4 The Black Dynamites, een van de eerste Indobands die als beroeps-orkest naar Duitsland gingen.
nezen speelden hawaiian ruiger en gedurfder, vitaler; bij hen was de hoop op terugkeer immers springlevend.
De Indische jeugd, koud in Nederland, had geen boodschap aan terugblikken naar tempo doeloe, de tijd van weleer. Deze jongeren hadden op allerlei terreinen aanpas-singsmoeilijkheden. Muziek maken was altijd een integraal deel van de Indische opvoe-ding en cultuur geweest. In Nederland bestond echter niet het soort muziekleven waar ze nog enigszins stoom bij konden afblazen. In de clubs, als jongeren daar al toegelaten werden, speelden Italiaanse strijkjes 0 sole mio en La palotna. Op school werden Hollandse volksliedjes gezongen. Op de muziekschool of muziekvereniging was er keus uit blokfluit of accordeon, harmonie, fanfare of drumband. De mandoline kwam nog het dichtst bij het favoriete huismuziekinstrument in Indische gezinnen: de gitaar. Dit instrument werd in de jaren vijftig het lead-instrument van de rock-'n-roll en dit verklaart mede de voor-sprong die de repatrianten hadden in deze tak van muziekbeoefening. Ook hadden zij in Indonesie meestal al kennisgemaakt met de voorlopers van de rock-'n-roll via Ameri-kaanse radiostations op de Filippijnen. Ze hadden bovendien geen last van de in de hoge-re maatschappelijke regionen in Nederland levende argwaan jegens de 'massacultuur' en het onverhuld racistisch gemotiveerde dedain jegens rock-'n-roll. En voor jongeren kwam
het goed uit dat rock-'n-roll door de media tot de soundtrack van de rebellie was gebombardeerd.
Indische jongeren kregen het al-ternatief voor dczoete hawaiianmuziek van hun ouders in de schoot geworpen. De gitaar hadden ze al in huis, de basgi-taar bouwden ze zelf van hardhout en pia-nosnaren, de benodigde elektronica was niet moeilijk in elkaar te knutselen en speien maar. De eerste rock-'n-rollbands ont-stonden dan ook in de huiskamer en von-den hun publiek in het Indische feestcir-cuit, dat vooral in Den Haag omvangrijk was. Daar draaide in de nazomer en herfst van 1956 de Hollywoodfilm Rock around the clock dan ook het langst. Veel Indo's zagen hem meer dan een keer, vanwege de muziek, maar ook om te kijken hoe er op rock-'n-roll gedanst hoorde te worden. De Haagse Black Dynamites waren de eersten die een professioneel niveau haalden, maar ook zij moesten hun meerderen erkennen in The Tielman Brothers. Toch waren The Black Dynamites de eersten die als beroepsmuzikanten naar Duitsland vertrokken.
Mede omdat Elvis Presley in 1958 als rekruut was gelegerd op een Amerikaanse basis in West-Duitsland, bereikte de belangstelling voor rock-'n-roll daar rond die tijd een hoogtepunt. De beroepsmilitairen hoorden bovendien zo ver van huis veel liever een liveband die hun eigen populaire muziek speelde dan een lokaal Schlager- en dansorkestje.
680
1958 * VAN HAWAIIAN NAAR INDOROCK
5 Ruud (links) en IUem de Wolff van The Blue Diamonds met een echo-apparaat, onmisbaar attribuut voor elke band die met de tijd mee-ging-
Duitse impresario's haalden de Indobands die hetamateurstadium ontgroeid waren naar Duitsland. Daar verdienden de muzikanten vele malen meer dan in Nederland. The Tiel-man Brothers zaten tot half Oktober 1958 vast aan de Expo - in hun Brusselse periode maakten ze 00k hun eerste single, tevens de eerste 'Nederlandse' rock-'n-rollplaat-en daarna hebben ze eerst serieus geprobeerd in Nederland aan de bale te komen.
Op 3, 4 en 5 juli 1959 vond de eerste Indische culturele manifestatie, de Pasar Malam Tontj Toncj, plaats in gebouw De Dierentuin in Den Haag. Het was een initiatiefvan journalist en schrijver Tjalie Robinson en zijn Indische Kunstkring. Van hem was het idee om de opbrengst te besteden aan de aanschaf van muziekinstrumenten voor onlangs 'gerepatrieerden' die daarvoor zelf geen geld hadden. Ook The Tielman Brothers speel-den op het feest. Het was een ware sensatie. Onmiddellijk daarna werden er tientallen Indobands opgericht die allemaal The Tielman Brothers probeerden na te doen.
Op 23 januari i960 versehenen de helden van de rock-'n-roll op de Nederlandse televisie in de Weekendshou; van Mies Bouwman. Zij verwoordde het onbegrip van het Nederlandse volk door de in keurige witte Smokings gestoken groep aan te kondigen als een stelletje apen uit het oerwoud. Dat was voor de trotse Tielman Brothers het signaal om Nederland de rug toe te keren en in Duitsland carriere te gaan maken. Niet The Tielman Brothers, maarThe Blue Diamonds - de Indische broers Ruud en Riem de Wolff uit Driebergen - werden in i960 Nederlands populairste artiesten met een achtergrond in de Indorock. Het zoetgevooisd zangduo werd onsterfelijk met Ramona. Zij waren minder bedreigend voor de Nederlandse muziekcultuur dan de ruige bands.
Liieratuur
De Duitse Indoroekfan Helmut Wenske stelde de bundel Eastern age - Indonesische rock V roll-, dance- & show bands 1956-1965, Wetzlar 1984, samen. In 1989 verscheen van Lutgard Mutsaers Roclcin' Ramona: Een gelcleurde kijk op de bakermat van de Nederpop, Den Haag 1989, waaruit de gebruikte citaten afkomstig zijn. Hans Heijnen maakte de gelijk-namige documentaire (1991). Internationale publicaties over Indorock zijn 'Indorock: an early Eurorock style', in: Popular Music 9/3 (1990), p. 307-320, en 'Roots & recognition. Contributions of musicians from the Indonesian archipelago to the development of popular music culture in the Netherlands', in: Perfect Beat, 2/3 (1995), p. 65-81, beide van Lutgard Mutsaers. Over-zichtswerken over hawaiianmuziek zijn George S. Kanahele, Hawaiian music and musicians, Honolulu 1979, en Tony Todaro, The cjolden years of Hawaiian entertainment 1894-1974, Honolulu 1974. Over de hawaiian-muziekgeschiedenis van Nederland gaat Lutgard Mutsaers, Harin^ & Hawaii: Hawaiianmuziek in Nederland 1925-1992, Amsterdam 1992. Kees de Bakker schreef Onder wui-uende palmen: Bill Buusmans 50 jarige Kilima Hawaiians story, Bergen op Zoom 1986.
1958 * VAN HAWAIIAN NAAR INDOROCK
68l
Discografie
Bij he: boek Höring & Hawaii hooit een gelijknamige cd (emi Bovema 7989212). Het werk van Rudi Wai-rata en George de Freies wordt regelmatig heruitgebracht. Ook 'Nederhawaiian' is op cd te verkrij-gen. Bij Rockin' Ramona hoortde cd Indo-rock, the original recordings (emi 7947192). Een goede compilatie is Indorock imreleased (Extra Large 1993 Cdel 9301). In 1998 verscheen een reeks historische Indorockopnamen op het label Samsam Music. Ook Rarity Records bracht betrouwbare compilatie-cd's en oeuvre-overzich-ten uit. Erverschijnt ook nieuw Indorockmateriaal. De Stichting Indorock te Den Haag beheert een archief (prive-collecties) en brengt eveneens cd's uit. In 1992 verscheen de documentaire Roclrin' Ramona van Hans Heijnen op video (Lagestee Film bv). Deze film bevat spectacu-laire archiefbeelden, onder meer van het eerste rock-'n-rolloptreden uit de nationale televisiegeschiedenis, TheTielman Brothers bij Mies Bouwman (i960), en opnamen van de grote Indorockrevival van 1991 in het Haagse Congresgebouw. Hans Heijnen maakte eveneens een documentaire over de Nederhawaiian-scene (vpro). De First Floor-pro-ductie My. blue heauen (1991) is een geromantiseerde film over een repa-trieringsgezin eind jaren vijftig, met de Belgische popster Koen Wauters in een van de hoofdrollen. In deze film is een historisch verantwoord optreden van een Indoband te zien.
Rond die tijd kwam de tweede lichting rock-'n-rollbands op, ditmaal bestaand uit autoch-tone Nederlanders. Deze groepen haakten in 1964 massaal in op de Engelse beatmuziek. De Indorockers bleven in Duitsland nog jarenlang rock-'n-roll speien, omdat het wat oudere nachtclubpubliek daarom bleef vragen. Teruggekomen in Nederland konden ze de aansluiting niet meer vinden bij het door witte amateurbands gedomineerde veld. De meesten hielden op met optreden, maar muziek maken bleef in familiekring de belang-rijkste hobby. De verhalen over de Mercedessen, de Juwelen en de toeschietelijke Duitse meisjes - in veel gevallen prostituees die bescherming genoten van jongens van de band die vanaf het podium een oogje in het zeil konden houden - namen mythische proporties aan. Over de bakermatvan de Nederlandse popcultuurwas niets te boekgesteld, zodat de Eindhovenaar Peter 'Kom van dat dak af' Koelewijn de geschiedenis in ging als aartsvader van de Nederpop. De Indische pioniers voelden zieh daardoor zwaar miskend. De Ambo-nezen gingen buiten de Spotlights onverstoorbaar hun eigen muzikále weg.
De Haagse Beatnach van 1981 was de eerste gelegenheid waarbij er weer Indobands op een groot podium stonden. De tijd bleek rijp voor een Indorockrevival. Bands werden heropgericht, oude vrienden vonden elkaar opnieuw in de muziek. De Haagse Houtrust-hallen werden als vanouds regelmatig 'afgebroken' door Indorockers en hun trouwe publiek. In 1991 vond de grootste Indorockrevival plaats in het Haagse Congrescentrum. 'Iedereen' behalve Andy Tielman, die op dat moment in Austrálie verbleef, was er. Sinds-dien werden er overal in het land Indorockrevivals georganiseerd.
De discussie in kringen van de Indorockers van het eerste uur gaat vaak over de term Indorock, die bedacht is door Hollandse platenverzamelaars en -handelaars om een etiket op deze 'andere' muziek (van Indo's én Ambonezen) te plakken. 'Indo' was in de jaren vijftig namelijk een scheldwoord en werd pas in de jaren tachtig onder de tweede en derde generatie een geuzennaam. Ruud en Riem de Wolff hadden het andere scheldwoord voor Indo's, 'blauwe', al eerder doeltreffend van zijn pejoratieve lading ontdaan door trots 'blue' in hun artiestennaam Blue Diamonds op te nemen.
De discussie onder popmuziekhistorici betreft meestal de vraag: was Indorock origineel? Het bevestigende antwoord Staat op een paar honderd Singles, elpees en band-opnamen. Indorock was de eerste in Europa ontwikkelde rock-'n-rollstijl, begonnen als imitatie, maar onmiddellijk losgezongen van zijn strakke kaders door de brede muzikále achtergrond van de Indische muzikantem Indorock had wortels in drie continenten, Amerika, Aziě en Europa, en bevatte het beste van de dansbare rock-'n-roll-elementen, de nieuwste sounds van gitaren en echo-apparaten, de hardste drums, de ruigste gitaar- en saxsolo's en de leukste stukjes jatwerk uit filmtunes, radiojingles en buitenlandse hits. Deze praktijk van 'eiteren' stamde uit de jazz, en zou in de jaren negentig als sampling in de popmuziek toegepast worden.
Andy Tielman keerde begin jaren negentig naar Nederland terug en hernieuwde zijn sterstatus op de Haagse Pasar Malam Besar. En terwijl Indo's bleven omkijken naar tempo doeloe onder het genot van krontjong, hawaiian en Indorock, ontwikkelden Moluk-kers een geheel eigen muziekcultuur, variěrend van liederen in prekoloniale stijl tot aan de meest vooruitstrevende Varianten van Amerikaans georiěnteerde popmuziek.
»»EDrom
LUTGARD MUTSAERS
682
1958 * VAŇ HAWAIIAN NAAR INDOROCK