Seminar zu den Herrscherurkunden des Hochmittelalters im römisch-deutschen Reich ÜAW Ůílcrroiihiichi! AkJdemic der Wissenschaften Andrea Rzihacek, Renate Spreitzer Österreichische Akademie der Wissenschaften Institut für Mittelalterforschung Abteilung Editionsunternehmen und Quellenforschung Diplomata-Abteilung der Monumenta Germaniae Historica Mazarykova univerzita, Ústav pomocných věd historických a archivnictví, 2015 Innere Merkmale Als innere Merkmale der Urkunden bezeichnet man alles das, für dessen Erkenntnis und Verständnis man auf den Text der Urkunde zurückgreifen muss, also mehr tun muss, als die Urkunde lediglich in Augenschein zu nehmen. (Vogtherr, Urkundenlehre S. 63) Einteilung der Urkunden «vT? riiLl t i»[iln[,'L|u3| f tl -■ I fl, ' Ä S." mim t murn Irnkam ^nmvJK- l,«^-«.!*' r*S1«*wl «"T^ u^»""* **3 * Öl*» cSfcJ t4p Iii' Protokoll Kontext Eschatokoll Protokoll Hirt n S-iwt&w "Ii ujltv«« naatl iiii iiii« 4 enuA «|«u>ii«| nrf' um m *,Jriir^> Vms JWTO" nr t^mt im* nwmoaj,\mjp-li$uo «i«w*»>. apLepu^ e«*«^* jj f>ui.'i< ^-'[>y^- P«infic um.Tiul S.' « ml ^wuwj l^J^i-am ^^|pL, Ut jpi-»"«^ i^.- Invocatio monogrammatische Invocatio verbale Invocatio Intitulatio (und Devotionsformel) Inscriptio Salutatio Verewigungsformel Invocaťio, Intitulatio cľmentiľR^nľ^ * '^'^ Phi'ippus secundus živina favente Clements Romanorum rex et semper augustus. # (DPh. 87) Invocatio, Intitulatio (C.) # In nomine sancte et individue trinitatis amen. Fridericus secundus divina favente dementia Romanorum imperator semper augustus, Jerusalem et Sicilie rex. # (DF.II. BFW 1599) # Fredericus dei gratia Romanorum imperator augustus. # (DF.I. 592) H(enricus) sextus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus. (DH.VI. BB299) ntitulatio, Inscriptio, Salutatio Philippus divina favente dementia Romanorum rex et semper augustus universis fidelibus imperii presentibus et futuris gratiam suam et omne bonům. (DPh. 54) F(ridericus) dei gratia Romanorum imperátor augustus|consulibus de Cariciana et toti popuio]gratiam suam et bonam voluntatem. (DF.I. 656) ntitulatio, Inscriptio, Salutatio Philippus divina favente dementia Romanorum rex et Semper augustus universis fidelibus imperii presentibus et futuris gratiam suam et omne bonum. (DPh. 54) F(ridericus) dei gratia Romanorum imperator augustus consulibus de Cariciana et toti populo gratiam suam et bonam voluntatem. (DF.I. 656) Intitulatio, Inscriptio, Salutatio Chunradus dei gratia Romanorum dilecto et venerabili patri Chunrado Salzburgensi archiepiscopo salutem et filialis dilectionis affectum. (DK.III. 11 an den Erzbischofvon Salzburg) Conradus dei gratia Romanorum imperátor augustus lohanni eadem gratia Constantinopolitano imperátori salutem et fraternam dilectionem. (DK.III. 69 an den byzantinischen Kaiser) Reverendo in Christo patri domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici Philippus dei gratia Romanorum rex et semper augustus salutem et filialem dilectionem. (DP/?. 20 an den Papst) Verewigungsforme (C.) # In nomine sanct^ et individua trinitatis. Fredericus divina favente clementia Romanorum imperator et semper augustus dilecto patruo suo Ottoni Frisingensi episcopo eiusque successoribus canonice substituendis in perpetuum. # (DF.I. 218) Kontext ■..,>.-4-, w.™-U(L,-..p J.*Jt* S.Lv.L.,1 jL,tL'|4'U 4W"r"'";?V l4 41—.,„„.,„..,„..,.,- ULs-4 f—V -t4=w &Sä3s»^-«^5 s. UneS« «ntjii \innntSc Amii«^ Arenga Publicatio Narratio Petitio Interventio Vorbehaltsklausel Dispositio Pertinenzformel Perturbationsformel Pönformel Corroboratio Zeugenreihe Arenga Lohnarenga Ad eterni regni premium/meritum/retributionem et temporalis imperii incrementum ... Schriftlichkeitsarenga ... ut ilia redigantur in publico instrumento, ne processu temporis per oblivionem id a memoria hominum elabatur et... per evidentiam ipsius autentici negocii Veritas cognoscatur. (DPh. 141) Herrschaftsarenga In eminenti/excelso regie/imperatorie maiestatis/dignitatis/celsitudinis throno ... constitute ... in excellenti specula regie maiestatis throni... Publicatio Igitur notum sit omnibus fidelibus nostris presentibus et futuris, qualiter/quod... Noverit universorum regni nostri fidelium tarn presens etas quam successura posteritas, quod... [Arenga] Igitur ad noticiam universorum imperii fidelium tarn presentis etatis quam successure posteritatis volumus pervenire, qualiter... (BB235) H(enricus) sextus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus. Notum esse volumus universis nostri fidelibus, ad quos presens pagina pervenerit, quod nos ... (BB299) Narratio Venerunt ad presentiam nostram in curia Magdeburg nuper habita ... (DF.I. 783) Denique veniens ad presentiam nostram Fridericus abbas Luxoviensis nobis ecclesie sue iacturas exposuit, videlicet ipsius ecclesie combustionem, ubi et ipsius ecclesie regum et imperatorum privilegia nobis significavit igne cremata, ... (DPh. 62) Universitati igitur omnium fidelium nostrorum per hoc presens scriptum duximus innotescendum, quod nos advocatiam nostram apud Vrsperg in pignore obligavimus fideli nostro Bertholdo de Weissenborn pro ducentis marcis. Quod cum aliquantulum preter iusticiam fecisse videamur, venerunt ad nos monachi ipsius ecclesie in Vrsperg ... (DPh. 65) Petitio Denique veniens ad presentiam nostram Fridericus abbas Luxoviensis nobis ecclesie sue iacturas exposuit, videlicet ipsius ecclesie combustionem, ubi et ipsius ecclesie regum et imperatorum privilegia nobis significavit igne cremata, petens ea sibi a nobis innovari. Cuius petitioni nos annuentes ... (DPh. 62) Universitati igitur omnium fidelium nostrorum per hoc presens scriptum duximus innotescendum, quod nos advocatiam nostram apud Vrsperg in pignore obligavimus fideli nostro Bertholdo de Weissenborn pro ducentis marcis. Quod cum aliquantulum preter iusticiam fecisse videamur, venerunt ad nos monachi ipsius ecclesie in Vrsperg et petiverunt a nobis, ut ipsi de propriis rebus ipsorum hac advocatia absolverentur et quod ipse Bertholdus ... in prefata ipsa advocatia sibi fuerat obligata. Benigne itaque eorum annuimus petitioni et... nos ipsi ecclesie concessimus et... confirmavimus ... (DPh. 65) Interventio Quapropter notum sit omnibus Christi nostrique fidelibus tarn futuris quam presentibus, qualiter nos ob mercedem ^tern^ retributionis interveniente ac petente Bertha regina regni thorique nostri consorte dilectissima interventuque fidelis nostri Ebbonis Niwenburgensis episcopi aliorumque fidelium nostrorum ... (DH.IV. für Kloster Lorsch) Notum sit igitur omnibus tarn presentibus quam futuris Christi fidelibus, pro remedio anime nostre nec non parentum nostrorum interveniente etiam dilecta nostra Gerdrude regina ... (DK.III. 13 für Kirche von Naumburg) Ad interventum quoque fidelis nostri Cunradi ducis Spoletani et ad peticionem Walfreducii Martholdi Eugibini consulis et Adelardi imperialis iudicis ... (DH. VI. BB 157 für die Bürger von Gubbio) Dispositio Inde est, quod ... [Publicatio] quod/qualiter,... attendentes/animadvertentes/considerantes + Treue, Gehorsam, Ergebenheit... Schenkungen Besitzbestätigungen Verleihungen Inschutznahme Belehnungen dispositives Verb - tradere, concedere, donare, confirmare,... Pertinenzforme ... quod nos allodium in Saluelt, quod karissimus pater noster Fridericus div^ memoria imperator augustus ä Philippo Coloniensi archiepiscopo per concambium imperio contraditum acceperat, cum ministerialibus, hominibus, mancipiis, castris, villis, possesssionibus, pratis, pascuis, silvis, terris cultis et incultis, aquis aquarumque decursibus, cum moneta, theloneo, placitis, molendinis, piscationibus omnique honore ac iusticia eidem allodio attinenti fidelissimo principi nostro Adolfo Coloniensi archiepiscopo omnibusque successoribus suis restituimus ... (DPh. 87) Perturbationsformel Precipientes itaque iubemus, ut eandem ecclesiam ... nullus archiepiscopus, episcopus, dux, marchio, comes, vicecomes, nulla denique magna parvaque persona in aliquo molestare presumat (DK.III. 87, wiederholt von DF.1.106) ... regio districto statuentes et precipientes, ne ulli de cetero persone ecclesiastice vel seculari hanc nostre confirmationis paginam fas sit infringere vel ei aliquo temeritatis ausu contraire. (DPh. 137, wiederholt von DF. II. 114) häufige Form: statuimus et precipimus, ut nulla persona alta vel humilis, secularis vel ecclesiastica hanc paginam presumat infringere. Ponforme Si qui autem, quod absit, huius precepti nostri in aliquo violator extiterit, nostram nostrorumque successorum offensionem incurrat et pro p^na sexaginta libras auri componat, quarum una medietas fisco, altera vero ecclesi^ et abbati iniuriam passo persolvatur. (DF.I. 829) Quod qui facere presumpserit, in vindictam temeritatis suq centum libras auri examinati componat, dimidium earner^ nostra, reliquum passis iniuriam. (DPh.87) Corroboratio Ut autem hec nostra renovatio et confirmatio rata et inconcussa omni q\/o permaneat, hoc nostra donationis preceptum inde conscriptum sigilli nostri impressione signari iussimus manuque propria, ut infra videtur, corroboravimus, testes quoque, qui presentes aderant, subternotari fecimus. Quorum nomina h^c sunt:... (DK.III. 21 mit Übernahmen aus DOJIL 79) Et ut hec in omne evum rata permaneant et inconvulsa, presentem paginam conscribi et sigilli nostri impressione fecimus communiri. Huius rei testes sunt:... (DF.I. 829) Ad cuius rei certam in posterům evidentiam presentem inde cartam conscribi et maiestatis nostre sigillo iussimus communiri. (DPh. 54) Zeugenreihe ... testes quoque, qui presentes aderant, subternotari fecimus. Quorum nomina h^c sunt:... (DK.III. 21) Huius rei testes sunt: Eschatokoll f. ;«[M IRWliliiNl IIllilHlBHP E: J*|tKijjnH««'V>«w tr«Bi|in«ttJ&tit (.>«i|'i'ti[i ^ii<"tI^&JLiLI> LlaLom« nj*1 ^waij.? jtyJimBj ™wJ|l*it ^rj* uij, in *,Jiutr^> V nr CLqw Lj im^' Ji4- QmJB i fi-Lfl» «i»m»). «4^» £ j *aLf j uvulnf-'lilul l^uni".^>icMiil-it cuj« mantel tI-iUiu ■ ^iehnitiJ ^iJöKWIhL- p-nv^V-1""1*-'^ cLclil CwiwrS jjXr ^ancl^. t!^iu| jY««eii ('u Unui*"- Wim SinImLtar. loimt Si« L»«^.\wit«.«(i« n^cem t_L. tktt umiij C*lw?-*>»iJLn Mrnite\^«0 ^^^\«™^^tJ|W*2- tomist lrn.\pt- Nv '"-«Kret«" VonnWv Jl>w«o ViioeJr-. V**"^ m*^aL*i|st klL^n-«mA^l V«*r«^t A1"3!"**!*. fc f^nti^ July On ^ell*rm| ittoa^uHii Signumzeile Rekognition Datierung Datum per manus-Formel Apprecatio Signumzeile Signum domini Cůnradi Romanorum regis secundi. (M.) (DK.III. 21) Signum domini Philippi secundi Romanorum regis invictissimi. (M.) (DPh. 87) Signum domini Friderici secundi dei gratia invictissimi Romanorum imperatoris semper augusti (M.) Jerusalem et Sicílie regis. (DRIL BFW 1599) Rekognition Ego Godefridus imperialis aul^ cancellarius vice Christiani Maguntine sedis archiepiscopi et Germany archicancellarii recognovi. (DF.I. 829) Ego Chonradus Metensis et Spirensis episcopis, imperialis aule cancellarius et totius Ytalie legatus, vice domini Engelberti dei gratia venerabilis Coloniensis archiepiscopi et totius Ytalie archicancellarii recognovi. (DF. II. 679) Datierung 1 y j ' - ) - - - - - J -y - ~ "-)/- er ^aUJ aul^r Caw ^JhcKvl) rewppuwt. lila (unr LscOUuo ö 0 o Xcurn Acta sunt hec anno incarnationis dominier millesimo C°C0IIII°, indictione Vllla, regnante domino Philippo Romanorum rege inclito, anno regni eius sexto. Datum Aquisgrani per manum Sifridi regalis aul^ prothonotarii II idus ianuarii. (DPh. Datierung Dat. Erbefurdi^ anno dominice incarnationis M0CLXX0II°; feliciter amen. (DF.I. 592) Dat. apud Geilenhusen Vlll° kalendas iunii. (DH.VI. BB 299) Datum apud Olsniz anno ab incarnatione domini M0C0XC0VIIII°, XII kal. marcii, indictione tercia. (DPh. 35) Dat. Babinberc in die coronationis nostre. (DPh. 54) Datierung Acta sunt hec anno dominice incarnationis M0C°XC°, indictione decima, regnante domino Henrico sexto Romanorum imperatore gloriosissimo, anno regni eius vicesimo 111°, imperii vero eius anno secundo; dat. apud Heitingesuelt per manum Sygloi imperialis aule prothonotarii VIM° idus iulii. (DH.VI. BB 235) L A unr Vjtt xrio imr>cra.Tz>i«' mm-.. .. dnui'incarnaswroV- <>)- c ^c )\\b\t\xoryt Vci^ov: t\ Í ' f ^jtj Jur)o- \n*-f jejpi {^ "Vlajko uj. jwj»«^ -i-*—-- 0 I iff J 1 tau ani)0 }exn*— f±> ^ - \1 IL V. Datum per manus - Formel Acta sunt hec anno incarnationis dominic^ millesimo C°C0IIII°, indictione Vllla, regnante domino Philippo Romanorum rege inclito, anno regni eius sexto. Datum Aquisgrani per manum Sifridi regalis au\q prothonotarii II idus ianuarii. (DPh. 87) Apprecatio Anno dominie^ incarnationis M0C0XXX0VIIIII°, indictione lla, regnante Cunrado Romanorum rege secundo, anno vero regni eius 11°; data Argentiny V kal. lunii; in Christo feliciter amen. (DK.III. 21) Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo vicesimo sexto, mense aprilis, quartedecime indictionis, imperante domino nostro Friderico secundo dei gratia invictissimo Romanorum imperatore semper augusto, Jerusalem et Sicílie rege, anno Romani imperii eius sexto, regni Jerusalem primo et regni Sicilie vicesimo octavo, feliciter amen; datum apud Ravennam anno, mense et indictione prescriptis. (DF.II. BFW 1599) Exkurs: Die sizilische Königsurkunde Invocatio und Intitulatio In nomine dei eterni et salvatoris nostri Iesu Christi amen. Fredericus divina favente clemencia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue (DF.II. 114) Exkurs: Die sizilische Königsurkunde Corroboratio ... et ut presens nostre pietatis concessio firma sibi et illibata persistat, presens nostre maiestatis privilegium per manus Aldoini notarii et fidelis nostri scribi et sigillo nostri iussimus insigniri; anno, mense et indictione subscriptis. (DF. II. 114) Exkurs: Die sizilische Königsurkunde „nach unten weisende Kurzdatierung" und Datierung, Datum per manus-Formel ... et ut presens nostre pietatis concessio firma sibi et illibata persistat, presens nostre maiestatis privilegium per manus Aldoini notarii et fidelis nostri scribi et sigillo nostri iussimus insigniri; anno, mense et indictione subscriptis. Data in civitate Cathanie per manus Gualterii de Pall(earia) venerabilis Cathaniensis episcopi et regni Sicilie cancellarii, anno dominice incarnationis millesimo ducentesimo decimo, mense ianuarii tercie indictionis, regni vero domini nostri Frederici dei gracia illustrissimi regis Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue anno duodecimo; feliciter amen. (DF. II. 114) Diktat - Diktatvergleich Diktat - Sprachstil und sprachlicher Formelschatz Diktatvergleich - Methode, um Kanzleimäßigkeit und Echtheit zu bestimmen (Santifaller, Urkundenforschung S. 37) Diktat - Diktatvergleich Notar PhA ... litterarum indiciis decrevimus perennari (DPh. 49) ... vivaci scriptorum memoria decet et congruum est perhennari (DPh. 152) ... litterarum ea indiciis in perpetuum memoriam hominum decet et incongruum non est perhennare (DPh. 158) ... memoria autentici nostri super hiis conscripti duximus perennari (DPh. 119) ... ut incongruum est (DPh. 90) ... fidelium suorum votis consuevit occurrere (DPh. 135) ... votis fidelium suorum ... consuevit occurrere (DPh. 156) ... vota suorum fidelium consuevit admittere (DPh. 138)