3 Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne Spółgłoski dźwięczne Spółgłoski bezdźwięczne b p d t g k w f z s ż (rz) sz dź ć ź ś dz c dż cz inne spółgłoski dźwięczne niemające odpowiedników bezdźwięcznych: r, l, ł, m, n, ń, j UWAGA! Wszystkie samogłoski (a, ą, e, ę, i, u/ó, o, y) są dźwięczne. Dla większości Polaków ch/h nie ma odpowiednika dźwięcznego. W języku polskim oznaczanie spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych na końcu i w środku wyrazu na ogół n i e z a l e ż y od wymowy. Aby się upewnić, jakie litery trzeba napisać na końcu lub w środku wyrazu, należy: 1. dobrać (znaleźć) taką formę tego samego wyrazu, w której ta spółgłoska znajdzie się przed samogłoską. To może być m.in.: • dopełniacz liczby pojedynczej lub mnogiej, lub mianownik liczby mnogiej, np. chleb – chleba, chleby, chlebów sąsiadka – sąsiadek paw – pawia, pawie śnieg – śniegu, śniegi gaz – gazu, gazy, gazów 34 3. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne • inna forma czasownika, np. maż! – maże, mażesz wierz! – wierzę, wierzymy zrób! – niech zrobi! zróbmy! 2. dobrać taki wyraz pokrewny (z tej samej rodziny wyrazów), w którym ta spółgłoska znajdzie się przed samogłoską lub spółgłoską wymawianą zawsze dźwięcznie: r, l, ł, m, n, ń, j. Przykłady: liczba – liczyć jedwab – jedwabny weź! – weźmiesz, weźmie Na końcu wyrazu Spółgłoski dźwięczne, które mają swoje odpowiedniki (pary) bezdźwięczne (b, d, g, w, z, ź, ż, dz, dź, dż), stojące na końcu wyrazu pisze się niezgodnie z wymową, tzn. wymawia się bezdźwięcznie, a pisze jako dźwięczne, np. mróz [s] róg [k] ryż [sz] przyjdź [ć] pieniądz [c] Spółgłoski, które nie mają pary bezdźwięcznej (r, l, ł, m, n, ń, j), wymawia się i pisze tak samo: rower parasol stół dom syn koń maj W środku wyrazu Wymawia się bezdźwięcznie spółgłoski dźwięczne, które znajdują się w sąsiedztwie spółgłosek bezdźwięcznych, np. (wym. [f]) twarz kwiat swój szwagier ćwiartka świat czwartek Wymawia się dźwięcznie spółgłoski bezdźwięczne, które znajdują się w sąsiedztwie spółgłosek dźwięcznych, np. bransoletka [z] prośba [ź] Zjawisko ubezdźwięcznienia spółgłosek zachodzi często w formach deminutywnych (zdrobnieniach), np. torebka [p],   a l e  torba główka [f],   a l e  głowa 3. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne 35 ĆWICZENIA I. Proszę zamienić liczbę mnogą na pojedynczą, a potem przeczytać głośno obie formy. Przykład: chleby – chleb   1. błędy – �������������������������������� 13. kąty – ��������������������������������   2. sądy – �������������������������������� 14. śniegi – ��������������������������������   3. soki – �������������������������������� 15. rogi – ��������������������������������   4. czołgi – �������������������������������� 16. kody – ��������������������������������   5. węże – �������������������������������� 17. koty – ��������������������������������   6. sady – �������������������������������� 18. gołębie – ��������������������������������   7. ogrody – �������������������������������� 19. noże – ��������������������������������   8. pierogi – �������������������������������� 20. ptaki – ��������������������������������   9. sarkofagi – �������������������������������� 21. papierosy – �������������������������������� 10. limity – �������������������������������� 22. gwoździe – �������������������������������� 11. kołnierze – �������������������������������� 23. Szwedzi – �������������������������������� 12. sosy – �������������������������������� 24. płoty – �������������������������������� II. Proszę zamienić formy deminutywne na podstawowe, a potem przeczytać głośno obie formy. Przykład: główka – głowa 1. walizka – ��������������������������������������   7. ławka – ����������������������������������� 2. szybka – ��������������������������������������   8. gniazdko – ����������������������������������� 3. trąbka – ��������������������������������������   9. drzewko – ����������������������������������� 4. bluzka – �������������������������������������� 10. wdówka – ����������������������������������� 5. łóżko – �������������������������������������� 11. łezka – ����������������������������������� 6. torebka – �������������������������������������� 12. kawka – ����������������������������������� 36 3. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne III. Proszę zdecydować, którą z podanych liter wpisać w puste miejsce, a następnie znaleźć inną formę tego wyrazu (np. dopełniacz liczby pojedynczej lub mnogiej). Przykład: pieniądz  (dz/c) księżyc  (dz/c) – pieniądza – księżyca   1. obia… (d/t) – ����������������������������� 11. zą… (b/p) – ����������������������������   2. móz… (g/k) – ����������������������������� 12. gara… (ż/sz) – ����������������������������   3. leka… (rz/sz) – ����������������������������� 13. pocią… (g/k) – ����������������������������   4. obru… (z/s) – ����������������������������� 14. szali… (g/k) – ����������������������������   5. obra… (z/s) – ����������������������������� 15. śnie… (g/k) – ����������������������������   6. gło… (z/s) – ����������������������������� 16. dowó… (d/t) – ����������������������������   7. mió… (d/t) – ����������������������������� 17. ku… (rz/sz) – ����������������������������   8. bu… (d/t) – ����������������������������� 18. ner… (w/f) – ����������������������������   9. kalenda… (rz/sz) – ����������������������������� 19. sej… (w/f) – ���������������������������� 10. ry… (ż/sz) – ����������������������������� 20. mą… (ż/sz) – ���������������������������� IV. Proszę wypisać z ćwiczenia III wyrazy, których zapis jest zgodny z wymową. ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� V. Proszę poukładać rozsypane wyrazy w zdania. Przykład: dowód osobisty masz? Masz dowód osobisty? 1. Katowic szalik do Żołnierz swój pociągu. zgubił w ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2. obrus. wylał chrzanowy Danuty na Mąż sos 3. Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne 37 4 Spółgłoski miękkie i twarde Spółgłoski miękkie Spółgłoski twarde ś (si) s ć (ci) c ź (zi) z dź (dzi) dz ń (ni) n O wymowie spółgłosek miękkich i twardych decyduje udział środkowej części języka. Jeśli wznosi się ona lub dotyka podniebienia, powstają spółgłoski miękkie. W piśmie oznaczamy miękkość spółgłosek za pomocą: 1. kreseczki nad literą oznaczającą odpowiednią spółgłoskę twardą: ś, ć, ź, dź, ń. Używa się tych spółgłosek n a k o ń c u wyrazu lub p r z e d inną spółgłoską; Przykłady: pisać, koń, ćwierć, zaświecić, słońce, dźwięk, przyjaźń, gałąź 2. litery i dodanej do odpowiedniej spółgłoski twardej (c + i = ci, n + i = ni itd.). Pisze się tak przed samogłoską (ci + asto). Przykłady: ciemny, ciepły, ziemia, udział, październik, kwiecień, kosiarka 44 4. Spółgłoski miękkie i twarde UWAGA! W tym przypadku litera i jest tylko znakiem miękkości, tzn. n i e p e ł n i funkcji samogłoski. Można to rozpoznać po tym, że i nie tworzy sylaby, np. cie-pły, kwie-cień, zie-mia, gdy tymczasem w słowach: zima, cisza, tani, siwy litera i jest jednocześnie znakiem miękkości i samogłoską: zi-ma, ta-ni, si-wy. Zarówno miękkie spółgłoski w pozycji przedsamogłoskowej, jak i te, zmiękczone za pomocą kreseczki, wymawia się tak samo, tzn. nie słychać wyraźnie i. Przykłady: ciepły – ćma   siano – śmiech ziemia – źródło Natomiast w spółgłoskach miękkich, w których i pełni rolę znaku miękkości oraz samogłoski, słychać wyraźnie i. Przykłady: cichy, siwy, zimny, dziki, niski PROSZĘ PORÓWNAĆ WYMOWĘ: ciepły – cichy   siano – siwy ziemia – zimny dziecko – dziki ĆWICZENIA Część A * I. Proszę wpisać w puste miejsca ś lub si. A: B: 1. miesiąc   7. w…adać 1. …mierć   7. li…ć 2. pro…ć   8. wie… 2. …erpień   8. o…ć 3. …wieży   9. wła…nie 3. …liczny   9. kto… 4. …więto 10. osobi…cie 4. o…emna…cie 10. dzie…ęć 5. …miech 11. …ła 5. …rodek 11. jako…ć 6. …ciana 12. …wiat 6. wymy…lić 12. do…wiadczenie 4. Spółgłoski miękkie i twarde 45 27. To bardzo …ekawa powie…ć . 28. Czy pia…no jest …ęższe niż fortepian? 29. Na …rodku ś…eżki stał wielki nie…wie…. 30. Kup …wier… kilo po…omek. Część B *I. Proszę wpisać w puste miejsca s lub ś/si. A: B: 1. siano   6. …anki 1. o…a   6. Ba…a 2. …ny   7. …amotno…ć 2. pro…ba   7. no…! 3. u…ą…ć   8. miło…ć 3. te…ć   8. …ędzia 4. …wit   9. …ostra 4. …ekret   9. …atka 5. …owa 10. …yn 5. ro…a 10. ko…ć *II. Proszę wpisać w puste miejsca z lub ź/zi. A: B: 1. Zuzia   6. ko…a 1. …le   6. fi…yka 2. je…oro   7. ba…e 2. Ka…a   7. ga…eta 3. prze…ębienie   8. we…my! 3. …osia   8. …oła 4. bu…a   9. …ródło 4. …ły   9. wo…ć 5. mro…ny 10. wa…on 5. ka…anie 10. pó…no *III. Proszę wpisać w puste miejsca c lub ć/ci. A: B: 1. praca   6. pła…ć 1. pra…   6. ko… 2. pała…   7. …ena 2. …emny   7. …sza 3. wró…ć   8. …asny 3. pa…erz   8. bile…k 4. kon…ert   9. no… 4. …eń   9. o…ean 5. …ały 10. …ało 5. …ałować 10. częś… 50 4. Spółgłoski miękkie i twarde