1
Stručná gramatika nizozemského jazyka
(Pracovní verze v nizozemštině k testování v 3. ročníku KNI FF UP
a v 2. ročníku ÚGNN FF MU)
Wilken Engelbrecht
Pavlína Knap-Dlouhá
(s příspěním Marty Kostelecké)
Olomouc 2010
2
Taalkundig ontleden (morfologie) – zimní
semestr “Nizozemská mluvnice 1”
1. a 2. týden – úvod a teorie
Literatuur:
W. Haeseryn aj., Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen: Nijhoff 19972
A. Florijn, De regels van het Nederlands. Groningen: Wolters-Noordhoff 2001
W. Vandeweghen, Grammatica van de Nederlandse zin, Leuven: Garant 20043
E. Lotko, Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc: UP 20032
(pro českou
terminologii)
Terminologie van de Nederlandse grammatica
A. Taalkundig ontleden (morfologický rozbor)
werkwoord verbum sloveso
bijwoord adverbium příslovce
zelfstandig naamwoord substantivum podstatné jméno
lidwoord artikel člen
bijvoeglijk naamwoord adiectivum přídavné jméno
voornaamwoord pronomen zájmeno
telwoord numerale číslovka
voorzetsel prepositie předložka
voegwoord conjunctie spojka
tussenwerpsel interjectie citoslovce
partikel partikel částice
B. Redekundig ontleden (větný rozbor)
onderwerp subject podmět
gezegde predicaat přísudek rozvitý
persoonsvorm časovaná část přísudku
naamwoordelijk deel predicaatsnomen přísudek jmenný
lijdend voorwerp direct object předmět přímý
indirect voorwerp indirect object předmět nepřímý
voorzetselvoorwerp prepositioneel object předmět předložkový
oorzakelijk voorwerp předmět důvodový
predicatief complement predikativní atribut
specificerend complement specifikující přídavek (doplněk)
bepaling van gesteldheid určení jakosti
bijwoordelijke bepaling příslovečné určení
bepaling van modaliteit modální příslovečné určení
3
3. a 4. tyden - sloveso
WERKWOORD
Het Nederlandse werkwoord is gebouwd volgens het principe van een werkwoordstam
(kořen), waaraan uitgangen (koncovka) worden gekoppeld. Omdat het Nederlands geen
ingesloten onderwerp meer kent, vormen de persoonlijke voornaamwoorden vaak een soort
voorvoegsel. Meestal worden ze fonetisch als één geheel met het werkwoord uitgesproken.
We onderscheiden sterke werkwoorden die een presensstam en een preteritumstam
hebben, gevormd door “Ablaut” (klinkerverandering, střídání vokálů v kořenu slovesa) en de
nieuwere zwakke werkwoorden die maar één stam hebben en alle vormen met uitgangen
maken.
Vormen:
Tegenwoordige tijd (o.t.t.):
Standaard (zwakke en sterke werkwoorden):
zwakke werkwoorden sterke werkwoorden
enkelvoud meervoud enkelvoud meervoud
suffix suffix suffix suffix
1 - ik werk -en wij werken - ik ga -en wij gaan
2 -(t) jij werkt -en jullie werken -(t) jij gaat -en jullie gaan
3 -t hij werkt -en zij werken -t hij gaat -en zij gaan
u -t u werkt -t u gaat
Modale en onregelmatige werkwoorden:
werkwoord zijn hebben worden zullen willen kunnen mogen laten moeten
ik ben heb word zal wil kan mag laat moet
jij bent hebt wordt zal
zult
wilt kan
kunt
mag laat moet
hij/zij/het is heeft wordt zal wil kan mag laat moet
u bent
is
hebt
heeft
wordt zal
zult
wilt kan
kunt
mag laat moet
wij zijn hebben worden zullen willen kunnen mogen laten moeten
jullie zijn hebben worden zullen willen kunnen mogen laten moeten
zij zijn hebben worden zullen willen kunnen mogen laten moeten
Verleden tijd (o.v.t.):
Zwakke werkwoorden:
Zwakke werkwoorden (slabá slovesa) hebben een stam
die onveranderlijk i sen maar de uitgang aan vast wordt
geplakt.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen werkwoorden,
waarvan de stam eindigt op een stemloye consonant (t,
k, f, s, ch, p), dwz. de consonanten die voorkomen in ‘t
kofschip (zie plaatje) en de andere zwakke
werkwoorden. Deze categorie is nog produktief: alle
nieuwe werkwoorden zijn zwak en sommige sterke
werkwoorden hebben de neiging zwak te worden.
4
type standaard zwakke werkwoorden op stemloze consonant (‘t kofschip)
stam op -t stam -k stam -f stam -s stam -ch stam -p
werkwoord studeren praten koken blaffen kussen lachen kloppen
enkelvoud -de
-te
studeerde praatte kookte blafte kuste lachte klopte
meervoud -den
-ten
studeerden praatten kookten blaften kusten lachten klopten
Sterke werkwoorden
hebben in het enkelvoud alleen de sterke stam (+ 0) en in het meervoud stam + -en:
klasse ij-e-e
ie-o-o
ui-o-o
e-o-o
e-o-o (kort)
e-a-o
e-a-e
i-a-e
a-oe-a (x)-ie-(x) (lang)
(x)-ie-(x) (kort)
werkw begrijpen
bieden
besluiten
bewegen
gelden
breken
eten
bidden
dragen houden
helpen
enkelv begreep
bood
besloot
bewoog
gold
brak
at
bad
droeg hield
hielp
meerv begrepen
boden
besloten
bewogen
golden
braken
aten
baden
droegen hielden
hielpen
Onregelmatige werkwoorden
als de sterke werkwoorden, maar met aparte vormen:
werkwoord zijn hebben worden zullen willen kunnen mogen moeten
enkelvoud was had werd zou wilde
wou
kon mocht moest
meervoud waren hadden werden zouden wilden
(wouden)
konden mochten moesten
Voltooid tegenwoordige en verleden tijd
Hulpwerkwoord van tijd in o.t.t. of o.v.t. (hebben of zijn) + verleden (voltooid) deelwoord.
Werkwoorden van beweging of verandering krijgen hulpwerkwoord zijn als die verandering
of beweging wordt uitgedrukt. Anders hebben zij net als de overige werkwoorden meestal
als hulpwerkwoord hebben.
Zwakke werkwoorden hebben een verleden deelwoord met prefix ge- en een suffix -d of -t.
De werkwoorden van ‘t kofschip krijgen een -t.
v.t.t.: ik heb geleerd, ik ben naar Amsterdam gereisd
ik heb gemaakt, ik ben naar de overkant gesurft.
v.v.t.: ik had geklaagd, de bloem was uitgebloeid
ik had getrapt, het huis was ingestort
Sterke werkwoorden hebben een verleden deelwoord met prefix ge- en een suffix -en:
v.t.t.: ik heb geroken (van ruiken), ik ben naar Parijs gevlogen (van vliegen).
v.v.t.: ik had gewreven (van wrijven), ik was naar boven geklommen (van klimmen)
Toekomende tijd:
Hulpwerkwoord zullen in o.t.t. + infinitief van het hoofdwerkwoord (o.t.t.t.)
5
Hulpwerkwoord zullen in o.t.t. + hebben/zijn + verleden deelwoord van het hoofdwerkwoord
(v.t.t.t.)
o.t.t.t.: ik zal leren ik zal weggaan
v.t.t.t.: ik zal hebben geleerd ik zal zijn weggegaan
ik zal geleerd hebben ik zal weggegaan zijn
Conditionalis:
Hulpwerkwoord zullen in o.v.t. + infinitief van het hoofdwerkwoord (o.v.t.t.)
Hulpwerkwoord zullen in o.v.t. + hebben/zijn + verleden deelwoord van het
hoofdwerkwoord (v.v.t.t.)
o.v.t.t: ik zou kopen ik zou vliegen
v.v.t.t.: ik zou hebben gekocht ik zou zijn gevlogen
ik zou gekocht hebben ik zou gevlogen zijn
6
Tijden van het Nederlandse werkwoord
De tijden
verleden heden toekomst
o.v.t. o.t.t. o.t.t.t.
X X X
v.v.t. v.t.t. v.t.t.t.
De tijden bestaan in paren. Er is steeds een onvoltooide tijd (moment) en een voltooide tijd
(periode die tevoren is afgesloten).
onvoltooid voltooid
Nederlands internationaal Nederlands internationaal
o.t.t. - onvoltooid tegenwoordige
tijd
presens v.t.t. - voltooid tegenwoordige tijd perfectum
o.v.t. - onvoltooid verleden tijd imperfectum
(preteritum)
v.v.t. - voltooid verleden tijd plusquam-
perfectum
o.t.t.t. - onvoltooid tegenwoordig
toekomende tijd
futurum
(futurum I)
v.t.t.t. - voltooid tegenwoordig
toekomende tijd
futurum
exactum
(futurum II)
Formeel horen in de Nederlandse indicatief nog twee tijden thuis:
- de o.v.t.t. - onvoltooid verleden toekomende tijd (futurum praeteriti = conditionalis)
- de v.v.t.t. - voltooid verleden toekomende tijd (futurum praeteriti exactum = conditionalis
II)
Beide tijden worden alleen in conditionele zinnen gebruikt en komen niet zoveel voor.
Gebruik
o.t.t.
1) moment: Ik lees de krant (nu).
2) gewoonte: Ik lees de krant bij het ontbijt (dat doe ik elke morgen).
3) toekomst: Straks lees ik de krant wel (toekomst).
4) conditioneel: Als ik het niet vergeet, koop ik een krant voor jou.
v.t.t.
1) afgelopen situatie: Het heeft in de krant gestaan.
2) afgelopen handeling: Ik heb de krant gelezen.
3) eenmalige gebeurtenis: Gisteren heb ik geen krant gelezen (maar dat doe ik anders
altijd)
4) conditioneel (realis): Als de wet in de krant gestaan heeft, is hij van kracht.
o.v.t.
1) verhaaltijd: Er was eens een prinses.
2) gewoonte: Zij keek elke dag of er een prins kwam.
3) op elkaar volgende handelingen: Toen ze weer eens stond te kijken, zag ze een paard
aankomen en holde ze naar beneden.
4) irrealis van het heden: Als ik een fiets had, hoefde ik niet te lopen.
7
v.v.t.
1) verleden vóór voltooid heden: Ik ben vorig jaar in Afrika geweest. Ik was daar nog nooit
eerder geweest.
2) verleden vóór verleden: Toen ik mijn geld gekregen had, kocht ik een auto.
3) irrealis van het verleden: Als mijn auto niet stuk was geweest, was ik zeker gekomen.
o.t.t.t.
1) toekomst (zonder bijwoord): De goede Sint zal komen.
2) toekomst (nadruk): Morgen zal opa op bezoek komen.
3) waarschijnlijke toekomst: Volgende week zal de auto wel klaar zijn.
4) bevel: Jij zult je huiswerk doen!
5) conditioneel (realis): Als hij zijn huiswerk braaf zal doen, haalt hij vast een tien.
v.t.t.t.
in de toekomst afgesloten handeling (voorwaarde):
Als de auto zal zijn gerepareerd, zullen we naar Utrecht
gaan.
8
5. a 6. tyden – podstatné jméno a množné číslo
HET ZELFSTANDIG NAAMWOORD EN ZIJN COMPLEMENTEN
Semantische indeling
Zelfstandige naamwoorden kunnen worden verdeeld in concreta (aparte
voorwerpen/personen) en abstracta (verzamelbegrippen). Dit kan schematisch als volgt
worden weergegeven:
Soortnamen Eigennamen
CONCRETA Voorwerpsnamen Persoonsnamen
Diernamen
Zaaknamen
man, meisje,
soldaat
kat, hond,
kanarie
huis, stad, rivier
Jan, Martha, Janssen
Mies, Rex, Pietje
Veldzicht, Praag, Rijn
Stofnamen water, bier, glas,
zeep, gas
Verzamelnamen vee, gebergte,
archipel
Alpen, Karpaten,
Antillen
ABSTRACTA val, goedheid,
lengte, maand,
stroming
barok, december,
Kerstmis
Morfologische en syntactische indeling
De syntactische indeling betreft die naar de functie in de zin – grammaticaal geslacht. De
morfologische die naar de vormkenmerken – in het Nederlands alleen nog de
meervoudsvorming. Morfosyntactisch is de indeling in telbare en niet-telbare zelfstandige
naamwoorden. De niet-telbare komen alleen in enkel- of meervoud voor (singulare tantum
of plurale tantum): zand, politie, rommel tegenover hersenen, inkomsten, mazelen.
Geslacht
Er zijn in het Nederlands drie woordgeslachten: mannelijk (mužský), vrouwelijk (ženský) en
onzijdig (střední rod). In de praktijk – zeker in Nederland – is er alleen sprake van dewoorden
(m/v) n het-woorden (o).
Het grammaticale geslacht hoeft niet overeen te komen met het natuurlijke geslacht . zo is
“het mens” een vrouw. Kleine levende wezens zijn meestal onzijdig.
Natuurlijk en grammaticaal geslacht zijn meestal hetzelfde bij levende wezens:
de burgemeester, de dochter, de verpleger, de lerares.
Bij vee is de algemene benaming meestal het en de specifieke benaming volgens het reële
geslacht:
het rund, maar de stier, de koe, het kalf het paard, maar de hengst, de merrie, het
veulen
Er bestaat geen duidelijke regel voor de afleiding van het woordgeslacht. Het moet dus
worden geleerd. Toch zijn er wel een paar regels:
9
mannelijk:
- de meeste dierennamen incl. vogels: de haring, de kip, de mus
- namen van bomen: de eik, de beuk
- namen van stenen (voor zover niet als stof beschouwd): de diamant, de baksteen
- namen van bergen: de Pietersberg, de Mont Blanc
- namen van dagen, maanden en seizoenen: de maandag, oktober, de winter
- namen van objecten op –aar(d), -erd: de standaard, de lessenaar, de mosterd
- namen van instrumenten afgeleid van werkwoorden en eindigend op –er, -el: de
gieter, de sleutel
- woorden eindigend op –em, -lm en –rm: de bezem, de helm, de storm (maar: het
scherm)
- woorden op –(l)ing: de regering, de leerling
- de meest éénlettergrepige woorden afgeleid van werkwoorden: de lach, de roep
- ¨namen van letters en getallen: de a, de b, de tien
-
vrouwelijk:
- namen van bloemen en (kleinere) planten: de anjer, de sla, de plant
- algemene geografische namen en geografische eigennamen: de golf, de rivier, de
Maas
- namen van hemellichamen: de zon, de planeet, Venus
- namen van lichaamsdelen: de wang, de dij
- woorden op –e, -ei, -ij, -ie, -iek, -teit, theek: de aarde, de wei, de batterij, de
harmonie, de fabriek, de universiteit, de apotheek
- woorden op –schap die een toestand aanduiden: de dronkenschap, de
zwangerschap
- woorden op –heid, -nis: de waarheid, de geschiedenis
onzijdig:
- alle verkleinwoorden: het autootje, het meisje, het jongetje
- alle als zelfstandig naamwoord gebruikte infinitieven: het eten, het werken
- alle werkwoordstammen met de voorvoegsels be-, ge-, ont-, ver-: het belang, het
gesprek, het ontbijt, het verbod
- collectieve namen met voorvoegsel ge- en suffix –te: het gebladerte
- collectieve namen met voorvoegsel ge- zonder suffix: het gepeupel
- bijvoeglijke naamwoorden op –e die zelfstandig zijn gebruikt: het goede, het mooie
- stofnamen, metalen en mineralen: het diamant, het hout, het ijzer, het tin, het erts,
het asbest
- namen van landen, provincies en steden: het mooie Tsjechië, het leuke Friesland, het
oude Olomouc
- woorden op –sel: het verschijnsel
- de meeste woorden op –dom: het christendom, het eigendom
- woorden op –schap die een functie aangeven: het priesterschap
- woorden op –isme: het communisme
- woorden van meer lettergrepen op –aat: het proletariaat
- woorden op –um: het museum
- alle kleuren en windstreken: het groen, het noorden
- de meeste Franse leenwoorden: het station, het toilet
Samengestelde woorden krijgen het geslacht van het laatste deel van het woord: het
ziekenhuis, het woelwater, de ontbijttafel, het appelsappak
10
Veel woorden die oorspronkelijk uit vreemde talen stammen, hebben geen duidelijk
geslacht. DE belangrijkste zijn:
de/het appelmoes, bacon, beits, chloor, drop, fosfor, gom, hars, kaneel, katoen, knoflook,
kwijl, lak, marsepein, melange, mout, napalm, opium, pasta, pils, plamuur, roest, rouge,
salpeter, speculaas, taaitaai, teer, terracotta, vitrage, was, zwavel
Een groep woorden heeft verschillende betekenis bij verschillend geslacht. De belangrijkste
zijn:
de bal (míč) het bal (ples)
de band (paska, kapela) het band (pas jako materiál)
de blik (zrak) het blik (plech, plechovka)
de bos (svazek) het bos (les)
de bot (flundra) het bot (kost)
de doek (hadr) het doek (latka, malba)
de fortuin (osud) het fortuin (kapitál, štěstí)
de gift (dar) het gift (jed)
de heer (pán) het heer (vojsko)
de hof (zahrada) het hof (dvůr)
de idee (filozofická myšlenka) het idee (nápad)
de jacht (hon) het jacht (jachta)
de kamp (boj) het kamp (tábor)
de lof (chvála) het lof (listoví, čekanka)
de maal (krát) het maal (jídlo)
de mens (člověk) het mens (ženska v nepříjemném smyslu))
de moer (matka) het moer (bažina)
de pad (ropucha) het pad (stezka)
de patroon (zaměstnavatel, náboj) het patroon (model)
de portier (vrátný) het portier (dveře)
de punt (spíčka) het punt (bod)
de Schrift (bible) het schrift (pismo, sešit)
de soort (druh biologicky) het soort (typ)
de spoor (ostruha, osten) het spoor (kolej, drahy)
de stof (latka) het stof (prach)
de veer (peří) het veer (trajekt)
de vlek (skvrna) het vlek (městys)
Meervoudsvorming
In het Nederlands zijn er drie belangrijke meervoudsuitgangen: -eren, -en en –s.
De groep op –eren is klein en niet meer actief. Het gaat om een klein groepje onzijdige
zelfstandige naamwoorden:
het been – de beenderen (kost)
het blad – de bladeren (list stromu)
het ei – de eieren (vajec)
het gelid – de gelederen (řada)
het gemoed – de gemoederen (nálada)
het goed – de goederen (zboží)
het hoen – de hoenderen (slepice)
het kalf – de kalveren (tele)
het kind – de kinderen (dítě)
het kleed – de kle(de)ren (oblečení)
het lam – de lammeren (beránek)
het lied – de liederen (píseň)
het rad – de raderen (ozubené kolo)
het rund – de runderen (skot)
het volk – de volkeren (národ)
11
De meeste Nederlandse woorden hebben meervoud op –en. De spelling moet dan bij lange
en korte voorafgaande klinkers worden aangepast: man – mannen, maan – manen.
Er kan worden gesteld dat vrijwel alle woorden die geen meervoud op –s hebben en niet van
vreemde herkomst zijn, automatisch meervoud op –en hebben.
Meervoud op –s hebben:
Als ’s gespeld:
- woorden op -a, -i, -o, -u en –y: mama’s, taxi’s, foto’s, paraplu’s, baby’s
- letterwoorden: BV’s, pc’s, g’s
Als –s gespeld:
- alle woorden die eindigen op onbeklemtoond –el, -em, -en en –er: lepel-lepels,
bezem-bezems, keuken-keukens, emmer-emmers
- woorden op –aard, -erd, -je, -(st)er, -sel: grijsaard-grijsaards, engerd-engerds huisjehuisjes,
werker-werkers, arbeidster-arbeidsters, hengsel-hengsels
- de meeste woorden van vreemde herkomst op een sjwa (achtervoegsels –age, -e, ette,
-trice, -ine, -ante, -ente, -iste): personage-personages, dame-dames, diskettediskettes,
actrice-actrices, blondine-blondines, surveillante-surveillantes, studentestudentes,
telefoniste-telefonistes.
- woorden van vreemde herkomst op onbeklemtoonde –ie: familie-families, studie-
studies
- de meeste leenwoorden van Engelse of Franse herkomst die nog als zodanig
herkend worden: perron-perrons, club-clubs, tank-tanks, restaurant-restaurants.
Woorden op –eur, -oor en –ier die personen aanduiden, hebben meestal meervoud op –s:
conducteur-conducteurs, stukadoor-stukadoors, winkelier-winkeliers, maar er zijn
uitzonderingen: administrateur-administrateuren, directeur-directeuren, redacteurredacteuren,
superieur-superieuren, Arabier-Arabieren, officier-officieren. In België is er een
sterke neiging om ook hier overal –s te gebruiken.
Als het in deze groep gaat om dingen, is de meervoudsvorm op –en: formulier-formulieren,
kantoor-kantoren, scharnier-scharnieren.
Een klein groepje aanduidingen van mannelijke personen krijgt –s: broer-broers, oom-ooms,
bruidegom-bruidegoms, kok-koks zoon-zoons.
Uitzonderingen op de hierboven gegeven regels zijn de woorden:
Christen-Christenen, ader-aderen, artikel-artikelen, engel-engelen, maatregel-maatregelen,
reden-redenen, wonder-wonderen. Verder krijgen alle samengestelde woorden op –stel
uitgang –en: toestel-toestellen. Ook veel woorden op –sel krijgen uitgang –en: verschijnsel-
verschijnselen.
Een groep woorden heeft een andere betekenis afhankelijk van de uitgang:
de bal-de ballen (míč) het bal-de bals (ples)
het been-de beenderen (kost) het been-de benen (noha)
het blad-de bladeren (list) stromu) het blad-de bladen (list)
de hemel-de hemelen (nebe) de hemel-de hemels (baldachýn)
het kleed-de kle(de)ren (oblečení) het kleed-de kleden (koberec)
de letter-de letteren (literatura) de letter-de letters (pismeno)
de maat-de maten (míra) de maat-de maats (kamarád)
12
het middel-de middelen (prostředek) het middel-de middel (pas)
de pad-de padden (ropucha) het pad-de paden (stezka)
het patroon-de patronen (model) de patroon-de patroons (zaměstnavatel)
de patroon-de patronen (náboj)
het portier-de portieren (dveře) de portier-de portiers (vrátný)
de rede-de reden (rejda) de rede-de redes (projev)
de Schot- de Schotten (Skot) het schot-de schoten (výstřel)
het schot-de schotten (příčka)
het spel-de spellen (hra, soutěž) de spelen (hry, sportovní utkání)
het stuk-de stukken (kus, spis) het stuk-de stuks (kus jednotlivý)
de tafel-de tafelen (tabule Starého zákona) de tafel-de tafels (jiné významy, např.stůl)
de vader-de vaders (otec) de vaderen (otcové, předkové)
het water-de wateren (vodní cesta) het water-de waters (voda)
de wortel-de wortelen (mrkev) de wortel-de wortels (kořen)
Meervoud op –en hebben vrijwel alle overige woorden. Een groepje woorden heeft een
korte klinker in het enkelvoud en een lange in het meervoud:
de dag/dagen, god/goden, hertog/hertogen, hof/hoven, oorlog/oorlogen, slag/slagen,
weg/wegen
het bad/baden, bedrag/bedragen, bevel/bevelen, dak/daken, dal/dalen, gat/gaten,
gebed/gebeden, gebrek/gebreken, glas/glazen, graf/graven, hol/holen, lot/loten, slot/sloten,
vat/vaten, verbod/ verboden, verdrag/verdragen.
Woorden op –ie krijgen meervoud –iën als de voorafgaande lettergreep beklemtoond is:
financiën, maar –ieën als de laatste lettergreep de klemtoon heeft: kopie-kopieën.
Onregelmatige meervouden
woorden op –heid hebben meervoud –heden: meerderheid-meerderheden
woorden op –man hebben meervoud –lieden of –lui: zeeman-zeelieden/zeelui
(uitzonderingen: Noorman-Noormannen, vuilnisman-vuilnismannen, Engelsman-Engelsen,
Fransman-Fransen, buurman-buren)
Vreemde woorden
- Griekse woorden op –is krijgen –es: crisis-crises
- Grieks/Latijnse woorden op –ex krijgen –ices: codex-codices (er bestaat hier neiging
om de woorden te vernederlandsen: index-indexen/indices)
- Latijnse woorden op –um krijgen –ums of –a: museum-museums/musea
- Latijnse woorden op –us krijgen –i (maar ook steeds vaker –ussen): doctorandus-
doctorandi
- Latijnse woorden op –or krijgen –ores (vaak ook –ors): doctor-doctores/doctors
- Italiaanse woorden op –o hebben mv. –i: porto-porti
Het zelfstandig naamwoord komt meestal in een naamwoordelijke woordgroep voor. Deze
groep wordt bijna altijd met een lidwoord of voornaamwoord begonnen en met het
zelfstandig naamwoord afgesloten. In de groep kunnen bijvoeglijke naamwoorden,
telwoorden en participia voorkomen.
13
LIDWOORD
Er bestaan in het Nederlands bepaalde en onbepaalde lidwoorden. Er wordt bijna altijd een
lidwoord (of een voornaamwoord als bepaler) geschreven. De standaardregel is dat het
lidwoord onbepaald is, als iets voor het eerst wordt genoemd:
Er loopt een man op straat.
en bepaald als we over het genoemde thema verder spreken:
De man stak opeens over.
Het lidwoord wordt weggelaten:
- als de woordgroep met een voornaamwoord wordt ingeleid: Mijn broer zit op
school.
- na het voorzetsel als: Hij gebruikt zijn schoteltje als asbak.
- na het voorzetsel zonder, per, qua, te: Ze liep rond als een kip zonder kop. Ik ga altijd
per trein. Hij is een groot geleerde, maar qua docent stelt hij niet veel voor. Geboren
op 4 oktober te Amsterdam.
- als het zelfstandig naamwoord het naamwoordelijk deel van het gezegde is na zijn,
worden, blijven, mits er geen nadere bepaling staat: Hij is leraar geworden maar: Hij
is een goede leraar geworden.
- in standaard uitdrukkingen: oog om oog, tand om tand; kwart voor drie.
In het Nederlands wordt het lidwoord meestal weggelaten in krantenkoppen: Aanval AlQaida
op Israëlische luchthaven.
BIJVOEGLIJK NAAMWOORD
Bijvoeglijke naamwoorden zeggen meer van het zelfstandige naamwoord waar ze bij horen.
Ze kunnen worden ingedeeld in:
- eigenschapswoorden. Hier gaat het om bijzonderheden die niet aan bepaalde
omstandigheden gebonden zijn, bijv. fysische eigenschappen (een vierkant doosje),
een geïnterpreteerde eigenschap (een aardige jongen), een soorttypische
eigenschap (dierlijke eiwitten).
- oorsprongswoorden. Het gaat om bijv. nmw. die de geografische herkomst aangeven
(Friese koeien) of afleidingen van persoonsnamen zijn (de euclidische meetkunde).
- stofadjectieven. Deze geven aan uit welke stof de zelfstandigheid bestaat: zilveren
kwartels.
- toestandswoorden. Bijvoeglijke naamwoorden die een min of meer toevallige – en
vaak tijdelijke – bijzonderheid aangeven (het zieke kind) of een nauwe eenheid met
het werkwoord vormen: kwijt raken, bezig zijn met …
- tijds- of plaatsbepalende woorden (het recente verleden).
- oordeelswoorden of modale adjectieven (de vermoedelijke dader; dat stomme
beest).
Bijvoeglijke naamwoorden kunnen attributief of predicatief worden gebruikt.
Attributief worden bijvoeglijke naamwoorden gebruikt binnen een woordgroep met een
zelfstandig naamwoord: Het is een rebelse meid.
14
Een speciale vorm van attributief gebruik is het zelfstandig gebruik, waarbij het zelfstandige
naamwoord van de woordgroep niet wordt herhaald: We moeten verschil maken tussen de
zieke kinderen en de gezonde. Soms kan het adjectief zelfs op een niet genoemd zelfstandig
naamwoord dat dan wel gemakkelijk kan worden aangevuld terugslaan: Napoleon wilde de
grootste (veldheer) zijn.
Predicatief wordt het bijvoeglijk naamwoord gebruikt in het naamwoordelijk deel van het
gezegde: Die hoed is duur, of in een bepaling van gesteldheid: Die vis lust ik niet rauw.
Bijwoorden zijn vaak niets anders dan zelfstandig bij het gezegde gebruikte adjectieven: Hij
keek verliefd naar het meisje.
Bij attributief gebruik moet het bijvoeglijk naamwoord worden verbogen. Er is in het
Nederlands maar één vorm over, de suffix –e. Deze vorm ontbreekt als het bijvoeglijk
naamwoord staat bij een onzijdig zelfstandig naamwoord dat een onbepaald of geen
lidwoord bij zich heeft.
manlijk vrouwelijk onzijdig
onbepaald ev. een grote man een grote vrouw een groot kind
bepaald ev. de grote man de grote vrouw het grote kind
onbepaald mv. grote mannen grote vrouwen grote kinderen
bepaald mv. de grote mannen de grote vrouwen de grote kinderen
Niet verbogen worden stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden: een houten deur, buitenlandse
adjectiva: een plastic bord en van participia van sterke werkwoorden afgeleide adjectiva op
–en:: een gedegen stuk werk.
Stofadjectieven kunnen alleen attributief worden gebruikt. Omgekeerd kunnen adjectieven
die vaste verbindingen met werkwoorden vormen alleen niet-attributief worden gebruikt:
Het terrein ligt al jaren braak.
Trappen van vergelijking
Er zijn in het Nederlands vier trappen van vergelijking, de stellende trap (positief), de
vergrotende trap (comparatief) en de overtreffende trap (superlatief). In de meeste gevallen
kan er nog een absoluut overtreffende trap (elatief) worden toegevoegd die in het Tsjechisch
niet bestaat.
Al deze trappen worden door middel van suffixen (de elatief ook met een voorvoegsel)
gemaakt:
- stellende trap = het normale bijvoeglijk naamwoord
- vergrotende trap = bijv. nmw. + -er: aardiger, mooier. Bijvoeglijke naamwoorden op
–r krijgen als uitgang –der: dor – dorder.
- overtreffende trap = bijv. nmw. + -st. Meestal komt er dan een lidwoord (het of de)
voor het bijvoeglijk naamwoord te staan. Bijvoeglijke naamwoorden op een s-klank
krijgen als uitgang alleen de –t: vers – verst.
- de elatief is gelijk aan de superlatief, maar krijgt daarnaast nog het voorvoegsel
aller-: het allerdrukst.
Onregelmatig zijn:
goed-beter-best en kwaad-erger-ergst.
15
De trappen van vergelijking worden bij adjectieven die gevormd zijn uit voltooide
deelwoorden, meestal omschreven als ze nog duidelijk hun werkwoordelijke betekenis
hebben: Wat is de meest gelezen krant?
TELWOORDEN
Er zijn hoofdtelwoorden en rangtelwoorden. Hoofdtelwoorden zijn één, twee, drie enz. Er
wordt tussen de hoofdeenheden een spatie geschreven en geen en ingevoegd: drie miljoen
vierhonderdzesenvijftigduizend vijfenveertig (3.456.045).
Hoofdtelwoorden kunnen ook onbepaald zijn: veel, weinig, tientallen. Heel specifiek is de
constructie met z’n + getal: met z’n tweeën / tweetjes.
Rangtelwoorden krijgen het achtervoegsel –ste. Ook deze kunnen zowel bepaald als
onbepaald zijn. De temporele rangorde van koningen enz. wordt in het Nederlands met een
Romeins cijfer zonder punt aangegeven: Willem II, spreek uit Willem de Tweede.
16
7. týden – předložky a rekce
Voorzetsels
Omdat het Nederlands in de praktijk geen naamvallen meer gebruikt, behalve in een paar
oude zegswijzen zoals ten huize van, zijn voorzetsels bijzonder belangrijk voor de verbinding
van zinsdelen en woorden met elkaar (vgl. ook Appendix I voor de rectie).
Voorzetsels kunnen in het Nederlands zowel vóór, als ook achter de woordcombinatie waar
ze bijhoren staan. Het laatste is het geval bij voorzetsels die zowel richting als plaats kunnen
aangeven. De voor- en achterplaatsbare voorzetsels zijn:
binnen Binnen in het huis mag je niet roken. (V domě nesmíš kouřit)
Sinterklaas kwam de kamer binnen. (Sv. Mikuláš přišel do pokoje)
door De kinderen holden door de gang. (Dětí běhaly na chodbě)
We zijn het park door gewandeld en toen zagen we het paleis. (Procházeli
jsme parkem a pak jsme uviděli palác)
in Hij liep uren in het bos. (Hodiny se procházel po lese)
Hij liep het bos in. (Šel do lesa)
langs De vrachtauto reed langs het kanaal. (Nákladní auto jelo podél kanálu)
De vrachtauto reed het kanaal langs. (Nákladní auto jelo kolem kanálu)
om Zij stak haar hoofd om de hoek. (Vystrčila hlavu za roh)
Zij liep snel de hoek om. (Rychle šla za roh)
op De tram reed op de brug. (Tramvaj jela po mostě)
De tram reed de brug op. (Tramvaj vjela na most)
over De voetballers renden over het veld naar de bal. (Fotbalisté běželi přes hřiště
za míčem)
De voetballers renden het veld over naar de bal. (Fotbalisté běželi na druhou
stranu hřiště k míče)
rond Er staan mooie huizen rond het plein. (Kolem náměstí stojí krásné domy)
De auto reed tweemaal het plein rond. (Auto jelo dvakrát dokola po náměstí)
uit Ze is al jong het huis uit gegaan. (Jako mladá bry odešla z domu)
Hij is uit het dorp verdwenen. (Zmizel z vesnice)
voorbij Toen we voorbij de stoplichten reden, kwam er plotseling een auto van
rechts. (Když jsme jeli kolem semaforů, náhle zprava vyjelo auto)
Toen we de stoplichten voorbij waren gereden, zagen we de Big Ben. (Když
jsme měli semafory za sebou, uviděli jsme Big Ben)
Het voorzetsel af kam in de standaardtaal alleen achtergeplaatst worden: Hij liep de trap af.
De overige voorzetsels kunnen alleen in achterplaatsing verschijnen, als ze als afscheidbaar
deel van een samengesteld werkwoord fungeren. De belangrijkste voorzetsels zijn:
17
aan Het schilderij hangt aan de muur.
Geef me het schilderij eens aan.
achter De auto staat achter het huis.
Mijn horloge loopt vijf minuten achter.
behalve Wie zag je behalve hem?
bij Ik woon bij mijn tante.
Ik kom zo bij u.
boven Je vliegt urenlang boven de oceaan.
buiten Wij wonen buiten de stad.
Ze kan niet buiten hem.
dankzij Dankzij het mooie weer kunnen we gaan skiën.
gedurende Gedurende 3 weken was hij ziek.
met/mee Alle leerlingen schrijven met een potlood.
Ga je vanavond mee naar de bioscoop.
na Na het avondeten kijken we nog naar de televisie.
Ik ga dat wel even voor u na.
naar Deze boot gaat naar Hoek van Holland.
naast Het stadhuis staat naast de grote kerk.
namens De president spreekt namens alle parlementsleden.
ondanks Ondanks zijn langdurige ziekte was Prins Claus heel actief.
onder Onder de Duitse bezetting werden er veel Joden afgevoerd.
De meesten van hen ondergingen dit lijdzaam.
sedert/sinds Sedert 1 januari 1993 bestaat Tsjechoslowakije niet meer.
Sinds 15 augustus is het kabinet demissionair.
tegen Ajax speelt tegen Feyenoord.
Op het bal kwam hij zijn voormalige vriendin tegen.
tijdens Tijdens het carneval heet Den Bosch “Oeteldonk”.
tussen Je moet kiezen tussen weggaan of blijven en meehelpen.
Ons nieuwe huis staat tussen de bomen.
van De Nederlandse kroon is van verguld hout gemaakt.
Ik denk van wel.
volgens De nieuwe wet is volgens veel mensen absoluut onmogelijk.
18
voor De autobus stopte voor het postkantoor.
Ik doe je de oefening wel voor.
wegens De treinen rijden wegens draadbreuk niet tussen Utrecht en Amsterdam.
Na enkele voorzetsels volgt er nooit een lidwoord:
à Over drie à vier weken is het Kerstmis.
Bij aankopen boven € 100,- korting à vijf procent.
per Ik zal je de stukken per aangetekende post sturen.
Per 1 januari wordt de nieuwe wet van kracht.
qua Qua wetenschapper is hij uitstekend, maar qua docent stelt hij niets voor.
te Hij woont al sinds mensenheugenis te Amsterdam.
Het huis staat al een maand te koop.
tot/toe De wedstrijd werd tot drie keer toe onderbroken.
Ga jij naar hem toe, of moet ik de boodschap overbrengen?
Hij wil tot elke prijs president worden.
via Vanwege het slechte zicht moest het vliegtuig via Brussel vliegen.
Ik heb het via-via gehoord.
zonder In de winter stond de auto zonder wielen op de hof geparkeerd.
Zonder opgave van redenen werd de student van de universiteit
weggestuurd.
Waar in het Tsjechisch het verband tussen werkwoorden en hun complementen veelal met
een naamval is geregeld, doet het Nederlands dit met een voorzetsel. Vele werkwoorden
hebben dus verplicht een voorzetselverbinding (en een voorzetselvoorwerp) bij zich.
Hieronder zijn slechts een paar voorbeelden gegeven:
Hij geeft een kus aan de mooiste prinses. Políbí nejkrásnější princeznu.
Ze luistert graag naar klassieke muziek. Poslouchá ráda klasickou hudbu.
Het boek is van mij. Kniha patří mně/Kniha je moje.
Wij geven niet veel om dat geklets. Ty klepy nás nezajímají.
Het huis staat in brand. Dům hoří.
Deze neiging om zinselementen met voorzetsels te verbinden leidt ook tot een grote
hoeveelheid vaste verbindingen (fraseologismen) die met voorzetsels worden gevormd,
waar het Tsjechisch vaak met één woord in de zesde of zevende naamval volstaat:
door middel van prostřednictvím
in naam van jménem
ten gevolge van následkem
met behulp van pomocí
in weerwil van navzdory
19
8. týden – zájmena
VOORNAAMWOORDEN
Het voornaamwoord is een andere belangrijke determinator van het zelfstandig
naamwoord. Gebruik van een voornaamwoord sluit meestal dat van een lidwoord uit.
De volgende types voornaamwoorden bestaan:
- persoonlijk voornaamwoord (osobní zájmeno)
- wederkerend voornaamwoord (zvratné zájmeno)
- wederkerig voornaamwoord (reciproční zájmeno)
- bezittelijk voornaamwoord (přivlastňovací zájmeno)
- aanwijzend voornaamwoord (ukazovací zájmeno)
- vragend voornaamwoord (tázací zájmeno)
- betrekkelijk voornaamwoord (vztažné zájmeno)
- onbepaald voornaamwoord (neurčité zájmeno)
- uitroepend voornaamwoord (volací zájmeno)
Persoonlijk voornaamwoord
Het Nederlands kent een systeem van een benadrukte en een niet-benadrukte vorm voor
de persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden. Restanten van het naamvalsysteem zijn
de onderwerpsvorm en de niet-onderwerpsvorm.
persoon onderwerpsvorm niet-onderwerpsvorm
benadrukt niet-benadrukt benadrukt niet-benadrukt
1e
enkelvoud ik ‘k mij me
2e
enkelvoud
België
beleefdheidsvorm
jij je jou je
gij ge u
u u
3e
ekvd - mannelijk
- vrouwelijk
- onzijdig
hij ie, die hem ‘m
zij ze haar ‘r, d’r, ze
het ‘t het ‘t
1e
meervoud wij we ons
2e
meervoud
archaïsch inform. Ndl.
België
beleefdheidsvorm
jullie je jullie je
jelui je jelui je
gij ge u
u u
3e
mvd - mnl./onz.
- vrouwelijk
zij ze hen (3: hun),
die
ze
zij ze hen (3: hun)
haar
ze, ‘r, d’r
De benadrukte vorm wordt in de schrifttaal gebruikt en bij benadrukking. Verder wordt de
benadrukte vorm gebruikt:
- bij vergelijkingen en tegenstellingen: Hij is veel groter dan zij. Ik geloof jou veel
eerder dan hem.
- als er gereageerd wordt op een voorafgaande opmerking: Wie heeft dat gedaan? Ik!
- als een niet-onderwerpsvorm als deel van een zinsdeel op de eerste plaats staat:
Haar kun je wel zoiets toevertrouwen. Op hem zou ik maar niet meer rekenen.
- als de 3e
persoon mannelijk als onderwerp vooraan staat: Hij gelooft er niets van.
20
- meestal na voorzetsels, behalve na beklemtoonde voorzetsels die een plaats
aangeven.
In de overige gevallen wordt de niet-benadrukte vorm gebruikt, vooral in de spreektaal.
Nederlands is in de aanspreekvorm vrij informeel. In Nederland, vooral in de Randstad,
wordt door iedereen onder de achttien jaar tegenover dezelfde leeftijd en jonger, door
ouderen tegen mensen onder de achttien en door mensen uit dezelfde groep meestal jij en
je gebruikt.
Als men beleefd wil zijn, tegen hogergeplaatsten en ouderen, wordt u gebruikt. De vorm
jelui komt in Nederland soms nog voor bij ouderen.
In Belgie is u juist de erg informele vorm – tussen vrienden – en wordt in het algemeen gij en
ge gebruikt.
Tussen hen en hun is feitelijk geen verschil. Hen is formeler. Formeel is hun de vorm in de
derde naamval, d.w.z. meewerkend voorwerp zonder voorzetsel.
Wederkerend en wederkerig voornaamwoord
Wederkerende voornaamwoorden verwijzen bijna altijd naar eerder genoemde personen en
hebben dus een antecedent. Het bekendste gebruik is bij het reflexieve werkwoord, bijv. zich
wassen. De vormen zijn gelijk aan de niet-onderwerpsvorm van het persoonlijk
voornaamwoord, met uitzondering van de derde persoon, waar zich wordt gebruikt.
enkelvoud meervoud
neutrale vorm zelf-vorm
1
e
persoon me (mij) mezelf (mijzelf) ons onszelf
2
e
persoon je; u, zich jezelf; uzelf,
zichzelf
je; u, zich jezelf; uzelf,
zichzelf
3
e
persoon zich zichzelf zich zichzelf
Het wederkerige voornaamwoord is iets dat in het Tsjechisch niet bestaat. Het drukt een
wederzijdse relatie uit. Vergelijk:
- Johan en Pieter verdedigen elkaar. (Johan verdedigt Pieter en Pieter verdedigt
Johan).
- Johan en Pieter verdedigen zich… (Johan verdedigt Johan en Pieter verdedigt Pieter).
Het wederkerige voornaamwoord is elkaar. Andere vormen ervan zijn mekaar (spreektaal)
en elkander (archäischer).
Bezittelijk voornaamwoord
Ook het bezittelijk voornaamwoord kent benadrukte en niet-benadrukte vormen. Het
gebruik is min of meer hetzelfde als bij de persoonlijke voornaamwoorden.
enkelvoud meervoud
benadrukt niet-benadrukt benadrukt niet-benadrukt
1
e
persoon mijn m’n, me ons/onze
2
e
persoon jouw je jullie je
u en ge-vormen uw uw
3
e
pers. mnl/onz. zijn z’n hun
- vrouwelijk haar ‘r, d’r hun/haar ‘r, d’r
21
Voor Tsjechen is belangrijk dat zijn niet gelijk is aan Tsjechisch svůj.
Bezittelijke voornaamwoorden kunnen zelfstandig worden gebruikt bij een verwijzing naar
iets dat al is genoemd. De vormen zijn dan:
de/het mijne, de/het jouwe, de/het uwe, de/het zijne, de/het hare, de/het onze, de/het uwe,
de/het hunne. Bij jullie moet een omschrijving: die/dat van jullie worden gebruikt.
Bijvoorbeeld: Bedoel je mijn boek of het zijne?
Aanwijzend voornaamwoord
Er zijn zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden en niet-zelfstandige aanwijzende
voornaamwoorden. De laatste worden attributief bij het zelfstandig naamwoord gebruikt. Bij
beide types wordt er een verschil gemaakt tussen dichter bij en verder weg.
niet-zelfstandig zelfstandig
dichterbij verder weg dichterbij verder weg
mannelijk/vrouwelijk
enkelvoud
deze die, gindse, gene dit, degene die, gindse, gene
diegene
onzijdig enkelvoud dit dat, ginds dit ginds, datgene
meervoud deze die, gene, gindse deze
degene(n)
die, gene(n)
diegene(n)
Qua afstand neutraal zijn de aanwijzende voornaamwoorden zulk(e), zo’n, zulk een, zulks.
Bij verwijzing naar personen krijgen deze en (de)gene een extra –n: Na afloop van de
conferentie bestormden de journalisten de deelnemers. Dezen weigerden echter elk
commentaar.
Vragend voornaamwoord
Ook dit bestaat in een niet-zelfstandige en een zelfstandige variant. De niet-zelfstandige is
welk(e) of wat voor (een), bij de zelfstandige komt ook wie/wat voor.
Betrekkelijk voornaamwoord
Het precieze voornaamwoord is afhankelijk van het antecedent. Het niet-zelfstandige
vragend voornaamwoord is alleen welk(e). Voor het zelfstandige zijn er de volgende
mogelijkheden:
expliciet antecedent impliciet antecedent
verwijzend naar het-
antecendent
antecedent is geen zin dat, wat, hetwelk wat, hetgeen
antecedent is een zin wat, hetwelk, hetgeen
verwijzend naar de-antecedent die, wie, welke die welke
Bij combinatie met een voorzetsel wordt het voornaamwoord wie gebruikt als een persoon
wordt bedoeld: De man met wie ik stond te praten, is mijn kennis.
Anders verandert het voornaamwoord in waar en wordt bij het voorzetsel gevoegd: De stoel
waarop je zit, is van mij.
Onbepaald voornaamwoord
Het onbepaalde voornaamwoord geeft een collectieve groep aan. De belangrijkste zijn men,
ieder, elk, al(le) en allemaal.
22
Uitroepend voornaamwoord
Wat, welk, zo’n en zulke kunnen aan het begin van de zin worden gebruikt als intensivering:
Wat een troep is het hier!
23
9. týden – příslovce (a částice)
BIJWOORDEN (EN PARTIKELS)
BIJWOORD (příslovce)
Een bijwoord geeft een bijzonderheid van een door het werkwoord uitgedrukte handeling of
eigenschap aan: Hij ging achteraan staan. Soms bepalen bijwoorden de hele zin: Misschien
kan hij morgen weer naar school.
Er zijn twee groepen bijwoorden:
- als bijwoord gebruikte bijvoeglijke naamwoorden
- ‘echte’ bijwoorden
De meeste ‘echte’ bijwoorden zijn onveranderlijk en staan meestal niet als extra
voorbepaling bij een bijvoeglijk naamwoord: Hij zit buiten.
Bijwoorden worden in de trappen van vergelijking net zo verbogen als het bijvoeglijk
naamwoord, alleen is er natuurlijk geen verbuigings-e. Onregelmatig zijn:
goed – beter – best, graag – liever – liefst, veel – meer – meest, weinig – minder – minst.
Afhankelijk van wat bijwoorden kunnen uitdrukken, onderscheiden we de volgende types:
- bijwoorden van plaats of richting: waar, hier, boven, links, rechts
- bijwoorden van tijd: wanneer, morgen, gauw, nu
- bijwoorden van graad: nogal, zo, hoe
- intensiverende bijwoorden: erg, heel, zeer, hartstikke
- kwantificerende bijwoorden: bijna, helemaal, nauwelijks
- bijwoorden van modaliteit: misschien, wellicht, weliswaar, inderdaad
- bijwoord van ontkenning: niet
Formeel worden de partikels in het Nederlands als een aparte groep bijwoorden
beschouwd. Er zijn drie grote groepen:
- focuspartikels die bepaalde aspecten van de zin accentueren: vooral, zelfs, ook, nog,
pas
- schakeringspartikels die aan de zin een modaliserend accent geven: nou, eens, even,
wel
- discoursepartikels die de verwachting van de spreker weergeven: kijk, hè, hoor,
kortom
Vragende bijwoorden staan aan het begin van vragen naar het waar, hoe en waarom:
waarom, wanneer, waar…naartoe, hoe.
Voegwoordelijke bijwoorden geven het verband tussen twee zinnen of zinsdelen aan en
werken versterkend: bovendien, desondanks.
24
HET PARTIKEL ER
Er wordt normaal als bijwoord (adverbium) geclassificeerd, sommige gebruiksvormen zijn
echter voornaamwoordelijk.
Historisch: 1) afgezwakte vorm van daar > d’r > er [?r]
2) genitief van het persoonlijk voornaamwoord (mijner, uwer, zijner/ harer,
onzer, uwer, hunner/harer) [εr]
Er heeft 4 gebruikswijzen:
1) locatief (bijwoord van plaats; lokaal “er”). Een verzwakte vorm van daar/hier.
Staat nooit aan het begin van de zin, waar de volle vorm daar of hier moet worden
gebruikt. Het duidt een door de spreker bekend veronderstelde plaats aan (een al
genoemde plaats):
Ken je Amsterdam? Ja, ik heb er (d.w.z. in Amsterdam) jarenlang gewoond.
De bus staat er al. (d.w.z. bij de halte waar moet worden ingestapt).
Vergelijk: Ja, ich habe dort jahrenlange gewohnt. Der Bus ist schon da.
I have lived there for years. The bus is already there.
Bydlel jsem tam dlouho. Autobus už je tu.
2) presentatief (repletief). Functioneert als voorlopig subject of “plaatsonderwerp” (in
passieve zinnen als loos subject) bij een onbepaalde constituent (het “getals-
onderwerp’).
Dit “er” staat meestal aan het begin van de zin, vooral in de constructie er is/zijn (= er
bestaat). Het is een uitbreiding van de functie van het locatieve “er” dat het bijwoord
daar vervangt en staat altijd direct voor de persoonsvorm. Anders dan in bijv. het Duits
(es) of Engels (there) kan het ook verderop in de zin staan, waarbij het dan wel direct
inversief op de persoonsvorm moet volgen. Het getalsonderwerp moet onbepaald zijn,
dus:
- een substantief zonder lidwoord;
- een substantief voorafgegaan door een of geen;
- een substantief voorafgegaan door een bepaald of onbepaald telwoord in
generaliserende zin;
- een substantief voorafgegaan door welke of wat voor (een);
- een onbepaalde voornaamwoord, telwoord of zekfstandig gebruikt adjectief;
- de vragende voornaamwoorden wie of wat.
Er loopt een man op straat.
Vanavond is er geen maan.
Hoeveel bomen staan er nog in het park?
Vergelijk: Es lauft ein Mann über die Strasse.
Es gibt heute keinen Mond.
Wieviele Bäume stehen noch im Park?
There is a man walking in the street. A man is walking in the street.
There is no moon tonight.
How many trees are there still in that park?
Na ulici jde nějaký muž.
25
Dnes večer není měsíc.
Kolik stromů je jestě (tam) v parku?
De meest voorkomende constructie bij deze vorm is er is of er zijn. Het werkwoord “zijn”
kan daarbij in dezelfde betekenis van “bestaan” worden vervangen door liggen, staan of
zitten.
Er zaten drie mensen op de bank.
Er stond een grote lamp in de hoek van de kamer.
Een speciale versie van dit “er” is het gebruik als loos onderwerp in passieve zinnen met
een algemene strekking die geen grammaticaal onderwerp hebben:
Er wordt aan de deur geklopt.
Gisteren werd er werd hier heel weinig gedanst.
Vergelijk: Es klopft an der Tür. There’s a knock at the door. Někdo klepá na dveřich.
Gestern wurde hier wenig getanzt. Yesterday there wasn’t much dancing
here. Včera se moc netancovalo.
Dit “er” kan niet voorkomen in beknopte bijzinnen en infinitiefconstructies na zien,
horen, voelen of ruiken.
Nadat er een meisje bloemen had aangeboden, mocht ze naast de koningin zitten. maar:
Na bloemen te hebben aangeboden, mocht ze naast de koningin zitten.
Er stak iemand over. Ik zag hem. maar: Ik zag iemand de straat oversteken.
3) partitief (kwantitatief). Dit gebruik van “er” is overgenomen van het Franse ad-verbiale
pronomen en en verwijst altijd terug naar een meestal onbepaalde naam-woordelijke
constituent of een categoriale referent. Het mag niet door hier of daar worden
vervangen.
Het wordt altijd in combinatie met bepaalde of onbepaalde telwoorden dan wel een
andere hoeveelheidsaanduiding (onbepaald voornaamwoord, voorzetselconstituent,
betrekkelijke bijzin) gebruikt.
Heeft hij veel boeken gekocht? Hij heeft er drie gekocht. Hij heeft er genoeg. (Il en a
acheté trois. Il y en a assez.)
Vergelijk: Hat er Bücher gekauft? Er hat drei gekauft. Er hat genug.
Did he buy books? Yes, he bought three (of them). He has enough (of them).
Koupil knihy? Ano, koupil (jich) tři. Má jich dost.
4) prepositioneel als voornaamwoordelijk bijwoord in combinatie met een voorzetselbijwoord.
Het vervangt dan in deze combinatie hier of daar. Het persoon-lijke
voornaamwoordelijke bijwoord met “er” vervangt hem, haar, het of ze, tenzij het
menselijke personen betreft.
In principe kan er met vrijwel alle voorzetsels worden gecombineerd, behalve met
formele schrijftaalvoorzetsels als aangaande, benoorden, inzake, jegens, namens ... In
26
korte zinnen wordt het voornaamwoordelijke bijwoord vrijwel altijd aan elkaar
geschreven, in lange zinnen wordt het als twee woorden geschreven, waarbij het
prepositiedeel zover mogelijk achteraan in de zin staat, al .
In combinatie met het voorzetsel met wordt een voornaamwoordelijk bijwoord op -mee
gevormd, in combinatie met tot een woord op -toe.
Heb je van het ongeluk gehoord? Ja, ik heb ervan gehoord.
Wat doet Jan eigenlijk met dat apparaat? Zover ik weet doet hij er helemaal niets meer
mee.
Ik moet mijn fiets schoonmaken, maar ik kom er steeds niet toe.
maar:
Heb je wat van Jan gehoord. Nee, ik heb niets van hem gehoord.
Waar wil hij eigenlijk met Sara naar toe? Hij wil met haar naar de Ardennen.
In de spreektaal kunnen ook personen door “er” worden vervangen:
Ik ken die man niet echt, maar ik heb er wel eens van gehoord.
In een zin kunnen meer gebruiksvormen van “er” tegelijkertijd voorkomen. Een zin als: Er
zijn er nog vijf is dus goed Nederlands.
De strikt locatief gebruikte versie kan niet naast een andere vorm van “er” voorkomen en
valt dan òf weg (in combinatie met een partitief “er”), òf wordt vervangen door “daar” (in
combinatie met een presentatief “er”):
Hoeveel boeken heb je in Amsterdam gekocht? Ik heb er vier gekocht.
Ben je weleens in Utrecht geweest? Er is daar een hoge kerktoren.
In dit dorp is brand geweest. Er wordt daar over niets anders gepraat.
Het prepositionele “er” kan evenmin met een ander “er” in één hoofd- of bijzin voorkomen.
Het valt dan weg:
Hoeveel koekjes heb je op de schaal gelegd. Ik heb er tien op gelegd.
Wordt er over dat probleem gepraat? Ja, er wordt veel over gepraat.
Wel combineerbaar is het presentieve “er” in combinatie met het partitieve, mits het aan
het begin van de zin staat:
Heb je nog flesjes bier in de koelkast? Ja, er (d.w.z. in de koelkast) zijn er (d.w.z. flesjes bier)
nog twee. maar:
Ik denk het. Gisteren waren er nog twee.
27
10. a 11. týden - složeniny
SAMENGESTELDE WERKWOORDEN
Anders dan in het Tsjechisch stelt het Nederlands graag werkwoorden samen. Dat kan
gebeuren met voorvoegsels die geen specifieke eigen betekenis hebben. Meestal zijn deze
niet scheidbaar (slovesa s neodlučitelnou předponou).
De meeste voorvoegsels zijn feitelijk voorzetsels die aan de werkwoordstam zijn
toegevoegd. Deze zijn meestal scheidbaar. Als voorvoegsels kunnen ook zelfstandige
naamwoorden fungeren.
NIET SCHEIDBARE WERKWOORDEN (slovesa s neodlučitelnou předponou)
De belangrijkste niet-scheidbare voorvoegsels zijn:
be begrijpen, betekenen, beleren
er erkennen, ervaren
her herkennen, herleven, herzien
ver vergaan, verlopen, vergissen
Niet-scheidbare werkwoorden hebben een voltooid deelwoord zonder het voorvoegsel geVoorbeeld
Ik heb het goed begrepen
Het schip is bij Danzig vergaan
SCHEIDBAAR SAMENGESTELDE WERKWOORDEN (slovesa s odlučitelnou předponou)
- Bij scheidbaar samengestelde werkwoorden is de prefix meestal een woord dat
zelfstandig ook een betekenis heeft, maar over het algemeen in een vaste combinatie
met het hoofdwerkwoord wordt gebruikt om de betekenis van dat werkwoord te
modificeren.
- Het scheidbare deel is onderdeel van het werkwoordelijke gezegde en géén zelfstandig
zinsdeel.
Voorbeeld: Ze hielden eindelijk op met praten. (ophouden)
De garagehouder maakte de auto helemaal schoon. (schoonmaken)
Soms is de situatie niet helemaal duidelijk. Zo wordt het nieuwe werkwoord stofzuigen
(vyluxovat) bijvoorbeeld meestal als niet-scheidbaar ervaren: Moeder stofzuigde de kamer.
Werkwoordelijke uitdrukkingen (frazeologismy)
Heel specifiek Nederlands zijn vele beeldende werkwoordelijke uitdrukkingen die meestal
geen Tsjechisch equivalent hebben, maar wel als één werkwoord fungeren. Deze zorgen
nogal eens voor vertaalproblemen.
Voorbeelden:
Piet stak de draak met zijn leraar (Petr si dělal legracu z učitele)
Hij hield hem graag voor de gek. (Rád si z něho dělal legraci)
28
Wij moesten voor het tentamen alle zeilen bijzetten. (Na zkoušku jsme hodně biflovali)
SAMENGESTELDE ZELFSTANDIGE NAAMWOORDEN
Het Nederlands is erg creatief wat betreft het samenstellen van zelfstandige naamwoorden.
Samengestelde woorden krijgen altijd het geslacht van het laatste deel van het woord: het
ziekenhuis, het woelwater, de ontbijttafel, het appelsappak.
In het Tsjechisch moeten deze samenstellingen meestal met woordgroepen worden
omschreven, al is dat niet altijd het geval.
Voorbeelden:
bruggenbouwer stavitel mostů
eindexamen závěrečná zkouška
postkantoor poštovní úřad
postorderbedrijf poštovní zásilková služba
maar: brugdek paluba
brugschip ponton
postbode listonos
SAMENGESTELDE BIJVOEGLIJKE NAAMWOORDEN
In het Nederlands bestaat de mogelijkheid om kleuren te differentiëren, als ze
gecombineerd zijn. Het Tsjechisch kan dat doen voor kleurencombinaties en variaties, maar
kent weer geen mogelijkheden om extremen aan te geven, zoals het Nederlands dat doet.
Vergelijk: bruingeel hnědožlutý
lichtrood světločervený
maar: knalgeel sytě žlutý
vuurrood červený jako pivoňka
spuugzat (je mi) na blití
doodziek smrtelně nemočný
kiplekker zdravý jako ryba (lett. jako kuře)
29
12. týden – spojky a citoslovce
VOEGWOORDEN
Voegwoorden verbinden zinnen of zinsdelen. Evenals in het Tsjechisch bestaan er
nevenschikkende (souřadicí) en onderschikkende (podřadicí) voegwoorden.
Na nevenschikkende voegwoorden volgt de normale zinsvolgorde: inleiding – eerste pool
(persoonsvorm) – middenstuk – tweede pool (niet-vervoegd deel van het (hoofd)werkwoord)
– uitleiding.
Na onderschikkende voegwoorden volgt de bijzinswoordvolgorde: eerste pool (voegwoord)
– middenstuk – tweede pool (persoonsvorm + hoofdwerkwoord/hoofdwerkwoord +
persoonsvorm) – eventuele uitleiding.
Nevenschikkende voegwoorden
- verbindend: en, noch, alsmede, alsook
Het regent en het is koud.
Dit is vis noch vlees.
De gouverneur alsmede/alsook diens gevolg gingen jaarlijks naar
Edo.
- tegenstellend: maar, of, ofwel, dan, dan wel, doch
Het is koud maar mooi weer.
Ga je morgen naar huis of blijf je in Olomouc?
Dit jaar gaan we op vakantie naar Slowakije ofwel naar Oostenrijk.
Ik vind zelf de Alpen leuker dan de Tatra.
Of hij nu slaagt dan wel zakt, in de masterfase nemen we hem zeker
niet op.
De wet is aangenomen doch naar mijn mening nog steeds miserabel.
- redegevend: want
Ik ga zeker niet mee, want ik ben erg verkouden.
- gevolgaanduidend: dus
Ik heb griep, dus ik moet thuisblijven.
Nevenschikkende voegwoorden kunnen als vormers van reeksen optreden:
- verbindend: en…en…, noch…noch…, zowel…als…, evenmin/zomin…als…
Ik heb zowel Jan als Piet uitgenodigd, maar noch Geert noch Karel.
- tegenstellend: of…of…, ofwel…ofwel…, hetzij…hetzij…, hetzij…of…
Je moet kiezen: ofwel je gaat met de voorwaarden akkoord, ofwel je hoepelt op.
Onderschikkende voegwoorden
Onderschikkende voegwoorden verbinden meestal een hoofdzin (rompzin) en een bijzin. De
bijzin vervult vaak de eerste plaats of de uitleiding bij de hoofdzin, die als gevolg daarvan
met de eerste pool begint of met de tweede pool eindigt.
30
De belangrijkste bijzintypes zijn:
a) Temporele bijzinnen (bijzinnen van tijd). Voegwoorden: terwijl, zolang (als), zodra,
toen, als, nu, wanneer, sinds, sedert, nadat, na:
– Toen hij dit had gedaan, ging hij weg.
– Hij kan naar huis gaan, als hij zijn strafwerk af heeft.
b) Causale bijzinnen (bijzinnen van oorzaak). Voegwoorden: omdat, doordat,
aangezien, daar, vermits, door, dat:
- De rectrix had besloten om de globe te plaatsen, omdat er anders een hoge boet
moest worden betaald.
- Vermits het slecht weer is, blijf ik lekker thuis (Belgisch).
c) Concessieve bijzinnen (toegevende bijzinnen), Voegwoorden: al, hoewel, ofschoon,
hoezeer, alhoewel
- Ofschoon de wegen glad waren, reed de man erg hard.
- Ook al klinken zijn redenen erg vreemd, toch is het waar.
d) Conditionele bijzinnen (bijzinnen van voorwaarde). Voegwoorden: als, wanneer,
indien, ingeval, zo, mits, tenzij:
- Als je vóór elf uur bij mij komt, kun je nog meegaan.
- Tenzij het beestachtig weer is, gaan we zeker schaatsen.
e) Finale bijzinnen (bijzinnen van doel). Voegwoorden: dat, opdat, om, teneinde.
- Om zijn vader tevreden te stellen, gaf Bartje hem al het geld.
- Hij gaat altijd vroeg weg, opdat hij niet te laat thuis komt.
f) Bijzinnen van graad. Voegwoorden: (zo) dat, dan dat, om:
- Dat boek is zo dik dat je het niet in één avond kunt uitlezen.
- Je hebt hard genoeg gewerkt om even te mogen uitrusten.
g) Beperkende en uitbreidende voegwoorden: behalve (dat), uitgezonderd, laat staan
(dat), in zover(re), (voor) zover, dat:
- Er was niemand behalve ik.
- Behalve ik waren er nog tien mensen.
h) Voegwoorden van omstandigheid: zonder (dat), in plaats van (dat), in plaats dat:
- Zonder op of om te kijken liep hij door.
i) Voegwoorden van verhouding, van vergelijking en van ongelijkheid: naargelang,
naarmate, hoe…hoe…, hoe…(des te…); alsof, of, als, zoals, evenals, gelijk, zo; dan,
als:
- Hoe ouder hij wordt, des te humeuriger is hij.
- Ze gedraagt zich of ze hier de baas is.
- Zijn zusje is veel groter dan (regionaal: als) hij.
j) Voegwoord van modaliteit: naar.
- Naar wij vernemen, wordt de benzine spoedig weer duurder.
- Naar mijn mening is de euro een mislukking.
31
TUSSENWERPSELS
Tussenwerpsels staan altijd buiten het zinsverband. Ze verbinden het gesproken woord met
de intentie of het humeur van de spreker.
Tussenwerpsels kunnen klanken nabootsen – boem! kukeleku – en niet nabootsen – stom!
eh.
32
Redekundig ontleden (syntaxis) – letní
semestr “Nizozemská mluvnice 2”
1. týden – úvod
Literatuur:
J. Luif, In verband met de zin, Amsterdam: AUP 19972
W. Vandeweghen, Grammatica van de Nederlandse zin, Leuevn: Garant 20043
E. Lotko, Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc: UP 20032
(pro českou
terminologii)
2. týden – základní pojmy a principy větné stavby v nizozemštině
ZINSBOUW
Typisch voor het Nederlands is een relatife vaste zinsbouw die tussen een SVO-taal (volgorde
subject, verb, object) en een SOV-taal (volgorde subject-object-verb) instaat. Het Nederlands
heeft de volgende basisstructuur (hoofdzinnen):
Hieruit volgt dat het onderwerp altijd vóór of na de zgn. persoonsvorm staat (zie ook
hierna). De persoonsvorm geeft de hoofdtijd van de handeling, de persoon en het getal weer
en staat altijd op de tweede plaats van de zin. Het Nederlands onderscheidt verder
enkelvoudige (finiete) en samengestelde (infiniete) tijdsvormen. Bij de samengestelde tijden
bevindt het hoofdwerkwoord zich in infiniete vorm aan het eind van de zogeheten zinstang
(vgl. Duits “Satzklammer”).
Anders dan in het Tsjechisch worden in het Nederlands alleen complete componenten
benoemd. Dat zijn delen van de zin, die in hun geheel verschuiven. Vergelijk bijv.:
Uitgangszin: Jan heeft twee boeken gekocht
Extra tijdbepaling: Jan heeft gisteren twee boeken gekocht – of:
Gisteren heeft Jan twee boeken gekocht
Plaatsbepaling: Jan heeft gisteren in de stad twee boeken gekocht – oder:
Gisteren heeft Jan in de stad twee boeken gekocht – oder:
In de stad heeft Jan gisteren twee boeken gekocht
Extra bepaling: Jan heeft gisteren in de stad met geleend geld twee boeken gekocht
of: Jan heeft gisteren in de stad twee boeken gekocht met geleend geld
of: Gisteren heeft Jan in de stad met geleend geld twee boeken gekocht
Inleiding PV
(Finitum)
Middenstuk
(objecten)
Inf. ww.vormen
(Inf. verbumcomplex)
Coda
(bepalingen)
zinstang
33
Daar staat tegenover dat er veel meer verschillende types zinsdelen worden benoemd.
Veelal is er in het Tsjechisch geen duidelijk equivalent. Het min of meer complete schema
ziet er als volgt uit:
34
3. týden – přísudek
HET GEZEGDE – DE MOTOR VAN DE ZIN
PREDIKAAT (přísudek rozvitý; část přísudková)
- Het predikaat schrijft wat aan het onderwerp toe (handeling, toestand) en omvat in elk
geval een gezegde.
- is samengesteld uit de overige zinsdelen (NB. het predikaat is zelf geen zinsdeel).
Delen van het predikaat (Rozvíjející členy rozvitého přísudku)
PERSOONSVORM (neexistuje v češtině, srov. „spona“ v případě jmenného přísudku)
- vormaspect: dat deel van het gezegde dat naar getal en persoon steeds congrueert met
het onderwerp
- er zijn 2 vormen beschikbaar: tegenwoordige-tijdsvorm, verleden-tijdsvorm
- plaatsaspect: staat in mededelende hoofdzinnen op de tweede zinsplaats
staat in ondergeschikte bijzinnen na het voegwoord dat (of daarmee
samengestelde voegwoorden) op de laatste of voorlaatste zinsplaats
Voorbeelden: Er stonden twee mannen op straat - er stond een man op straat
Ik had hem verteld dat er twee mannen op straat stonden
OVERIGE DELEN VAN HET GEZEGDE (ostatní části přísudku)
- Infiniete (niet-vervoegde) vormen: deelwoord, infinitief (aan het eind van de zin)
- Deze worden meestal gecombineerd met een hulpwerkwoord of modaal werkwoord in
de persoonsvorm.
Hulpwerkwoorden (pomocná slovesa)
- van tijd (času): hebben, zijn, zullen
- van lijdende vorm (trpného rodu): worden, zijn
- van modaliteit (modální): blijken, dunken, hoeven (jenom se záporem), kunnen, lijken,
moeten, mogen, schijnen, willen, zullen
- van intensivering (zdůraznění): doen, gaan, komen, laten
- Hulpwerkwoorden preciseren de verhouding van het hoofdwerkwoord (semantische
betekenisdrager) – in de vorm van een deelwoord of infinitief geschreven – met het
onderwerp en de rest van de zin.
Koppelwerkwoorden (spony): blijven, worden, zijn (evt. ook: blijken, gaan, lijken, raken,
schijnen) verbinden het onderwerp met het naamwoordelijk deel van het gezegde.
35
Naamwoordelijk deel van het gezegde (přísudek jmenný)
- Gezegdes kunnen we verdelen in werkwoordelijke gezegdes (alleen werkwoordsvormen)
en naamwoordelijke gezegdes (werkwoords- en naamwoordsvormen in één gezegde)
- In een naamwoordelijk gezegde zegt het naamwoordelijke deel steeds wat over het
onderwerp. Dit naamwoordelijk deel is verbonden met het onderwerp door het
koppelwerkwoord.
Speciaal: Het voltooid deelwoord geweest is altijd òf koppelwerkwoord, òf zelfstandig
werkwoord.
Oorzakelijk voorwerp (lett. předmět důvodový, česky: předmět v objektovém genitivu)
Het oorzakelijk voorwerp komt voor bij een klein aantal naamwoordelijke gezegdes, zoals
beu zijn, bijster raken/zijn, kwijt zijn, moe worden, schuldig zijn, van plan zijn en waard zijn.
Al deze gezegdes hebben een aanvulling nodig die aangeeft wát er kwijt is, wát iets waard is,
etc. Deze aanvulling wordt oorzakelijk voorwerp genoemd. In het Tsjechisch is dit een
předmět (vaak in de zgn. objektový genitiv)
Voorbeelden: Ik was zijn gezeur beu.
Janneke werd het spelletje niet moe.
Je bent me vier euro schuldig.
Zij waren weinig goeds van plan.
Het oorzakelijk voorwerp lijkt wel wat op het direct object (zie hierna). Het evrshcil ligt erin
dat het oorzakelijk voorwerp altijd in een naamwoordelijk gezegde voorkomt.
Werkwoordelijke uitdrukking (slovesná fráze)
- Er bestaan in het Nederlands vaste uitdrukkingen die wel naamwoorden bevatten, maar
toch als een werkwoordelijk gezegde worden geclassificeerd. In dit geval hebben de
naamwoorden geen aparte betekenis, maar alleen in samenhang met de hele uitdrukking.
Voorbeelden: Ze staken de draak met het rare taalgebruik van de leerling.
Hij hield gelukkig een oogje in het zeil.
Predicatief complement (srovnatelné s českým predikativním atributem)
Het predicatief complement zegt, anders dan de bijwoordelijke bepaling, niet alleen wat van
het gezegde, maar kwalificeert het lijdend voorwerp nader conform het gevolg van de
handeling. Als predicatief complement worden vaak ook kwalificaties benoemd die ofwel als
gevolg van de handeling van het gezegde - iets naders zeggen van het lijdend voorwerp,
ofwel van het onderwerp. Het verschil tussen een predicatief complement en een bepaling
van gesteldheid is gelegen in het feit dat de bepaling van gesteldheid geen gevolg is van de
handeling van het gezegde.
Voorbeelden: De haren werden kort geknipt.
Ester zal het vlees wel mooi bruin braden.
Ze kozen Klaus tot voorzitter van het parlement.
Het kamerlid vatte die opmerking op als een belediging.
36
4. týden – podmět
ONDERWERP
ONDERWERP (podmět, podmět rozvitý)
- Dat deel van de zin dat het getal van de persoonsvorm bepaalt. In het Nederlands wordt
het geslacht meestal niet uitgedrukt.
- Noemt datgene, waaraan in de rest van de zin iets wordt toegeschreven, d.w.z. wie/wat
de handeling uitvoert.
- Meestal vormen naamwoordelijke constituenten (zelfstandig naamwoord +
complementen) het onderwerp
Controlevraag: Wie? (in de eerste naamval)
Voorbeelden: Deze pen schrijft lekker (aan de pen wordt toegeschreven dat hij lekker
schrijft)
Deze pennen schrijven lekker (betekenis is min of meer gelijk, persoonsvorm
„schrijft“ verandert)
speciaal: loos onderwerp - onderwerp dat eigenlijk niets betekent: Het sneeuwt vandaag.
Voorlopig onderwerp – meestal “er” > geeft aan dat het echte onderwerp nog
volgt: Er loopt een man op straat.
Het loos onderwerp (lett. praždný podmět) is nodig, omdat het in het Nederlands onmogelijk
is om (zoals in het Tsjechisch) het onderwerp opgesloten te hebben in de persoonsvorm.
Gezegden zonder onderwerp zijn automatisch bevelen (imperatieven).
Voorlopige onderwerpen (lett. průběžný podmět) is nodig bij mededelende zinnen met een
onbepaald onderwerp.
37
5. týden – předměty
OBJECTEN
LIJDEND VOORWERP of direct object (předmět ve 4. pádu)
- Zaken of personen, waarop de handeling of het gebeuren van het gezegde gericht is (in
het Tsjechisch in de 4e
naamval).
- Meestal een naamwoordelijke constituent (zelfstandig naamwoord of iets dergelijks).
- Kan in het Nederlands „genominaliseerd“ worden.
Rozdíl s češtinou: „předmět“ se v češtině dále nerozlišuje. V nizozemštině musíte však
rozlišovat podle funkce předmětu!
Voorbeeld: Mijn oom bezat een landhuis.
nominaliseringsproef: het bezitten van een landhuis
vergelijk: Michael sliep de hele avond - *Het slapen van de hele avond.
speciaal: sommige werkwoorden kunnen geen lijdend voorwerp bij zich hebben. Deze zijn
onovergankelijk (intransitief). Werkwoorden die wel een lijdend voorwerp
kunnen hebben zijn overgankelijk (transitief)
Als je bij onvergankelijke werkwoorden iets wilt uitdrukken, waarop het werkwoord invloed
heeft, moet je meestal een voorzetselverbinding gebruiken en dan heet het zinsdeel, waarop
invloed wordt uitgeoefend, een voorzetselvoorwerp.
bijv.: *Appie werkte een zware klus > Appie werkte aan een zware klus.
INDIRECT VOORWERP (předmět nepřímý)
- Duidt een persoon of zaak aan die nauw zijn betrokken bij het gebeuren in het gezegde,
maar er niet direct door betroffen worden. In het Tsjechisch meestal in de 3e
naamval.
Er zijn vijf types indirect voorwerp:
1. Meewerkend voorwerp (předmět souběžný)
- Meestal bij werkwoorden die een overdracht of het tegendeel aanduiden.
- Meestal staat het vóór het lijdend voorwerp.
Voorbeeld: Hij gaf (aan) de studenten veel geld.
Het jongetje pakte haar de ballon af.
Speciaal: Als het lijdend voorwerp door een voornaamwoord wordt uitgedrukt, staat het nog
vóór het meewerkend voorwerp.
Voorbeeld: Hij gaf het aan de studenten.
Het jongetje pakte het haar af.
38
2. Ondervindend voorwerp (lett. předmět “zasažený” nebo “pociťující“)
- Bij werkwoorden, waarvan het onderwerp geen betrekking heeft op personen of dieren.
- Geen lijdend voorwerp in de zin.
Voorbeelden: Dat komt jullie niet toe.
Die jurk staat jouw vriendin goed.
3. Belanghebbend voorwerp (předmět zainteresovaný)
- Vooral bij werkwoorden die het opdienen, klaarmaken of kopen van voedsel (zaken)
betreffen.
- Kan eventueel met voor worden gecombineerd.
Voorbeelden: Hij schonk (voor) tante Christien een glaasje in.
Zij kocht (voor) haar vriend een nieuwe broek.
4. Bezittend voorwerp of possesieve datief (předmět vlastnící)
- Het indirecte voorwerp is eigenaar van het genoemde lichaamsdeel.
Voorbeelden: Oom Albert stopte de muzikant een rijksdaalder in de hand.
De studenten trokken het meisje de schoenen van de voeten.
5. Ethische datief (etický dativ)
- Drukt (in de 3e
naamval) degene uit, wiens oordeel in de zin wordt gegeven.
- Er kunnen in dit soort zinnen twee indirecte voorwerpen voorkomen (vgl. 2e
voorbeeld).
Voorbeelden: De soldaten maakten ons veel te veel lawaai.
De leraar gaf me die leerling toch een uitbrander. (me - ethische datief; die
leerling - meew.vw.)
VOORZETSELVOORWERP of prepositioneel object (předmět předložkový)
- In vaste uitdrukkingen (rectie) bij werkwoorden die in de bewuste betekenis geen direct
object kunnen hebben.
- Wat betreft inhoudelijke (semantische) betekenis komt het voorzetselvoorwerp dicht bij
het lijdend voorwerp.
Voorbeelden: Hij dacht over verhuizen.
Ze moest steeds weer aan haar dochtertje denken.
SPECIFICEREND COMPLEMENT (specifikující přídavek,česky: doplněk)
- Het specificerend complement lijkt op een lijdend voorwerp, maar zegt wat van het
onderwerp. Daarbij is het echter niet verbonden met het gezegde en kan dus geen
naamwoordelijk deel van het gezegde zijn.
Voorbeelden: Dit boek kost een tientje.
39
Mijn zus heet Ineke.
Dat bord betekent „gevaar“
Let op: Na het werkwoord zijn vormen aanduidingen van maten wel een naamwoordelijk
deel van het gezegde, voor zover nadere aanduiding als diep, warm, oud enz. wordt
weggelaten.
Voorbeelden:
De zee is hier 200 meter.
maar: De zee is hier 200 meter diep (specificerend complement)
Mijn grootmoeder is negentig.
maar: Mijn grootmoeder is negentig jaar oud (spec.compl.)
40
6. týden – příslovečná určení
BIJWOORDELIJKE BEPALINGEN (Příslovečné určení)
- Geeft nadere informatie over de handeling, het gebeuren of de toestand die in de zin
wordt uitgedrukt.
- Meestal geen complement van het gezegde en kan daarom vrij gemakkelijk worden
weggelaten, zonder dat de inhoudelijke betekenis van de zin verandert.
Typische voorbeelden van bijwoordelijke bepalingen zijn:
Bijwoordelijke bepaling van tijd: Tijdens de vakantie zijn we bij oma op bezoek geweest.
Bijwoordelijke bepaling van plaats: Ze logeren in de bruidssuite.
Bijwoordelijke bepaling van richting: Gisteren kwam ze naar ons toe.
Bijwoordelijke bepaling van hoedanigheid: Sara sprong behendig over het hekje.
Bijwoordelijke bepaling van vergelijking: Hij liep als een kip zonder kop rond.
Bijwoordelijke bepaling van middel: Hij schrijft met een balpen.
Bijwoordelijke bepaling van omstandigheid: Bij helder weer gaat hij altijd fietsen.
Bijwoordelijke bepaling van oorzaak: Ten gevolge van de vorst functioneert de wissel niet.
Bijwoordelijke bepaling van toegeving: Niettegenstaande de tegenslagen zette hij door.
7. týden – speciální případy příslovečných určení
BEPALING VAN MODALITEIT OF ZINBEPALING (modální (příslovečné) určení)
- Bepalingen van modaliteit zeggen wat van de mening van de spreker over de hele zin. Je
kunt ze omschrijven met het is .... zo dat ....
- Hierbij hoort ook de ontkenning van de hele zin met niet. (Let op: dit betreft dus niet de
ontkenning “geen”!)
Voorbeelden:
De veerboot is misschien aan de grond gelopen
(Het is misschien zo dat de veerboot aan de grond is gelopen).
Pieter deed niet mee (Het is niet zo dat Pieter meedeed).
BEPALING VAN GESTELDHEID (lett. určení jakosti)
- Bepaalt iets naders over onderwerp of lijdend voorwerp, maar zegt niets over de
handeling en is evenmin van het gezegde afhankelijk.
Voorbeelden: Hij lag wakker in bed.
Opa kwam lachend de kamer in.
Ze hing het overhemd kletsnat op.
Ik heb het aan Martha als de meest ervarene gevraagd.
41
8. a 9. týden – části vět, vedlejší věty, stručné vedlejší věty
DELEN VAN ZINSDELEN
BIJVOEGLIJKE BEPALING (Přívlastek)
- delen van naamwoordelijke constituenten die deze nader specificeren
- we onderscheiden:
a) bijvoeglijke bepalingen vóór het hoofd, meestal bijvoeglijke naamwoorden
(přívlastky před podstatným jménem - v češtině to jsou přívlastky shodné)
Opmerking 1: telwoorden en voornaamwoorden worden in het Nederlands meestal niet als
bijvoeglijke bepaling (přívlastek) beschouwd.
Opmerking 2: Evenals in het Tsjechisch congrueert deze bijvoeglijke bepaling met het hoofd.
Voorbeeld:Zijn zeer gevoelige optreden van gisterenavond was onvergetelijk.
b) bijvoeglijke bepalingen achter het hoofd, meestal voorzetselconstituenten
Voorbeeld:Zijn zeer gevoelige optreden van gisterenavond was onvergetelijk.
c) werkwoordelijke constituenten - de beknopte bijvoeglijke bijzin (česky: přívlastek volný).
Voorbeeld: Het mij altijd vriendelijk toelachende jongetje verdenkt men van diefstal.
BIJSTELLING of appositie (přístavek)
Bijstellingen zijn meestal langere bijvoeglijke bepalingen die als een ‘extra’ zijn toegevoegd
en de naamwoordelijke constituent als geheel bepalen. Ze geven een nadere omschrijving
van de constituent waar ze bij horen. Meestal staan ze na een komma.
Voorbeelden:
Chimpansees, de meest intelligente wezens na de mensen, kun je geen rekenen leren.
Ik schenk je deze ketting, een erfstuk van mijn oudtante.
PREDICATIEVE TOEVOEGING (přístavek)
Predicatieve toevoegingen zijn bijstellingen die bij een naamwoordelijke contsituent horen,
maar deze niet nader omschrijven. In deze toevoeging staat meestal een werkwoordsvorm
(deelwoord) of de toevoeging bepaalt tevens het gezegde.
Voorbeelden:
Maarten, ook niet flauw, gaf iedereen een rondje.
Aan Lilian, inmiddels met Jan verloofd, heb ik toen een lange brief geschreven.
42
BEPALING VAN GRAAD (Příslovečné určení míry)
- Bepalingen van graad zijn zelf weer onderdeel van andere zinsdelen en geven de mate aan
naar de mening van de spreker.
Voorbeelden: Hij antwoordde reuze sympathiek.
Een beetje bleek ging hij tegenover mij zitten.
Hij maakt de kuil diep genoeg.
BEPALING VAN HOEVEELHEID (příslovečné určení množství)
- Bepalingen van hoeveelheid zijn evenals bepalingen van graad onderdeel van een ander
zinsdeel. Ze bepalen anders dan bepalingen van graad vaak woorden die geen gradaties
toelaten.
- Ze kunnen ook zelfstandig - als bijwoordelijke bepaling - optreden.
Voorbeelden: Maartje opende het half openstaande raam helemaal.
Mijn fiets was zo goed als onbeschadigd.
43
ELEMENTEN BUITEN DE EIGENLIJKE ZIN
Dit zijn elementen die los staan van de eigenlijke zin en er geen rechtstreeks verband mee
houden, maar wel een soort inleiding van of toevoeging op de zin kunnen vormen.
(Prvky, které nejsou větnými členy a nesouvisí přímo s větou, ale tvoří úvod věty nebo větu
komentuj).
OMSCHRIJVING VOORAF EN ACHTERAF VAN ZINSDELEN (Samostatný větný člen mimo větu)
- Ter benadrukking van een zinsdeel kan het buiten de eigenlijke zin worden herhaald.
- Vaak wordt verwezen naar de normale plaats in de zin door het aanwijzend
voornaamwoord in het buiten de zin staande zinsdeel. Dit voornaamwoord wordt dan apart
op de gebruikelijke plek in de zin herhaald.
- De omschrijving is door een komma gescheiden van de eigenlijke zin.
- Al naar gelang de functie wordt gesproken van onderwerp enz. voor de omschrijving vooraf
of achteraf. Het voornaamwoord dat het zinsdeel op de gebruikelijke plek vervangt, wordt
herhalend onderwerp enz. genoemd. Als het eigenlijke zinsdeel nŕ de zin staat, wordt het
verwijswoord benoemd als voorlopig onderwerp enz.
Voorbeelden:
Dat pakje, dat zou ik niet openmaken. (lijdend voorwerp - herhalend lijdend voorwerp)
Hij is niet te vertrouwen, die man. (předběžný podmět - podmět)
AANGESPROKEN PERSOON (Oslovení)
De aangesproken persoon houdt verband met de zin, maar is geen zinsdeel. De
aangesproken persoon kan ook als losse zin voorkomen.
Voorbeelden: Karel, je moet even bij de leraar komen.
En toen, beste mensen, gebeurde er iets geks.
Piet!
TUSSENWERPSEL (Citoslovce)
- Tussenwerpsels drukken emoties, begroetingen, aansporingen en klanknabootsingen uit.
- Ze staan meestal los van de zin, vaak vooraan.
Voorbeelden: Tja, dat lijkt me heel vreemd.
Boems, daar viel de kleuter op zijn neus.
Ik wil verdomme weten wat er aan de hand is.
44
ZINSTYPEN
Zinnen worden ingedeeld al naar gelang hun inhoud. Daarmee kan in het Nederlands ook de
woordvolgorde - m.n. de plaats van het gezegde - verschillen.
MEDEDELENDE ZINNEN (Oznamovací věta)
Deelt een gegeven of feit mee.
Voorbeeld: Op de derde verdieping is een computerbedrijf gehuisvest.
VRAGENDE ZINNEN (Tázací věta)
- Stelt een vraag.
- Persoonsvorm staat op de eerste zinsplaats (zgn. inversie).
Voorbeeld: Gaat het feest door?
Let op: Een zin in de „gewone volgorde“ (zonder inversie) die op vragende toon wordt
gesteld, is grammaticaal een mededelende zin.
Voorbeeld: Het feest gaat door?
GEBIEDENDE ZINNEN (Rozkazovací věta)
Beveelt en gebruikt daarbij een imperatief-vorm op de eerste zinsplaats.
Voorbeelden: Neem eens een paar dagen rust!
Wees stil!
WENSENDE ZIN (Přací věta)
Ziet er als een bevelende zin uit, met dit verschil dat de persoonsvorm meestal in de
verleden tijd staat (vervangt de conjunctief die in het Nederlands feitelijk niet meer bestaat).
In enkele gevallen bestaat ook de tegenwoordige tijd met een aparte conjunctief-vorm.
Voorbeelden: Kwam oma maar!
Hadden we maar wat lekkers te eten.
Leve de koningin!
UITROEPENDE ZIN (Zvolací věta)
Zinnen die becommentariëren en meestal op uitroepende toon worden uitgesproken.
Voorbeelden: Wat een troep is het hier.
Tekenen dat hij kan!
Oma komt!
45
ELLIPTISCHE ZIN (Věta neúplná)
In de spreektaal maken we zinnen vaak niet af of reageren we met een onafgemaakte zin op
een eerdere uitgesproken (volledige) zin. In het Nederlands bevat zo‘n zin vaak niet eens een
gezegde.
Voorbeelden: En nu ook nog sneeuw!
Pilsje?
„Waar ga je heen?“ „Naar huis.“
SAMENGESTELDE ZINNEN (Souvětí)
- Zinnen met slechts één persoonsvorm worden enkelvoudige zinnen genoemd.
- Zinnen met meer persoonsvormen worden samengestelde zinnen genoemd.
Bij samengestelde zinnen kan het gaan om:
- Twee hoofdzinnen die met een nevenschikkend voegwoord (en, maar, of, want, dus) zijn
verbonden.
- Twee hoofdzinnen die met een komma, maar zonder verbindingswoord naast elkaar staan.
- Een hoofdzin en een hiervan afhankelijke en ondergeschikte bijzin.
BIJZINNEN (Vedlejší věty)
In het Nederlands wordt de bijzin beschouwd als een deel van de totale zin. Om die reden
wordt tegenwoordig vaak geen komma tussen hoofd- en bijzin geschreven.
Bijzinnen worden, net als in het Tsjechisch, nader benoemd volgens de functie die ze in het
hele zinsverband hebben. We spreken dan van onderwerpszin, voorzetselvoorwerpszin,
bijvoeglijke bijzin, enz.
Voorbeelden:
Het maakt niet uit of je het ermee eens bent. (onderwerpszin)
Ik ben het beu dat iedereen doet waar hij zin in heeft. (oorzakelijk-voorwerpszin)
De vraag of je gelijk had, zal wel nooit beantwoord worden. (bijvoeglijke bijzin)
Als jullie meedoen, ben ik ook van de partij. (bijwoordelijke bijzin van voorwaarde)
Let op: Bijzinnen die beginnen met de voegwoorden dat en of zijn vaak complementzinnen.
In dat geval treedt er meestal in de hoofdzin een voorlopig onderwerp of voorwerp op (in de
voorbeelden vet gedrukt aangegeven).
Bijzinnen die beginnen met een betrekkelijk voornaamwoord of een betrekkelijk bijwoord of
een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord worden betrekkelijke bijzinnen genoemd.
Deze vormen meestal samen met hun antecedent één naamwoordelijke constituent.
Voorbeelden:
De chef door wie ik ontslagen ben, is gisteren gearresteerd. (betrekkelijk voornaamwoord)
46
Ze hebben de straat, waar ik ben geboren, helemaal afgebroken. (betrekkelijk bijwoord)
De sleutel, waarmee het kistje opengaat, is weg. (betrekkelijk voornaamwoordelijk
bijwoord)
Een bijzin hoeft geen volledig gezegde te bevatten. Het gezegde kan zijn uitgedrukt met een
infinitief-constructie of met een constructie met een voltooid deelwoord. In dat geval
spreken we van beknopte bijzinnen. De verdere classificatie is op basis van de functie, dus
beknopte lijdend-voorwerpszin, beknopte bijzin van tijd, enz.
Voorbeelden:
Heel kort in hete olie gebraden vind ik dat vlees het lekkerst. (beknopte bijzin van
gesteldheid)
Ans streefde ernaar op tijd aanwezig te zijn. (beknopte voorzetselvoorwerp)
47
APPENDIX I – RECTIE BIJ ENKELE WERKWOORDEN
werkwoorden met aan:
aanpassen
beantwoorden
behoefte hebben
bijdragen
(zich) binden
deelnemen
denken
doen
zich ergeren
gebrek hebben
geloven
geven
grenzen
hechten
herinneren
zich houden
lenen
leveren
lijden
meedoen
přizpůsobit
odpovídat
potřebovat
přispět
vázat (se)
účastnit se
myslet na
dělat
zlobit se na
trpět nedostatkem
věřit v
dát
hraničit s
přikládat
připomenout
držet se, dodržovat
půjčovat
dodávat
trpět
připojit se k
(zich) onderwerpen
ontkomen
ontsnappen
overdragen
overhandigen
overlijden
schrijven
sterven
sturen
toevoegen
twijfelen
vertellen
voldoen
voorafgaan
(zich) voorstellen
(zich) wennen
(zich) wijden
wijten
zeggen
zenden
podřídit (se)
uniknout
uniknout
předat
doručit
zemřít
psát
umřít
poslat
přidat k
pochybovat o
vyprávět
uspokojit
předcházet
představit (se)
zvyknout (si) na
věnovat (se)
vyčítat, přičíst
říct
poslat
werkwoorden met bij, boven, door
aankomen bij
(be)horen bij
passen bij
přijet
patřit
hodit se k
wonen bij
verkiezen boven
vervangen door
bydlet u
dát přednost před
nahradit
werkwoorden met in:
aankomen
belangstellen
bijten
geïnteresseerd zijn
geloven
slagen
zich specialiseren
dojít
zajímat se o
zakousnout se do
zajímat se o
věřit v
uspět v
specializovat se na
trek/zin hebben
(zich) veranderen
verdelen
zich verdiepen
voorzien (in een
behoefte)
mít chuť na
měnit (se) v
rozdělit na
ponořit se do
uspokojit (potřebu)
werkwoorden met met:
akkoord gaan
zich bemoeien
condoleren
het eens zijn
feliciteren
gebeuren
gelukwensen
overeenkomen
souhlasit s
starat se o, plést se do
vyslovit soustrast
být zajedno s
blahopřát k
stát se někomu
blahopřát k
shodovat se s
overeenstemmen
praten
spotten
spreken
trouwen
vergelijken
(samen)wonen
shodovat se s
mluvit s
vysmívat se
mluvit s
vdát se za, oženit se s
srovnat s
bydlet s, soužití s
48
werkwoorden met naar:
aarden
geuren
gluren
gooien
grijpen
hunkeren
kijken
luisteren
ruiken
schrijven
smachten
smaken
snakken
solliciteren
být po
vonět
pokukovat po
hodit
natáhnout se po
toužit po
dívat se na
poslouchat
zavánět na
psát
toužit po
chutnat po
lapat po
ucházet se o
staren
stinken
streven
sturen
uitkijken
uitzien
verlangen
vertrekken
verwijzen
vragen
werpen
wijzen
zenden
zoeken
zírat
smrdět po
snažit se o
poslat
vyhlížet
očekávat
toužit po
odjet do
odkázat na
ptát se na
hodit
ukázat na
poslat
pátrat po
werkwoorden met om en onder:
bedelen om
benijden om
denken om
geven om
huilen om
(glim)lachen om
žebrat o
závidět
myslet na
hodně/málo dát na
plakat nad
usmívat se, smát se
smeken om
treuren om
verzoeken om
vragen om
wenen om
lijden onder
prosit o
truchlit pro
žádat o
žádat o
plakat kvůli
trpět pod
werkwoorden met op:
aandringen
zich abonneren
antwoorden
attent maken
zich beroepen
betrekking hebben
drinken
duiden
gokken
hopen
jagen
komen
kritiek hebben
letten
lijken
loeren
mikken
neerkomen
passen
reageren
recht hebben
rekenen
richten
naléhat na
předplatit si
odpovídat na
upozornit na
odvolat se na
mít vztah k
připít
ukazovat na
sázet se na
doufat v
lovit
přijít na
kritizovat
dát pozor na
podobat se
číhat na
mířit na
dopadnout na, jít o
hlídat
reagovat na
mít nárok na
spoléhat na
směrovat k
schatten
schieten
staan
stemmen
(zich) storten
terugkomen
zich toeleggen
toepassen
trakteren
zich verheugen
zich verlaten
vertrouwen
vissen
vliegen
volgen
zich voorbereiden
vuren
wachten
wedden
wijzen
ja zeggen
zinspelen
cenit na
střílet na
stát na
hlasovat pro
vrhnout (se) na
znovu začít mluvit o
pustit se do
aplikovat na
pohostit, pozvat
těšit se na
spoléhat se na
důvěřovat v
rybařit
létat do
sledovat po
připravovat se na
pálit na
čekat na
vsadit si na
ukazovat na
souhlasit s
dělat narážky na
49
werkwoorden met over:
beschikken
beslissen
zich druk maken
zich ergeren
klagen
nadenken
oordelen
disponovat
rozhodnout o
dělat si hlavu o
zlobit se kvůli
naříkat si na
přemýšlet
posoudit
praten
roddelen
zich schamen
schrijven
spreken
zich verheugen
vertellen
hovořit o
pomlouvat
stydět se za
napsat o
hovořit o
radovat se o
vyprávět o
werkwoorden met tegen:
blaffen
glimlachen
opzien
ruilen
schreeuwen
štěkat na
usmívat se na
obávat se
vyměnit si za
křičet proti
spreken
zich verzetten
vloeken
zeggen
mluvit spolu
bránit se proti
nadávat na
mluvit
werkwoorden met tot:
aanleiding geven
aansporen
aanzetten
behoren
(zich) bekeren
besluiten
bidden
bijdragen
způsobit
podněcovat k
pobízet k
patřit k
obrátit se
dohodnout se na
modlit se k
přispět k
kiezen
leiden
zich richten
toelaten
veroordelen
(zich) verplichten
zich wenden
zvolit za
vést k
obrátit se na
připustit k
odsoudit k
zavázat se
obrátit se na
werkwoorden met van:
afhangen
afstammen
balen
barsten
beroven
bevallen
beven
(zich) bevrijden
genieten
houden
huilen
záviset na
pocházet z
mít dost
prasknout
oloupit o
rodit
třást se
osvobodit (se) od
těšit se z
milovat
plakat (pro)
krioelen
leven
overtuigen
schrikken
stikken
veranderen
verdenken
verliezen
verschillen
voorzien
weten
hemžit se
žít z
přesvědčit o
lekat
dusit se
změnit
podezírat z
prohrávat s
lišit se od
opatřit
vědět o
werkwoorden met voor:
zich in acht nemen
bang zijn
behoeden
belangstelling
hebben
bezwijken
danken
doorgaan
gelden
dávat si pozor na
mít strach z
chránit před
mít zájem o
podlehnout
děkovat za
být považován za
platit za
kiezen
oppassen
slagen
zich uitgeven
verslijten
vrezen
waarschuwen
wijken
zakken
vybrat si
dát si pozor na
udělat zkoušku
vydávat se za
považovat za
bát se o
varovat před
uhnout
propadnout z
50
zich hoeden
zich interesseren
mít se na pozoru před
mít zájem o
zorgen pečovat o
51
Appendix II - STAMTIJDEN VAN DE STERKE WERKWOORDEN
Groep 1: ij/ei – e – e
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
aantijgen teeg aan heb aangetegen přičítat
begrijpen begreep heb begrepen rozumět
belijden beleed heb beleden vyzn(áv)at
bezwijken bezweek ben bezweken podlehnout, podléhat
bijten beet heb gebeten kousat, kousnout
blijken bleek is gebleken jevit se, zdát se
blijven bleef ben gebleven zůstat
drijven dreef ben gedreven hnát, honit, plavat
glijden gleed ben gegleden klouzat, sklouznout
grijpen greep heb gegrepen chytat, chytit
hijsen hees heb gehesen vztyčovat, vztyčit
kijken keek heb gekeken koukat (se), kouknout (se)
kijven keef
kijfde (modern)
heb gekeven
heb gekijfd (modern)
hádat se, hašteřit se
knijpen kneep heb geknepen štípat, štípnout
krijgen kreeg heb gekregen dost(áv)at
krijten kreet heb gekreten plakat (archaicky)
kwijten kweet heb gekweten zhostit se
lijden leed heb geleden trpět
lijken leek heb geleken podobat se
mijden meed heb gemeden vyhýbat se, vyhnout se
nijgen neeg ben genegen klonit se, klanět se
nijpen neep heb genepen štípat, štípnout
overlijden overleed ben overleden zemřít
prijzen prees heb geprezen chválit, vychvalovat
rijden reed ben gereden jet, jezdit
rijgen reeg heb geregen šněrovat
rijten reet heb gereten roztrhnout, roztrhat
rijven reef heb gereven orašplovat (archaicky)
rijzen rees is gerezen stoupat, stoupnout
schijnen scheen heeft geschenen zářit, jevit se, zdát se
schijten scheet heb gescheten srát
schrijden schreed heb geschreden kráčet
52
Groep 1: ij/ei – e: – e: (vervolg)
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
schrijven schreef heb geschreven psát
slijpen sleep heb geslepen brousit
slijten sleet heb gesleten opotřebovat (se)
smijten smeet heb gesmeten házet, hodit
snijden sneed heb gesneden řezat, říznout
spijten speet heeft gespeten litovat, mrzet
splijten spleet heb gespleten štípat, štípnout
stijgen steeg ben gestegen stoupat, stoupnout
stijven steef
stijfde
heb gesteven
heb gestijfd
škrobit
povzbuzovat, sílit
strijden streed heb gestreden zápasit
strijken streek heb gestreken žehlit, hladit
verdwijnen verdween ben verdwenen zmizet
vergelijken vergeleek heb vergeleken srovn(áv)at
vrijen vree
vrijde (modern)
gevreeën
gevrijd (modern)
laškovat, mazlit se, spát s
wijken week ben geweken uhnout
wijten weet heb geweten svalovat, svalit
wijzen wees heb gewezen ukázat, ukazovat
wrijven wreef heb gewreven drhnout, dřít
zijgen zeeg ben gezegen padat, cedit
zwijgen zweeg heb gezwegen mlčet
Groep 2: ie – o: – o:
bedriegen bedroog heb bedrogen podvádět, podvést
bieden bood heb geboden nabídnout, nabízet
genieten genoot heb genoten těšit se, požívat
gieten goot heb gegoten lít
kiezen koos heb gekozen vybrat (si), zvolit
liegen loog heb gelogen lhát
rieken rook heb geroken čichat, vonět
schieten schoot heb geschoten střílet
verbieden verbood heb verboden zakázat
53
Groep 2: ie – o: – o: (vervolg)
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
verdrieten verdroot heb verdroten sužovat, soužit
vlieden vlood ben gevloden uprchnout, prchat
vliegen vloog ben gevlogen létat, letět
vlieten vloot is gevloten téct, proudit
onregelmatig in dezelfde groep:
verliezen verloor heb/ben verloren ztratit, ztrácet
vriezen vroor heeft gevroren mrznout
Groep 3: ui – o: – o:
besluiten besloot heb besloten rozhodnout
buigen boog heb gebogen ohnout, ohýbat
druipen droop heb gedropen kapat, kápnout
duiken dook heb gedoken potopit se, potápět se
fluiten floot heb gefloten pískat, písknout
kluiven kloof heb gekloven hlodat
kruipen kroop heb/ben gekropen lézt, plazit se
luiken look heb geloken zavřít (se)
ontluiken ontlook ben ontloken rozvít, rozvíjet
pluizen ploos heb geplozen třepit
ruiken rook heb geroken čichat, cítit, vonět
schuilen school
schuilde (modern
heb gescholen
heb geschuild (modern)
skrývat se, krýt se
schuiven schoof heb geschoven strčit, šoupat, šoupnout
sluipen sloop ben geslopen plížit se
sluiten sloot heb gesloten zavřít, zavírat
snuiten snoot heb gesnoten vysmrkat se
snuiven snoof heb gesnoven funět, frkat
spruiten sproot is gesproten klíčit, rašit
spuiten spoot heb gespoten stříkat, vystřikovat
stuiven stoof heb/ben gestoven prášit (se)
verschuilen verschool heb verscholen skrý(va)t
zuigen zoog heb gezogen sát
zuipen zoop heb gezopen chlastat
54
Sterke werkwoorden
Groep 4: e: – o: – o:
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
bewegen bewoog heb bewogen pohybovat, pohnout
scheren schoor heb geschoren holit
wegen woog heb gewogen vážit
zweren zwoor
zweerde (modern)
heeft gezworen hnisat, podeb(í)rat se
Groep 5: e: – oe – o:
zweren zwoer heb gezworen přísahat
Groep 6: ĭ – ŏ – ŏ
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
beginnen begon ben begonnen začínat, začnout
binden bond heb gebonden vázat, svazovat
blinken blonk heeft geblonken lesknout se
dingen dong heb gedongen usilovat
dringen drong heb gedrongen tlačit
drinken dronk heb gedronken pít
dwingen dwong heb gedwongen nutit
glimmen glom heb geglommen zářit
klimmen klom heb geklommen šplhat se
klinken klonk heb geklonken znít
krimpen kromp ben gekrompen srážet se
ontginnen ontgon heb ontgonnen obdělat
schrikken schrok ben geschrokken lekat se, leknout se
slinken slonk ben geslonken zmenšovat se
spinnen spon heb gesponnen příst
springen sprong ben gesprongen skákat, skočit
stinken stonk heb gestonken páchnout, zapáchat
verslinden verslond heb verslonden hltat, pohltit
verzinnen verzon heb verzonnen vymýšlet (si)
vinden vond heb gevonden nalézt, najít
winden wond heb gewonden vinout, ovíjet
winnen won heb gewonnen vítězit, získat
55
Groep 6: ĭ – ŏ – ŏ (vervolg)
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
wringen wrong heb gewrongen ždímat
zingen zong heb gezongen zpívat
zinken zonk ben gezonken klesat, klesnout
zinnen zon
zinde
heb gezonnen
heb gezind
dumat
Groep 7: ě – ŏ – ŏ
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
bergen borg heb geborgen uschovat, uložit
delven dolf
delfde
heb gedolven vykop(áv)at
gelden gold heb gegolden platit
kerven korf
kerfde (modern)
heb gekorven
heb gekerfd (modern)
nařezat
melken molk
melkte
heb gemolken
heb gemelkt
dojit
schelden schold heb gescholden nadávat
schenden schond heb geschonden hanobit, porušit
schenken schonk heb geschonken nalít, věnovat
smelten smolt heb gesmolten tát, tavit
treffen trof heb getroffen trefit
trekken trok heb getrokken tahat, táhnout
vechten vocht heb gevochten bojovat
verbergen verborg heb verborgen schov(áv)at
vertrekken vertrok ben vertrokken odjet, odejít
verzwelgen verzwolg heb verzwolgen pohltit
vlechten vlocht heb gevlochten plést
zenden zond heb gezonden pos(í)lat
zwelgen zwolg heb gezwolgen hltat, lokat
zwellen zwol ben gezwollen otéct, otékat
zwemmen zwom heb gezwommen plavat
56
Groep 8: a: – oe – a:
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
begraven begroef heb begraven pohřbí(va)t
dragen droeg heb gedragen nést, nosit
ervaren ervoer heb ervaren zažít
graven groef heb gegraven kopat, kopnout
varen voer heb gevaren plout, plavit se
onregelmatig in dezelfde groep:
slaan sloeg heb geslagen bít, udeřit
Groep 9: a: – ie – a:
blazen blies heb geblazen foukat
laten liet heb gelaten nechat
raden ried
raadde (modern)
heb geraden radit, hádat
slapen sliep heb geslapen spát
verlaten verliet heb verlaten opustit, opouštět
verraden verried
verraadde
heb verraden zradit, zrazovat
Groep 10: ă – ie – ă
vallen viel ben gevallen padat, padnout
wassen wies
waste
ben gewassen
heb gewassen
růst (archaicky)
mýt
Groep 11: ă – ĭ – ă
hangen hing heb gehangen viset, zavěsit
vangen ving heb gevangen chytit, chytat
Groep 12: o: – ie – o:
lopen liep heb gelopen jít, chodit
stoten stiet
stootte (modern)
heb gestoten strčit, strkat
57
Groep 13: ŏ – ě – ŏ
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
worden werd ben geworden stá(va)t se
Groep 14: oe – ie – oe
roepen riep heb geroepen volat, zavolat
Groep 15: ou – ie(u) – ou
houden hield heb gehouden držet
houwen hieuw heb gehouwen sekat, štípat
Groep 16: u: – o: – o:
spugen spoog
spuugde
heb gespogen
heb gespuugd
zvracet
plivat
Groep 17: ij – o: – o:
tijgen toog heb getogen vyrazit, dát se
Groep 18: ě – ie – ŏ
bederven bedierf heb/ben bedorven kazit, zkazit si
helpen hielp heb geholpen pomoct, pomáhat
sterven stierf ben gestorven umřít, umírat
verwerven verwierf heb verworven získat, dobý(va)t
werpen wierp heb geworpen házet, hodit
werven wierf heb geworven verbovat, získat
zwerven zwierf heb gezworven toulat se, potulovat se
Groep 19: ĕ – ie – a:
scheppen schiep heb geschapen tvořit, vytvářet
Groep 20: ĕ – ie – e:
heffen hief heb geheven zvednout, zvedat
58
Sterke werkwoorden
Groep 21: e: – ă + a: – e:
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
genezen genas/genazen heb/ben genezen léčit (se)
geven gaf/gaven heb gegeven dá(va)t
lezen las/lazen heb gelezen číst, sbírat
meten mat/maten heb gemeten měřit
treden trad/traden heb getreden kráčet
vergeten vergat/vergaten heb/ben vergeten zapomenout, zapomínat
vergeven vergaf/vergaven heb vergeven prominout, odpustit
vreten vrat/vraten heb gevreten žrát
Groep 22: e: – ă + a: – o:
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
bevelen beval/bevalen heb bevolen rozkázat, rozkazovat
breken brak/braken heb/ben gebroken rozbí(je)t
nemen nam/namen heb genomen vzít, brát
spreken sprak/spraken heb gesproken mluvit
steken stak/staken heb gestoken píchat, píchnout
stelen stal/stalen heb gestolen krást
Groep 23: ĭ – ă + a: – e:
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
bidden bad/baden heb gebeden modlit se
liggen lag/lagen heb gelegen ležet, lehat
zitten zat/zaten heb gezeten sedět
59
Groep 24: zwakke verleden tijd en sterk verleden deelwoord:
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
bakken bakte heb gebakken péct
bannen bande heb gebannen vyhnat
barsten barstte ben gebarsten prasknout
braden braadde heb gebraden smažit, opékat, opéct
brouwen brouwde heb gebrouwen vařit pivo, kout
erven erfde heb geërfd
heb georven (spreektaal)
dědit
heten heette heb geheten jmenovat se, naz(ý)vat
hoeven hoefde heb gehoeven potřebovat
lachen lachte
loech (archaïsch)
heb gelachen smát se
laden laadde heb geladen nakládat, naložit
malen maalde heb gemalen mlít, otáčet se
scheiden scheidde heb/ben gescheiden loučit se, rozvádět (se)
spannen spande heb gespannen napínat, napnout
verbannen verbande heb verbannen vyhnat
vouwen vouwde heb gevouwen skládat, složit
wassen waste heb gewassen (u)mýt
weven weefde heb geweven tkát
wreken wreekte heb gewroken pomstít
zieden zood (archaïsch)
ziedde
heb gezoden
heb gezied (modern)
vařit, vřít
zouten zoutte heb gezouten solit
Groep 25: sterke verleden tijd en zwak verleden deelwoord:
jagen joeg
jaagde (modern)
heb gejaagd honit
vragen vroeg
vraagde (dialect)
heb gevraagd zeptat se
waaien woei
waaide
heb gewaaid foukat
zeggen zei / zeiden
zegde (samenst.)
heb gezegd
heb gezeid (spreektaal)
říct
60
APPENDIX III – STAMTIJDEN ONREGELMATIGE WERKWOORDEN
Groep 1: stammedeklinkerwisseling k/ng/nk – ch – ch
infinitief o.v.t. v.t.t. česky
bezoeken bezocht heb bezocht navštívit, navštěvovat
brengen bracht heb gebracht nést
denken dacht heb gedacht myslet (si)
dunken dunkte
docht (spreektaal)
heeft gedunkt
heeft gedocht (archaïsch)
myslet si, zdát se
kopen kocht heb gekocht koupit, kupovat
mogen mocht heb gemogen moct, smět
plegen placht mít ve zvyku
zoeken zocht heb gezocht
Groep 2: samengetrokken uitgang/stammedeklinker in infinitief
doen deed heb gedaan dělat
gaan ging ben gegaan jít, chodit
slaan sloeg heb geslagen (z)bít
staan stond heb gestaan stát
verstaan verstond heb verstaan rozumět
zien zag / zagen heb gezien vidět
Groep 3: overige gevallen
durven durfde
dorst
heb gedurfd troufnout si
eten at / aten heb gegeten jíst
hebben had heb gehad mít
komen kwam / kwamen ben gekomen přijít, přicházet
kunnen kon / konden heb gekund být schopen
moeten moest heb gemoeten muset, musit
weten wist heb geweten vědět, umět
willen wilde
wou / wouden
(spreektaal)
heb gewild chtít
zijn
wezen (spreektaal)
was / waren ben geweest
ben gewezen (spreektaal)
být
zullen zou / zouden heb gezuld (spreektaal) pomocné sloveso budoucnu
muset