Kwartalnik Historyczny Rocznik CXXIV, 2017, 4 PL ISSN 0023-5903
GENNADIIKOROLOV
Instytut Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
„DWIE EURÓPY ŠRODKOWE" OSKARA HALECKIEGO W „CIENIU IMPERIALIZMÓW"*
Abstrakt: Autor niniejszego tekstu prze-analizowal genézy koncepcji „dwóch Europ Šrodkowych" wybitnego polskiego histo-ryka Oskara Haleckiego (1891-1973), która powstala nabazie starej tradycji historiogra-ficznej dotyczacej Europy Wschodniej oraz jako reakcja na položenie „mi^dzy Niemcami a Rosja".
Slowa kluczowe: Europa Šrodkowa, impe-rializm, federalizm, granica europejska, nar-racja narodowa.
Abstract: The article presents an analysis of the genesis of the concept of "Dualism of Central Europe" formulated by the outstanding Polish historian Oskar Halecki (1891-1973) as a reflection on the historiographic tradition of Eastern Europe and reaction to the dichotomous political position "between Germany and Russia".
Keywords: Central Europe, imperialism, federalism, European divisions, national narrative.
Czy istnieje Europa Šrodkowa? Jakie granice tego obszaru? Takie pýtania dotyczace wlasnego regionu nurtowaly historyków jeszcze na poczatku XX w.1 Dlaczego Europa „Centrálna" przegrala ze „Šrodkowa"? Jaki byt wlašciwie wymiar emancypacji regionu?
to pýtania, które inspirowaly znanego polskiego historyka Oskara Haleckiego (1891-1973), uwažanego za autora pojenia „Europa
* Chcialbym bardzo podziekowac Fundacji im. Krzysztofa Skubiszewskiego i Nie-mieckiemu Instytutu Historycznemu w Warszawie za dana^ mi mozliwosc przeprowa-dzenia badan w Polsce, oraz Rafalowi Stobieckiemu (Uniwersytet Lodzki) za cenne uwa-gi i poprawki do mojego tekstu.
1 S. Troebst, What's in a Historical Region? A Teutonic Perspective, „European Review of History" 10, 2003, 2, s. 173-188; P. Wandycz, 0 historycznej tozsamosci Europy Srodkowo--Wschodniej, „Tygodnik Powszechny" 1987, 18.
http://dx.doi.org/l0.12775/KH.2017.124.4.02
http://rcin.org.pl
678
Gennadii Korolov
Šrodkowo-Wschodnia"2. W artykule tym postaramy si§ przeanalizowač istoty, ewolucj§ i instrumentalizacj§ tej definicji w prácach Haleckiego oraz wyjašnič rol§ pojec „granica historyczna" i „federalizm". W szcze-gólnošci omówimy glówne elementy jego koncepcji „dwóch Europ Šrod-kowych"3, która powstala jako alternatywa brytyjskiej, francuskiej i nie-mieckiej percepcji wschodu Europy4.
Rozpocznijmy od wyjašnienia poj§č. W twórczošci Haleckiego wyróž-niamy kilka podstawowych mitów historiograficznych (w rozumie-niu Jerzego Topolskiego), które wplywaly na rozwój jego badaň. to „idea jagielloňska", „pogranicze Záchodu" i „Europa Šrodkowa". Byly to przede wszystkim narz^dzia opisu historii, które wykorzystywal on jako podstaw§ teoretyczn^ do wzmocnienia wlasnej argumentacji. Pod wzgl^dem merytorycznym wažne jest zrozumienie, jak formulowal on wlasny jezyk opisu przeszlošci. Taka analiza b§dzie opierač si§ na przed-stawieniu, w jaki sposób Halecki traktowal obraz „innego", jak konstru-owal granice cywilizacyjne i jak odnosil si§ do „cieni imperializmu", które, jego zdaniem, wplywaly na dzieje Europy Šrodkowo-Wschodniej par excellence.
W historiografii polskiej zagadnienie to od dawna jest przedmiotem dyskusji. Koncepcje i idee Haleckiego dotyczace Europy Šrodkowo-Wschodniej staly si§ glównym tématem rozwažaň polskich i zagranicznych histo-ryków na stronach specjalnego numeru „Kwartalnika Historycznego" z 2013 r.5 Praktycznie wszyscy polscy autorzy (Maciej Górny, Dariusz Kolodziejczyk, Jerzy Kloczowski, Tomasz Kizwalter, Marek Kornat)6,
2 Wymienimy najwažniejsze badania spušcizny Haleckiego i jego wizji historycz-nej: R. Stobiecki, Twórczošč emigracyjna Oskara Haleckiego (1891-1973). Próba charakterystyki, w: Studia z dziejów Pobki i Europy w XIX í XX wieku. Ksi^ga dedykowana Profesorowi Piotrowi Stefanowi Wandyczowi, red. J. Faryš, R. Nir, M. Szczerbiňski, Gorzów Wielkopolski 2004, s. 581-592; idem, Historycy polscy wobec wyzwaň XX wieku, Poznaň 2014, s. 161-204; J. Ci-sek, Oskar Halecki. Historyk, Szermierz Wolnošci, Warszawa 2009, s. 7-45; K. Blachowska, Oskar Halecki (1891-1973), w: O. Halecki, Dzieje Unii Jagiellonskiej, t. 2: W XVI wieku, oprac. K. Blachowska, Warszawa 2013, s. 387-406.
3 Zagadnienie „dwóch Europ Šrodkowych" w twórczošci Haleckiego rozpatrywal w swojej monografii historyk Slawomir Lukasiewicz, Trzecia Europa. Polska mysl federali-styczna w Stanach Zjednoczonych 1940-1971, Warszawa-Lublin 2010, s. 316-317; M. Kornat, Historyk Europy Šrodkowo-Wschodniej. Oskar Halecki (1891-1973) w nauce i zyciu Pobki, w: Historik v proměnách doby a prostředí 20. století, red. J. Hanuš, R. Vlček, Brno 2009, s. 305-338; M. Morawiec, Oskar Halecki, w: Europa-Historiker. Ein biographisches Handbuch, red. H. Duchhardt, Göttingen 2006, s. 215-239.
4 Zob. L. Wolff, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford Calif. 1994.
5 KH 120, 2013, 4, 659-1003.
6 Ibidem, s. 802, 827, 833, 853 etc.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 679
a takže rosyjski historyk Aleksiej Miller7, wskazywali na Haleckiego przy okrešlaniu istoty pojenia „Európa Šrodkowo-Wschodnia". Možná skonsta-towač, že takie podejšcie juž od dwóch dziesi^cioleci istnieje jako swoisty szablon. Problém polega na tym, jak postrzegač ten region: jako zawsze istniejaca^ rzeczywistošč czy jako pojede wymyšlone/wyobražone? Czy warto dzisiaj rezygnowač z regionálnych podzialów Europy? Maciej Górny odpowiada, že „Europa Šrodkowo-Wschodnia dysponuje poten-cjalem, dzieki ktorému nie «przegra» z historie globálny, historie Europy czy tež peryferii Záchodu"8. Podobne zdanie glosil zarówno sam Halecki, jak i obecnie Piotr Wandycz oraz praktycznie wiekszošč amerykaňskich historyków pochodzenia wschodnioeuropejskiego. Jednak ješli jest problém w ocenie potencjalu naukowego, to dlaczego historyk musi przyjmo-wač cywilizacyjne i kulturowe podzialy šwiata i Europy? Takie podzialy S3 niepotrzebne i nieobiektywne. W oparciu o to založenie postaramy si§ przeprowadzič nasza^ analiz§.
Po raz pierwszy o Haleckim jako autorze definicji Europy Šrodkowo--Wschodniej napisal Jerzy Kloczowski9. Janusz Cisek równiež uwaža, že bez watpienia to wlašnie Halecki odegral glówna^ rol§ w zakorzenieniu tego poj^cia w dyskursie akademickim i politycznym10. Jest oczywiste, že konkluzja Ciska wiaže si§ z odpowiedni^ instrumentalizacj^ tej definicji w postrzeganiu historyków polskich. Zrozumiale s^ takže przyczyny popularnošci tego poj^cia, na która^ wplywaly krytyczne oceny dziejów krajów „demokracji ludowej" i historiograficzne dominowanie podzialu Europy na Zachodni^ i Wschodnia^ a wiec odrebne ich postrzeganie. Jednak stworzenie systému socjalistycznego, który przeciwstawial si§ šwiatu zachodniemu i kapitalistycznemu, bylo postrzegane jako ustanowienie rosyjskiej (imperiálnej) dominacji.
Oskara Haleckiego možná okrešlič jako polskiego historyka chor-wackiego i ruskiego pochodzenia. Urodzil si§ w Wiedniu w 1891 r. w rodzinie generála armii austriackiej. W latách 1909-1914 studiowal na Uniwersytecie Jagielloňskim, gdzie obronil prac§ doktorsky (1913) i habilitacyjn^ (1915). Do 1918 r. pracowal jako Privatdozent w Katedrze
7 A. Miller, Koncepcje regionalnego podziahx Europy to przedmiot badán geografii mentálnej. I tyle, KH 120, 2013, 4, s. 863.
8 M. Górny, Užytecznošč i granice. Europa Šrodkowo-Wschodnia jako narzedzie badawcze, KH 120, 2013, 4, s. 808.
9 J. Kloczowski, Europa Šrodkowowschodnia w historiografii krajów regionu, Lublin 1993, s. 16; idem, Oskar Halecki i j ego walka o miejsce Pobki w Europie, w: Z dziejów polityki i dy-plomacji. Studia poswi^cone pam.iq.ci Edwarda hr. Raczynskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Volskiej nawychodzstwie, red. H. Bulhak, Warszawa 1994, s. 397-406.
10 J. Cisek, Oskar Halecki. Historyk, s. 7-45.
http://rcin.org.pl
680
Gennadii Korolov
Nauk Pomocniczych Historii. Piano wal založyč Katedry Dziejów Europy Wschodniej, jednak po odzyskaniu niepodleglošci wyjechal do Warszawy. Tam na nowym uniwersytecie objaj Katedry Historii Europy Wschodniej11. W 1940 r. byt organizátorem Uniwersytetu Polskiego Zagranic^ w Paryžu, nast^pnie wyemigrowal do USA, gdzie pracowal jako profesor historii wschodnioeuropejskiej na Fordham University. Byt rów-niež wspótzatožycielem i dyrektorem Polskiego Instytutu Naukowego w NowymJorku (w latách 1942-1953 byt dyrektorem, a 1953-1962 preze-sem). Zmart w 1973 r. w White Plains. W oficjalnej historiografii Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej byt krytykowany za klerykalizm i czotobitnošč wobec Záchodu12.
Po przyježdzie do Warszawy jesieni^ 1918 r. Halecki zaangažowat si§ w publicystyk§ polityczn^. Juž w grudniu jako mtody specjalista prze-szedt do služby dyplomatycznej, gdzie otrzymal stanowisko sekretarza generalnego Biura Prac Kongresowych Ministerstwa Spraw Zagranicz-nych i piastowal je do lata 1919 r.13 Možná stwierdzič, že dzieki jego pracy jako eksperta mogly powstač artykuty na témat „historycznych granic" Polski (zagadnienia, które bedzie podstawajego wizji „nowej" Europy). Jej oczywiste centrum to ziemie i spušcizna dawnej Rzeczypospolitej.
W esejů pod chwytliwym tytutem Ekspansja i tolerancja Halecki pisze o historycznym wymiarze Unii Jagielloňskiej, przedstawiajac podstawy polskiej misji cywilizacyjnej na wschodzie. Na skutek tej ekspansji „nastúpila wzajemna wymiana etnicznych i historycznych wartošci"14. Jego zdaniem, nawet „przyroda nie oddzielita tych trzech narodów" (Polaków, Litwinów i Rusinów), lecz przeciwnie — splotta ich „ziemie ojczyste siecia^ rzek, historycznych drog". Ich položenie historyczne roz-patrywal w ramach opozycji „mi§dzy Niemcami i Azja". Pisal, že byly one zagrožone „od záchodu náporem germaňskim, który je wczešniej odparl od Baltyku, od wschodu barbarzyňstwem azjatyckich hord, które nie tylko zamknejy im drog§ do drugiego morza, ale przeniknejy tež swym zaborczym, despotycznym duchem wschodni^ «zalesk^» latorošl Rusi"15. Sposobem na wzmocnienie mocarstwowošci Polski bylo wedlug
11 AAN, zespól 14 (Ministerstwo Wyznaň Religijnych i Ošwiecenia Publicznego, da-lej: MWRiOP), sygn. 2810, Akta osobowe Oskara Haleckiego, k. 1.
12 J. Tazbir, Fabz historyczny i zdrada národu w prácach 0. Haleckiego, KH 60, 1953, 3, s. 177-178; K. Grzybowski, Anachroniczna historiozofia profesora Oskara Haleckiego, w: idem, Refleksje sceptyczne, t. 1, Kraków 1972, wyd. II, s. 65-76.
13 AAN, zespól 14 (MWRiOP), sygn. 2810, Akta osobowe Oskara Haleckiego, k. 42.
14 O. Halecki, Ekspansya i tolerancya, w: Przyczyny úpadku Polski. Odczyty, Kraków 1918, s. 75.
15 Ibidem.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 681
niego stworzenie federacji paňstw16. Polska, jego zdaniem, jest „jedna^ z najmlodszych córek laciňskiego Záchodu, zaniosla jego kultury až po Džwin§ i Dniepr"17. Na tej podstawie widzial jej szczególna^ rol§ we wl^-czaniu Wschodu do šwiata laciňskiego.
W rezultacie, realizacja idei jagielloňskiej w formie unii polsko-litew-skiej miala jedna^ zasadnicz^ wad§, która polega na nieuznawaniu ziem ruskich za trzecia^ cz§šč Rzeczypospolitej. W tej kwestii Halecki može byč traktowany jako reprezentant „jagielloňskiej" koncepcji dziejów Polski. Traktowal jej histori§ jako realizacja idei dobrowolnej wspólpracy Polski i Litwy w formie federacji demokratycznej18. Jego kolega Ludwik Kolan-kowski trzymal si§ innego podej šcia: wyznaczal Polakom rol§ „kulturtre-gerów", która^ pelnili w stosunku do Litwinów, Ukraiňców i Bialorusinów19.
Ternu zagadnieniu zostal pošwiecony artykul Haleckiego o podsta-wach historycznych ówczesnej polityki wschodniej, który ukázal si§ na lamách „Przegladu Dyplomatycznego" w 1919 r.20 Zaczyna si§ on od sformulowaň „Polska etnograficzna" i „wlašciwie Rosja", które poma-gaja^ zrozumieč jego dalsza^ logiky argumentacji. W stosunku do ziem bialoruskich i ukraiňskich wykorzystywal on slowo „Ruš", które bylo rozpowszechnione wšród polskich historyków do 1939 r. Wszystkie te okrešlenia dotyczace Polski etnograficznej, Rosji i Rusi byly charaktery-styczne dla historyków, którzy przyjmowali „optymistyczna" koncepcji polskich dziejów. Unia jagielloňska przesuneja nie tylko „granice Polski, ale zárazem tež granice zachodniej cywilizacji", które istnialy do „rozbioru paňstwa polskiego"21. Halecki postrzega tu Polsky jako cz§šč Záchodu, utožsamiajac z nim Rzeczpospolit^. Analizujac dzieje Polski na wschodzie, dochodzi do wniosku, že jakiekolwiek pretensje Ukraiňców i Rosjan do Galicji Wschodniej czy Chelmszczyzny „pozostaj^ w zupelnej sprzecznošci z prawami historycznymi Polski"22. Juž wtedy postrzegal on Rzeczpospolit4 jako terytorium Europy Wschodniej, poniewaž historycz-nie odróžnial Ruš od Moskiewszczyzny i od Rosji.
16 Wlašnie temu zagadnieniu zostalo pošwiecone dwutomowe dzielo Haleckiego:
0. Halecki, Dzieje Unii Jagielloňskiej, t. 1: Wwiekach šrednich, t. 2: WXVIwieku, Kraków 1919-1920 (dalej cytowane to wydanie).
17 0. Halecki, Ekspansya i tolerancya, s. 76.
18 0. Halecki, Dzieje Unii Jagielloňskiej, t. 2, s. 340-341.
19 M. Górny, Przede wszystkim ma byč naród. Marksistowskie historiografie w Europie Šrodkowo-Wschodniej, Warszawa 2007, s. 189.
20 0. Halecki, Wschodnia granica Polski w šwietle historii, „Przeglad Dyplomatyczny"
1, 1919, 2, s. 45-57.
21 Ibidem, s. 45.
22 Ibidem, s. 56.
http://rcin.org.pl
682
Gennadii Korolov
Dlatego — zdaniem Haleckiego — Europa Wschodnia jako wspólnota historyczna i cywilizacyjna istniala zawsze, niezaležnie od wplywów Rosji. Wlašnie polityka wschodnia Józefa Pitsudskiego byla nastawiona na przeksztalcanie dawnych zachodnich kresów Cesarstwa Rosyjskiego w nowe paňstwa narodowe, które powinny stač si§ naturálny bariery przeciw rozpowszechnianiu imperializmu. Stworzenie i zwyci^stwo nie-podleglej zarówno Ukrainy, jak i Bialorusi, može wstrzymač odrodzenie si§ imperiálnych tendencji Rosji i pozwolič Europie zabezpieczyč swoje granice wschodnie przed wplywami azjatyckimi.
Za skuteczne narz^dzie polskiej polityki wschodniej Halecki uwa-žal federalizm, który mial byč prawdziw^ koncepcj^ obrony interesów narodowych. Wyst^powal tu jako zwolennik obozu Pitsudskiego. Jako historyk nie uwažal on Polski, która odzyskala niepodleglošč w 1918 r. za „paňstwo nowe"23. Dlatego tež apelowal o odnowienie spušcizny jagielloňskiej w polityce, na arenie mi^dzynarodowej i w žyciu publicz-nym. Pod wplywem podpísania umowy Pilsudski-Petlura w kwietniu 1920 r. opublikowal esej o znaczeniu Kijowa dla historii Polski i ówcze-snej walki o granice na wschodzie, odwolujac si§ do kategorii „spra-wiedliwošci historycznej"24. Doszedl do wniosku, že „takže z murów Kijowa zsuwa si§ przygniataj^cy cieň ostatniego čwierčtysi^clecia. Zsuwa go zas, dokonywajac wreszcie swego dawnego dziela wyzwolenia i odrodzenia, wieňczac go aktem pojednania, Rzeczypospolita Polska"25. Jak widač, w tym esejů znów pojawia si§ motyw dobroczynnej misji polskiej na Rusi.
Wszystko to pozwala twierdzič, že ówczesne teksty publicy sty czne Haleckiego, jak i Dzieje Unii Jagielloňskiej, šwiadcz^ o jego pierwszych próbach utožsamiania Europy Wschodniej z historie dawnej Rzeczypospoli-tej. Wtedy jeszcze, uznajac Europ§ Wschodni^ za poj^cie czysto geogra-ficzne, a nie cywilizacyjne, proponowal, aby traktowač j^ jako granic§ „miedzy Niemcami i Rosja". Takiego pogladu trzymal si§ až do poczatku II wojny šwiatowej. O tym šwiadczajego polemiki i wygloszone referáty na miedzynarodowych kongresach historyków (Bruksela 1923, Oslo 1928, Warszawa 1933, Zurich 1938).
Wedle pogladów Haleckiego, Europa Wschodnia obejmuje terytorium dawnej Rzeczypospolitej i innych ziem na pólnoc od Karpat, poniewaž takie rozszerzenie granic europejskich stalo si§ možliwe po chrystianizacji
23 M. Kornat, Profesor Oskar Halecki w žyciu politycznym Pobki i na fórum raieázyna-rodowym, w: Oskar Halecki i jego wizja Europy, t. 3, red. M. D^browska, Warszawa-Lódž 2014, s. 275.
24 O. Halecki, Kijów a Polska, „Tygodnik Ilustrowany" 1920, 20, s. 382.
25 Ibidem.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 683
tego obszaru w IX i X w.26 Ruš Kijowska i Moskwa powstawaly w oparciu o róžne podstawy polityczne i etniczne. Paňstwo Moskiewskie zostalo stworzone na zásadách ugrofiňskich i dlatego wybralo inny kierunek roz-woju cywilizacyjnego i kulturowego, który jest zwiazany z tradycjami azja-tyckimi. „Paňstwa Kijowskiego" (w terminologii Haleckiego) nie nálezy traktowač ani jako Rosji, ani jako Ukrainy, a raczej Rutheni§, która bližsza jest slowu „Ruš", niž „Rosja"27. To bylo politycznie „niedojrzale" teryto-rium Slowian wschodnich, na które Polska miala staly wplyw. Póžniej, wla-šnie ziemie dawnej Rusi staly si§ terénem walk miedzy Polsky i Moskw^, które w szerokim kontekšcie historycznym s^ konfliktem cywilizacji.
W 1933 r. na mi^dzynarodowym kongresie w Warszawie Halecki skry-tykowal czeskiego historyka Jaroslava Bidlo za geopolityczny determi-nizm w ocenie poj^cia „Europa Wschodnia", proponujme rozpatrywanie go na podstawie geografieznej28. Sceptycznie wyražal si§ o dychotomii „miedzy Bizancjum a Rzymem", która, jego zdaniem, upraszcza histori§ Europy, przyjmowal jednak tez§ ojej kulturowym i religijnym podziale na šwiat bizantyjsko-slowiaňski i laciňski. Na tej podstawie mówil o prze-wartošciowaniu poj^cia „Europy", które wyražnie nie pokrywa calego kontynentu w sensie geografieznym29. T§ kwesti§ uzasadnial przyna-ležnošcia^ Polski do systému wartošci šwiata zachodniego. Jednoczešnie podkrešlal rol§ Rzeczypospolitej w zmianach i w konstruowaniu granic europejskich na wschodzie. Dlatego rok póžniej w opisywaniu dziejów Polski przeciwstawial rewizjonizmowi tradycjonalizm, który powinien opierač si§ na tradycji narodowej i etyce chrzešcijaňskiej30.
Halecki przekonywal, že Europa Wschodnia w wymiarze cywiliza-cyjnym to zachodnie křesy Impérium Rosyjskiego, podob nie jak i niektoré ruskie regiony dawnej Rzeczypospolitej. Byl to obszar historyezny, który každý zamieszkujacy go naród traktowal jako swój. Halecki widzial tu korzenie wybuchajacych konfliktów historycznych, przede wszystkim
26 0. Halecki, Vhistoire de l'Europe orientate. Sa division en époques, son milieu géogra-phique et ses problemes fondamentaux, w: La Pologne au V Congres International des Sciences Historiques, Bruxelles 1923, Varsovie 1924, s. 73-94.
27 Ibidem, s. 79.
28 P. Wandycz, Oskar Halecki i jego koncepeja Europy Šrodkowo-Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy Šrodkowo-Wschodniej" 5, 2007, s. 49. Debata ta zostala szczególowo opisana w: idem, East European History and its meaning. The Halecki-Bidlo-Handelsman debate, w: Király Béla emlékkonyv. Háború és társadalom, red. P. Jónás, B.K Király, Budapest 1992, s. 308-321.
29 Europa Wspólczesna, czeščogólna. Rok akad. 1931-32, wedlug wykladów prof. Oskara Haleckiego, Warszawa [1932?], s. 4.
30 O. Halecki, Czy potrzebnajest „rewizja" dziejów Volski, „Przegl^d Powszechny" 204, 1934, 612, s. 313, 314.
http://rcin.org.pl
684
Gennadii Korolov
sporów terytorialnych. Traktowal Rzeczpospolita^ jako pierwszy ustroj demokratyczny i paňstwo federacyjne w šredniowiecznej Europie, o czym šwiadczyly prawa i wolnošci grup spolecznych31. Nie wskazywal tu swoich bezpošrednich poprzedników intelektuálnych, ale jest oczy-wiste, že powtarzal interpretace „optymistycznego" nurtu ówczesnej polskiej historiografii i publicystyki32. Ponadto, podobny interpretace Rusi Kijowskiej jako federacji demokratycznej przedstawiali na przy-klad historycy rosyjscy i ukraiňscy w XIX w.33 Jak z tego wynika, dla Haleckiego federalizm byl przede wszystkim narzedziem analitycznym do opisywania historii šredniowiecznej, które pomaga w wyjašnieniu dziejów Európy Šrodkowo-Wschodniej. I tak na przyklad pisal, že roz-wój paňstwa Jagiellonów w šredniowieczu byl poczatkiem tworzenia nowej republikaňskiej Europy. Wlašnie to byla udaná próba wcielenia elementów federacyjnych w historii europejskiej. Oprócz tego zauwažyl historyczn^ rol§ Polski na wschodzie Europy, o czym šwiadcz^ „obie-cujace próby politycznego zwiazania z nim [„mocarstwem jagielloň-skim"] wszystkich ziem mi§dzy Baltykiem a Morzem Czarnym, Niem-cami a Wschodem moskiewsko-tatarsko-tureckim"34. To wlašnie w tym kontekšcie Halecki powracal do idei antemurale, piszac, že w „granicach Polski, Litwy i ich ziem rozkwitlo ognisko kultury, które rozszerzylo niebywale zasi§g cywilizacji laciňskiej Záchodu, laczac j^ z niektorými, žywotnymi pierwiastkami wschodniej, greckiej"35. Rzeczpospolita wedlug niego byla nie tylko cz^šcia^ Europy i Záchodu, ale ich „ostatnim bastionem" przed barbarzyňskim Wschodem. Pojawienie si§ šredniowiecznej idei antemurale w czasach Haleckiego bylo odpowiedzi^ na utrat§ suwe-rennošci przez Rzeczpospolita/56, a takže istniala ona jako forma obrony tožsamošci narodowej. Po odzyskaniu niepodleglošci stala si§ jednym z ideologicznych instrumentów polityki wschodniej prowadzonej w celu przywrócenia starých granic „historycznych".
31 Zob. 0. Halecki, Dzieje Uniijagiellonskiej, 1.1 i 2.
32 Zob. M. Kornat, „Pesymizm" czy „optymizm"? Oskar Halecki a spór o wartošč dziejowej spušcizny przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w historiografii polskiej, w: Oskar Halecki ijego wizja Europy, t. 2, red. M. D^browska, Warszawa-Lódž 2014, s. 67-90.
33 Bardziej szczególowo zagadnienie zásad federacyjnych Rusi Kijowskiej przedsta-wiono w: H.H. KocroMapoB, Mucmi o ýedepamueHOM uanam e flpeemů Pycu, H3 mypHajia „OcHOBa", CaHKT neTepóypr 1961; M.C. rpymeBCbKuň, Icmopia. l/xpamu-Pycu: e 11 m. 12 ku., t. 3, Khíb 1993, s. 538.
34 0. Halecki, Idea Jagiellonska, KH 51, 1937,1-2, s. 509.
35 Ibidem.
36 Genealogie idei antemurale zbadal polski historyk Janusz Tazbir, Od antemurale do przedmurza. Ľzieje terminu, OiRP 29,1984, s. 166-184; idem, Volskieprzedmurze chrzešcijan-skiej Europy: mity a rzeczywistošč historyczna, Warszawa 1987.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 685
Wykorzystujac w swojej historycznej i politycznej retoryce ide§ fede-racyjn^, Halecki wskazywal, že idea jagielloňska w jej pierwotnej i nie-skažonej postaci oznaczala praktycznie pelna^ integracj§ Litwy z Korona/37. Naszym zdaniem, Halecki uznawal tu obecnošč kolonialnego charakteru stosunków miedzy obiema cz^šciami Rzeczypospolitej. W tym wypadku utožsamial tež Rzeczpospolit^ z Polsky w j^zykowym i narodowym wymiarze. Mialo to znaczenie dla argumentacji, že Křesy Wschodnie cz^šcia^ „historycznej Polski"38. Stworzenie „wspólnej Rzeczypospolitej" przynioslo „pomyslné rozwiazanie problému idei Jagielloňskiej", która równiež može istnieč tylko w oparciu o „dobrowoln^ zgode"39. Dia Haleckiego unia stala si§ potwierdzeniem istnienia polskich osiajmi^č w dzie-dzinie parlamentaryzmu i religijnej tolerancji.
Pod tym wzgl^dem jego koncepcja historii Rzeczypospolitej zawiera równiež wyidealizowany obraz szlachty, walczacej o swoje prawa i wol-nošci, oraz odpowiednie idealistyczne odczytanie aktów unii lubelskiej z 1569 r., Konstytucji 3 mája z 1791 r., a takže konfederacji barskiej z 1768 r. Do „tematów litewskich i ruskich" wracal on, gdy bylo potrzebne udowodnienie koncepcji zwi^zku federacyjnego i republikaňskiego charakteru Rzeczypospolitej.
Došwiadczenie dyplomatyczne Haleckiego jako eksperta od spraw narodowošciowych, zdobyte w Paryžu i Genewie w latách 1919-1921, przekonywalo go o skutecznošci przedstawienia posiadanych praw j§zy-kowych, religijnych i narodowych. Proponowany przez niego j§zyk opisu Rzeczypospolitej mial byč podstaw^ roszczeň do „ziem historycznych", które nie zostaly uznané za polskie zdobycze koloniálne. Przykladem praktycznego užycia takiego jazyka byla retoryka delegacji polskiej podczas paryskiej konferencji pokojowej: „Litwa etnograficzna", „histo-ryczna Polska", „Rusini", „Křesy Wschodnie", „granice z 1772 r."
Istoty polityki Pilsudskiego, zdaniem Haleckiego podobnie jak calej historii Rzeczypospolitej, byla obrona przed zachodnim i wschodnim imperializmem40. Dia niego bylo bardzo wažne, aby pokazač i udowod-nič, že przeszlošč Polski to walka šwiata chrzešcijaňskiego przeciwko wschodniemu despotyzmowi i barbarzyňstwu. Rosj§, a nawet cala^ Azj§,
37 0. Halecki, Idea Jagiellonska, s. 488.
38 Dekonstrukcj^ mitu o Kresach Wschodnich oraz analize^ jego sakralizacji w polskiej swiadomosci narodowej przeprowadzil francuski historyk Daniel Beauvois, Mi't „kresow wschodnich" czylijak mu polozyc kres, w: Volskie mity polityczne XIX i XX wieku, red. W. Wrzesinski, Wroclaw 1994, s. 93-105.
39 0. Halecki, Dzieje Uniijagiellonskiej, t. 2, s. 339-340.
40 0. Halecki, The Historical Role of Central-Eastern Europe, „ Annals of the American Academy of Political and Social Science" 8, marzec 1944, s. 14.
http://rcin.org.pl
686
Gennadii Korolov
postrzegal jako „innych". To jak najbardziej pasowalo do wybranej przez niego strategii dobom faktów i konstrukcji jazyka opisywania dziejów. Na tym wtašnie opiera si§ jego koncepcja podzialów Európy.
Wtašnie wspólpraca, a potem zderzenie dwóch režimów totalitarnych (hitlerowskich Niemiec i stalinowskiej Rosji) doprowadzily do okupacji polskich ziem historycznych i wiekszošci obszaru Európy41. Okupacja Pol-ski przez Niemców, a po wojnie narzucenie hegemonii radzieckiej sklonitý Haleckiego do ponownego wykorzystania koncepcji dwudzielnošci „miedzy Niemcami a Rosja" oraz wyjašnienia istoty imperializmu i jego typów. Na podstawie tej dychotomii sformulowal on swojy koncepcja „Európy Šrodkowo-Wschodniej" (ang. East-Central Europe), w ktorej decydujacy cechy jest walka „nowych" narodów o wolnošč42.
W 1944 r. Halecki opublikowal slynny esej The Historical Role of Central-Eastern Europe, istotny dla zrozumienia ewolucji jego pogladów historycznych. Rozwažal w nim historyczne znaczenie Európy Šrodkowej i Wschodniej, gdzie realizowano ide§ federacyjny i jagielloňski system wladzy. Próbowal uzasadnič historyczny „wyjatkowošč" Európy Šrodkowej pod katem jej przynaležnošci do Záchodu.
Slowiaňskie národy regionu, w jego interpretacji, zawsze byty pod czyimš panowaniem — rzymskim, niemieckim lub tureckim. Halecki skrytykowal rzymsky (imperiálny) tradycj§ i wskazal jako przyklad Europe Pólnocno-Wschodniy, która jej nie znala43. Ďalej pisal o „ele-mencie slowiaňskim" w Europie Šrodkowej i Wschodniej, który nigdy nie dominowal tam politycznie. Na koniec badacz sformulowal najwaž-niejszy dla niego teori§ o opozycji „miedzy Niemcami i Azja" i usunyl Rosj§ z europejskiego kontekstu historycznego. Rosja zawsze náležala do Wschodu — do „Azji" i jest produktem azjatyckich tradycji politycznych.
W tekšcie tym Halecki wyróžnil trzy systémy polityczne w Europie Šrodkowej i Wschodniej: federalizm w ramach idei jagielloňskiej, impe-rializm w wymiarze rosyjskim i system wladzy Habsburgów. Rzeczpos-polita w tym schemacie byla postrzegana jako federacja šrodkowoeuro-pejska wzorowana na jagielloňskim systemie wladzy. Wspierala si§ na dwóch filarach: uznaniu prawa do swobodnego rozwoju narodowego oraz na zasadzie wspólnej obrony przeciwko imperializmom wschod-niemu i zachodniemu. Piszac o potrojným charakterze zwiazku miedzy Polakami, Litwinami i Rusinami, Halecki najbardziej sceptycznie ocenial
41 0. Halecki, The Sixth Partition of Poland, „The Review of Politics" 7, 1945, 2, s. 142-155.
42 0. Halecki, The Historical Role of Central-Eastern Europe, s. 16.
43 Ibidem, s. 10.
http://rcin.org.pl
„Dwie Europy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 687
rol§ tých ostatních. Jego zdaniem, možliwošci rozwoju konstytucyjnych i parlamentarnych form wladzy na ziemiach ukraiňskich i bialoruskich przez historyków byly oceniane zbyt optymistycznie44.
Paradoks takich interpretacji przejawial si§ w tym, že uznajac istnie-nie glebokich róžnic mi§dzy polskimi i ruskimi ziemiami na poziomie cywilizacyjnym i kulturowym, Halecki traktowal Rzeczpospolita^ jako paňstwo demokratyczne i federálne, stworzone na zasadzie dobrowol-nošci. Pojawienie si§ koncepcji federacyjnych wšród malých narodów wyjašnial položeniem „mi§dzy Niemcami a Rosja".
W jakim stopniu takie podej šcie Haleckiego bylo oryginalne? Na poczatku XX w. polskie projekty federacyjne pojawialy si§ w kontekšcie položenia „mi§dzy Niemcami a Rosja"45. Po úpadku imperiów i w cza-sie ksztaltowania si§ paňstw narodowych federalizm przeksztalcil si§ w ideology taktyczn^, ktorej celém bylo uznanie ich niepodleglošci. Jak wiadomo, wielu ówczesnych polityków narodowych zgadzalo si§ na federalizacj§ swoich krajów, ješli mialoby to zapewnič im možliwošč przylaczenia innej przestrzeni etnicznej lub „ziemi historycznej". Moim zdaniem, wszystkie te idee federacyjne byly tylko elementem ksztaltowania si§ paňstw narodowych. W rzeczywistošci byty modelami konsolidacji „narodowej przestrzeni", a takže koncepcjami polityki zagranicznej.
Dlatego warto dodač, že ówczesny polski federalizm byt raczej narz§-dziem polityki wschodniej, a nie prawdziwym programem ksztaltowania federálnej paňstwowošci. Stád wynikala póžniejsza interpretacja Haleckiego, wedlug ktorej Európa Šrodkowa to przestrzeň jednoznacznie anty-rosyjska, a Rosj§ i Niemcy naležy traktowač jako „innych". Takie podejšcie mialo wplyw na ksztaltowanie si§ nowoczesnej tožsamošci narodowej paňstw tego regionu. Wtedy idea „Europy Šrodkowej" zaczeja zawierač zasad§ wylaczenia i zamkniecia „wyobražanych" granic narodów46.
W zwiazku z tym róžne schématy federacyjne možná traktowač jako przejawy odpowiedniej argumentacji w czasach ksztaltowania si§ granic nowych paňstw narodowych, które powstawaly po I i II wojnie šwiatowej. Faktycznie, federalizm byt najmniej szczera^ koncepcji, a wiara w možliwošč jego wprowadzania w krajach Europy Šrodkowej i Wschodniej
44 Ibidem, s. 12-18.
45 W. Borodziej, B. Brzostek, M. Gorny, Polnische Europa-Pläne des 19. und 20. Jahrhunderts, w: H. Duchhardt, M. Morawiec, I. Romsics, W. Borodziej, Option Europa. Deutsche, polnische und ungarische Europapläne des 19. und 20. Jahrhunderts, t.1, Göttingen 2005, s. 43-134.
46 III. TpoeöcT, „BocmoK-dmo dpyzoel" IleHmpajibHaR Eepona kok dKCKJimuoHucmcKuü npoexm, w: C/iaesme u IleHmpajibHaR Eepona. M3uku, ucmopun, Kyjibmypa, red. E.H. KoBTyH et al., MocKBa 2015, s. 63 (oryg. niem. 2012).
http://rcin.org.pl
688
Gennadii Korolov
byla raczej wymuszona retoryk^ polityczna^ historiograficzna^ i dyploma-tyczn^. Oczywišcie, wszystkie te aspekty rozumial i przyjmowal Halecki, a wi§c federalizm stal si§ dla niego narz^dziem historycznej analizy. Udo-wadniajm to jego teksty o historii politycznej lub eseje publicystyczne. „W zwiazku z tym — Halecki pisal w 1948 r., — wielokrotnie wskazywano, že w žadnym innym regionie šwiata taka dobrowolna, lokálna federacja nie jest bardziej potrzebna niž w tak zwanej Europie Centralno-Wschod-niej, a raczej w Europie Šrodkowo-Wschodniej, gdzie kilkanašcie stosun-kowo malých narodów, položonych pomi^dzy Niemcami i Rosja^ maja^ szczególna^ potrzeb§ bezpieczeňstwa poprzez wspólprace/'47. Trzeba jednak przyznač, že mimo to historyk wierzyl w možliwošč realizacji tej idei jeszcze w latách 1918-1923. Badania Haleckiego nad federalizmem w tym okresie byly poszukiwaniem paraleli z nowoczesnymi idealami Ligi Narodów odpowiadajacymi wyzwaniom XX w.48
Halecki zawsze próbowal pokazač i udowodnič inny wymiar tego zagadnienia. Dlatego rozumienie federalizmu w jego twórczošci warto rozpatrywač na dwóch plaszczyznach: zjawiska historycznego i koncepcji politycznej. Uzasadnial on znaczenie federalizmu j ako udanej historycznej praktyki na przykladzie Unii Jagielloňskiej49. Mial on byč przykladem do našladowania dla inny ch krajów Európy Šrodkowo-Wschodniej, ale rów-niež realistycznym scenariuszem wyjšcia spod dominacji niemieckiego i rosyjskiego imperializmu. Dla wzmocnienia tej tézy Halecki porównal uni§ kalmarsk^ i uni§ Polski z Litw^. Oparí si§ tu na interpretacji norwe-skiego historyka Haldvana Kohta, przedstawionej na mi^dzynarodowym kongresie historyków w Warszawie w 1933 r.50
Halecki postrzegal Europe Wschodni^ w wymiarze cywilizacyjnym i geograficznym. Po zakoňczeniu II wojny šwiatowej nie traktowal jej w „postjaltaňskim" rozumieniu, czyli jako „radzieckiej strefy wplywów", która powstala na wschód od „želaznej kurtyny" w drugiej polowie lat czterdziestych. Zdaniem polskiego historyka Tomasza Stryjka, koncep-cja Haleckiego z 1950 r. dotyczaca Európy Šrodkowo-Wschodniej byla
47 „In that connection it has been pointed out time and again that in no other region of the world is such a voluntary, local federation more badly needed than in so-called central-eastern, or rather east-central Europe, where a dozen comparatively small nations, situated between Germany and Russia, have a special need of security through cooperation", 0. Halecki, Federalism as an Answer, „Annals of the American Academy of Political and Social Science" 258, lipiec 1948, s. 66.
48 M. Kornat, Profesor Oskar Halecki, s. 236.
49 0. Halecki, Federal Traditions in Central Eastern Europe, „New Europe" 1 XII 1940, s. 11-12.
50 Zob. 0. Halecki, Unia Polski z Litwq a Unia Kalmarska, w: Studia historyczne ku czci StanislawaKutrzeby, 1.1, Kraków 1938, s. 217-232.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 689
najbližsza „amerykaňskiemu" spojrzeniu na kraje tego regionu51. Jednak badacz naprawd§ odrzucal taka^ wizj§ Európy Wschodniej i dlatego zde-cydowal si§ „przypomnieč" Zachodowi o Europie Šrodkowej. Przeciež dla niego wolnošč narodów wschodnioeuropejskich, ich powrót do cywiliza-cji zachodniej byly možliwe tylko po wyjšciu spod rosyjskiej (radzieckiej) dominacji i dlatego nie mogly byč one „strefy wplywów". Zaproponowal interpretacj§ dziejów Europy jako chrzešcijaňsk^ polemiky z marksistow-ska^ wizja^ materializmu historycznego52.
Innego zdania byl w^gierski eseista i myšliciel polityczny István Bibó. Przekonywal, že história Europy Šrodkowej i Wschodniej zawiera mnóstwo rožných mesjanistycznych koncepcji, idei o szczególnej misji w obronie kultury, chrzešcijaňstwa i demokracji53. Ironia stwierdzenia w^gierskiego intelektualisty o n§dzy narodów wschodnioeuropejskich polegala na krytyce „jezykowego" nacjonalizmu, który pojawil si§ jako reakcja na historyczn^ sytuacj§ „mi§dzy Francja^ a Rosja"54. Halecki natomiast postrzegal to powažnie: krytykujac imperializm i panslawizm formulowal mysli o šrodkowoeuropejskim federalizmie jako relewantnej odpowiedzi na usytuowanie „mi§dzy Azja^ i Rosja"55.
Powstaje tu jednak pýtanie, jaka^ Europe Šrodkow^ i Wschodni^ zachodnie elity byly gotowe uznač za rzeczywistošč historyczn^. Odpo-wiedž Haleckiego byla jednoznaczna. Ješli Polska, Czechy, W§gry, kraje baltyckie prezentuje podobny do cywilizacji zachodniej model polityczny i spoleczny, to czy možná kraje tego regionu uznač za rosyjsk^ strefy wplywów? Oczywišcie, dla Haleckiego porzadek europejski po konferen-cji jaltaňskiej w 1945 r. w dužej mierze przypominal úklad mi^dzynaro-dowy ustalony po kongresie wiedeňskim w 1815 r., kiedy Rosja dokonala kolejnego „powrotu" do Europy56.
Swoje przekonania Halecki wyrazil w 1950 r. Wtedy ponownie spróbo-wal okrešlič granice Europy w jednej ze swoich najwažniejszych prac The Limits and Divisions of European History57. Proponowal on podzial Europy na
51 T. Stryjek, Európa Šrodkowa (Šrodkowo-Wschodnia), czyli o pochwale róžnorodnošci i komparatystyki, KH 120, 2013, 4, s. 765.
52 M. Todorova, Balkány wyobražone, Wolowiec 2014, s. 323 (oryg. ang. 1997).
53 I. Bibó, N^dza malých panstw wschodnioeuropejskich, w: idem, Eseje polityczne, Krakow 2012, s. 82.
54 Ibidem, s. 50.
55 O. Halecki, Imperialism in Slavic and East European History, „The American Slavic and East European Review" 11, 1951, 1, s. 6.
56 0. Halecki, Wschód europejski Polska a Rosja, „Wiadomošci", London, 29 IX 1957.
57 0. Halecki, The Limits and Divisions of European History, London-New York 1950. W tym artykule b^dziemy korzystač z polskiego tlumaczenia: História Europy. Jej granice i podziafy, Lublin 1994.
http://rcin.org.pl
690
Gennadii Korolov
cztery regiony — Zachodni, Šrodkowo-Zachodni, Wschodnio-Šrodkowy i Europ§ Wschodnia^ sensu stricto. Ten model možná rozpatrywač w per-spektywie longue durée55, a powstal on jako reakcja na polityk§ „podzialu na strefy wplywów". Amerykaňski i polski historyk Piotr Wandycz uwa-žal, že w tej pracy Halecki sformulowal wažna^ pozycj§: „Historyczna Európa nie zawsze odpowiadala granicom Európy w sensie geograficz-nym, dlatego badajac jej przeszlošč, nie naležy si§ ograniczač tylko do jednej z cz§šci"59.
Glówne pýtanie, jakie formuje Halecki, to: „Czymjest história euro-pejska?". Polemizujíc z Jaroslavem Bidlo, Arnoldem Toynbee i Hugh Seton-Watsonem, formuluje odpowiedž: história Európy — to przede wszystkim proces transformacji cywilizacji grecko-rzymskiej polaczonej chrzešcijaňstwem60. Tutaj znowu pojawia si§ dychotomia „mi§dzy Niem-cami i Rosja" i wybrzmiewa teza o podobieňstwie niemieckiej i rosyjskiej filozofii politycznej61. Wychodzac od tego, Halecki wyróžnia dwa regiony „Európy Šrodkowej"62. Pierwsza Európa Šrodkowa (ang. West Central Europe) postrzegana jest jako teren dawnego Šwietego Cesarstwa Rzym-skiego, a na poczatku XX w. to Niemcy, polnočné Wlochy i zachodnie cz§šci Austro-W§gier. Druga Europa Šrodkowa — to Europa Šrodkowo--Wschodnia (ang. East Central Europe), która obejmuje Polsky (ziemie Rzeczypospolitej), Czechoslowacj§, ziemie Korony W^gierskiej, kraje bal-tyckie i Finlandi§, Grecj§, oraz ziemie ukraiňskie i bialoruskie, pod warun-kiem ich wyjšcia spod rosyjskiego panowania. Wlašnie dlatego Halecki zawsze podkrešlal rol§ Polski w tym regionie, kiedy „za Jagiellonów Polska stanowila centrum federacji, która w pewnym momencie skladala si§ z Czech, W§gier i ksi^stw rumuňskich". W efekcie „federacja ta na wiele stuleci laczyla Polsky z Litw^, Rusia^ (dzisiejsz^ Ukraina^ i BialorusiaJ, Lotw^ i cz^šcia^ Estonii w ramach jednej Rzeczypospolitej"63. Jak widač, Halecki po prostu utožsamial Polsky z Europa Šrodkowo-Wschodni^.
Proponowana koncepcja „Europy Šrodkowej" powstala wczešniej niž poj^cie „Europa Šrodkowo-Wschodnia", a Rosja zostala usunieta z obu
58 S. Troebst, Halecki Revisited. Europe's Conflicting Cultures of Remembrance, w: Cultural Memories. The Geographical Point of View, red. P. Meusburger M. Heffernan, E. Wunder, Dordrecht-Heidelberg 2011, s. 145-154.
59 P. Wandycz, Oskar Halecki ijego koncepcja, s. 46.
60 Ibidem, s. 34.
61 0. Halecki, Historia Europy, s. 134. Halecki odwolywal si$ do dwoch tekstow: J. Ku-charzewski, German Philosophy and the Russian Intelligentsia, „Bulletin of the Polish Institute" 1944, 2, s. 1057-1076; N. Berdyaev, The Russian Idea, New York 1948, s. 40, 42, 51, 74.
62 0. Halecki, Historia Europy, s. 121-136.
63 Ibidem, s. 131.
http://rcin.org.pl
„Dwie Europy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 691
Europ. Pod wplywem Arnolda Toynbee i Georgija Wiernadskiego Halecki postrzegal Rosjejako specjalny kontynent: Eurazj§ oraz glówne zagrože-nie dla Europy Wschodniej — przestrzeni mi§dzy Šwietym Cesarstwem Rzymskim i euroazjatyck^ Rosja/54.
Oczywišcie, instrumentalizacja takiego schématu byla efektem wplywu šwiatopogladu religijnego i sposobem obrony interesów poli-tycznych. W aspekcie chrzešcijaňskim jest to dwudzielne rozumienie šwiata, jako walki dobra i zla. W starožytnym Rzymie wysoko rozwiniete i ucywilizowane Poludnie przeciwstawialo si§ opóžnionej w rozwoju Pól-nocy, która byla zwiazana z plemionami barbarzyňskimi65. Halecki takže podjal témat zdefiniowania „innego", zagadnienia obecnego w prácach historyków po I wojnie šwiatowej. Udowodnienie „innošci" možná uznač za udaný model „narodowej konsolidacji".
Do Europy Šrodkowo-Wschodniej w wymiarze geograficznym i cywi-lizacyjnym Halecki zaliczyl W§gry, Czechy, Slowacj§, Grecj§, Finlandi§, totw§, Estoni§, ziemie unii polsko-litewskiej i stara^ Ruš, czyli ziemie ukraiňskie i bialoruskie, wchodzace w sklad dawnej Rzeczypospolitej. Ciekawe, že wyražnie widzial on Europe Šrodkow^ jako region cywili-zacji zachodniej, jednak wskazywal na pewne odmiennošci. Taki poglad w pelni odpowiadal jego „geografii mentálnej". Nie analizowal on rozwoju tožsamošci etnicznej i narodowej, przyjmujac je za „rzeczywisty fakt". Mimo to przyjaj poglad o „strefách wplywu" w ramach determinizmu geograficznego.
W ksiažce Borderlands of Western Civilization. A History of East Central Europe (1952) juž we wst^pie przedstawil wschodni^ cz§šč Europy Šrod-kowej jako region obejmujacy ziemie na pólnoc od Karpat, kraje naddu-najskie i Balkány Jednak te „granice" okázaly si§ niewystarczajace dla sformulowania idei „Wielkiego Europejskiego Przesmyku" (ang. Great European Isthmus), którym, jego zdaniem, byt region od Morza Baltyc-kiego do Morza Czarnego. Badacz zmienil tu niečo koncepcj§ „Miedzy-morza" — utopi§ stworzenia unii konfederacyjnej Finlandii, Polski, kra-jów nadbaltyckich, Bialorusi i Ukrainy66. W tej pracy Halecki traktowal Europe Šrodkowo-Wschodni^ jako peryferie Záchodu, wykazujac rol§ pogranicza nie jako miejsca cywilizacyjnego i kulturowego wspóldziala-nia, a przestrzeni walki z Azj^.
64 Ibidem, s. 132-133; J. Kloczowski, Európa Šrodkowowschodnia, s. 20.
65 H. HoňMaHH, Mcnoňb3oeaHue fípyzozo. 06pa3u Bocrnoxa e ýopMupoeauuu eeponeu-ckux udeHmuHHOcmeu, MocKBa 2004, s. 221 (oryg. ang. 1999.)
66 Zob. P. Okulewicz, Koncepcja „mi^dzymorza" w mysli i praktyce politycznej obozu Jozefa Pilsudskiego w latách 1918-1926, Poznaň 2001.
http://rcin.org.pl
692
Gennadii Korolov
Mimo to postrzegal kraje demokracji ludowej w Europie Šrodkowej i Wschodniej jako skradzion^ cz§šč „Záchodu", do którego juž zaliezal Europ§ Zachodni^ wraz z „Európy Zachodnio-Šrodkowa/' i „Európy Wschodnio-Šrodkowa"67. Z tego powodu wciaž próbowal wyjašnič rol§ Rosj§ w historii europejskiej. Wrócil równiež do kwestii „granieznych ziem cywilizacji zachodniej". „Jak tylko Moskwa rozwineja si§ w nowe impérium — pisal — história tej nowej Rosji stala si§ nieodlaczna od historii Európy w ogóle"68. Tym samým powtarzal znana^ ocen§ reform rosyjskiego cara Piotra Wielkiego i uznal ich znaezenie dla transformaeji „azjatyckiej" Moskwy w „europejska" Rosj§. Nie oznaeza to jednak, že uznawal rosyjska^ histori§ jako cz§šč europejskiej. Podobnie wi§c samých „rosyjskich" ziem, wehodz^eych wczešniej w sklad ksi^stw ruskich, Halecki nie traktowal jako calošč, co pozwalalo w przyszlošci uzasadniač „prawa historyezne" Rzeczypospolitej do nich.
Rozpad dawnej Rusi oznaezal koniec jej historii europejskiej: prze-rwanie kijowskiej tradycji paňstwowej i rozwój wlodzimierskiej, a potem moskiewskiej stal si§ poezatkiem „azjatyckiej" Moskwy. Ostateczne odro-dzenie paňstwowošci moskiewskiej mialo miejsce po zrzuceniu domi-naeji mongolskiej, „kiedy nowa skolonizowana Rosja (Europa Wschod-nia w sensie geografieznym) zacz^la si§ rozwijač poza tradycjami europejskimi"69.
W tej interpretaeji Halecki mial poglady podobne do Michaila Pogo-dina (Mihail Pogodin), który wplynaj na rozwój schématu historii rosyj-skiej. W odpowiedzi na to, ukraiňski historyk Mychajlo Hruszewski (Mihajlo Grušews'kij) w 1904 r. zaproponowal wlasny schémat dziejów Slowian wschodnich, który udowadnial bezpošredni, dziedziezony rozwój tradycji Rusi Kijowskiej od Ksi^stwa halicko-wlodzimierskiego do paň-stwa litewsko-ruskiego. Kijowska paňstwowošč, prawo i kultura, wedlug Hruszewskiego, zostaly stworzone przez narodowošč rusko-ukraiňsk^, a paňstwowošč wlodzimierska wyrosla z innego korzenia70. Možná powie-dzieč, že w tym starým sporze Halecki okázal si§ bližej Pogodina. Užyl przyjetego schématu historii rosyjskiej, aby wykazač sklonnnošč Rosji do przyjmowania azjatyekich tradycji spoleczno-politycznych. To stwier-dzenie stalo si§ podstaw^ konstruowanych granic Europy Šrodkowej
67 S. Troebst, What's in a Historical Region, s. 174.
68 0. Halecki, Borderlands of Western Civilization. A History of East Central Europe, New York 1952, s. 3.
69 Ibidem, s. 77.
70 M. TpymeBCbKHH, 3euHaÜHa cxeMa „pyccKoi" icmopiiü enpaea pauioHa/ibHozoyKJiaoy icmopii cxiduozo cjioe'smcmea, CraTbH no cnaBüHOBefleHnio, wyd. 1, CaHKT-neTep6ypr 1904, s. 299-300.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 693
(z odmianami — „Šrodkowo-Wschodniej" i „Centrálnej") jako wyjatkowo antyrosyjskiej przestrzeni.
Uzasadnienie podzialu Europy na cztery regiony znalazlo odzwiercie-dlenie w syntetycznej pracy o dziejach europejskich pt. The Millennium of Európe71, w której przedstawil cywilizacyjn^ misj§ katolicyzmu i Polaków na wschodzie Europy. Ksiažka stala si§ syntézy calej dzialalnošci nauko-wej Haleckiego: rol^ Polski jest umocnienie religijnie i cywilizacyjne na obszarze Europy Wschodnio-Šrodkowej.
*
Summa summarum, wizja Haleckiego „dwóch Europ Šrodkowych" byla próba^ wykazania braku jakichkolwiek róžnič politycznych czy kulturo-wych mi§dzy Záchodem i „inna" Europy. Chodzilo mu o istnienie wspóT nego korzenia, laczacego národy europejskie: chrzešcijaňstwa i ideálu swobody. Zaproponowany przez Haleckiego šrodkowoeuropejski dyskurs možná traktowač jako swoisty apel do Záchodu, który možná wytluma-czyč w kategóriách geografii mentálnej. Jak przešledzilišmy, opieral si§ on na dychotomii „miedzy Niemcami a Azja", ksztaltujac granice cywilizacyjne i historyczne „Europy Šrodkowo-Wschodniej". Zdaniem bada-cza byl to obszar „pogranicza Záchodu", który laczyl elementy zachod-nich tradycji politycznych, katolicyzm obu obrzadków oraz niektoré wažne osiajmiecia kultury wschodniej. Traktujac Polsky jako „ostatni bastion" Záchodu i chrzešcijaňstwa, Halicki krytykowal teksty przedsta-wicieli oficjalnej historiografii kraj ó w „demokracji ludowej". W centrum historii europejskiej widzial paňstwo narodowe, zlaczone wartošciami chrzešcijaňskimi, bez ktorých nie može istnieč spoleczeňstwo wolne i demokratyczne.
Na tej podstawie Halecki doszedl do koncepcji cywilizacyjno-kul-turowego podzialu Europy na cztery cz§šci. Jednak oczywiste jest, že jego wizja podzialów kontynentu byla raczej dwudzielna. Možná to zin-terpretowač nast^pujaco: pierwszy region to jest „prawdziwa" Europa od Kijowa do Lizbony. Drugi, to prawoslawna Moskowa (póžniej Rosja), a w rzeczywistošci Eurazja. Jego „rzeczywista Europa" zawiera „dwie Europy Šrodkowe", które powstaly jako reakcja na položenie „miedzy Niemcami a Rosja^ (AzjaJ". Przeanalizowany model historiogra-ficzny Haleckiego možná równiež ocenič jako dzielo geopolityczne i ideologiczne.
0. Halecki, The Millennium ofEurope, Paris 1963, s. 441.
http://rcin.org.pl
694
Gennadii Korolov
Streszczenie
Niniejszy artykul prezentuje problematyk§ pojexna „Európa Šrodkowa" w koncep-cjach wybitnego polskiego historyka Oskara Haleckiego (1891-1973). Jest on uwa-žany za autora pojexna „Europa Šrodkowo-Wschodnia". Moim celém byla analiza istoty, ewolucji i instrumentalizacji tej definicji w prácach historyka, a w szcze-gólnošci — koncepcji „dwóch Europ Šrodkowych" jako alternatywy zachodnich percepcji wschodu Europy.
Halecki w ci^gu swojego žycia sformulowal dwie wažne koncepcje. Pierwsza^ z nich byla „Europa Wschodnia", która^ przedstawil w licznych artykulach, poczyna-jac od 1919 r., a której trzymal si§ až do wybuchu II wojny šwiatowej. Wedlug niego, bylo to pojede czysto geograficzne, a nie cywilizacyjne, i obejmowalo terytorium dawnej Rzeczypospolitej i innych ziem na pólnoc od Karpat (zachodnie křesy Impérium Rosyjskiego). Druga, z nich byla koncepcja „Europy Šrodkowo-Wschodniej", sformulowana juž na emigracji po wojnie. Halecki postrzegal)dt w wymiarze cywi-lizacyjnym i geograficznym, nie traktujac jako terytorium položonego w rosyjskiej strefie wplywów. Do obszaru „Europy Šrodkowo-Wschodniej" wlaczal Polsk§, Cze-choslowacj§, ziemie Korony W§gierskiej, kraje baltyckie, Finlandi§, i warunkowo ziemie ukraiňskie i bialoruskie. Z obu swoich koncepcji usunaj Rosj§, traktujíc )dt jako osobný „kontynent" oraz glówne zagroženie dla Europy Wschodniej. Na tych podstawach Halecki doszedl do koncepcji podzialu Europy na cztery czeici, jed-nakže jasne jest, iž byla ona raczej dwudzielna (od Lizbony do Kijowa — to Europa, a Rosja — to Eurazja). Spojrzenie Haleckiego wywarlo dužy wplyw na póžniejsz^ historiografie^ ale tež oddzialuje na wspólczesn^ polityk§ historyczn^ w Europie Šrodkowo-Wschodniej.
Oskar Halecki's "Dualism of Central Europe" in the "Shadow of Imperialism"
The article presents the notion of Central Europe in concepts of the outstanding Polish historian Oskar Halecki (1891-1973). He is considered the father of the term "East Central Europe". The purpose of the present study is to analyse the essence, evolution and instrumentalization of this definition in Oskar Halecki's works, and especially of the concept of "dualism of Central Europes" as the alternative of Western perceptions of Eastern Europe.
Halecki formulated two important concepts during his life. The first one was that of "Central Europe", put forward in a number of his articles between 1919 and the outbreak of World War II. According to Halecki, it was a purely geographical notion, not a civilisation one, and it included the territories of the old Polish-Lithuanian Commonwealth and other lands north to the Carpathian Mountains (the western borderlands of the Russian Empire).
Halecki's second concept was the concept of "East Central Europe", formulated after the war, when he had left Poland. Halecki saw it as a civilisation and geographical notion, not regarding it as the area within the Russian zone of influence.
http://rcin.org.pl
„Dwie Európy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 695
The territory of "East Central Europe" included Poland, Czechoslovakia, the lands of the Kingdom of Hungary, the Baltic states, Finland, and — conditionally — Ukrainian and Belarusian lands. He removed Russia from both of his concepts, regarding it as a special continent and a main threat to Eastern Europe. On this basis, Halecki developed the concept of division of Europe into four parts, but it was evident that division was dichotomous rather than four-part (between Lisbon and Kiev — was Europe, while Russia was Eurasia). Halecki's perspective had a great impact both on later historiography and contemporary historical politics in East Central Europe.
Translated by Graiyna Waluga
Bibliografia
Beauvois Daniel, Mít „kresów wschodnich" czylijak mu polozyc kres, w: Polskie mity polityczne XIX i XX meku, red. Wojciech Wrzesiňski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, Wroclaw 1994, s. 93-105.
Berdyaev Nicolas, The Russian Idea, Macmillan Company, New York 1948.
Bibó István, N$dza malých paňstw wschodnioeuropejskich, w: Bibó István, Eseje polityczne, Universitas, Kraków 2012, s. 22-98.
Blachowska Katarzyna, Oskar Halecki (1891-1973), w: O. Halecki, Dzieje Unii Jagielloň-skiej, t. 2: WXVIwieku, oprac. Katarzyna Blachowska, IH UW, Neriton, Warszawa 2013.
Borodziej Wlodzimierz, Brzostek Blažej, Górny Maciej, Polnische Europa-Pläne des 19. und 20. Jahrhunderts, w: Heinz Duchhardt, Malgorzata Morawiec, Ignac Romsics, Wlodzimierz Borodziej, Option Europa. Deutsche, polnische und ungarische Europapläne des 19. und 20. Jahrhunderts, t. 1, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2005, s. 43-134.
Cisek Janusz, Oskar Halecki. Historyk. Szermierz Wolnošci, IPN, Warszawa 2009. Europa Wspólczesna, czesc ogôlna. Rok akad. 1931-32, wedlug wykladów prof. Oskara
Haleckiego, T-wo Br. Pom. Studentów Szkoly Nauk Politycznych, Warszawa
[1932?].
Górny Maciej, Przede wszystkim ma by c naród. Marksistowskie historiografie w Europie
Šrodkowo-Wschodniej, TRIO, Warszawa 2007. Górny Maciej, Užytecznošc i granice. Europa Šrodkowo-Wschodniajako narzedzie badaw-
cze, KH 120, 2013, 4, s. 801-808. Grzybowski Konstanty, Anachroniczna historiozofia profesora Oskara Haleckiego,
w: idem, Refleksje sceptyczne, t. 1, Ksiažka i Wiedza, Kraków 1972, wyd. II,
s. 65-76.
Halecki Oskar, Borderlands of Western Civilization. A History of East Central Europe, The
Ronald Press Company, New York 1952. Halecki Oskar, Czy potrzebnajest „rewizja" dziejów Polski, „Przeglad Powszechny" 204,
1934, 612, s. 295-314. Halecki Oskar, Dzieje Unii Jagielloňskiej, t. 1: W wiekach šrednich, t. 2: WXVIwieku,
Akadémia Umiejetnošci, Nákladem Funduszu Nestora Bucewicza, Kraków
1919-1920.
http://rcin.org.pl
696
Gennadii Korolov
Halecki Oskar, Ekspansya i tolerancya, w: Przyczyny úpadku Polski. Odczyty, Gebethner
i Wolff, Warszawa 1918, s. 4-77. Halecki Oskar, federal Traditions in Central Eastern Europe, „New Europe" 1 XII 1940,
s. 11-12.
Halecki Oskar, Federalism as an Answer, „Annals of the American Academy of Political
and Social Science" 258, Jul. 1948, s. 66-69. Halecki Oskar, Historia Europy. Jej granice i podziafy, Instytut Europy Šrodkowo-
-Wschodniej, Lublin 1994. Halecki Oskar, IdeaJagiellonska, KH 51,1937,1-2, s. 486-510. Halecki Oskar, Imperialism in Slavic and East European History, „The American Slavic
and East European Review" 11, 1951, 1, s. 1-26. Halecki Oskar, Kijów a Polska, „Tygodnik Ilustrowany" 1920, 20, s. 382. Halecki Oskar, L'histoire de I'Europe orientale. Sa division en époques, son milieu géogra-
phique et ses problémes fondamentaux, w: La Pologne au V Congrés International des
Sciences Historiques, Bruxelles 1923, Varsovie 1924, s. 73-94. Halecki Oskar, The Historical Role of Central-Eastern Europe, „Annals of the American
Academy of Political and Social Science" 8, march 1944, s. 9-18. Halecki Oskar, The Limits and Divisions of European History, Sheed and Ward, London
— New York 1950.
Halecki Oskar, The Millennium of Europe, University of Notre Dame Press, Paris 1963.
Halecki Oskar, The Sixth Partition of Poland, „The Review of Politics" 7, 1945, 2, s. 142-155.
Halecki Oskar, Unia Polski z Litwq a Unia Kalmarska, w: Studia historyczne ku czci Sta-nislawa Kutrzeby, t. 1, nakl. Komitétu, Kraków 1938, s. 217-232.
Halecki Oskar, Wschodnia granica Polski w šwietle historii, „Przeglad Dyplomatyczny" 1, 1919, 2, s. 45-57.
Halecki Oskar, Wschód europejski, Polska a Rosja, „Wiadomošci", London, 29 IX 1957. Kloczowski Jerzy, Europa Šrodkowowschodnia w historiografii krajów regionu, Lublin
1993 (Materiály Instytutu Europy Šrodkowo-Wschodniej, t. 5). Kloczowski Jerzy, Oskar Halecki ijego walka o miejsce Polski w Europie, w: Z dziejów
polityki i dyplomacji. Studia pošwi^cone pami^ci Edwarda hr. Raczyňskiego, Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej na wychodzstwie, red. Henryk Bulhak, Wydawnictwo Sej-
mowe, Warszawa 1994, s. 397-406. Kornat Marek, „Pesymizm" czy „optymizm"? Oskar Halecki a spor o wartošc dziejowej
spuscizny przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w historiografii polskiej, w: Oskar Halecki
ijego wizja Europy, t. 2, red. Malgorzata Dabrowska, IPN, Warszawa-Lódž 2014,
s. 67-90.
Kornat Marek, Historyk Europy Šrodkowo-Wschodniej. Oskar Halecki (1891-1973) w nauce
i žyciu Polski, w: Historik v proměnách doby a prostředí 20. století, red. Jiří Hanuš,
Radomir Vlček, Matice moravská, Brno 2009, s. 305-338. Kornat Marek, Profesor Oskar Halecki w žyciu politycznym Polski i na fórum mi^dzyna-
rodowym, w: Oskar Halecki ijego wizja Europy, t. 3, red. Malgorzata Dabrowska,
IPN, Warszawa-Lódž 2014, s. 275. Kucharzewski Jan, German Philosophy and the Russian Intelligentsia, „Bulletin of the
Polish Institute" 1944, 2, s. 1057-1076.
http://rcin.org.pl
„Dwie Europy Šrodkowe" Oskara Haleckiego w „cieniu imperializmów" 697
Lukasiewicz Slawomir, Trzecia Europa. Polska mysl federalistyczna w Stanach Zjednoczo-nych 1940-1971, IPN, Warszawa-Lublin 2010.
Miller Aleksiej, Koncepcje regionalnego podzialu Europy to przedmiot badaň geografii mentalnej. I tyle, KH 120, 2013, 4, s. 861-864.
Morawiec Malgorzata, Oskar Halecki, w: Europa-Historiker. Ein biographisches Handbuch, red. Heinz Duchhardt, Vandenhoeck and Ruprecht, Göttingen 2006, s. 215-239.
Okulewicz Piotr, Koncepcja „mi^dzymorza" w mysli i praktyce politycznej obozu Józefa Püsudskiego w latach 1918-1926, Wydawnictwo Poznaňskie, Poznaň 2001.
Stobiecki Rafal, Historycy polscy wobec wyzwan XX wieku, Nauka i Innowacje, Poznaň 2014.
Stobiecki Rafal, Twórczošc emigracyjna Oskara Haleckiego (1891-1973). Próba charakte-rystyki, w: Studia z dziejów Polski i Europy w XIX i XX wieku. Ksi$ga dedykowana Profesorowi Piotrowi Stefanowi Wandyczowi, red. Janusz Faryš, Roman Nir, Mark Szczerbiňski, Zamiejscowy Wydzial Kultury Fizycznej Poznaňskiej AWF, Gorzów Wielkopolski 2004, s. 581-592.
Stryjek Tomasz, Europa Šrodkowa (Šrodkowo-Wschodnia), czyli o pochwale róžnorodnošci i komparatystyki, KH 120, 2013, 4, s. 761-791.
Tazbir Janusz, Falsz historyczny i zdrada národu w pracach O. Haleckiego, KH 60, 1953, 3, s. 177-178.
Tazbir Janusz, Od antemurale do przedmurza. Dzieje terminu, OiRP 29,1984, s. 166-184.
Tazbir Janusz, Polskie przedmurze chrzešcijaňskiej Europy. Mity a rzeczywistošc history czna, Interpress, Warszawa 1987.
Todorova Maria, Balkány wyobražone, Czarne, Wolowiec 2014.
Troebst Stefan, Halecki Revisited. Europe's Conflicting Cultures of Remembrance, w: Cultural Memories. The Geographical Point of View, red. Peter Meusburger, Michael Heffernan, Edgar Wunder, Springer, Dordrecht-Heidelberg 2011, s. 145-154.
Troebst Stefan, What's inaHistorical Region? A Teutonic Perspective, „European Review of History" 10, 2003, 2, s. 173-188.
Wandycz Piotr, East European History and its meaning. The Halecki-Bidlo-Handelsman debate, w: Király Béla emlékkonyv. Háború és társadalom, red. Pál Jónás, Béla K. Király, Századvég, Budapest 1992, s. 308-321.
Wandycz Piotr, O historycznej tožsamošci Europy Šrodkowo-Wschodniej, „Tygodnik Powszechny" 1987,18.
Wandycz Piotr, Oskar Halecki ijego koncepcja Europy Šrodkowo-Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy Šrodkowo-Wschodniej" 5, 2007, s. 45-51.
Wolff Larry, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford University Press, Stanford Calif. 1994.
rpynieBCBKHH Mnxanjio, 3euuaŮHa cxeua „pyccnoí" icmopií ů cnpaea pauioHO/ihuozo yKAady icmopií cxidnozo caob 'smcm&a, CTaTtH no cjiaBímoBefleHHio, wyd. 1, CaHKT-neTep6ypr 1904.
TpynieBCBKHH Mnxanjio C., Icmopw. YKpamu-Pycu: e 11 m. 12 kh, t. 3, Kh'i'b 1993.
KocTOMapoB HHKOJiaň HBäHOBHH, MbicAU o (fiedepamuBHOM nana/ie e fípe&ueu Pycu, H3 KypHajia „OcHOBa", Camcr neTepöypr 1861.
http://rcin.org.pl
698
Gennadii Korolov
HoHMäHH HBep, McnoAb3oeaHue fípyzozo. 06pa3u Bocmona e ^opMupoeauuu eeponeu-ckux udeHmuuHocmeů, HoBoe h3,fl,aTejn>ctbo, MocKBa 2004.
TpoeôcT niTe(|)aH, „Bocmon — srno dpyzoe!" IlewnpaAbHaíí Eepona kok 9kckam3uohu-cmcKuu tipoenm, w: Cňaexne u IleHmpaAbHcm Eepona. 5í3uku, ucmopuK, nyAbmypa, red. Ejiena HmcojiaeBHa Kobtvh et al., nojiHMeflHa, MocKBa 2015, s. 61-70.
Biogram: Gennadii Korolov (reHHafliň KopojrtOB) — dr, starszy pracownik naukowy w Instytucie Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Glówne zainteresowania badawcze: história historiografii, história federalizmu w Euro-pie Šrodkowej i Wschodniej, história ukraiňskiej rewolucji 1917-1921; kontakt: hennadiikorolev@gmail.com.
http://rcin.org.pl