12. OUDERE SUBSTRATEN

(1. Inleidende opmerkingen, 2. Een keltisch substraat, 3. Het p-volk, 4. Vóór-indo-europese
substraten (4.1. Een oudeuropees substraat, 4.2. Een noordwestelijk substraat, 4.3. Een semitisch
substraat), Aantekeningen)


12.1. Inleidende opmerkingen


Met het ingweoonse en het friese substraat zijn we binnen het Germaans gebleven. Zijn er ook
aanwijzingen voor niet-germaanse maar wél indo-europese substraten? En misschien ook voor
niet-indo-europese substraten?


Het probleem bij deze oudere substraten kan zijn dat ze niet altijd even gemakkelijk plausibel te
maken zijn (vgl. de in 8a.3 vastgestelde criteria). Dat is vooral het geval wanneer de taal waarvan
de substraatwerking is uitgegaan (of een daarmee verwante taal), niet bekend is. Als we echter zien
1. dat in een deel van het Germaans c.q. het Indo-europees taalelementen (woorden, klanken,
morfologische of syntactische verschijnselen) voorkomen die in het overige Germaans of
Indo-europees ontbreken, 2. dat we wanneer het woorden betreft, vooral bij bepaalde semantische
velden terechtkomen (de agrarische sfeer, de huiselijke sfeer, de micronatuur (kleine plantjes en
dieren), de plaatselijke toponymie, gevoelswoorden), en 3. dat de elementen in kwestie niet als
conservatismen beschouwd kunnen worden, dan gaat het aannemen van een substraat tot de
mogelijkheden behoren. Wél moeten we ermee rekening houden dat bij de gevoelswoorden gemakkelijk,
om redenen van klanknabootsing of klanksymboliek, onregelmatige klankveranderingen kunnen optreden.
Vergelijk hiervoor bijvoorbeeld pink (par. 2). Als er echter sprake is van een groot aantal
eigenaardigheden, dan wordt het moeilijk om alles op het conto van klanknabootsing of
klanksymboliek te schrijven. We moeten ook rekening houden met eventuele buitentalige evidentie;
daar moeten we (zie weer 8a.3) voorzichtig mee zijn. Misschien is de talige evidentie nog het meest
betrouwbaar.

Aan het einde van 8a.3 is opgemerkt dat per geval bekeken moet worden aan wat voor verklaring de
voorkeur gegeven moet worden. Soms is het beter om een interne verklaring aan te nemen. Een
voorbeeld daarvan zijn de geminaten in het Germaans die omdat dergelijke consonanten in het
Proto-indo-europees niet voorkwamen, aan een substraattaal worden toegeschreven. Het blijkt echter
dat ze vaak bij de oude n-stammen (substantieven) worden aangetroffen en met de Wet van Kluge
kunnen worden verklaard, die inhoudt dat een pgm. n aan iedere voorafgaande occlusief geassimileerd
wordt met als resultaat een stemloze geminaat.


De volgende substraten worden c.q. zijn wel aangenomen (maar zijn niet altijd onbestreden gebleven,
het blijven in ieder geval hypothesen):


1. een keltisch, dus indo-europees substraat – zo kan een toponiem als Nijmegen (= Noviomagus) in
oorsprong keltisch zijn (zie verder par. 2);

2. een tweede indo-europees substraat, toegeschreven aan het zogenaamde p-volk – dit substraat is
gekenmerkt door woorden met anlautende p die niet met de Germaanse Klankverschuiving (zie zie
9.2.2) vanuit  pie. b- kunnen worden verklaard (pie b- is namelijk uiterst zeldzaam) en ook niet
vanuit pie. p (omdat we die in het Germaans volgens dezelfde verschuiving als f- terug zouden
moeten zien) – pink kan een voorbeeld zijn (zie verder par. 3);

3. een oudeuropees substraat, het zogeheten riviernamensubstraat, dat prebaskisch geweest kan zijn
– de waternamen op a, ē, ie (Drentse A, E-dam enz.) zijn een voorbeeld (zie verder par. 4.1);

4. een noordwestelijk pre-indo-europees substraat – dit wordt gekenmerkt door woordvarianten met en
zonder n-infix – een voorbeeld is hok – honk (zie verder par. 4.2);

5. een semitisch substraat, in ieder geval met het Semitisch verwant – het woord maagd kan een
voorbeeld zijn (zie verder par. 4.3).


12.2. Een keltisch substraat


Een keltisch substraat kan op grond van toponiemen voor het gebied ten zuiden van de Rijn worden
aangenomen. Nijmegen is hierboven al als voorbeeld gegeven; ook Doornik kan genoemd worden en
riviernamen als Dender en Demer (zie 36.1.5). Bij de Rijn moeten we dan aan de Oude Rijn, die bij
Katwijk in zee stroomde, denken. Ook wordt wel gedacht aan een keltisch substraat langs de kust,
ook langs het gedeelte ervan boven de Rijnmonding. Er is zelfs aangenomen dat onder het ingweoonse
substraat zich een keltisch bevindt. Dat keltische substraat moet zijn invloed hebben uitgeoefend
nadat germaanse stammen, in de eerste eeuwen van de christelijke jaartelling, bezit hadden genomen
van de oorspronkelijk keltische gebieden of zich daar in ieder gevestigd hadden (weliswaar later in
Engeland dan op het vasteland). De komst van de Kelten in West-Europa kan op ongeveer 400 vóór Chr.
gesteld worden, die van de Germanen niet zo heel veel later.

Wat men ook van een keltisch substraat moge denken (er is wel aan getwijfeld), oude leenwoorden uit
het Keltisch zijn buiten twijfel. De keltische beschaving was superieur aan de germaanse, en de
Germanen namen van de Kelten vele culturele verworvenheden, met de woorden ervoor, over: ambacht
(verkort tot ambt), rijk 'oorspronkelijk 'machtig', misschien ook eed, erf. Voor een groot deel
behoren deze woorden tot de politieke sfeer. Duin (vgl. -dunum in plaatsnamen 'versterkte hoogte'),
is echter een geografisch woord. Dat geldt ook bijvoorbeeld voor -magus dat in Nij-megen (<
Novio-magus ‘nieuwe markt’) voorkomt en ook in het duitse Remagen.


12.3. Het p-volk


Men heeft ook nog aan een ander niet-germaans maar wel indo-europees substraat gedacht. Dit
substraat wordt in verband gebracht met een (hypothetisch) volk, het zgn. p-volk, dat een tijd lang
tussen de Kelten en de Germanen in zou hebben geleefd. Het gebied ervan bestrijkt het tegenwoordige
Nederland, België en Noordwest-Duitsland. Men heeft daarom wel van een noordwestblok gesproken. Het
woord pink 'kleine vinger' zou uit dat substraat afkomstig kunnen zijn. Het kan teruggaan op de
pie. wortel *penkue- 'vijf', de wortel ook van gr. pente, skrt. panca, pools pięnc, russisch pjatj
en (met gewijzigde Anlaut) lat. quinque. Deze wortel vinden we in het Germaans conform de Germaanse
Klankverschuiving (zie 9.2.2) terug met een f aan het begin (later in het Nederlands een v
geworden): ndl. vijf. Een verwant woord is vinger, dat als ‘één van de vijf' geïnterpreteerd kan
worden. Als pink inderdaad bij deze woorden hoort, zou het oorspronkelijk 'vijfde vinger' betekend
hebben.. De verklaring voor de p- in plaats van een f- van pink kan dan zijn dat in de taal van het
p-volk (daarom heet het ook zo) de indo-europese p- bewaard was gebleven en dat het woord in
kwestie in het Germaans kwam toen er van een verandering van p in f geen sprake meer was. Aan het
Keltisch valt niet te denken omdat anlautende p- daarin verdwenen was: vgl. lat. pater - oudiers
athir. Aan een oorspronkelijk germaans woord valt ook moeilijk te denken omdat we dan voor het
Proto-indo-europees van een b- moeten uitgaan terwijl een b zelden of nooit daarin voorkwam.
Uiteraard zijn er meer voorbeelden van dergelijke p-woorden te geven: pal, peel ‘moerasland’,
peuzelen, plagge, plat, plecht, poel, polder, pooien ‘drinken’, prettig, proesten, put (indien niet
uit lat. puteus), verder plaatsnamen als fries Piaam en Paesens. Overigens kunnen dergelijke
p-woorden, wanneer ze binnen het Indo-Europees een beperkte spreiding hebben (bijvoorbeeld diep;
zie par. 4.2), ook uit een vóór-indo-europees substraat stammen.

Een alternatieve verklaring zou kunnen zijn dat pink een klanksymbolisch woord is. In ieder geval
komt de anlautende groep [pI]- c.q. pi- (met diftongering pij-) vaak voor in woorden voor iets dat
klein en lang en soms ook scherp is: piek, pijl (dialectisch piel), pier ‘in zee stekende
havendam’, pin, pik enz. Dat deze woorden vaak ontleend zijn aan het Frans of het Latijn maakt in
dit verband niets uit omdat de klanksymboliek in kwestie een universeel verschijnsel is.


12.4. Vóór-indo-europese substraten


12.4.1. Een oudeuropees substraat


Er wordt ook rekening gehouden met de mogelijkheid van vóór-indo-europese substraten, in ieder
geval met drie daarvan. Om te beginnen een oud-europees substraat dat ook wel het
riviernamen-substraat genoemd wordt omdat het vooral in dergelijke namen zou voortleven.
Riviernamen (hydroniemen) kunnen heel oud zijn; ze worden gemakkelijk overgenomen van de oude
bewoners van een bepaald gebied. Doordat plaatsen vaak naar rivieren zijn genoemd, kunnen we het
bedoelde substraat ook bij de toponiemen terugvinden. Een mogelijk voorbeeld is de naam van de
rivier de IJssel. Het element īs (in IJssel heeft diftongering plaatsgevonden), hetzelfde als ijs,
komt in meer dan 200 waternamen over een uitgebreid gebied voor: Iselfjorden in Noorwegen, Isa in
Italië, Isainka in Rusland, Isar in Beieren, Jizera in Tsjechië enz.

Een interessant voorbeeld is het element a(a) met de latere varianten ee, ie en ei <ij>. Vgl. de A
(een beek in Drenthe), E-dam, Overflakk-ee, Middel-ie (Noord-Holland), het IJ enz. Dit element is
verwant met het gotische woord voor ‘waterloop’, nl. aƕa 'rivier' . en het lat. aqua 'water'. De
χ^u (got. ƕ) is intervocalisch gesyncopeerd waarna samentrekking van de beide vocalen heeft
plaatsgevonden. De variant ee (< ěě < ăă) vertoont ingweoonse palatalisatie (zie 10.4, L5); IJ
vertoont diftongering van ie via ī (vgl. 23.3). Voor het Proto-indo-europees zouden we aan een ă
kunnen denken (vgl. de latijnse vorm) maar in de tegenwoordig aanvaarde reconstructie wordt deze
vocaal niet aangenomen. Wel zou een ă verklaard kunnen worden uit een oorspronkelijke ŏ maar dat
gaat alleen voor het Germaans op, niet voor het Latijn waar de ō bewaard bleef. Eventueel zou hij
op een laryngaal (H) kunnen teruggaan of op een combinatie daarvan met een vocaal (h[2]ĕ > ǎ). Dat
de wortel beperkt blijft tot het Germaans en het Italisch (Latijn), kan echter op een
substraatwoord wijzen dat met zijn betekenis goed bij het riviernamensubstraat aansluit. In dit
substraat was een ă wel mogelijk, een ă ook die aan het begin van het woord kon staan, dus in een
structuur VC, terwijl de authentiek indo-europese wortelstructuur CVC was..

Er is geopperd dat dit substraat verband kan houden met een oudere vorm van Baskisch oftewel
Vasconisch. Zo is īs (zie boven) wel met Baskisch iz 'water’ geïdentificeerd. Na de Laatste
IJstijd, die ongeveer tienduizend jaar geleden eindigde, begon het ijs zich terug te trekken en
ontstond er een gebied met talloze waterlopen. Vanaf het zesde millennium vóór Chr. zouden
Vasconisch-sprekenden vanuit het zuiden het vrijgekomen land in bezit genomen en als eersten de
waterlopen namen gegeven hebben.


12.4.2. Een noordwestelijk substraat


Er wordt ook wel een geografisch beperkter substraat aangenomen, namelijk een noord-westsubstraat,
dat eveneens voor het Nederlands van belang is; het zou in later tijd over het vasconische
substraat heen geschoven zijn. De aangegeven geografische spreiding vinden we bij woorden met
varianten met of zonder een n-infix (ruimer nasaalinfix). Voor deze woorden is er geen aanvaardbare
etymologie binnen het Indo-europees; ze zouden dus uit het veronderstelde substraat afkomstig
kunnen zijn. De volgende voorbeelden worden gegeven: diep – dompelen, doof – dom uit domb-, hok –
honk, leep – slim uit slimb-, struik – stronk, misschien ook kut – kont;. de afwisseling met en
zonder s in leep/slim is overigens een normaal indo-europees verschijnsel wat juist tegen een
substraatverklaring zou kunen pleiten. Maar we kunnen die afwisseling ook aan latere
europeanisering toeschrijven. Ook voor het Proto-indo-europees ongewone alternanties van vocalen of
consonanten worden wel vanuit dit substraat verklaard, verder ook oude geminaten: voor het
Proto-indo-europees worden deze namelijk niet aangenomen. Omdat ze in genoemd substraat wél
aanwezig geweest zouden zijn, wordt dit wel de geminatentaal genoemd. Een groot aantal van deze
geminaten blijkt echter zoals al in par. 1 vermeld, ook binnen het Germaans te kunnen worden
verklaard. Het gaat namelijk vooral om oude n-stammen waarin de wet van Kluge gewerkt kan hebben.
Deze wet houdt in dat een pgm. n aan iedere voorafgaande occlusief geassimileerd wordt met als
resultaat een stemloze geminaat. Ook voor (veelal dialectische) woorden voor ‘vochtig, zacht, rijp’
enz. kunnen we aan het noordwestsubstraat denken: mok ‘vochtig warm, gezegd van weer’, (s)mok
‘mist’, ook ‘smakzoen’, smokelen ‘motregenen’, meuken ‘zacht maken’, ook ‘verrotten’, meuk
‘vermolming’, muik ‘warme plek om fruit te laten rijpen’ enz.


12.4.3. Een semitisch substraat


Het derde substraat betreft de mogelijkheid dat we voor West-Europa, in het biezonder de
kustgebieden, met een semitisch, althans met het Semitisch verwant substraat rekening moeten
houden. Gedacht kan worden aan zeevaarders (Feniciërs?) die vanaf het vijfde millennium vóór Chr.
de westeuropese kusten tot aan Zuid-Zweden koloniseerden. Dit substraat kan in de eerste plaats het
Keltisch beïnvloed hebben, en vervolgens via het Keltisch ook het Engels en het Ingweoons buiten
Engeland. De semitische hypothese veronderstelt in ieder geval dat er al Semitisch-sprekenden langs
de kust woonden voordat de Kelten er arriveerden. De Kelten hebben ongeveer 400 vóór Chr.
West-Europa in hun macht gekregen terwijl de overheersende handelspositie van de Feniciërs (als we
van hen uitgaan) duurde van ongeveer 1500 tot 400 vóór Chr. Zo rond 400 vóór Chr. en niet veel
later of eerder moeten het Keltisch en het Semitisch dus met elkaar in contact gekomen zijn.
Behalve met de Kelten wordt ook contact van Semitisch-sprekenden met de (indertijd in meer
noordelijke kuststreken wonende) Germanen verondersteld.

Een voorbeeld van een woord met een semitische oorsprong kan zijn maagd (met als variant meid). We
vinden het behalve in het Germaans: du. Magd, eng. maiden, ofri. mageth, megeth, got. magaþs,
verder alleen in het Keltisch terug, bijv. in oi. mac(c)dacht ‘meisje’. Het is verwant met een
woord voor ‘jongen’, waarvan we de varianten ook alleen in het Germaans en Keltisch aantreffen,
bijv. in got. magus, oi. macc. De geografische spreiding (in het westelijk deel van het
Indo-europees) kan erop wijzen dat we hier met van oorsprong semitische substraatwoorden te maken
hebben. Er wordt wel verband gezien met akkadisch mahā’u ‘verwante, ondergeschikte, familie’. In
tegenstelling tot het indo-europese zoon (got. sunus) ‘zoon in vaderlijke lijn’ kan magus plus
varianten voor ‘zoon in moederlijke lijn’ gebruikt zijn. Het zou dus uit een andere, meer
matriarchale cultuur kunnen stammen. De vraag is overigens of het hier wel een echt substraatwoord
betreft; er lijkt eerder van culturele ontlening sprake te zijn. In sociaal opzicht kan het
Semitisch of het Germaans met een semitisch substraat een tijd lang dominant geweest zijn
(“superstraat” in sociale zin).

Voorbeelden uit de grammaticale sfeer zouden in ieder geval op substraatinvloed kunnen wijzen. In
dit verband kan voor het Germaans op het opvallend behoud, zelfs een sterke systematisering van de
Ablaut bij de sterke werkwoorden gewezen worden. In de semitische talen speelt immers
vocaalwisseling met behoud van de consonantische wortelstructuur een belangrijke rol: vgl.
hebreeuws qātal ‘hij doodde’, ^)eqtol ‘ik zal doden’, q^ǝtol ‘ik zal doden’, qātul ‘gedood’. Bij de
sterke werkwoorden is er ook een groot aantal dat geen duidelijke indo-europese etymologie heeft en
daaronder zijn er dan weer 24 met anlautende p die niet of moeilijk vanuit het Proto-indo-europees
valt te verklaren (zie par. 3). Een ander grammaticaal voorbeeld is het oudtijds ontbreken van een
aparte vorm voor het reflexivum in het Ingweoons en het insulaire Keltisch (vgl. 10.4 V4). Een
syntactisch voorbeeld is het vroeg verdwijnen in het westelijke Indo-europees van de possessieve
datief ten gunste van het possessivum (hij wast zijn voeten, hi washes his feet tegenover er wäscht
ihm die Füsse).


Aantekeningen


Over convergerende evidentie en het belang van regelmaat zie Schrijver 1997. Zie voor de criteria
om substraatinvloed aan te nemen ook Lubotzky 2001. Over de waarde van de verschillende soorten
evidentie (ook genetische) zie bijv. Laker 2010. Wat de datering van substraatwerkingen betreft,
Beekes 1995, 3.3 wijst erop dat deze moeilijk is. Op basis van het EWN kan worden vastgesteld dat
in oude toponiemen (in het woordenboek vermeld) naar verhouding veel substraatelementen voorkomen
(Roeleveld 2011). Voor de criteria om substraatinvloed aan te nemen en voor de diverse semantische
velden die erbij in het geding zijn (de “secundaire” woordenschat) zie Van Bree 2007 of Van Bree
2008b. Volgens Guus Kroonen (lezing 17.04.13 te Leiden) zou er een verboering van het Indo-europees
hebben plaatsgevonden: het Indo-europees kwam in aanraking met een reeds aanwezige boerentaal en
zou daaruit vele termen hebben overgenomen die in de richting van het boerenbedrijf wijzen. Die
boerentaal kan zich met de landbouwrevolutie (ongeveer 1000 jaar vóór Chr.) vanuit Anatolië
verbreid hebben. Overeenkomsten in substraatelementen tussen het Grieks en het Germaans kunnen erop
wijzen dat de Germanen niet vanuit het oosten maar vanuit het zuiden gekomen zijn.

De aanwezigheid van een keltisch substraat is al een oude gedachte (zie bijv. Brøndal 1917, genoemd
in Nielsen 1984, 114-115). Het werd verworpen door De Vries (1930), echter volgens Weijnen 1958,
waarin met toponiemen gewerkt wordt, zonder voldoende rechtvaardiging. Zie voor het keltisch
substraat ook Weijnen 1978, 31-34. Het idee dat zich onder het ingweoonse substraat een keltisch
bevindt, vinden we in Schrijver 1999 (zie hierin noot 63 over een latere medialisering van de
engelse ū). Zie Toorians 2001 over in keltische richting wijzende archeologische vondsten met
inscripties. Een informatief boek, voor een breder publiek, over keltische invloeden in de Lage
Landen is Clerinx 2005. Voor leenwoorden uit het Keltisch zie Van der Sijs 1996, 77-79.

Voor de invloed van een mogelijk p-volk zie Kuhn 1961, ook 1966. Het p-volk is wel geïdentificeerd
met de Belgae (zie Gysseling 1952, Gysseling 1970, 157-180, Weijnen 1999, 8 en ook Schrijver 1999,
9). Van Van Ginneken is het idee van een preslavisch substraat in de Nederlanden. Zie Van Ginneken
1934-1936, ook Van Ginneken 1939-1940. In de betekenis van been (dialectisch ook ‘voet’) is er een
opmerkelijke parallel met het Slavisch (vgl. pools, russisch noga ‘been, voet’. (In het Fries
vinden we overigens het omgekeerde: foet wordt daarin zowel voor ‘voet’ als voor ‘been’ gebruikt.)
Deze theorie wordt niet meer aangehangen (voor zover ze behalve Van Ginneken aanhangers heeft
gehad); overdracht van dergelijke betekenisstructuren is bij een substraatwerking echter heel goed
denkbaar.

Een overzicht van mogelijke pre-indo-europese substraten, tegelijk van oudere literatuur, geeft
Weijnen 1978, 20-26 en passim. Zie ook Weijnen 2000. Op het einde van de 20^e eeuw was er een
opmerkelijke opbloei van het onderzoek naar mogelijke vóór-indo-europese substraten o.a. aan de
Universiteit Leiden. Een belangrijke rol daarbij heeft een artikel van de sanskritist. F.B.J.
Kuiper (1995) gespeeld. Hierin werden drie mogelijke substraten onderscheiden. Kuiper duidt ze aan
met A1, A2 en A3, achtereenvolgens een centraal-europees, een noordwestelijk en een oudeuropees
substraat. Zie voor diverse substraten Boutkan en Quak 2000 passim, zie ook Vennemann 2003a (of
1994) en zie voor een overzicht ook Van Bree 2008b. De schattingen betreffende het
niet-indo-europese aandeel in het germaanse lexixon lopen nogal uiteen, van rond 4 tot 5 procent
tot zelfs 28. Zie Kroonen 2013, Roberge 2010 en Haarmann. [Hoe dan ook, het percentage zal bij
toponiemen en zeker bij hydroniemen aanmerkelijk hoger liggen dan bij woorden. Uiteraard komt het
aandeel germaans steeds hoger uit. vB]

De naam riviernamensubstraat (voor A3) is afkomstig van Hans Krahe (o.a. 1964), die overigens ten
onrechte van mening was dat het een indo-europees substraat was (Beekes 1998, 19). Vennemann
(2003), waarin een groot aantal artikelen is gebundeld, noemt als kenmerken van het oudeuropese
substraat: de dominante vocaal a (ook als uitgang), de agglutinatieve woordstructuur en het
beginaccent. Hij geeft ook lexicale voorbeelden die uit dit substraat zouden kunnen stammen,
bijvoorbeeld lat. cāseus (> ndl. kaas).

Voor het noordwestelijke substraat (met n-infix) zie Beekes 1998 en 1999 (ook de bijdrage van
Beekes in Boutkan en Quak 2000). Het woord mok en verwante woorden wordt behandeld in Van Bree
2009. Bij mok is overigens ook wel gedacht aan verband met slavisch (bijv. pools) mokry ‘nat’.
Vergelijk hierboven de preslavische hypothese van Van Ginneken. De verklaring van de geminaten door
middel van een intern-germaanse verandering is uit Kroonen 2009.

Misschien mogen we het semitische substraat gelijkstellen aan het centraal-europees substraat van
Kuiper (zie Schrijver 1997 in zijn conclusion). Mogelijke mediterrane substraatinvloeden werden
overigens al besproken in Cowan 1971, 1974 en 1976. Het idee dat de semitische “substraattaal” in
oorsprong een prestigieuze taal (sociaal gezien een superstratum) was, is van Vennemann afkomstig.
Hij meent semitische invloed te bespeuren niet alleen in het lexicon maar ook in de morfologie en
in de syntaxis en ziet verband met de megalitische culturen. Vennemann 2003 behandelt een aantal
woorden die een semitische oorsprong kunnen hebben: bijv. aarde en appel enz. (zie voor appel
echter ook Zavaroni 2007). Voor got. magaþs (ndl. meid) zie ook Boutkan 2003 waarin vocaal- en
consonantwisselingen aan de orde komen. Vennemann 2003 behandelt ook de sterke werkwoorden. Voor
het oudtijds ontbreken van een aparte vorm van het reflexivum in het Ingweoons en het insulaire
Keltisch zie Vennemann 2013. De syntactische beïnvloeding komt aan de orde in Vennemann 2003b. In
Vennemann 2009 wordt ook het runenalfabet aan semitische invloed toegeschreven; het wordt verklaard
uit de kartaagse variant van het fenicische alfabet. Zie voor verdere literatuur en bibliografische
gegevens online: theo-vennemann.comm.

Zie over de syntactische aspecten ook Van Bree 2007a waarin verwezen wordt naar Havers 1911,
Jongeling 2002 en Pokorny 1927.