Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
1
Rzeczownik, paradygmat rzeczownikowy
Charakterystyka danej części mowy (zob. podział leksemów według kryterium
semantycznego, morfologicznego i syntaktycznego):
a) charakterystyka syntaktyczna: człon zależny struktury zdaniowej, człon główny
grupy imiennej
b) charakterystyka morfologiczna: przysługuje mu fleksyjna kategoria morfologiczna
przypadka i liczby (z wyjątkiem grupy pluraliów i singulariów tantum – defektywny
paradygmat formalny w zakresie liczby)
c) charakterystyka semanytyczna: nazwy przedmiotów – obiektów fizycznych
(rzeczowniki pospolite o znaczeniu konkretnym), stanów rzeczy, procesów,
czynności, relacji (rzeczowniki o znaczeniu abstrakcyjnym); szczególny charakter
mają nazwy własne (imiona własne), które wyznaczają konkretne, indywidualne
obiekty.
Formalny paradygmat fleksyjny rzeczowników może być:
a) niedefektywny
b) defektywny
c) zerowy.
Większość rzeczowników rodzimych i zapożyczonych ma niedefektywny paradygmat
formalny. Defektywny paradygmat formalny mają pluralia i singularia tantum lub
rzeczowniki tworzone przyrostkiem -um (centrum, muzeum, liceum…). Istnieje także grupa
rzeczowników o fleksji zmodyfikowanej, których formy fleksyjne tworzy się za pomocą:
a) wykładników przymiotnikowych: rzeczowniki o fleksji przymiotnikowej (bliźni,
dyżurny, gajowy, myśliwy, śledczy…) lub mieszanej (w jednym paradygmacie
występują zarówno końcówki przymiotnikowe, jak i rzeczownikowe):
Paradygmat rzeczownika dyżurny
fleksja przymiotnikowa
lp. lm.
M. dyżurn-y dyżurn-i
D. dyżurn-ego dyżurn-ych
C. dyżurn-emu dyżurn-ym
B. dyżurn-ego dyżurn-ych
N. dyżurn-ym dyżurn-ymi
Ms. dyżurn-ym dyżurn-ych
W. dyżurn-y dyżurn-i
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
2
Paradygmat rzeczownika motorniczy
fleksja mieszana
lp. lm.
M. motornicz-y motornicz-owie
D. motornicz-ego motornicz-ych
C. motornicz-emu motornicz-ym
B. motornicz-ego motornicz-ych
N. motornicz-ym motornicz-ymi
Ms. motornicz-ym motornicz-ych
W. motornicz-y motornicz-y
Paradygmat rzeczownika Goethe
fleksja mieszana
lp. lm.
M. Goeth-e Goeth-owie
D. Goeth-ego Goeth-ów
C. Goeth-emu Goeth-om
B. Goeth-ego Goeth-ów
N. Goeth-em Goeth-ami
Ms. Goeth-em Goeth-ach
W. Goeth-e Goeth-owie
b) wykładników zerowych: rzeczowniki z paradygmatem zerowym, czyli rzeczowniki
nieodmienne (atelier, kakadu, kiwi, lady, whisky, Bonn, Tokio…).
Rodzaj gramatyczny rzeczownika: ma charakter klasyfikujący (selektywny) tzn. jest
podstawą klasyfikacji rzeczowników. W odróżnieniu od przymiotników leksemom
rzeczownikowym nie przysługuje fleksyjna kategoria rodzaju, tzn. rzeczowników nie
odmienia się przez rodzaje. Rodzaj rzeczownika można rozpoznać według relacji w grupie
imiennej złożonej z członu określającego (przymiotnika lub zaimka o odmianie
przymiotnikowej) i rzeczownika w formie M. lp. (ten czerwony sweter → rodzaj męski, ta
czerwona kamizelka → rodzaj żeński, to czerwone jabłko → rodzaj nijaki). W ten sposób
uzyskujemy 3 podstawowe deklinacje:
 deklinacja żeńska
 deklinacja męska
 deklinacja nijaka.
Na podstawie formy B. lp. i B. lm. powstają w deklinacji męskiej trzy typy deklinacyjne:
 typ deklinacyjny męskonieżywotny
 typ deklinacyjny męskożywotny
 typ deklinacyjny męskoosobowy.
Typy deklinacyjne charakteryzują typowe synkretyzmy:
 typ deklinacyjny męskonieżywotny: B. lp. = M. lp., B. lm. = M. lm.
 typ deklinacyjny męskożywotny: B. lp. = D. lp., B. lm. = M. lm.
 typ deklinacyjny męskoosobowy: B. lp. = D. lp., B. lm. = D. lm.
Morfologia współczesnego języka polskiego II
Paradygmatyka fleksyjna
Prezentacja e-learningowa
3
M. lp. D. lp. B. lp. M. lm. D. lp. B. lm.
stary stół starego stołu stary stół stare stoły starych stołów stare stoły
stary pies starego psa starego psa stare psy starych psów stare psy
stary pan starego pana starego pana starzy panowie starych panów starych panów
Podział deklinacji
deklinacja żeńska deklinacja męska deklinacja nijaka
klasy deklinacyjne
(według końcówki M. lp.)
-a kobieta, torba
-0 rzecz, mysz
-i pani, gospodyni
- fleksja zmodyfikowana:
królowa, woźna
typy deklinacyjne
a) typ męskonieżywotny
klasy deklinacyjne
(według końcówki M. lp.)
-0 stół, targ
-o brzusio, nosio
- fleksja zmodyfikowana: halny
klasy deklinacyjne
(według końcówki M. lp.)
-o słowo, źdźbło
-e morze, pole
-ę imię, zwierzę
-um centrum, liceum
- fleksja zmodyfikowana:
czesne, Zakopane
b) męskożywotny
klasy deklinacyjne
(według końcówki M. lp.)
-0 baran, rak
-o misio, piesio
- fleksja zmodyfikowana:
chodzony, zbójnicki
c) męskoosobowy
klasy deklinacyjne
(według końcówki M. lp.)
-0 znachor, technik
-a poeta, starosta
-o Fredro, Mieszko
- fleksja zmodyfikowana:
uczony, woźny
p o d k l a s y d e k l i n a c y j n e
(według zakończenia tematu)
a) rzeczowniki twardotematowe
b) rzeczowniki miękkotematowe
c) podklasa żeńskich tematów samogłoskowych (idea, kamea)
d) podklasa rzeczowników męskoosobowych z nieosobowym -i/-y w M. lm. (te niezdary, te niedołęgi)
g r u p y p a r a d y g m a t y c z n e
(według końcówek M. lp., M. lm. i D. lm.)
Następujący temat:
Odmiana rzeczowników rodzaju męskiego