Οικογζνεια και γυναίκα ςτην ελληνική κοινωνία
΢το άρκρο 16(3) τθσ Παγκόςμιασ Διακιρυξθσ Ανκρωπίνων Δικαιωμάτων αναφζρεται: "Η οικογζνεια
είναι θ φυςικι και κεμελιϊδθσ μονάδα τθσ κοινωνίασ και χρειάηεται να προςτατεφεται από τθν
κοινωνία και το κράτοσ". Η ανκρϊπινθ οικογζνεια είναι μια κεςμοκετθμζνθ βιο-κοινωνικι μονάδα
(biolocial group) που αποτελείται από δφο τουλάχιςτον ενιλικα άτομα ετερόφυλα και μθ ςυγγενικά
εξ αίματοσ που ζχουν παντρευτεί κακϊσ και τζκνα αυτϊν, θ καλοφμενθ ζτςι και "πυρθνικι
οικογζνεια". Η λειτουργία τθσ πυρθνικισ οικογζνειασ αποςκοπεί ςτθν παροχι ικανοποίθςθσ και
ελζγχου των αναγκϊν του κυμικοφ (affectional needs) -ςυμπεριλαμβανομζνων και των ςεξουαλικϊν
ςχζςεων- κακϊσ και ςτθ διατιρθςθ μιασ "κοινωνικο-πολιτιςτικισ" κατάςταςθσ (sociocultural
situation) για τθν ανατροφι και ομαλι κοινωνικοποίθςθ των τζκνων. Κάκε λοιπόν ομάδα που
ςυγκροτείται με τον παραπάνω τρόπο και ταυτόχρονα επιτελεί τισ παραπάνω ελάχιςτεσ λειτουργίεσ
καλείται "οικογζνεια". Η διάρκρωςθ τθσ δομισ, τθσ κάκε οικογζνειασ, που ςχετίηεται τυπικά μζςω
τθσ ςυγγζνειασ ι τθσ ιδιοκτθςίασ, και όπωσ ζχει εξελιχκεί αυτι μζχρι ςιμερα, περιλαμβάνει
διάφορουσ "τφπουσ" οικογζνειασ που αναλφονται παρακάτω. Αν και πολλοί αντιλαμβάνονται τθ
ςυγγζνεια ωσ ςυγγζνεια αίματοσ, ςτθν κοινωνικι ανκρωπολογία ο όροσ «αίμα» αντιμετωπίηεται
ενίοτε μεταφορικά και όχι ωσ απότοκοσ τθσ γενετικισ ςυγγζνειασ.
΢ε ό,τι αφορά ςτθν Ελλάδα ο όροσ "οικογζνεια" δεν απαντάται ςτθν κλαςικι και ςτθν ελλθνιςτικι
περίοδο. Για πρϊτθ φορά αυτόσ απαντάται ςε μεςαιωνικά (βυηαντινά) κείμενα. Ωσ εκ τοφτου είναι
ζνασ όροσ νεότεροσ, ο οποίοσ αποτελείται από δφο ςυνκετικά: «οίκοσ» και «γζνοσ». Η αντίςτοιχθ
αρχαιοελλθνικι λζξθ είναι ο όροσ «οίκοσ» που ςιμερα χρθςιμοποιείται επίςθμα μόνο για βαςιλικζσ
οικογζνειεσ ενϊ ςτθν ςφγχρονθ ελλθνικι λαϊκι γλϊςςα οι όροι που χρθςιμοποιοφνται είναι:
φαμελιά (από το γαλλικό όρο), φαμίλια (από τον αγγλικό όρο), αςκζρι, φάρα ωσ και τηάκι (από το
τουρκικό οτηάκ). ΢τθ νεότερθ Ελλάδα χρθςιμοποιοφμε τον όρο «οικογζνεια» υπό τθν ευρεία και
ςτενι ςθμαςία τθσ, εννοϊντασ αφενόσ το γζνοσ, τθ γενιά, τουσ ςυγγενείσ, αφετζρου τα ςυγγενικά
πρόςωπα που βρίςκονται κάτω από μία ςτζγθ. ΢τθν Ελλάδα θ διαβίωςθ άλλων προςϊπων ςτο ςπίτι
εκτόσ από τουσ ςυγγενείσ είναι πολφ ςπάνια, πλθν των αςτικϊν κζντρων ςτθν νεότερθ περίοδο τθσ
ελλθνικισ ιςτορίασ. Βαςικι προχπόκεςθ τθσ οικογζνειασ με τθ ςτενι ζννοια είναι θ ανταλλαγι
οικιακϊν υπθρεςιϊν. Αυτι θ μορφι οικογζνειασ αναδεικνφει χαρακτθριςτικά όπωσ θ κοινι
οικονομία (ςυνεργαςία, ιδιοκτθςία) και θ κοινι κατανάλωςθ, (κοινό μαγειρείο). Σα χαρακτθριςτικά
αυτά μασ οδθγοφν και ςτουσ όρουσ «νοικοκυριό», «ςπίτι», «ςπιτικό». Ο πρϊτοσ όροσ
χρθςιμοποιείται ςυνικωσ από τουσ δθμογράφουσ και τουσ ςτατιςτικοφσ, οι δφο άλλοι
χρθςιμοποιοφνται γενικότερα ςτθν ανκρωπολογικι, εκνολογικι και λαογραφικι ζρευνα,
διατθρϊντασ παράλλθλα πολλά κοινά ςθμεία με τθν ζννοια του αρχαίου «οίκου». ΢ε οριςμζνα
κράτθ ςιμερα, θ ζννοια τθσ οικογζνειασ ζχει αρχίςει να περιλαμβάνει και ςφνδεςμο ατόμων του
ίδιου φφλου, με τθ κεςμοκζτθςθ του γάμου των ομοφυλοφίλων και υιοκεςίασ τζκνων.
Συγγζνεια και καταγωγή
Με τον όρο «ςυγγζνεια» εννοείται θ αρχι με βάςθ τθν οποία ορίηουμε όλουσ τουσ ςυγγενείσ,
δθλαδι μζλθ ςυγγενικϊν οικογενειϊν που περιλαμβάνονται ςε μια ακτίνα με αναφορά ςτο Άτομο.
Οι βακμοί ςυγγζνειασ ςτουσ οποίουσ περιλαμβάνονται οι ςυγγενείσ ςτθν Ελλάδα, φτάνουν κατά
κανόνα ωσ τα δεφτερα ξαδζρφια από τθ γυναικεία πλευρά και ωσ τα τρίτα αλλά και περιςςότερο
ακόμα μακρινά από τθν ανδρικι πλευρά. Η ανιςότθτα ςτισ δφο πλευρζσ οφείλεται αφενόσ ςτθν
φπαρξθ του πατρικοφ επωνφμου, αφετζρου ςτον χαρακτιρα του ελλθνικοφ ςυςτιματοσ ςυγγζνειασ,
το οποίο δίνει μεγαλφτερο βάροσ και ζμφαςθ ςτθν πατρικι ι ανδρικι πλευρά. Η ζκταςθ εξαρτάται
πάντα και από τισ τοπικζσ ιδιομορφίεσ του ςυςτιματοσ ςυγγζνειασ.
Παραδοςιακή οικογζνεια ςτην Ελλάδα
Η οικογζνεια ζχει παγκοςμίωσ αλλά και ςτθν Ελλάδα πολλζσ μορφζσ. Tα μεμονωμζνα άτομα δεν
αποτελοφν οικογζνεια και ορίηονται για λόγουσ πρακτικοφσ ωσ «μονιρθ». ΢υνικωσ ςε μια τοπικι
κοινωνία ςυνυπάρχουν περιςςότεροι τφποι οικογενειϊν, πράγμα που οφείλεται ςτον κφκλο
ανάπτυξθσ τθσ οικιακισ ομάδασ ςε μια δεδομζνθ ςτιγμι. Ακόμθ μπορεί μερικοί τφποι να μθν
απαντϊνται κακόλου ςε μια τοπικι κοινωνία.
- Η πολυπυρηνική οικογζνεια: Η πολυπυρθνικι οικογζνεια απαντάται ςε πολλζσ περιοχζσ
του κόςμου (Ινδίεσ, Κίνα) και ιδιαίτερα ςτα Βαλκάνια, κακϊσ και ςτθν Ελλάδα. Ήταν
διαδεδομζνθ ωσ τα μζςα του 20ου αιϊνα ςε μεγάλθ ζκταςθ τθσ θπειρωτικισ Ελλάδασ ςε
ορεινζσ, θμιορεινζσ αλλά και πεδινζσ περιοχζσ. Απουςίαηε από τα νθςιά του Αιγαίου, ενϊ
υπιρχε ςε μικρότερο ι μεγαλφτερο βακμό ςε οριςμζνα νθςιά τθσ Επτανιςου, ενδεχομζνωσ
λόγω μετανάςτευςθσ τουσ τελευταίουσ αιϊνεσ από τθν θπειρωτικι Ελλάδα.
Η πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογζνεια: Η οικογζνεια αυτοφ του τφπου είναι γνωςτι
και ωσ μεγάλθ πατριαρχικι οικογζνεια. Ο όροσ πατριαρχικι όμωσ δθλϊνει περιςςότερο τθν
αυξθμζνθ εξουςία του πατζρα (patria potestas). Αποκαλείται πατροπλευρικι, γιαιτί από
άποψθ δομισ και μορφισ οι ςυγγενείσ μζςα ςε αυτιν ςυνδζονται μζςω ανδρϊν. Η
πατροπλευρικι πολυπυρθνικι οικογζνεια ςτθρίηεται ςτθν αρχι ςφμφωνα με τθν οποία θ
νφφθ ζρχεται και εγκακίςταται ςτο ςπίτι του πεκεροφ. Η πατροπλευρικι πολυπυρθνικι
οικογζνεια ιταν διαδεδομζνθ κυρίωσ ςτισ ορεινζσ, θμιορεινζσ ακόμθ και πεδινζσ περιοχζσ
τθσ χϊρασ, όπου υπιρχε μεγάλθ κτθνοτροφία αλλά και εκτατικι καλλιζργεια δθμθτριακϊν
(π.χ. ςτουσ κτθνοτρόφουσ Βλάχουσ τθσ Πίνδου, ςτουσ γεωργοφσ Καραγκοφνθδεσ τθσ
κεςςαλικισ πεδιάδασ και αλλοφ). ΢τθν Ελλάδα και τθν κεντρικι Ευρϊπθ εκτόσ από τθ
ςφνκετθ οικογζνεια απαντάται ςπανιότερα και θ πολυςφνκετθ πολυπυρθνικι οικογζνεια,
ςτθν οποία υπάρχουν παντρεμζνα ανίψια και εγγόνια, τζςςερισ δθλαδι γενιζσ, (κυρίωσ ςτθ
βόρεια Ελλάδα, ςε Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκθ).
Η αμφιπλευρική πολυπυρηνική οικογζνεια: Ουςιαςτικά πρόκειται για μια παραλλαγι τθσ
πολυπυρθνικισ οικογζνειασ. Η διαφορά ςυνίςταται ςτο γεγονόσ ότι ςε αυτόν τον τφπο μαηί
με τουσ παντρεμζνουσ αδερφοφσ μπορεί να ςυμβιϊνει ςτο ςπίτι και μία ι περιςςότερεσ
αδερφζσ. Ο ςυγκεκριμζνοσ τφποσ οικογζνειασ ζχει επιςθμανκεί ςτα Μεςόγεια τθσ Αττικισ,
ςτθν πεδινι και θμιορεινι Βοιωτία και ςτο Πωγϊνι Ηπείρου. Η αμφιπλευρικι πολυπυρθνικι
οικογζνεια χαρακτθρίηεται από τθν απουςία του εκίμου τθσ «εξαγοράσ τθσ νφφθσ».
Αντίκετα ςτθν περίπτωςθ αυτι ςυνθκίηεται θ λεγόμενθ «προγαμιαία δωρεά», δθλαδι ο
γαμπρόσ ι ο πατζρασ του προςφζρει προςωπικά ςτθ νφφθ ζνα χρθματικό ποςό ι αντ’
αυτοφ ακριβά κοςμιματα.
- Η μητροπλευρική οικογζνεια: Ο ςυγκεκριμζνοσ τφποσ οικογζνειασ ςυναντιζται κεςμικά
ςυνικωσ ςτα νθςιά του Αιγαίου και ςπάνια ςτον ελλαδικό θπειρωτικό χϊρο. Η
μθτροπλευρικι οικογζνεια ςτθρίηεται ςτθν αρχι τθσ εγκατάςταςθσ του γαμπροφ ςτο ςπίτι
τθσ μθτζρασ τθσ νφφθσ. Σο ςπίτι ςτο τζλοσ κλθρονομείται από τθν κόρθ, που μπορεί να είναι
θ πρϊτθ ι θ τελευταία. ΢υχνότερα όμωσ πρόκειται για τθν πρωτότοκθ κόρθ, θ οποία ςτα
νθςιά του Αιγαίου ζχει αυξθμζνα δικαιϊματα. ΢τθ μθτροπλευρικι οικογζνεια τθ φροντίδα
των γονζων αναλαμβάνει θ κόρθ τθσ οικογζνειασ. Σαυτόχρονα θ ςυνζχιςθ του «ςπιτιοφ»
γίνεται μζςω κθλυγονίασ, δθλαδι καταγωγισ από γυναίκεσ. Η μθτροπλευρικι οικογζνεια
δεν προχποκζτει υποχρεωτικά εγκατάςταςθ και των δφο ηευγαριϊν, γονιϊν και κόρθσ κάτω
από τθν ίδια ςτζγθ. ΢υνικωσ οι γζροντεσ γονείσ διαμζνουν ςε ζνα ςπίτι ςυνεχόμενο ι κοντά
ςτο ςπίτι τθσ κόρθσ, που μπορεί να είναι και ςτθν αυλι, το λεγόμενο γεροντικό. Η
μθτροπλευρικι οικογζνεια-κορμόσ ζχει ςυνδεκεί από πλευράσ οικονομίασ με τθν
απαςχόλθςθ των ανδρϊν ςτθ κάλαςςα, (αλιεία, ναυτιλία).
Παραδοςιακά ςφμβολα τησ οικογζνειασ
Η οικογζνεια αποτελεί ταυτόχρονα και μια ςυμβολικι ομάδα.
Η εςτία: Μζςα ςε κάκε παραδοςιακό ςπίτι υπάρχει θ εςτία (τηάκι). Η εςτία δεν αποτελεί απλϊσ ζνα
χϊρο όπου μαγειρεφουν οι άνκρωποι και ηεςταίνονται, αλλά είναι το ςφμβολο τθσ ενότθτασ τθσ
οικογζνειασ. Δεν είναι άςχετο το ζκιμο που ςυναντάμε ςε περιοχζσ του βορειελλαδικοφ χϊρου κατά
τθ διαίρεςθ τθσ μεγάλθσ οικογζνειασ: μεταφζρεται φωτιά από τθν εςτία του πατρικοφ ςπιτιοφ ςτα
ςπίτια των γιων. Με τον τρόπο αυτό προβάλλεται θ ςυνζχεια τθσ οικογζνειασ. ΢ε οριςμζνεσ
περιοχζσ τθσ Ηπείρου όταν θ νφφθ ειςζρχεται ςτο ςπίτι του πεκεροφ, μια από τισ πρϊτεσ ενζργειεσ
τθσ είναι να προςκυνιςει τθν εςτία.
Το εικονοςτάςι: Παρεμφερι ρόλο ζχει και το εικονοςτάςι, πικανι επιβίωςθ τθσ αρχαίασ εςτίασ,
όπου τοποκετοφνται οι εικόνεσ των αγίων τθσ οικογζνειασ ι των αγίων των οποίων τα ονόματα
ζχουν ο αρχθγόσ και τα μζλθ τθσ οικογζνειασ.
Τα ςτζφανα: Ιςχυρό ςφμβολο του γάμου, αρκετζσ φορζσ τοποκετοφνται ςε ςτεφανοκικεσ, δίπλα
ςτο εικονοςτάςι, για να δείξουν ότι ο γάμοσ είναι τόςο ιερόσ δεςμόσ όςο και θ εκκλθςία που τον
ευλόγθςε, ι όςο οι εικόνεσ των αγίων που φυλάςςονται ςτο εικονοςτάςι.
Το φίδι και θ νεράιδα του ςπιτιοφ: Εκτόσ από τα ςφμβολα που ςυνδζονται με τθ φωτιά (εςτία,
καντιλι) ςε όλθ τθν Ελλάδα υπιρχε παλαιότερα θ πίςτθ ςε ζνα «φίδι του ςπιτιοφ», το οποίο
προςτατεφει τθν οικογζνεια και δεν πρζπει κανείσ να το πειράξει. Είναι ο οικουρόσ όφισ τθσ
αρχαιότθτασ. Πιςτεφεται ότι αν κάποιοσ πειράξει ι ςκοτϊςει το φίδι, τότε κα πεκάνει ζνα μζλοσ ι ο
αρχθγόσ τθσ οικογζνειασ. ΢ε οριςμζνεσ περιοχζσ τθσ Ελλάδασ το φίδι αυτό είναι κθλυκό ι ςυνδζεται
με μια φανταςτικι γυναικεία μορφι (νεράιδα) με διάφορεσ ονομαςίεσ.
Το αίμα και ο ςπόροσ: Άλλα ςφμβολα, τα οποία όμωσ ζχουν περιςςότερο ςχζςθ με τθν ζννοια τθσ
οικογζνειασ ωσ ομάδασ ςυγγενϊν, είναι το αίμα και ο ςπόροσ (ςπζρμα). Σο αίμα και ο ςπόροσ
ςυμβολίηουν κυρίωσ τθ ςυγγζνεια ι τουσ ςυγγενείσ από τθν ανδρικι πλευρά, μζςα και ζξω από το
ςπίτι. Πιςτεφεται ότι με το αίμα και το ςπόρο μεταβιβάηονται από τουσ παπποφδεσ τα φυςικά και
κοινωνικά χαρακτθριςτικά ςτθν ομάδα.
Η θζςη τησ γυναίκασ ςτην αρχαία ελληνική κοινωνία
Είναι αλικεια ότι κακϊσ οι πολιτιςμοί διαφζρουν μεταξφ τουσ, διαφζρουν και οι ρόλοι που
ανακζτουν ςτο ζνα ι το άλλο φφλο, και οι διάφορεσ εργαςίεσ, κάποιεσ από τισ οποίεσ ςε μια
κοινωνία μπορεί να κεωροφνται αντρικζσ ενϊ ςε άλλθ γυναικείεσ. Η μόνθ ςτακερά για τον
κακοριςμό αυτϊν των ρόλων είναι το γεγονόσ ότι οι γυναίκεσ, απαςχολθμζνεσ κατά το μεγαλφτερο
μζροσ τθσ ηωισ τουσ με τθ γζννθςθ και ανατροφι των παιδιϊν, ιταν υποχρεωμζνεσ να μζνουν
κοντά ςτο χϊρο τθσ κατοικίασ τουσ και, ςυνεπϊσ, να αναλαμβάνουν τα κακικοντα που μποροφςαν
να εκτελζςουν χωρίσ να εγκαταλείπουν τθν κφρια αποςτολι τουσ.
΢τα Ομθρικά Ζπθ, ςτθ Μινωικι και ςτθ Μυκθναϊκι εποχι, οι γυναίκεσ ιταν ςε πολφ καλι μοίρα.
Αγαποφςαν τθν οικογζνειά τουσ, ςυηθτοφςαν ελεφκερα μαηί με τουσ άντρεσ, επικρατοφςε θ
μονογαμία, ο γάμοσ ιταν ιερόσ και αδιάλυτοσ, οι ςυηυγικζσ ςχζςεισ βαςίηονταν ςε αμοιβαία αγάπθ
και εκτίμθςθ. Η πολυτεκνία εκεωρείτο μεγάλο αγακό και ευτυχία, ενϊ θ ατεκνία μεγάλθ ςυμφορά
και εκδιλωςθ κεϊκισ τιμωρίασ. ΢τθν αρχαία ΢πάρτθ οι γυναίκεσ ιταν ςχεδόν ίςεσ με τουσ άντρεσ,
ςυγχρωτίηονταν ελεφκερα ςτο δθμόςιο βίο και ςτουσ ακλθτικοφσ αγϊνεσ, παντρεφονταν τον άντρα
που κα αγαποφςαν, και είχαν γνϊμθ ςτα πολιτικά και δθμόςια πράγματα. Είναι γνωςτό ότι οι
΢παρτιάτιςςεσ ζλεγαν ςτουσ άντρεσ τουσ το γνωςτό "Θ ταν ή επί τασ";
Η ςφγχρονθ αντίλθψθ για τθ κζςθ τθσ γυναίκασ ςτθν αρχαιότθτα ςτθρίχτθκε περιςςότερο ςτο
κακεςτϊσ τθσ κλαςικισ Ακινασ, που οπωςδιποτε ιταν δυςμενζςτερο για τθ γυναίκα. Αν και πολλζσ
φιλολογικζσ πθγζσ προβάλλουν τθν αντίλθψθ ότι θ Ακθναία γυναίκα ιταν λίγο παραπάνω από τουσ
δοφλουσ, οι ζρευνεσ ζχουν δείξει ότι ωσ ζργα αντρϊν παρουςιάηουν μάλλον τθν αντρικι άποψθ και
όχι απαραίτθτα τθν αλικεια. Η ιδζα τθσ φυλακιςμζνθσ ςτο γυναικωνίτθ Ακθναίασ, καλλιεργικθκε
το 19ο και το 18ο αιϊνα μ.Χ., ςτθν προςπάκεια ν' αντιμετωπιςτεί θ κζςθ τθσ γυναίκασ ςτθν
κοινωνία εκείνθσ τθσ εποχισ. Τποςτιριξαν, λοιπόν, πωσ οι γυναίκεσ ιταν καμμζνεσ ςτουσ
γυναικωνίτεσ, όμωσ χιλιάδεσ ανάγλυφεσ παραςτάςεισ τισ παρουςιάηουν δραςτιριεσ, περιποιθμζνεσ
και καλλιεργθμζνεσ, να ςυμμετζχουν και να απολαμβάνουν πλάι ςτουσ άντρεσ το βιοτικό επίπεδο
που πρόςφερε θ εποχι τουσ. Κάνουν λόγο για γυναίκεσ αμόρφωτεσ και ικανζσ μόνο για παιδοποιία,
όμωσ βρίςκουμε γυναίκεσ μουςικοφσ, ποιιτριεσ, βιοτζχνεσ και εμπόρουσ.
Μια επιδείνωςθ τθσ κατάςταςθσ παρουςιάςτθκε ςτθ ρωμαϊκι εποχι, όπου θ γυναίκα ζπρεπε
να είναι ςε πλιρθ υποταγι ςτθν εξουςία πρϊτα του πατζρα ι του αδελφοφ και φςτερα του
άντρα τθσ. ΢τθ ςυνζχεια όμωσ θ κατάςταςθ βελτιϊκθκε, θ Ρωμαία οικοδζςποινα ιταν
ςεβαςτι, και θ ρωμαϊκι ιςτορία παρουςιάηει πλικοσ γυναικείων ονομάτων που διακρίκθκαν.
Η θζςη τησ γυναίκασ ςτη ςημερινή ελληνική κοινωνία
Σα τελευταία χρόνια ο τφποσ τθσ παραδοςιακισ πατριαρχικισ οικογζνειασ ςτθν Ελλάδα ζχει
ςχεδόν εκλείψει. Αυτό ςυντελζςτθκε ςταδιακά, αρχισ γενομζνθσ από τθ λιξθ του Εμφυλίου
Πολζμου, οπότε παρατθρικθκαν ςθμαντικζσ αλλαγζσ ςτθν οικονομία και ςτθν κοινωνικι δομι
τθσ χϊρασ που άλλαξαν το ςφνολο των κοινωνικϊν βάςεων. Οι κυριότερεσ από αυτζσ τισ
αλλαγζσ μποροφν να ςυνοψιςτοφν ςτθ μείωςθ των παιδιϊν ςτθν οικογζνεια (ςυνζπεια τθσ
αλλαγισ ςτον οικογενειακό τρόπο παραγωγισ που δεν απαιτοφςε πια τόςο πολλά χζρια).
΢ιμερα θ ελλθνικι κοινωνία, όπωσ και οι υπόλοιπεσ δυτικοευρωπαϊκζσ κοινωνίεσ, βρίςκεται
αντιμζτωπθ με το πρόβλθμα τθσ υπογεννθτικότθτασ, κακϊσ ςε κάκε Eλλθνίδα αναλογοφν
περίπου 1,3 παιδιά. Άλλοι παράγοντεσ που ςυντζλεςαν ςτθν αλλαγι του οικογενειακοφ
μοντζλου αποδίδονται ςτθ μετανάςτευςθ και ςτθν αςτυφιλία, που επζβαλαν άλλεσ μορφζσ
οικογενειακισ ςυμβίωςθσ. ΢ταδιακά όλο και περιςςότεροι νζοι των περιοχϊν τθσ ελλθνικισ
υπαίκρου άρχιςαν τισ δεκαετίασ του ϋ50 και του ϋ60 να εγκαταλείπουν τθν αγροτικι κοινωνία
του χωριοφ τουσ και εγκακίςτανται ςτισ πόλεισ, αλλάηοντασ ςυχνά επαγγελματικι απαςχόλθςθ
και δθμιουργϊντασ τθ δικι τουσ πυρθνικι οικογζνεια.
Παρά το γεγονόσ όμωσ ότι εξαςκζνιςε ο τφποσ τθσ πατριαρχικισ εκτεταμζνθσ οικογζνειασ
παραχωρϊντασ τθ κζςθ του ςτον τφπο τθσ πυρθνικισ οικογζνειασ, οι ενδοοικογενειακζσ
ςχζςεισ και οι ρόλοι μζςα ςτθν ελλθνικι οικογζνεια άλλαξαν με ςθμαντικι κακυςτζρθςθ. Ενϊ
ςτθν προπολεμικι ελλθνικι οικογζνεια οι ρόλοι άνδρα – γυναίκασ – παιδιϊν ιταν ςαφϊσ
διακριτοί θ κατάςταςθ ςτθ ςυνζχεια άρχιςε να περιπλζκεται κακϊσ θ Ελλθνίδα γυναίκα, κακϊσ
ελάμβανε όλο και πιο ενεργό μζροσ ςτθν παραγωγικι διαδικαςία, άρχιςε να διεκδικεί ιςότιμθ
μεταχείριςθ ςτθν κοινωνία και ςτθν οικογζνεια. ΢ε αυτό ςυνζβαλε επίςθσ θ ςυμμετοχι τθσ
γυναίκασ ςτθν εκπαιδευτικι διαδικαςία. Η χειραφζτθςθ των γυναικϊν επζφερε ςειρά τριβϊν
και διαφωνιϊν για τον καταμεριςμό των οικιακϊν εργαςιϊν και των αρμοδιοτιτων ςτθν
οικογζνεια, οι οποίεσ ςυνεχίηονται αμείωτα μζχρι ςιμερα. Μζχρι τθ δεκαετία του ϋ80 ςε
πολλζσ οικογζνειεσ ο άνδρασ ιταν αυτόσ που δοφλευε ζξω από το ςπίτι, ενϊ θ γυναίκα
αναλάμβανε παραδοςιακά τθ φροντίδα και τθν ευκφνθ του νοικοκυριοφ, ακόμα και ςτισ
περιπτϊςεισ που θ γυναίκα ιταν εργαηόμενθ. Ο άνδρασ κρατοφςε το ταμείο του ςπιτιοφ,
ωςτόςο ςταδιακά άρχιςε να ςυμβουλεφεται για τα ψϊνια τθ γυναίκα. Περιπτϊςεισ κατά τισ
οποίεσ οι άντρεσ και οι γιοι αςχολοφνται με τισ δουλειζσ του ςπιτιοφ εξακολουκοφν να
κεωροφνται περικωριακζσ μζχρι ςιμερα. Ο ςχετικόσ διαχωριςμόσ των οικιακϊν κακθκόντων
ςε «ανδρικζσ και γυναικείεσ δουλειζσ» γίνεται, παραδόξωσ, με πρωτοβουλία των μθτζρων.
Ανζκακεν ςτθν παραδοςιακι ελλθνικι οικογζνεια υπιρχε ζντονθ διάκριςθ ανάμεςα ςε
ανδρικοφσ και γυναικείουσ ρόλουσ και ςε αυτό ςθμαντικό ρόλο διαδραμάτιςε θ ςυντθρθτικι
ςτάςθ τθσ Ορκόδοξθσ Εκκλθςίασ.
Η δθμόςια ηωι ςτθν Ελλάδα ιταν ζωσ πρόςφατα κατειλθμμζνθ από τουσ άνδρεσ. Μόνο μετά
τθ δεκαετία του ϋ80 αρκετοί άνδρεσ επθρεαςμζνοι από δυτικά πρότυπα διακιρυξαν τθ
χειραφζτθςθ τθσ γυναίκασ και τθν προβολι τθσ κζςθσ τθσ ςτθν κοινωνία ωσ ιςότιμθσ με τον
άνδρα. Με τθν εκβιομθχάνιςθ και αςτικοποίθςθ τθσ κοινωνίασ από τθ δεκαετία του ϋ60 όλο
και περιςςότερεσ γυναίκεσ ενςωματϊκθκαν ςτο εργατικό δυναμικό και θ πυρθνικι οικογζνεια
ζγινε ο κανόνασ και όχι θ εξαίρεςθ. Για πρϊτθ φορά οι ελλθνίδεσ απαίκτθςαν δικαίωμα ψιφου
τθν περίοδο τθσ κατοχισ, αςκϊντασ εκλογικό δικαίωμα ςτισ περιοχζσ τθσ ανταρτοκρατοφμενθσ
«Ελεφκερθσ Ελλάδασ» (1944). Επιςιμωσ οι Ελλθνίδεσ ψιφιςαν για πρϊτθ φορά το 1952. ΢ε
κάκε περίπτωςθ θ ανάμιξθ γυναικϊν ςτο δθμόςιο βίο τθσ χϊρασ και θ ανάδειξι τουσ ςε
ανϊτερα κοινωνικά αξιϊματα εξακολουκεί να υςτερεί ςθμαντικά ςε ςχζςθ με τθ Δφςθ ακόμα
και ςε ςχζςθ με τθν τςεχικι κοινωνία.
΢θμαντικζσ αλλαγζσ ςτο οικογενειακό δίκαιο τθσ χϊρασ επζφερε ςτα μζςα τθσ δεκαετίασ
τουϋ80 θ ςοςιαλιςτικι κυβζρνθςθ του ΠΑ΢ΟΚ. Με νομοκετικζσ διατάξεισ εκείνθ τθν περίοδο
υιοκετικθκε παράδειγμα ο πολιτικόσ γάμοσ, θ πολιτικι ονοματοδοςία, καταργικθκε θ
προίκα, απλοποιικθκαν οι διαδικαςίεσ διαηυγίου, ενϊ εξαςφαλίςτθκε θ ιςότιμθ μεταχείριςθ
των γυναικϊν ςτθν εργαςία. Παρά τισ νομοκετικζσ αλλαγζσ όμωσ οι ιςχυρζσ παραδοςιακζσ
ςχζςεισ τθσ ελλθνικισ οικογζνειασ επιβάλουν τθν προςφυγι ςτθν εκκλθςία για ςθμαντικζσ
ςτιγμζσ τθσ οικογενειακισ ηωισ όπωσ ο γάμοσ, τα βαφτίςια, οι κθδείεσ κλπ. ΢ε αχρθςτία ζχει
περιζλκει ο κεςμόσ του ςυνοικζςιου ή προξενιοφ. Παλαιά όταν ζνασ νζοσ ικελε να
παντρευτεί, εκμυςτθρεφονταν ςτουσ γονείσ του τθν πρόκεςι του, εκδθλϊνοντασ τθν
προτίμθςι του για ςυγκεκριμζνθ κοπζλα. Οι γονείσ ανζκεταν ςε φιλικά ι ςε ςυγγενικά τουσ
πρόςωπα (προξενιτρεσ) να διερευνιςουν τισ προκζςεισ του οικογενειακοφ περιβάλλοντοσ του
κοριτςιοφ. Αν θ απάντθςθ ιταν κετικι, τότε προχωροφςαν ςτον αρραβϊνα που ςυνίςτατο
ςτθν ανταλλαγι μερικϊν δϊρων και ςτον κακοριςμό τθσ προίκασ. ΢ιμερα όμωσ οι κυγατζρεσ
και οι γιοι, ιδιαίτερα οι πρϊτεσ, επιλζγουν το ςφντροφό τουσ μόνοι τουσ, ςυχνά χωρίσ τθ
γονεϊκι ςυγκατάκεςθ και οριςμζνεσ φορζσ αντίκετα από αυτι.
Σο ζκιμο του γάμου εξακολουκεί να αποτελεί μια από τισ ςθμαντικότερεσ ςτιγμζσ τθσ
κοινωνικζσ ηωισ ςτθν Ελλάδα. Οι περιςςότεροι γάμοι (ςχεδόν εννιά ςτουσ δζκα) τελοφνται ςε
εκκλθςίεσ και λιγότεροι ςε Δθμαρχεία. ΢τουσ γάμουσ παραυρίςκονται όλοι οι ςυγγενείσ και
φίλοι των νεόνυμφων και αρκετζσ φορζσ ο αρικμόσ των ςυμμετεχόντων ξεπερνάει τα εκατό ι
και τα διακόςια άτομα. Ο γάμοσ αποτελεί μια πολυζξοδθ διαδικαςία κακϊσ ςυνικωσ οι γονείσ
των νεόνυμφων πρζπει να καταβάλουν τα ζξοδα φιλοξενίασ (γλεντιοφ) των καλεςμζνων. Οι
καλεςμζνοι ςτο γάμο φζρνουν δϊρα που τα τελευταία χρόνια ζχουν τθ μορφι τθσ οικονομκισ
ςυνειςφοράσ και λιγότερεσ φορζσ τθν αγορά κάποιασ οικιακισ ςυςκευισ.
Σα τελευταία χρόνια ζχει μειωκεί δραματικά τα ποςοςτά γάμων ενϊ παρατθρείται αφξθςθ και
ςτα όρια θλικίασ γάμου αγοριϊν και κοριτςιϊν (ςυνικωσ μετά τα 30 χρόνια). Η προίκα ζχει
αλλάξει μορφι, κακϊσ οι γονείσ και των δφο νεόνυμφων χορθγοφν ςυνικωσ κάποιο ποςό ι
διαμζριςμα, ςτο οποίο οι νεόνυμφοι μποροφν να αρχίςουν τθν κοινι ηωι τουσ. Σα πεκερικά
ςυνικωσ εξακολουκοφν να ςυνδράμουν το νεόνυμφο ηευγάρι, κυρίωσ ςε ότι αφορά τθν
ανατροφι των εγγονϊν, κακϊσ το δίκτυο των προνθπιακϊν ςτακμϊν είναι ιδιαίτερα
προβλθματικό ςτθν Ελλάδα. Οι παπποφδεσ και οι γιαγιάδεσ τρζφουν μεγάλθ αδυναμία για τα
εγγόνια τα οποία ςυχνά «παραχαϊδεφουν» (είναι γνωςτι θ παροιμία «του παιδιοφ μου το
παιδί, δυό φορζσ παιδί»). Δεν λείπουν ωςτόςο και οι παραμβάςεισ των πεκερικϊν ςτθ
λειτουργία των νεόνυμφων, πράγμα που πολλζσ φορζσ προκαλεί προβλιματα και
δυςλειτουργίεσ.
ΔΙΑΖΥΓΙΟ
Σο ποςοςτό των διαηυγίων ςτθν Ελλάδα βριςκόταν μζχρι τθ δεκαετία του ϋ90 ςτισ χαμθλότερεσ
κζςεισ τθσ Ευρϊπθσ (διαλυόταν ζνασ ςτουσ δζκα γάμουσ). Αυτό εξθγείται από το γεγονόσ ότι ο
γάμοσ, όπωσ άλλωςτε και ςε παρόμοιεσ παραδοςιακζσ κοινωνίεσ, αποτελοφςε κι εξακολουκεί
να αποτελεί ζνα ςθμαντικό γεγονόσ όχι μόνο για τουσ δφο ςυηφγουσ αλλά και για τισ
οικογζνειζσ τουσ, με τθν ζννοια ότι δθμιουργείται μια πολφ ςθμαντικι κοινωνικι ςχζςθ
ανάμεςα ςε δφο μεγάλεσ ομάδεσ: των ςυγγενϊν του ενόσ ςυηφγου και των ςυγγενϊν του
άλλου. Είναι μια ςχζςθ ςυνεργαςίασ, αλλθλεγγφθσ και κοινισ προςταςίασ. ΢ε περίπτωςθ
διάλυςθσ του γάμου διαλφεται και θ «κοινωνικι ςυμμαχία» και οι ςυγγενείσ μεταβάλλονται
πολλζσ φορζσ ςε αντίπαλα ςτρατόπεδα που παλαιότερα μποροφςαν ςε οριςμζνεσ περιοχζσ να
καταλιξουν ακόμα και ςε «βεντζτεσ».
Σισ τελευταίεσ δεκαετίεσ οι άντρεσ ζχουν πάψει να ζχουν τον πρωταρχικό ρόλο ςτθ λφςθ των
οικονομικϊν του ςπιτιοφ, αφοφ οι γυναίκεσ ςυνειςφζρουν τα ίδια ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ. Η
χειραφζτθςθ των γυναικϊν οδιγθςε ςε μια ραγδαία αφξθςθ των διαηυγίων. ΢φμφωνα με τθν
ζρευνα που ζκανε το Ινςτιτοφτο Ψυχικισ και ΢εξουαλικισ Τγείασ, υπολογίηεται ότι ςτισ θμζρεσ μασ 1
ςτουσ 4 γάμουσ καταλιγει ςε διαηφγιο. Η αφξθςθ του ποςοςτοφ των διαηυγίων είναι μεγάλθ, αν
αναλογιςτεί κανείσ ότι ςτθ δεκαετία του ϋ80 το αντίςτοιχο ποςοςτό ιταν 1 ςτουσ 10 γάμουσ.
Επιπλζον, υπολογίηονταν ότι το 2010 περίπου 1 ςτουσ 2 γάμουσ κα οδθγείται ςε διαηφγιο. Αυτοί οι
υπολογιςμοί ωςτόςο δεν επιβεβαιϊνονται, τουλάχιςτον προσ ϊρασ, λόγω των δυςμενϊν ςυνεπειϊν
τθσ οικονομικισ κρίςθσ που πλιτει τθν ελλθνικι κοινωνία. Η κρίςιμθ περίοδοσ για τουσ
περιςςότερουσ γάμουσ είναι όταν το ηευγάρι φτάνει ςτθν θλικία μεταξφ 40 και 50, οπότε ζρχεται θ
πρϊτθ κρίςθ τθσ μζςθσ θλικίασ: Η ζξοδοσ των παιδιϊν από το ςπίτι είναι ςυχνά ςθμαντικι αφορμι
για τθν κρίςθ τθσ ςυηυγικισ ςχζςθσ. Σο αλκοόλ, τα ναρκωτικά και θ χαρτοπαιξία δεν ζχουν ςτθ
διάλυςθ των ελλθνικϊν γάμων το ίδιο ειδικό βάροσ με αυτό τθσ Σςεχίασ. ΢φμφωνα με οριςμζνουσ
υπολογιςμοφσ επτά ςτα δζκα διαηφγια ζχουν αιτία τα ςυηυγικι απιςτία και μόνο ζνα ςτα δζκα ζχει
αιτία τουσ ςυγγενείσ, ςυνικωσ τισ παραμβάςεισ των πεκερικϊν.