O N Z E T A A L 2 0 0 3 — 4 [87]
Marc van Oostendorp
Het mooiste speelgoed
zit vlak onder je neus:
dat is je mond. Baby’s
weten dat. In hun
wieg kunnen ze urenlang belletjes
van kwijl blazen en de raarste,
vieste en grappigste geluiden
maken. Ze stoppen hun tong tussen
hun lippen en laten hem flapperen:
b-r-r-r-r! Ze boeren heel
hard, en kijken dan verbaasd om
zich heen alsof ze zelf niks met dat
geluid te maken hebben. Of ze
praten minutenlang achter elkaar
in hun eigen taaltje dat niemand
kan verstaan.
Ook als je allang geen baby
meer bent, kun je met je mond de
leukste dingen doen: zingen, eten
en zoenen bijvoorbeeld. En praten,
misschien wel het leukste, maar
ook het ingewikkeldste wat je met
je mond kan doen.
Een mens zegt elke dag ongeveer
veertigduizend woorden. Dat
is meer dan er in dit nummer van
Onze Taal staan. Al die woorden
moet je maken met je longen, met
je tong en je lippen. Om alle woorden
uit elkaar te houden, moet je
al die lichaamsdelen heel precies
bewegen. Hoe moeilijk dat is,
merk je eigenlijk alleen als je heel
moe bent, zo moe dat je niet eens
duidelijk meer kunt praten.
Piepkleine cameraatjes
Wat heb je nodig om te kunnen
praten? Om te beginnen twee
goede longen waar voldoende
lucht in zit, want je kunt alleen
praten terwijl je uitademt. Je kunt
wel proberen om te praten terwijl
je inademt, maar dan zul je merken
hoe raar dat klinkt, als een
gek geworden spook.
Als je alleen maar uitademt terwijl
je praat, maak je een fluistergeluid.
Als je gewoon praat, maak
je meer geluid. Hoe doe je dat precies?
Als je je hand tegen je keel
drukt terwijl je praat, voel je iets
trillen: je stembanden. Alles wat
heel snel trilt maakt geluid: de
snaar van een gitaar, een glas waar
je vinger overheen gaat, en je
stembanden dus ook.
Hoe laat je je stembanden trillen?
Daar moesten de mensen heel
lang een beetje naar gokken. Ze
konden nu eenmaal niet bij elkaar
naar binnen kijken tijdens het praten.
Totdat er jaren geleden piepkleine
cameraatjes gemaakt werden,
die zo klein waren dat je ze
bij iemand in zijn keel kon stoppen.
Dat is niet echt een heel prettig
gevoel voor die iemand, vooral
als die dan ook nog eens moet praten.
Maar je kunt zo wel heel precies
zien wat er gebeurt.
Tentflappen in je keel
Wat bleek? Je stembanden zijn
twee flappen die je strak tegen elkaar
kunt houden. Ze sluiten dan
je keel af, en de lucht kan niet uit
je longen naar buiten. Als je blijft
uitademen, komt er steeds meer
lucht achter je stembanden te zitten:
net zo veel tot ze het niet
meer uithouden, en even opengaan
om wat lucht door te laten.
Meteen daarna gaan ze weer dicht,
en zo krijg je een flapperend ge-
luid.
Je kunt dat een beetje nadoen
als je een tentje hebt met twee
flappen bij de opening: sla ze open
en onmiddellijk weer dicht, onmiddellijk
weer open en dicht. Dat
geeft geluid, net als je stembanden.
Alleen gaan die laatste ongelooflijk
snel open en dicht: duizenden
keren per seconden, en daardoor
hoor je het geflapper niet
meer als geflapper. Het is maar
goed dat ze niet zo groot zijn als
de flappen van je tent, want dat
zou een enorm lawaai geven.
Een beweeglijke spier
Koeien, paarden, poezen en honden
hebben allemaal ook stembanden
die ze kunnen laten flapperen.
Toch kunnen ze niet praten: ze
kunnen maar een paar verschillende
geluiden maken. Dat komt
vooral doordat ze niet zo’n goede,
beweeglijke tong hebben als wij.
Een tong is een spier die veel
meer kanten op kan bewegen dan
een spierbal op je arm of op je
kuit. Je kunt hem bovendien heel
precies sturen. Dat is handig als je
eten in je mond hebt, want dat
kun je dan precies over je mond
verdelen en naar je keel sturen.
Het is ook heel handig om te praten.
Alle verschillende klanken die
je maakt, maak je door je tong –
en je lippen – in een bepaalde
stand te zetten.
TA ALKUNDE VOOR KINDEREN [1]
PRATEN IS SPELEN MET JE MOND
Op school heb je bijna iedere dag taal. Dan leer je nieuwe woordjes of
schrijf je een spannend verhaal. Maar wat je niet hoort, is waarom er
zo veel talen in de wereld zijn. Of waarom alleen mensen praten, en
dieren niet. In de nieuwe rubriek ‘Taalkunde voor kinderen’ zal Marc
van Oostendorp je er de komende tijd alles over vertellen.
Zeg bijvoorbeeld eerst maar
eens ‘aa’: dat doe je door je mond
helemaal wijd open te zetten, en je
tong plat tegen de onderkant te
drukken. En zeg dan maar eens ie:
daarvoor moet je je lippen heel
wijd maken en dicht bij elkaar
houden, terwijl je het puntje van je
tong omhooghoudt in je mond. Of
een oe: je maakt met je lippen een
rondje en drukt juist de achterkant
van je tong omhoog. Zo heeft elke
klank zijn eigen plaats in de mond.
Terwijl je praat, beweeg je razendsnel
je tong en je lippen van de
ene stand in de andere.
Een baby moet dat allemaal nog
leren. Bovendien moet hij ook heel
goed opletten hoe de mensen om
hem heen dat doen, want Engelsen
zeggen de ie-klank net iets anders
dan Nederlanders. Een Engels baby’tje
moet zijn tong dus net iets
anders leren bewegen dan een Nederlands
kind. Dat vraagt heel veel
training. Het lijkt wel net of een
kindje in de wieg maar wat ligt te
brabbelen. In werkelijkheid is hij
heel hard aan het werk. ◖