10. HET INGWEOONS

(1. Vroege en late ingweonismen, 2. Vroege ingweonismen, 3. Late ingweonismen (kustingweonismen),
4. Overzicht van ingweoonse veranderingen, 5. Ingweoons en Standaardnederlands, 6. Ingweonismen in
de toponymie, 7. Sociale context, 8. Differentiatie en overeenkomsten binnen het Ingweoons,
Aantekeningen)


10.1. Vroege en late ingweonismen


In het vorige hoofdstuk is al een en ander over het Ingweoons gezegd; we gaan er nu dieper op in.
In een vroege periode (rond 500) moeten de kustgebieden van de Noordzee in talig opzicht een
expanderende regio geweest zijn. Hierdoor kwam het noordwesten van het Westgermaans tegenover het
zuiden te staan. Deze tegenstelling werd nog eens verscherpt door de uit het zuiden komende
Hoogduitse Klankverschuiving. Zoals we ook al gezien hebben, werd het Ingweoons met de invasie (in
verschillende golven) van de Angelen, Saksen en Jutten in de 5^e, 6^e eeuw naar Engeland
overgebracht. Engeland ging dus deel uitmaken van het ingweoonse noordwesten binnen het
westgermaanse taalgebied.

We moeten onderscheid maken tussen vroege en late ingweonismen c.q. ingweoons in ruimere en
ingweoons in engere zin; het laatste kunnen we ook kustingweoons noemen (al heeft dat iets
pleonastisch’). Als we niet nader willen specificeren, kunnen we kortweg van ingweoons spreken.
Tussen de genoemde soorten is er uiteraard geen scherpe scheiding; in de tijd is er een
geleidelijke overgang. De vroege ingweonismen hebben de tijd gehad om zich op het continent tot ver
in het binnenland te verspreiden. Ze komen ook in het Oudsaksisch voor en daarmee, afgezien van
latere frankisering vanuit het zuiden, in het Nederduits; ze drongen ook in het Nederfrankisch
door. Over het algemeen hebben ze het hoogduitse gebied niet bereikt. De jonge ingweonismen hebben
niet de kans gekregen om zich ver uit te breiden; ze blijven op het continent duidelijk tot de
kustgebieden beperkt. Zie kaart 1 bij hoofdstuk 9. Voor de overzijde van de Noordzee bestaat deze
restrictie uiteraard niet.

Dat de landen rond de Noordzee dezelfde vernieuwingen vertonen, heeft voor een deel als achtergrond
dat er over de zee heen nog lang van een verkeersgemeenschap sprake was. Deze ontstond na de
hierboven genoemde invasie. De geëmigreerde stammen bleven intensief contact houden met hun oude
stamverwanten aan de andere kant. In het contact speelde niet alleen de etnische verwantschap een
rol, maar ook het bekende feit dat een zee eerder verbindend dan scheidend werkt. Friezen
beheersten de zee in de 8^e eeuw of al eerder; in diezelfde tijd valt ook de angelsaksische zending
in Friesland. Belangrijk waren ook handelscontacten; als gemeenschappelijke munt (een soort
proto-euro) fungeerde de sceat (= ndl. schat). Sommige overeenkomsten kunnen echter teruggaan op de
tijd dat de emigranten nog op het vasteland woonden.

Dat het latere Ingweoons niet zo expansief meer was, moet aan de karolingische machtsuitbreiding
worden toegeschreven (8^e tot 10^e eeuw). In de karolingische periode, vooral tijdens de regering
van Karel de Grote (747/48-814), werden de kustgebieden definitief frankisch: het bestuur werd
karolingisch en de moerassige binnenlanden werden vanuit het oosten, o.a. via de hogere oeverwallen
van rivieren en riviertjes, door Nederfrankisch sprekende kolonisten ontgonnen. De oorspronkelijke
bevolking ging op het Nederfrankisch over; er vond dus een proces van frankisering en
ontingweonisering plaats. De ingweoons-sprekenden, die aanvankelijk de onderlaag van de bevolking
gevormd zullen hebben, waren echter in numeriek opzicht sterk genoeg om het Nederfrankisch in de
kustgebieden een duidelijk ingweoonse tint te geven. Er was dus sprake van substraatwerking waarvan
we de gevolgen nog in (laat-ingweoonse oftewel kustingweoonse) relicten kunnen terugvinden. Voor
zover we vroege ingweonismen (ingweonismen in ruimere zin) in een kustdialect of het
Standaardnederlands aantreffen, kunnen we natuurlijk niet van substraatelementen spreken. Deze
waren immers al in het Nederfrankisch doorgedrongen, dus ook nederfrankisch geworden, vóórdat deze
taal in de kustgebieden doordrong.

De (laat-)ingweoonse (kustingweoonse) relicten zijn typische substraatelementen. Vergelijk de
daarvoor in 8.3.3 opgestelde criteria. Ze hebben binnen het nederlandse taalgebied een beperkte
geografische spreiding en komen overeen met wat we in naburige talen, namelijk het Engels en het
Fries of althans de voorstadia daarvan, terugvinden. Ze laten dus zien dat er inderdaad langs de
kust een dialect gesproken moet zijn dat nauw met het (vroegere) Engels en Fries verwant was. Over
het algemeen betreft het ook vernieuwingen (innovaties); in het geval van conservatismen zouden het
Ingweoons enerzijds en het Fries en Engels anderzijds bepaalde elementen onafhankelijk van elkaar
bewaard kunnen hebben. Belangrijk is ook dat bij de substraatwoorden bepaalde semantische velden
sterk vertegenwoordigd zijn: het zijn meestal woorden uit de agrarische sfeer of uit die van de
plaatselijke geografie; de toponymie sluit zich hierbij aan. Het zijn woorden die door een locale
frequentie gekenmerkt zijn en bij het overnemen van een nieuwe taal, gezien vanuit die taal,
gemakkelijk “vergeten” worden. Door de locale frequentie is de kans dat ze door de Franken (in de
strikte zin van het woord) ontleend zijn, klein.


Wat betreft de invloed van de ontginningen is hierboven de traditionele voorstelling van zaken
gevolgd. Ook de oude bewoners van de kleiboorden kunnen er echter aan deelgenomen hebben en er zijn
ook aanwijzingen dat er “friezen” (in ieder geval moeten dat mensen uit noordelijke streken geweest
zijn) bij betrokken waren. Zo staat graaf Willem II aan Dirk van Poelgeest toe dat “Frisones” die
zich op diens leen in Woudambacht vestigen (waarschijnlijk als ontginners), bepaalde vrijheden
zullen genieten. De overwinning van het Nederfrankisch kan echter toch wel met de ontginningen
verband houden: er kwamen mensen met verschillende talige achtergronden bij elkaar en het is vrij
natuurlijk dat dan als lingua franca de dominante taal (namelijk het Nederfrankisch) wordt gekozen,
te meer wanneer de coördinatie in frankische handen was, bijvoorbeeld, in het noorden, in die van
de bisschop van Utrecht of zijn dienaren. Als we aannemen dat niet de taal van de meerderheid maar
die van de dominante minderheid de doorslag heeft gegeven, bevinden we ons in de lijn van Kloeke
(zie bijvoorbeeld de inleiding in Kloeke 1926) in wiens visie prestigieuze minderheden in
taalveranderingen een bepalende rol spelen. Omdat het Nederfrankisch zeker gedomineerd heeft, is de
vraag naar de herkomst van de ontginners (verveners), die toch al onzeker is, voor de historische
taalkunde niet zo heel erg belangrijk meer.


Het ingweoons substraat is voor de geschiedenis van het Nederlands van groot belang geweest. Het is
een mooi voorbeeld van een succesvolle integratie van substraatelementen in een later aangeleerde
taal. Nederlands kunnen we derhalve kwalificeren als in oorsprong Nederfrankisch met een ingweoonse
inslag.

De ontingweonisering is niet overal even sterk geweest, in Zuid-Holland sterker dan ten noorden of
ten zuiden daarvan. Dit kan verband houden met utrechtse invloed op Zuid-Holland (denk aan de
bisschopsstad Utrecht). Terwijl we in de rest van het kustgebied plaatsnamen op -muiden ‘aan de
monding van’, met verlies van de n vóór stemloze fricatief þ (< mūthan), aantreffen, vinden we in
Zuid-Holland het niet-ingweoonse -monde in IJssel)monde. Het is niet waarschijnlijk dat we hier aan
een jongere vorming moeten denken omdat de plaats al in de 11^e eeuw genoemd wordt.
Ontingweonisering door zuidelijke frankische invloeden moeten we ook zoals in het vorige hoofdstuk
vermeld, voor het Oudsaksisch (en het latere Nederduits) aannemen. De noordelijke kustgebieden,
vanaf ongeveer de Rijn bij Leiden tot aan de Wezer, werden voorlopig nog niet door de frankisering
(die vanuit het zuidoosten, het gebied van Keulen en Aken, kwam opzetten) bereikt. Daar kon het
Ingweoons zich tot Fries ontwikkelen (zie hfdst. 11).

We moeten dus aannemen dat er tot aan de karolingische machtsovername, dus rond 600-700, langs de
oostelijke kusten van de Noordzee, van tegenwoordig Vlaanderen tot bij de Wezermonding, dialecten
gesproken werden die nauw verwant waren met vroege (voor)stadia van het Engels. Uit sommige van
deze dialecten (die we prefries of protofries kunnen noemen) heeft zich dus het Fries zoals we dat
tegenwoordig kennen, ontwikkeld. In die gebieden waar over het Fries later het Hollands (in
Noord-Holland, deels ook Zuid-Holland) of het Nedersaksisch (in Groningen) heen gekomen is, kunnen
we behalve de sporen van een ingweoons ook die van een specifiek fries substraat aantreffen. Zie
ook hiervoor verder hoofdstuk 11.

In de volgende paragrafen geven we voorbeelden van vroege en van late ingweonismen
(kustingweonismen). Het zal duidelijk worden dat de geografische spreiding per geval, zoals we dat
bij een continuüm kunnen verwachten, verschilt. Het Ingweoons moet dan ook niet zoals dat bij een
strak genormeerde standaardtaal het geval is, als een duidelijk af te bakenen “taal” worden
beschouwd; het is eerder een verzameling regionaal bepaalde eigenaardigheden. Het is overigens
opmerkelijk dat de vroege ingweonismen praktisch allemaal van grammaticale (morfologische) aard
zijn, de late van fonologische of lexicale.


Er wordt in plaats van Ingweoons ook wel van Kust-, Noordwest- of Noordzeegermaans
(Küstengermanisch, Nordwestgermanisch, Nordseegermanisch) gesproken. Deze termen zijn minder
gelukkig omdat we bij “kusten” ook aan de scandinavische Noordzeekusten kunnen denken en bij
“noordwest” en “Noordzee” eveneens mede aan Scandinavië. Overigens zouden we voor zover we het
nodige gewicht aan overeenkomsten met het Scandinavisch willen toekennen (zie par. 2), deze termen
toch kunnen verdedigen. In dit boek houden we in de neutralere term ingweoons aan.

Ingweoons is een term die o.a. voorkomt in Tacitus' Germania. Deze noemt voor de Germanen een
driedeling en één van de drie stammen of stammenverbonden duidt hij als Ingaevones aan. Die woonden
volgens hem het dichtst bij de oceaan: “proximi oceano ingaevones”. We houden de waarschijnlijk
correctere variant bij Plinius de Oudere, namelijk <Ingvaeones>, in de transcriptie <Ingweonen>,
aan. Het is niet waarschijnlijk dat de Ingweonen in de eerste eeuw al een talige eenheid hebben
gevormd; in de historische grammatica heeft de term echter een taalkundige lading gekregen. Naast
de Ingweonen onderscheidt Tacitus de Istvaeonen (dieper het binnenland in) en de Herminones (nog
dieper het binnenland in). De termen istweonisch en herminonisch worden minder vaak in taalkundige
zin gebruikt.

Ten slotte nog iets over de oude term anglofries, die een (oorspronkelijke) nauwe eenheid tussen
het Fries en het Engels suggereert. Die eenheid is er geweest maar de meer zuidelijke kustdialecten
en het (in de kustgebieden gesproken) Oudsaksisch deden daar ook in mee en als het om de vroege
ingweonismen gaat, reikte die eenheid nog een stuk dieper het continent in. Het ging ook om een
zeer betrekkelijke eenheid omdat enerzijds het Ingweoons deel uitmaakte van het westgermaanse
dialectcontinuüm, anderzijds ook intern gedifferentieerd was en naarmate de tijd vorderde dat ook
steeds meer werd (zie par. 8).


10.2. Vroege ingweonismen


Een lexicaal voorbeeld van een vroeg ingweonisme is het woord (ndl.) eiland; het heeft in ieder
geval een wijde verspreiding. We vinden het terug als fri. eilân, eng. island, ndd. (en zelfs ouder
hgd.) eilant. Een niet-ingweoonse tegenhanger is hgd. Insel (van lat. insula).

Een ander voorbeeld, lexicaal maar in feite fonologisch (zie beneden), is nes(se) of nis(se)
'landtong', dat ook als plaatsnaam of als element in plaatsnamen voorkomt: Nes (dorp op het friese
Waddeneiland Ameland), de Nes (een bekende straat in Amsterdam), Pernis (dorp bij Rotterdam),
Scherpenisse (op het eiland Tholen), Hontenisse (in Zeeuws-Vlaanderen). Ook dit woord komt in
Engeland voor: vergelijk Sheerness (ten oosten van Londen). En het komt ook (overgebracht vanuit
het ingweoonse gebied?) voor in de scandinavische talen en zelfs in het Fins en de baltische talen.
Het is een klassiek voorbeeld van een kustwoord. Er blijkt duidelijk uit hoe de zee verbindend kan
werken (par. 1). Het is verwant met neus. Eigenlijk is nes(se), nis(se) een voorbeeld van een
substraatwoord dat door een speciale klankvorm is gekarakteriseerd. Verwante woorden en namen met
dezelfde betekenis, die deze klankvorm niet hebben, zijn heel gewoon in het westgermaanse gebied:
vergelijk de nederlandse plaatsnaam Terneuzen en ook du. Nase 'schiereiland'.

Een fonologisch voorbeeld is ook het verdwijnen van de nasaal (m) vóór stemloze labiale fricatief f
en de gelijktijdige rekking van de vocaal, zogeheten compenserende rekking oftewel met een
traditionele term Ersatzdehnung, met als tussenstadium een lange genasaleerde vocaal, bijv. in ogm.
*fimfe (got. fimf) dat tot fri. fiif, ndd. fief wordt en, met diftongering, tot ndl. vijf, eng.
five. Alleen het zuidelijke Westgermaans (Hoogduits) behield de vorm met nasaal: ohgd. fimf naast,
met assimilatie aan de intussen labiodentaal geworden f, finf, nhgd. fünf (de laatste vorm ook met
ronding vóór n).

Een grammaticaal (morfologisch) voorbeeld is het (reeds in 9.3 genoemde) vroege verdwijnen van
aparte vormen voor datief en accusatief bij het persoonlijk voornaamwoord.


Hoe het element ei- in eiland precies verklaard moet worden, is onzeker; mogelijk is ei- ontstaan
uit *auwjō <*agwjō met i-Umlaut (palatalisatie van de stamvocaal vóór i of j in volgende syllabe)
van au. Het is in ieder geval verwant met de waternaam -ā (<*aχwa, got. aƕa) en varianten (zie par.
4), met het element -ouw of -ooi in woorden en plaatsnamen (vgl. landouw, Ooipolder; zie 32.5) en
met -oog (met g uit j) in Schiermonnikoog ‘eiland van de schiere = witte monniken, nl.
Cisterciënzers’ (vergelijk ook “fries” aeghe bij Kiliaen). De oorspronkelijke betekenis van eiland
moet geweest zijn ‘waterland’ of ‘bij water behorend land’. De Wachtendonckse Psalmen hebben een
vorm met een ā: a(lende) uit *aha(landja)-; vergelijk oostelijk oudfries: ā(lond). Hoe deze
varianten ook precies verklaard moeten worden, in lexicale zin hebben we hier met een wijd verbreid
ingweoons woord te maken.

Er zijn behalve nes meer elementen te noemen die het vroege Ingweoons met het Scandinavisch gemeen
heeft: vla. litel, ono. litill (got. leitils) tegenover luttel; vla. soe ‘zij’ (pers.pron.fem.sg.),
ono. sú (got. sō) tegenover zij; wiek (wijk; waternaam) in de Veenkoloniën, o.a. in Ommelanderwiek,
ono. vík; zuidelijk ndl. rijven ‘harken’, eng. to rive, ono. hrífa; ndl. schakel, oe. sceacul, ono.
skokull ‘wagenstreng’. Vergelijk ook ono. áss ‘god’ in par. 6.


10.3 Late ingweonismen (kustingweonismen)


Sporen (relicten) van het (laat) ingweoonse (kustingweoonse) substraat kunnen nog steeds in de
tegenwoordige kustdialecten en soms zelfs in de standaardtaal worden teruggevonden. Een ingweoons
substraatwoord is elder 'uier' (zie kaart 5), een woord dat tot de agrarische sfeer behoort. In
plaats van elder heeft het Standaardnederlands echter uier dat verwant is met eng. udder en hgd.
Euter. Het Fries heeft jaar dat met uier verwant is maar een friese, dus ingweoonse klankvorm
heeft. We vinden elder in het Engels terug, maar niet in het Standaardengels, dat dus udder heeft,
echter wél in het dialect van de Midlands. In het Hoogduits kunnen we uiteraard dit ingweonisme
niet terugvinden; zoals reeds gezegd heeft de hoogduitse standaardtaal Euter.

Stdnl. big en gier ‘mestvocht’ kunnen ook als voorbeelden dienen. Vgl. eng. pig (wel met afwijkende
p-) en fri. bigge tegenover du. Ferkel en vgl. fri. jarre (maar afwijkend eng. dung) tegenover du.
Dung. Ook met deze beide woorden bevinden we ons in de agrarische sfeer. De ingweoonse varianten
hebben hier wel een wat grotere verspreiding dan elder getuige bijv. 15^e-eeuws nederrijns pegsken
en mnd. gare ‘bemesting, gist’. Hieruit blijkt dat er niet een waterdichte grens is tussen vroege
en late ingweonismen. Een mooi voorbeeld is ook het westelijke (zeeuws-holl.) en ook stdnl. ladder
(fri. ljedder) tegenover het oostelijke leer (wél stdnl.

KAART 5: de benamingen voor de ‘uier’ (via Van Bree 1997)


trapleer). De isoglosse (zie kaart 6) loopt hier door het taalgebied prachtig van noord naar zuid
parallel aan de kust.


Een loop parallel aan de kust geldt ook voor die isoglosse die het gebied met wiel scheidt van dat
met rad. Het woord wiel kan echter een conservatisme zijn (dus strikt genomen niet bewijskrachtig
voor het ingweoonse substraat): waarschijnlijk werd oorspronkelijk met wiel plus varianten het wiel
zonder en met rad het wiel mét spaken aangeduid. Laatstgenoemd woord zou het eerstgenoemde naar de
periferie van het Indo-europees (Engeland, het westen van Nederland) teruggedrongen hebben. In
biezondere gebruikswijzen is rad echter algemeen nederlands, vergelijk het rad van avontuur, iemand
een rad voor de ogen draaien.


Ook het semantische veld van de locale geografie is ruim vertegenwoordigd: vergelijk bijvoorbeeld
zwin 'getijdestroom', dat terugkomt in toponiemen als het Zwin (op de grens van Zeeland en
Vlaanderen) en Zwijndrecht (zowel in Vlaanderen, bij Antwerpen, als in Holland). Er is ook een
equivalent in Engeland: The Swin Channel, aan de kust van Essex. Ook het zeeuws-zuidholl.
delf(t)/dilf(t) ‘gracht, sloot’ (ook in Delft en Delfzijl) kan hier genoemd worden; delven is
weliswaar niet typisch ingweoons maar de afleiding in kwestie wél.

Verder zijn er de woorden die door een typisch (laat-)ingweoonse (kustingweoonse)


KAART 6: de benamingen voor de ‘ladder’ (via Van Bree 1997)


klankontwikkeling worden gekenmerkt. In de vorige paragraaf bespraken we de compenserende rekking
vóór stemloze labiale fricatief (f). Een beperktere verspreiding heeft dit verschijnsel vóór
stemloze dentale fricatief: eng. us, fri. ús, ndl. kustdialecten (vla., zeeuws, hier en daar
noordholl.) uus/uis tegenover stnl. ons, hgd. en ndd. uns (limburgse of zuidkempische vormen als os
moeten hiervan wel losgezien worden); eng. mouth (met op het eind nog de oorspronkelijke þ), ndl.
muiden ‘aan de monding van’ in plaatsnamen (Muiden, Genemuiden, Leimuiden, Arnemuiden, alle in
Nederland, Diksmuide in West-Vlaanderen), ndl. mui (uit *muide) 'opening tussen twee zandbanken
langs de kust' tegenover stdnl. mond, hgd. en ndd. Mund (het friese mûle 'mond' is een ander woord,
verwant met ndl. muil; IJmuiden is een analogische vorming uit de 19^e eeuw). De compenserende
rekking vóór de dentaal had overigens opmerkelijk succes in zuid, ndd. en zelfs hgd. süd (eng.
south, fries súd). Toch bestaat ook sund, namelijk in de plaatsnaam Kaltensundheim in de Rhön, een
berggebied op de grens van Hessen en Beieren, tegenover het iets noordelijker gelegen
Kaltennordheim. Verder vinden we sund terug in Sundgau, de naam van een streek in het zuiden van de
Elzas. Vergelijk ook Zonderveld en Zonderwijk in Noord-Brabant tegenover plaatsnamen met Zuid(er)-
elders. Ook bij de hier besproken compenserende rekkingen moeten we als tussenstadium een lange
genasaleerde vocaal aannemen.

Een nog jonger verschijnsel, is de ontronding van door i-Umlaut (d.i. palatalisatie van de
stamvocaal vóór i of j in volgende syllabe) ontstane ø. Vgl. stdnl. put, brug, rug, stuk met de
kustwoorden pit/pet (zie kaart 7), brig(ge)/breg(ge), rig(ge)/reg(ge), stik (vgl. oudholl.
stikkezakkie ‘zakje voor de boterhammen’) met eng. pit, bridge, ridge (stick is etymologisch niet
verwant) en fri. pet, brêge, rêch/rich, stik. Vergelijk ook de plaatsnamen Petten (Noord-Holland),
Kleipetten (bij Katwijk), Brigdamme (Walcheren), Terbregge (bij Rotterdam); ook de


KAART 7: de benamingen voor de ‘put’ (via Van Bree 1997)


Criekenpit in de (oostvlaamse) Reinaert. De ĭ wordt meer in het zuiden en de ě meer in het noorden
gebruikt; in het Engels vinden we de ě in het Kents. Zoals blijkt zijn de ontronde vormen niet in
het Standaardnederlands aanvaard. De oude geronde klinkers worden ook teruggevonden in het
(niet-ingweoonse) Hoogduits: Pfütze, Brücke, Rücken, Stück. Of we met de besproken woorden in een
voor substraatwoorden typisch bekenisveld terechtkomen, is de vraag. In 34.6 komen we op deze
problematiek terug.

Grammaticale (morfologische) voorbeelden zijn moeilijk te geven; deze kwamen we dus wel bij de
vroege ingweonismen tegen.


10.4. Overzicht van ingweoonse veranderingen


Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste ingweoonse veranderingen (de typisch friese
laten we buiten beschouwing; zie hiervoor hoofdstuk 11). Eerst noemen we een aantal veranderingen
die als vroeg (V), daarna een aantal die als laat (L) oftewel kustingweoons moeten worden
beschouwd. De hieronder gegeven relatieve chronologie moet als globaal begrepen worden: de
palatalisaties (frontingen) van ā (L3) en van ă (L5) kunnen in meer dan één fase opgetreden zijn;
dat geldt ook voor de palatalisaties annex assibilisaties van consonanten (L6).


V1. behalve de gelijkmaking van datief en accusatief bij het persoonlijk voornaamwoord ten gunste
van de datief (vgl. 9.4.1) de wegval van de z > r in deze naamval; vgl. ook ndl. wij, fri. wy, eng.
we en ndl. jij/gij tegenover du. wir en ihr (eng. you en fri. jo zijn oorspronkelijk
objectsvormen).

V2. j-pronomina van het type ndl. jij/jou (naast gij/u), fri. jo, eng. you tegenover du. ihr/euch
(zie kaart 8 3b).

V3. ndl. hij, fri. hy, eng. he met h- tegenover du. er.

V4. verdwijnen van een aparte vorm van het reflexivum (zich komt uit het Hoogduits): vergelijk mnl.
hi wast hem, ndl. dial. nog hi wast hem, fri. hy wasket him (eng. he washes himself).

V5. ndl. hoe, fri. hoe, eng. how (evenals osa. wu/wo met velair vocalisme uit pgm. *χwō) tegenover
du. wie (met palataal vocalisme uit pgm. *χwē) (zie kaart 8 3c).

V6. ndl. (hij) is, fri. is, eng. is tegenover du. ist (met -t).

V7. palatalisatie plus reductie van het prefix van het voltooide deelwoord gi- (waarschijnlijk via
ji-) tot je- of i-, e-. In een latere fase kon het helemaal verdwijnen. Vergelijk ndl. dial.
emaakt, maakt (fri. makke, eng. made) tegenover du. gemacht (ndl. gemaakt met hersteld prefix) (zie
kaart 8 3a.

V8. het prefix ant- bij telwoorden: vandaar bijv. osa. ant-ahtoda, ndl. tachtig, fries tachtich
beide met t- uit ant- (oe. hund-eahtatig) tegenover du. achtzig (eng. analogisch eighty, idem ndd.
achtig maar oostfries ndd. tachentig).

V9. de pluralis-s (zie par. 2).

V10. compenserende rekking vóór stemloze labiale fricatief f (zie par. 2).


L1. compenserende rekking vóór stemloze dentale fricatief (zie par. 3).

L2. velarisering van korte ă en lange ā (volgens een alternatieve visie ǣ, zie hfdst, 24 casus)
vóór nasaal tot korte ŏ en lange ō: fri. man [mɔn] (ofri. mon naast man, oe. mon maar eng. man)
tegenover ndl. man, du. Mann; fri moanne [mwαnǝ] eng. moon (ofri., oe. mōna) tegenover ndl. maan
(du. Monat met secundaire ō). Hierbij sluit aan dat lange genasaleerde ā, door compenserende
rekking ontstaan uit korte ă plus n, lange genasaleerde ō wordt. Denasalering, soms ook verkorting
vóór een consonantcluster levert op: fri. tocht, eng. thought (ofri. thogte, oe. þohte), ndl. dial.
doch(t) (vgl. ook het relict achterdocht) tegenover ndl. dacht, du. dachte; compenserende rekking,
vóór stemloze velaire fricatief χ, is hier blijkens got. þāhta algemeen germaans (in de infinitief
denken, got. þagkjan is de nasaal (ŋ) bewaard). Een voorbeeld vóór stemloze labiale fricatief is
eng. soft (oe. sōfte), fri. sēft met i-Umlaut (zie onder L7), ndl. zacht tegenover du. sanft (ndl.
zacht met cht uit ft en evenals eng. soft met verkorting), een voorbeeld vóór stemloze dentale
fricatief eng. goose, oe. gōs; fri. goes tegenover ndl. gans, du. gans. Misschien houdt met dit
woord de plaatsnaam Goes < gus-aha ‘ganzenwater’ (8^e eeuw) verband (voor -aha zie onder L5). Voor
de verhouding brocht-bracht en ook docht-dacht zie overigens 48.6.


Wat de volgorde V10, L1 en L2 betreft hebben we ons een afwijking veroorloofd van wat meestal wordt
aangenomen. V10 plus L1 (de beide compenserende rekkingen) zijn namelijk vóór L2 (de velarisering
van ă en ā) geplaatst. Een argument voor de omgekeerde volgorde L2 – V10 – L1 is dat de gevallen
eng. soft en goose suggereren dat de ă eerst vóór n gevelariseerd is tot ŏ en dat er vervolgens
compenserende rekking is opgetreden. Er is echter ook het geval van eng. thought waarin, vóór
oorspronkelijke stemloze velaire fricatief, de compenserende rekking een algemeen germaans
verschijnsel is: vergelijk got. þāhta. Hiervoor moeten we wel aannemen dat ten tijde van de
velarisering de nasalering nog aanwezig was, maar dan ligt het vervolgens voor de hand om dit ook
voor de positie vóór labiale of dentale fricatief aan te nemen. Ook lange genasaleerde ā
(fonologisch nog als ă plus n te begrijpen) wordt dus als dit juist


KAART 8: vroege ingweonismen (via Van Bree 1997 uit Schults Garfinkle 1975)


gevelariseerd. Overigens sluiten de compenserende rekkingen vóór labiale en vóór dentale fricatief
wel bij elkaar aan maar zijn ze toch uit elkaar gehaald door V10 en L1 apart te onderscheiden. De
eerste lijkt iets ouder te zijn omdat het verspreidingsgebied door de bank genomen wat groter lijkt
te zijn. Maar ook de compenserende rekking vóór dentale fricatief beslaat nog een vrij uitgebreid
gebied, een extra reden om deze rekkingen niet al te laat in de tijd te plaatsen. Dat heeft dan ook
nog het voordeel dat ze chronologisch niet te ver van de algemeen germaanse compenserende rekking
verwijderd raken.


L3. palatalisatie (fronting) van ā uit owgm ā, voor zover vóór n geen ō geworden, tot [æ.] (of
volgens een alternatieve visie ǣ gebleven), ook wel vernauwing (verhoging) daarvan tot ē (en
vandaar soms tot ie): fri. sliepe, eng. sleep (ofri. slēpa, oe. slēpan (anglisch) naast slæpan),
zeeuws slæpe, slepe, nholl. slepe (met diftongering sleipe) tegenover ndl. slapen, du. schlafen. In
het Oudengels vinden we ā vóór w: blāwan ‘blazen’ (eng. to blow), en vóór g plus velaire vocaal:
māgas ‘magen, familieleden’ bij mæg.


L4. monoftongering van ai c.q. au. In het Oudfries vinden we de ai vaak als ǣ (later ē) terug maar
soms ook als ā, en de au steeds als ā. In het Oudengels wordt ai tot ā terwijl au diftongisch
blijft maar via ea tot ēa wordt. Het Duits en het Nederlands hebben ei (ai) of ē voor ai en ō, het
Duits soms ook au, voor au. Vgl. met oude ai ofri. rāp, brēd (fri. reap [Iə] en breed), oe. rāp,
brād (eng. rope, broad) tegenover ndl. reep, breed, du. Reif, breit; en vgl. met oude au ofri. rād
(fri. read [Iə]) maar oe. rēad (eng. red) tegenover ndl. rood, du. rot. Relicten in het Nederlands
zijn taling 'wilde eend' met ā uit ai en baken met ā uit au; een ă via verkorting uit ā (< ai)
heeft het in par. 3 genoemde ladder.


Monoftongering tot ā valt later dan de velarisering danwel palatalisatie van ā (resp. L2 en L3)
omdat de nieuw ontstane monoftong deze processen niet meer ondergaat. Het ontstaan van ofri. ǣ
(later ē) uit ai is van later tijd; oorspronkelijk ontstond er alleen ā die dus later
palataliseerde maar o.a. vóór een achtervocaal in de volgende syllabe behouden bleef (tāna ‘tenen’
< *taihō-; dēla ‘delen’ <*dailjan-). Pas daarna moet ā dus uit au ontstaan zijn omdat deze klank
met de palatalisatie niet meer meedoet. Bij verkorting (vóór consonantcluster) ontstaat uit ā
steeds ă die niet meedoet met de onder L5 genoemde palatalisatie en dus later ontstaan moet zijn;
vgl. ingw.ndl. vormen als atter ‘etter’, ladder en vracht. Voor de oudengelse au kunnen we aannemen
dat deze nog de palatalisatie van L5 meemaakte (au/ao > eo > ea) terwijl de ai al ā was geworden.
Opmerkelijk is dat de gemonoftongeerde ofri. ē geen palatalisatie van de consonant (zie L6)
veroorzaakte getuige bijv. ofri. gēr (< *gaira-) ‘speer’ zonder palatalisatie van de g; de
ontwikkeling van ā (uit ai) via ǣ tot ē moet dus na L6 hebben plaatsgevonden. Overigens blijft de
ontwikkeling van de diftongen opmerkelijk: in het Oudengels een monoftong uit ai tegenover een
diftong uit au; in het Oudfries twee monoftongen uit ai tegenover één monoftong uit au. Er is
sprake van een dubbele asymmetrie: tussen de beide diftongen en tussen de beide talen.


L5. palatalisatie (fronting) van ă, voor zover vóór n geen ŏ geworden (L2), in variërende posities
tot ě: oe. blæd, ofri. bled, ndl. dial. bled tegenover ndl. blad, du. Blatt. Deze verandering vond
ook plaats in *aha 'waterloop' > *ehe > ē: Edam, met ē > ie: Middelie, dorp bij Edam; met ie > ei:
(het) IJ. Geen palatalisatie bijvoorbeeld vond plaats in ofri. ahta (vóór χt) en in oe. nacod
‘naakt’ vóór velaire vocaal. (Als we L2 na L3 en L5 zouden plaatsen, zouden we moeten aannemen dat
de positie vóór n bij de palatalisaties uitgesloten was.)


Het toponymische element ē ‘waterloop’ vinden we ook in Zierikzee ‘water van Zierik’ (nu
volksetymologisch met zee in verband gebracht), Overflakkee oorspr. ‘over de vlakke ee’ en Dokkumer
Ee. Het vertoont zoals we al zagen, een groot aantal varianten, behalve ā zonder palatalisatie
(vgl. Drentse A, Pekela enz.) ook ie door vernauwing uit ē behalve in Middelie (dorp bij Edam) ook
in Krommenie (‘het kromme water’). In (het) IJ (met onzijdig genus!) is de ie “per ongeluk”
gediftongeerd tot ei <ij>; in de regel gebeurt dit alleen bij een oude lange ī. Misschien zijn
spellingen met <ye> van invloed geweest of heeft diftongering plaatsgevonden doordat de ie in de
Auslaut stond. Een hypercorrecte d (vgl. kade > ka) vertoont Oud Ade (bij Leiden).


L6. palatalisatie (plus assibilisatie) van consonanten vóór of achter palatale vocalen (onder
variërende condities). Vergelijk bijvoorbeeld voor de Anlautspositie tessels, nholl. tseen,
terschellings, nholl. sien uit kene ‘waterloop’. Laatstgenoemd element vinden we ook in het
toponiem Kort-gene (spreek uit Kortjene), met overgang van -tk- tot -tj- binnen de cluster -tk.


Vergelijk voor de Anlautspositie ook ofri. tzise (fri. tsiis), oe. ciese (eng. cheese) tegenover
ndl. kaas, ook nhl. kees/keis, du. Käse; ook Er kan ook nog op andere noordhollandse voorbeelden
gewezen worden: beseeuwe = ndl. bekeeuwen ‘flauwvallen’ en serme = ndl. kermen. Een voorbeeld van
palatalisatie achter de palatale vocaal is oe. diċ, eng. ditch ‘dam, sloot’ maar ofri. dīk ‘dam’
(ndl. dijk) doet het zonder palatalisatie, waartegenover dan weer mét palatalisatie de
noordhollandse plaatnaam Beets (< *baki ‘beek’) staat. Vergelijk verder de Inlautspositie van ofri.
tzerke (fri. tsjerke) met oe. cirici (eng. church), resp. zonder en met palatalisatie. Voor meer
zuidelijke gebieden (Vlaanderen) zijn de voorbeelden minder duidelijk. Er is bijv. wel gedacht aan
de plaatsnaam Butsegem in West-Vlaanderen (vgl. eng. Buckingham). Als de voorbeelden tot
Noord-Holland beperkt blijven, kan aan een vroeg frisisme gedacht worden.

Deze palatalisatie van consonanten is later dan de onder L3 en L5 genoemde palatalisatie van
vocalen: tzise enz., ontleend aan het Latijn (cāseus), heeft bijvoorbeeld een oude ā. Vergelijk
voor een oude ă oe. iest ‘gast’ via *gæst uit *gasta-.

Er kan sprake geweest zijn van een continuüm waarbinnen het Engels (dat de palatalisatie het
sterkst heeft doorgevoerd) als vernieuwingshaard kan hebben gefungeerd.

De algehele palatalisatie in westelijke gebieden in het diminutiefsuffix: -(ī)kīn > -tje (vgl.
hoedje, boompje, boekje, mannetje, resp. met stam op dentaal, labiaal, velair en met tussen-sjwa),
kan met de hier besproken ingweoonse tendens in verband worden gebracht; er zijn echter ook andere
palataliseringsgebieden, in het noorden en zuiden, die in ieder geval niet op een laat-ingweoons
(kustingweoons) verschijnsel wijzen. Ook de overgang van g in j o.a. in een klankgroep als ĕγ(ĭ) (>
ei), bijv. in dweil of breien, is een geval van palatalisatie. Het geografische beeld is diffuus;
de kustgebieden hebben echter de meeste vormen (zie 18.7 of 19.6). De palatalisatie in het prefix
gi- doet vroeg-ingweoons aan (vgl. V7): prefixloze participia vinden we namelijk ook in het
Nederduits. Hierbij kan ook aan de vorm jegen(s) uit gegen gedacht worden. Voor deze vorm en de
omgekeerde overgang van j in g vóór palatale vocalen (vgl. gene demonstrativum met du. jener) zie
37.1.

Palatalisatie van consonanten is een veel voorkomende en natuurlijke (fonetisch goed te verklaren)
klankverandering. Het globale beeld is wél dat ze in het ingweoonse deel van het Westgermaans
(Engels, Fries, soms ook Nederduits) in sterke mate aanwezig was c.q. is.


L7. i-Umlaut, d.w.z. palatalisatie van vocalen inclusief diftongen vóór i of j in volgende syllabe,
gevolgd door ontronding. Vergelijk voor ō > øø (Umlaut) > ē (ontronding) ofri. en oe. swête (fri.
swiet, oe. sweet), ndl. Swieten (oudhollands toponiem ‘plaats aan zoet water gelegen’; zie ook par.
6); de ie is secundair uit ē ontstaan. Hiertegenover staat ndl. zoet met oe uit ō zonder i-Umlaut
(pgm. *swōti). Vergelijk verder het reeds in par. 3 besproken pit, pet enz. met ĭ dan wel ě via [ø]
uit ŭ (pgm. *putti-).


Opmerking: het Duits, evenals het oostelijke Nederlands, doet wèl mee met de i-Umlaut maar
(afgezien van een flink aantal dialecten) niet met de ontronding: vergelijk du. süss en brabants
zuut met uu via ū uit ō en twents zeut met øø uit ō; vergelijk ook du. Pfütze, oost.ndl. put(te).
Het (westelijke) Nederlands heeft behoudens ingweoonse relicten alleen i-Umlaut van korte ă; vgl.
wand – inwendig. De i-Umlaut valt later dan de onder L6 genoemde palatalisatie: een door i-Umlaut
ontstane palatale vocaal heeft geen invloed op de consonant getuige bijvoorbeeld ofri. kening (<
*kuning-), niet *tsening.


L8. breking van palatale vocalen (d.i. het ontstaan van stijgende diftongen) met variërende input
en onder variërende condities, bijvoorbeeld in ofri. riuht 'recht' met [iu] uit ě vóór χt <cht>
(fri. rjocht, riucht; oe. riht zonder breking > eng. right) en oe. cneoht 'knecht' (> eng. knight)
met [εO] naast ofri. kniucht met [iu] uit ě eveneens vóór cht tegenover ndl. recht, knecht (ook als
nederlands leenwoord in het Fries), du. recht, Knecht. Een relict met breking is de veldnaam’t Joch
(1484: Hoghe Tioch) bij Rijnsburg, met io uit ě vóór χt, ‘gemeenschappelijke in cultuur gebrachte
grond’.


De plaats van L8 in de chronologie geldt voor het Oudfries; voor het Oudengels moet worden
aangenomen dat de breking zich vóór L6 bevindt. De breking treedt in het Oudengels ook veel
uitgebreider en ook sterk gedifferentieerd naar dialect op; in het Oudfries blijft hij tot de ĭ en
ĕ beperkt. Met de breking aan deze zijde van de Noordzee bevinden we ons echter al zo laat in de
tijd dat we ons kunnen afvragen of we in het geval ‘t Joch niet beter van een frisisme kunnen
spreken.


L9. de incidentele verandering van g in f: eng. enough, wvla. genoef tegenover ndl. genoeg, du.
genug; het Fries heeft genôg met g maar dat is een leenwoord uit het Nederlands. Vergelijk echter
het, ook westfriese, noflik ‘gezellig’ dat overeenkomt met genoeglijk.



Alles tot dusver samengenomen kan voor het Oudfries c.q. het prefriese Ingweoons (afgezien van L9)
de volgende relatieve chronologie worden aangenomen (we gaan uit van behoud van owgm. ǣ):


1) eerst compenserende rekking (L1) en velarisering van ă en ā (L2);

2) verandering in ā van ai als eerste diftong die verandert (L4);

3) vernauwing van ǣ tot ē (L3);

4) palatalisatie van ă (L5), daarna pas patalalisatie van consonanten (L6), die immers ook vóór
door L5 ontstane ǣ’s plaatsvindt;

5) palatalisatie van de volgens L4 ontstane ā tot ǣ (later > ē >ie) maar (o.a.) niet vóór
achtervocaal (deze ǣ palataliseert geen consonanten meer);

6) daarna pas overgang van au in ā (L4): deze wordt niet gepalataliseerd;

7) i-Umlaut (L7) die ook de uit de diftongen ontstane monoftongen treft;

8) breking (L8) alleen bij ĭ en ě (er is dus nog geen samenval daarvan met korte [æ]);

9) samenval van korte æ en oude ě;

10) verkorting vóór consonantclusters (vgl. bijv. vracht).

Voor het meer zuidelijk langs de kust gesproken Ingweoons kunnen we 5) moeilijk aannemen, gezien
bijv. taling ‘wilde eend’ (fri. tjilling). Het geldt ook voor de onder 3) genoemde vernauwing: vgl.
nog altijd zeeuws ǣ.

N.B. De monoftongeringstendens waardoor ai ā wordt, manifesteert zich in eerste instantie niet bij
de au, misschien om samenval van fonemen te voorkomen. Pas als de meeste ā’s uit ai ē geworden
zijn, wordt au tot ā. In meer zuidelijke kuststreken ontbreekt 5) en blijven dus veel ā’s uit ai
bestaan. Dit verhindert niet dat au tot ā wordt en dat er dus volledige samenval van ai en au
plaatsvindt.


Van de volgende veranderingen is het onzeker of we ze als ingweoons mogen karakteriseren:


L10. zuidwestelijk diep en dier (met gelijke vocaal) tegenover o.a. stdnl. diep en duur (met
verschillende vocaal) en vergelijkbare gevallen. Zie hiervoor verder 23.5.1.


L11. de metathesis o.a. van r in bijv. mnl. Kerst (van Nazarene), nnl. nog Kerst(feest), kerstenen
tegenover Christus (kerst vertoont ook overgang van ĭ in ĕ vóór r plus consonant). Zie hiervoor
verder 38.1.2.


---------------------------------------------------------------------------------------------------

CASUS De plaatsnaam Oegstgeest.


Uit een afschrift van een goederenregister van de bisschop van Utrecht valt af te lezen dat de Sint
Maartenskerk (de dom) rond 800 twee hoeven in Osgeresgest in bezit kreeg. Dat Osgeresgest moet wel
slaan op het tegenwoordige Oegstgeest: de naam staat namelijk tussen Warmelde (Warmond) en Polgest
(Poelgeest) in, allebei dorpen in de buurt van Oegstgeest. Het element geest geeft geen problemen:
daaraan moet wel, gezien het feit dat het om een gebied achter de duinen gaat, de betekenis
‘zandige grond’ worden toegekend (vergelijk de benaming geestgronden). Osgeres moet als de genitief
van de voornaam Osger (spreek uit Oosgeer) worden opgevat; het eerste deel daarvan (het tweede deel
is het mnl. geer ‘speer’) bevat een onmiskenbaar ingweonisme: het element oos moet ontstaan zijn
uit *ans ‘god’ met velarisering van de ă gevolgd door compenserende rekking en denasalering (par.
4, L1 en L2). Met een vergelijkbare compenserende rekking vinden we in het Scandinavisch áss ‘god’
(denk aan de asen als benaming voor oudgermaanse goden). Er is verband met got. -anan ‘ademen’,
lat. animus ‘ziel’, anima ‘wind, adem’, gr. anemos ‘wind’; de germaanse goden in kwestie waren
windgoden! Met Osger komt etymologisch het scandinavische Oscar overeen. De ō van Os- veranderde
later in een oe. Dat de lange vocaal in kwestie met één letterteken werd aangeduid (zoals ook in
-ger- en –gest- het geval is, is geen probleem: oorspronkelijk kwamen naar het voorbeeld van het
Latijn lengteverschillen bij de vocalen niet in de spelling tot uitdrukking. Het element ōs vinden
we overigens ook nog terug in het groningse Ezinge (met i-Umlaut en ontronding; L7) en in de
persoonsnaam Osmund (waarin mund ‘bescherming, voogdij’ betekent; vgl. du. Vormund en ndl. mondig).
Mogelijk houdt ook de plaatsnaam Oslo (in ouder Nederlands wel Anslo) verband.

Eigenaardig is dat het element geest niet-ingweoons lijkt te zijn; vergelijk namelijk Gaasterland
en Oldegaast (bij Makkum) met ingw. ā uit ai, het groningse Grotegast (met verkorting van de ā) en
misschien ook Oud Gastel bij Roosendaal in Noord-Brabant., en vergelijk verder ofri. gāst
‘onvruchtbaar’ (fri. gaast, geast ‘zandgrond’). Mogelijk is hier aanpassing aan het Nederfrankisch
in het spel dat voor oude ai (naast ei) ê, oorspronkelijk uitgesproken als εə, kan hebben. Ook de
vocaal van geer ‘speer’ gaat op ai terug; omdat het Oudfries gēr heeft, kan de ē van geer behalve
frankisch ook ingweoons zijn. Een onmiskenbaar ingweoonse ā komt bij deze vorm voor in avegaar
‘grote boor’, waarin het eerste deel ave = naaf is met procope van de n. De oorspronkelijke
betekenis van avegaar is ‘scherp gepunte stok om een naaf (middenstuk van een wiel) bijvoorbeeld
uit te boren’.

Intussen is de uitspraak in gewone spreektaal Oesgeest geworden en zo zou ook de spelling kunnen
zijn: <Oesgeest>. De t die nogal eens wordt uitgesproken en in ieder geval in de spelling aanwezig
is (al in een oorkonde van 1399), kan het beste als hypercorrect worden opgevat: bij vlug
uitspreken levert een klankvorm oestg- immers oesg- op; ook de eerste g <g> kan op hypercorrectie
berusten: zo komt naast oogst oost of oest voor.

---------------------------------------------------------------------------------------------------


10.7. Sociale context


Zoals in par. 1 al is opgemerkt, wordt voor het Ingweoons een expansief centrum en een
verkeersgemeenschap binnen het noordwestelijke Westgermaans aangenomen. De oorsprong van de
ingweonismen (we moeten dan wel vooral aan het latere Ingweoons denken) is wel gezocht in
“slordigheden” als het resultaat van “natuurlijke” ontwikkelingen. Het Ingweoons was in die visie
niet een vernieuwende cultuurtaal: er is daarvoor niet een cultuurcentrum aan te wijzen, en
bovendien zou een dergelijke cultuurtaal een eigen naam gekregen hebben. De slordigheden in kwestie
ontstonden aan de periferie van het frankische gebied, in noordelijke streken, waar het Frankisch
zijn stand niet tegenover het Romaans hoefde op te houden. De ingweoonse klankwetten zijn dan een
conventionalisering van deze slordigheden, die in het strakker genormeerde cultuur-Frankisch geen
kans kregen. Een voorbeeld zijn de compenserende rekkingen waarbij door “slappe” articulatie uit
vocaal plus n een lange genasaleerde vocaal ontstaat. Denk in dit verband aan de hedendaagse
“onbeschaafde” uitspraak van Hans als [hã.s].

Het is echter ook mogelijk de (natuurlijke) ingweoonse ontwikkelingen in verband te brengen met een
dynamisering van de ingweoonse samenleving(en). De jongere generaties raakten op drift (gingen
emigreren) en maakten zich los van de oudere generaties en daarmee ook van hun (taal)normen. Later
ontstaan er dan – en dat gaat dan inderdaad via een proces van conventionalisering – weer nieuwe
(oudengelse, oudfriese) normen. De namen (Engels, Fries) komen pas op wanneer er een schriftelijke
overlevering ontstaat. Daardoor ontstaan min of meer tegenover elkaar afgebakende variëteiten met
dito normen, in tegenstelling tot de continua waaruit ze ontstaan en waarbinnen eerder centra dan
grenzen bepalend zijn. Zie wat hierover in 8a.1 is opgemerkt.

Na en door de frankisering kan de oorspronkelijke bevolking van Ingweoons-sprekenden,
waarschijnlijk vooral boeren, aanvankelijk een onderlaag gevormd hebben. De ingweoonse relicten
zullen dus aanvankelijk weinig status gehad hebben.


10.8. Differentiatie en overeenkomsten binnen het Ingweoons


Een belangrijk punt in de discussie is de vraag welke ontwikkelingen, althans in de kiem, in de
periode vóór de angelsaksische immigratie thuishoren en welke in de periode daarna. Er zijn twee
argumenten om ontwikkelingen in de periode ervóór te plaatsen: 1. een ruime mate van verspreiding
op het continent (denk aan de vroege ingweonismen) en 2. de homogeniteit van de veranderingen.
Behalve voor compenserende rekkingen (V10, L1) kunnen we voor zo’n homogene ontwikkeling aan de
overgang van ă en ā in resp. ŏ en ō vóór n (L2) denken, verder ook aan de overgang (fronting) van ā
in ǣ (L3; als we hier niet aan behoud moeten denken). Als de ontwikkelingen niet precies hetzelfde
zijn, kan er aan de periode erna worden gedacht. Maar ook dan kunnen, via de veronderstelde
verkeersgemeenschap, de ontwikkelingen aan weerszijden van de Noordzee nog met elkaar samenhangen.
Er is dan bij alle verschillen, in input, output of conditionering, nog altijd voldoende
overeenkomst. Dat geldt voor de monoftongeringen (L4), de palatalisatie (fronting) van ă (L5), de
palatalisatie van consonanten (L6), de i-Umlaut plus ontronding (L7) en de breking (L8).

De differentiatie binnen het Ingweoons komt al te voorschijn wanneer we niet verder kijken dan de
nederlandse kustgebieden. Zo komt zijl ‘sluis’ vooral in het noorden voor: vgl. gron. Delfzijl en
fri. Dokkumer Nije Silen (maar ook de zijl bij Leiden), maar zijn vliet ‘wetering, stroom’ en
schaar ‘diepe geul’ (van scheren) vooral zeeuws(vlaams): vgl. Biervliet en Scharendijke. Vergelijk
verder fri. jaar ‘uier’ tegenover vlaams-hollands elder (genoemd in par. 3), ingw. woerd tegenover
fri. jerke voor ‘woerd’. Als we verder dan de Lage Landen kijken, lijkt bijvoorbeeld het Fries het
dichtst bij het Kents te staan, namelijk wat betreft bijvoorbeeld ē voor wgm. ā, dus niet ǣ (par.
4, L3), en ĕ en niet ĭ als ontronding van Umlauts-ø (L7).

Er zijn overigens ook overeenkomsten tussen het Kents en het Westvlaams. Contacten die in de
Middeleeuwen nog lang in stand bleven, kunnen hierbij een rol gespeeld hebben. Het is zelfs
mogelijk dat er sprake was van immigratie vanuit Engeland; vergelijk bijvoorbeeld een plaatsnaam
als Englesqueville in Noord-Frankrijk. Zo is het opvallend dat we ē uit ǣ niet alleen in het Kents
(en het Fries) maar ook in het Oudwestvlaams terugvinden; vergelijk naast mnl. made ‘weiland’ owvl.
meet ‘weide’, dat ook voorkomt in een zeeuwse plaatsnaam als Ellemeet (en in Uithuizermeden in het
oorspronkelijk friestalige Groningen). Het element made met regelmatige ā (zie hoofdstuk 24) vinden
we ook in madeliefje en in toponiemen als Hoogmade en Alkemade; het Standaardengels heeft meadow en
het Duits Matte ‘alpenweide’ (vgl. Andermatt, Zermatt). Opmerkelijk is ook het verband van de kust
van Vlaanderen tot Holland met de Midlands in Engeland bij het woord elder (zie par. 3). Er wordt
wel aangenomen dat het woord zich vanuit Vlaanderen verder langs de kust heeft uitgebreid. Zie
verder ook 23.5.1 voor de ontwikkeling van pgm. ĕǔ. Variatie in contacten en migraties kunnen bij
deze overeenkomsten een rol gespeeld hebben.


Aantekeningen


Algemeen. Zie Schönfeld (van Loey 1970) par. VII t/m X. Zie voor het Ingweoons in het zuidwesten
Taeldeman 2013 1.3. De term ingweoons stamt uit Wrede 1924; met deze duitse dialectoloog uit de
Marburgse school startte het wetenschappelijk onderzoek. Theodor Frings onderscheidt Kern- (of
Gemeen-)ingweoons (ook wel Ingweoons-Istweoons) en Kustingweoons wat overeenkomt met ons vroeg- en
laat-ingweoons. Aan het Gemeeningweoons hadden dus ook de Istweonen (begrijp: Franken) deel. Zie
vooral Frings 1944 (met veel materiaal) en Frings 1963. Uit laatstgenoemde publicatie leren we goed
Frings’ werkwijze kennen: hij werkt met grote elkaar opvolgende expansies over grote delen van het
westgermaanse taalgebied waardoor telkens nieuwe verbanden en tegenstellingen ontstaan, en hij
werkt ook vooral met woordisoglossen, dus niet met klankverschijnselen. Van de problematiek
(terminologie, verschillende soorten evidentie, het belang van de toponymie) geeft Jörgensen 1956
een goed en kort overzicht. Ook valt te wijzen op Schults Garfinkle 1975 waarin we een overzicht en
een evaluatie vinden van wat ongeveer tot aan het aangegeven jaar over de problematiek van het
Ingweoons is geschreven. Zie voor de discussie daarover ook Nielsen 1989. Zie ook Laur 1984 volgens
wie we de (historische) Ingweonen eerder bij de Noordgermanen moeten zoeken.

De (vooral op de archeologie gebaseerde) bewoningsgeschiedenis van de estuaria van de Oude Rijn en
de Maas wordt behandeld in Dijkstra 2011. [Opm. (CvB): Dat zich uit het Ingweoons ook het
Oudnederfrankisch zou hebben ontwikkeld, zie Dijkstra p. 359, is geen juiste weergave van Van Bree
1997. Ook is het niet juist het Ingweoons (of hoe ook genoemd) als een “zeer hypothetische
reconstructie” te betitelen (p. 377). Integendeel, in vergelijking met historische of
archeologische reconstructies heeft de ingweoonse reconstructie, gebaseerd op strenge taalkundige
analyses, juist een hoge mate van betrouwbaarheid. Het probleem is eerder hoe we de verschillende
reconstructies met elkaar in verband moeten brengen.]

Binnen Nederland was er eerst een sterke concentratie op de invloed van het Fries. Daarna verschoof
de aandacht naar het Ingweoons met als gevolg dat daaraan te veel en aan het Fries te weinig werd
toegeschreven. Kritiek hierop kwam o.a. van Gosses (1938), die van “Ingvaeonomany” sprak. In
Miedema 1970 en 1971 wordt ervoor gepleit de term frisisme voor sommige gevallen in ere te
herstellen (zie de Aantekeningen in hfdst. 11; voor meer publicaties van Miedema zie Miedema 1987).
Sindsdien lijkt er een evenwicht tot stand gekomen te zijn. Dit komt goed tot uitdrukking in de
door Weijnen (1984) geformuleerde stelregel dat taalelementen die ook meer naar het zuiden (in
zuidelijke delen van Holland, Zeeland of Vlaanderen) en/of in het Engels voorkomen, beter als
ingweonismen en dus niet als frisismen kunnen worden beschouwd. Ook in Heeroma 1964 worden
ingweoons en fries duidelijk van elkaar onderscheiden: binnen de ontwikkeling van het Ingweoons
onderscheidt Heeroma drie fasen die achtereenvolgens overeenkomen met wat in dit boek
vroeg-ingweoons, laat-ingweoons en fries wordt genoemd.

Aan de aanname van een verkeersgemeenschap over de Noordzee heen is vooral de naam van H. Kuhn
(1955 en 1956) verbonden. Ook Frings (zie boven) neemt een ingweoonse vernieuwingshaard bij de kust
aan.

Een heel andere kijk op het Ingweoons, namelijk als resultaat van “slordigheden” in de uitspraak
(vgl. par. 8), vinden we bij Heeroma (1965). Heeroma, die anders dan Frings vooral met
klankisoglossen werkt, heeft veel over het Ingweoons geschreven en lanceerde daarbij nogal eens
nieuwe hypothesen. In een artikel uit 1964 bespreekt hij twee vragen: 1. welke delen van het
nederlandse taalgebied zijn eenmaal ingweoons geweest?, 2. wanneer en door welke oorzaken hebben ze
hun ingweoons karakter verloren? Hij ziet de frankiserende invloed vanuit het zuidoosten komen met
als gevolg dat het noordwesten er niet door werd bereikt (vandaar dat we daar nog altijd veel
ingweonismen aantreffen). De zuidoostelijke expansie maakte later plaats voor een vlaamse expansie
in oostelijke en noordelijke richting. Voor deze expansiologische visie zie ook Heeroma 1970 en
1973. In laatstgenoemd artikel onderscheidt hij weer drie perioden: vroeg-ingweoons (400-800),
later ingweoons (800-1200) en zeer laat ingweoons (na 1200). In een eerdere fase van zijn
bestudering van het Ingweoons, nadat hij in 1934 met Zeefrankisch dicht in de buurt van het begrip
Ingweoons gekomen was, kwam hij, in 1938, tot een onderscheiding van oost- en westingweoons (vgl.
de Aantekeningen bij hoofdstuk 11). Het laatste heeft hij ook wel Chaukisch genoemd (Heeroma 1948).
Het taalkundig werk van Heeroma, vooral in verband met het Ingweoons, wordt besproken in Goossens
1998 en Hofstra 1998. De informatie over de sceat dank ik aan een persoonlijke mededeling van Rolf
Bremmer (Leiden).

Voor taalcontact speciaal tussen het zuiden of zuidwesten van het taalgebied en Engeland, bij het
Nauw van Calais, zie bijv. Laker 2010, bijv. 250-251; hierin ook over de klankontwikkeling in
verband met Engels en Keltisch.. Laker stelt de mogelijkheid dat er ten tijde van de angelsaksische
invasies Vulgair Latijn met keltisch substraat gesproken werd niet alleen in het zuiden van
Engeland maar ook aan de andere kant van het Kanaal. Bepaalde gemeenschappelijke veranderingen
kunnen daaruit verklaard worden. In Weijnen 1975a worden exclusieve lexicale parallellen tussen
Engels en Nederlands besproken. Zie in dit verband ook Taeldeman 1982.

Zie voor de kwesties van relatieve chronologie Stiles 1995. Zie ook Hofmann 1995 die op grond van
de gegevens in Gysseling 1960 en 1962 en in discussie met Nielsen (Nielsen 1983) de
monoftongeringen láát, dat wil zeggen pas in de 8e eeuw, plaatst en het niet uitgesloten acht dat
reeds daarvóór Umlautsallofonen aanwezig waren. In Krupatkin 1970, waarin in sterke mate met
structurele oorzaken wordt gewerkt, wordt de oudengelse breking waardoor (ongemarkeerde) korte
diftongen ontstaan, gezien als een reactie op de aanwezigheid van gemarkeerde lange (bijv. ēa). In
verband met de monoftongeringen zie ook Goblirsch 1991. Zie verder Kortlandt 2008, Bremmer 2008 en
2009 en Nielsen 2001. Kortlandt, die op Stiles 1995, Fulk 1998 en Nielsen 2001 reageert,
onderscheidt op z’n minst twee immigratiegolven, een golf van de Saksen (afkomstig uit het noorden
van Duitsland) in de 5^e eeuw en een latere golf van de Angelen (afkomstig uit het district Angeln
in het hedendaagse Sleeswijk) in de 6^e eeuw. De kentse immigratie kan met de anglische worden
geïdentificeerd; Kortlandt spreekt echter ook van een tweede kentse immigratie. Hij brengt de vele
ingweoonse veranderingen in verband met de grote mobiliteit van de betrokken stammen en verwijst
daarbij naar Milroy & Milroy 1985 (vgl hierbij par. 8.) Ook Laker 2010 neemt verschillende
immigraties aan. Rupanšek (2012) reduceert wat Oudengels en Oudfries gemeen hebben tot twee
veranderingen, de compenserende rekking en de splitsing van e1 vóór nasaal c.q. elders. Daarna
volgen onafhankelijk van elkaar in beide talen veranderingen die de symmetrie in het fonologisch
systeem herstellen.

Voor het Oudsaksisch zie Holthausen 1921 waarin we voorin een opsomming van (laat-ingweoonse
kenmerken vinden. Een Heliand-versie waarin we bij uitzondering veel ingweonismen aantreffen, is de
Straubing-versie; zie Nielsen 2001, 516. Over de Umlautsproducten in het Oudfries zie Van der Rhee
1973; blijkens Van der Rhee 1979 is er op dit punt overeenstemming met (o.a.) het Kents.

In verband met de tegenstelling noordwest – zuid binnen het Westgermaans is ook wel gewezen op een
cultuurverschil tussen het noorden en het zuiden van het germaanse gebied, namelijk dat tussen
Grossfamilie, Vielhaussystem, Einzelhof enerzijds en Sonderfamilie, Einbau, Dorfsiedlung anderzijds
(zie Weijnen 1978, 60-61).


Vormen en woorden. Bij nes en varianten (zie par. 2) en ook bij de compenserende rekking vóór s
(vgl. ono. áss in par. 6) blijkt er verband met het Scandinavisch te zijn. In Weijnen 1978, 59-61
(zie ook Weijnen 1975a) worden meer voorbeelden gegeven, o.a. mnl. taken ‘pakken’ (eng. to take,
ono. taka, verwant met got. tekan) en de ontwikkeling van pgm. ěŭ tot stijgende diftong, bijv. in
fri. nholl. jaar uit pgm. *eudura (ono. júr, tegenover uier uit pg. *ūdira). De vraag is waarvan de
invloed uitging, van het Ingweoons of van het Noordgermaans. Voor de, tamelijk oude, gevallen nes
en áss ‘god’ kan men aan het Ingweoons denken: nes en de compenserende rekkingen lijken qua
spreiding in de eerste plaats ingweoons. In een latere periode kunnen door de Noormannen c.q.
Vikingen de rollen omgedraaid zijn; dezen kregen hier en daar gebied in hun bezit waar ze zich ook
hebben kunnen vestigen. Zie hiervoor Weijnen 1978, 63-76. Voor elder, uier en verwanten zie ook
Kroonen 2009, 99-100, waarin als mogelijkheid gesteld wordt dat ook elder, evenals uier enz., op
*eudr- teruggaat met overgang van ŭ in l. Een etymologie ‘voedingsorgaan’ (vgl. got. alan, lat. alō
‘voeden’) lijkt hem niet waarschijnlijk. Is de voorgestelde etymologie juist, dan is elder, althans
in oorsprong, niet een lexicaal voorbeeld van een ingweonisme. Om de nogal idiosyncratische
verandering van ŭ in l kunnen we het toch zonder bezwaar als zodanig laten gelden. Er is wel
aangenomen dat elder zich verspreidde van Engeland naar Vlaanderen en vandaar naar noordelijker
kuststreken. Voor de variatie aan ‘uier’-vormen zie De Vaan te versch. par. 5.9. Voor de geografie
zie Heeroma 1936.Voor literatuur over de pluralis-s zie 49.5. Voor een alternatieve verklaring van
ei- in eiland zie Schönfeld 1970, 63 opm. 2.

Belangrijke studies over de hollandse plaatsnamen zijn Blok 1959 en 1968 en Gysseling 1962. Quak
2003 geeft met het oog op een samen te stellen Oudnederlands Woordenboek (intussen online
gepubliceerd) een overzicht van het eventuele friese c.q. ingweoonse aandeel in oudnederlandse
plaatsnamen en hun samenstellende elementen. Zie daar ook voor vormen die met ei-land verband
houden.

Voor de waternamen A enz. zie Schönfeld, p. 31 en 32. Voor uus ‘ons’ zie bijv. Kloeke 1932. Kloeke
haalt er veel tekstmateriaal en de plaatsnamen op -muiden bij. Hij spreekt van
“Wasserkanterscheinungen” en wijst erop dat we in het zgn. saksische gebied binnen Nederland maar
weinig nasaalloosheid vinden. Het is mogelijk dat dit zijn ingweoonse karakter al vroeg is
kwijtgeraakt. Met uus te vergelijken zuidoostelijke voorbeelden moeten z.i. op een andere manier
worden verklaard. Zie voor het verlies van de n vóór stemloze fricatief ook Van den Berg 1939. Voor
ladder, reg/rig voor ‘rug’, ook bracht (bij brengen) zie Daan en Francken 1972, voor ladder en ook
andere woorden Van den Berg 1938, voor Hoghe Tioch Blok 1958, 89, Blok 1959, 21 (7), Hofmann
1972-1973 en Hofmann 1973. Voor Oegstgeest zie Lugt 2010 en ook Van Berkel en Samplonius 2006. Voor
rad – wiel zie Weijnen 1978, 3. Van Kortlandt (2008) is de zienswijze dat de friese overgang van ā
via æ in ē verhinderd werd door een volgende velaire vocaal. Hierbij sluit aan De Vaan 2011 die aan
de hand van vormen uit de (oostfriese) eerste Riustringer Codex de representatie van ai in het
Oudfries nagaat. Hij schenkt evenals Kortlandt veel aandacht aan de relatieve chronologie. Voor de
palatalisaties in het nederlandse taalgebied zie De Vaan te versch.; hierin worden ook de vlaamse
voorbeelden als Butsegem kritisch besproken. Aan een overgang van -tk- in -tj- (vgl. Kortgene)
denkt De Vaan ook voor de diminutiefuitgangen. Voor de diverse palataliseringshaarden zie behalve
De Vaan ook Marynissen 1998. Voor elder zie Heeroma 1965a.