G. IVLI GAE SARIS C O M M E N TAR 11 E D I D1T ALFREDVS KLOTZ VOL. I COMMENTARY I BELLI GALLIC I E D I TI O Q VA R T A LIPSIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI M C M LH MEMORIAE HENRICI MEVSEL B.G.TEVBKEBI ET ACADEMIAE LITTKBARVM AD OPVB SOCI ATIS I,lZ..iIK.294 - 6363/4S-2SS5M9 Pill NT ED IS GERMANY MPBIAE: TTPIB B.G.TEVBHEKI «Il/lS/H« - T3490 Knihovní s#edk;>;o sofická fakultě Masarykovy university v 6fo*4 Gtoíxmc % EX PRAEFATIONE EDITIONIS PRIMAE In Caesaris Belli Gallici eommentariis recensendis hi codices praesto sunt codices: A = codex Amstelodamensis 81 s. IX/X, olim Floria-censis, qui postea Petri Danielis et Iacobi Bongar -sii fuit. Q = codex Parisinus Lat. 5056 s. XII, olim Moysiacen-sis. B M S T V U ; codex Parisinus Lat. 5763 s. X, olim Ploriacensis. = codex Vaticanus Lat. 3864 s. X; olim Corbeiensis. = codex Laurentiamis 33 s. X, olim Ashburnhamen- sis. : codex musei Britannici Add. 10084 s. XI, olim Lovaniensis. • codex Parisinus Lat. 5764 s. XI, olim I. A.Thuani. i codex Vindobonensis 95 s. XII. codex Vaticanus Lat. 3324 s. XI, olim Fulvii Ur-sini. R = codex Riccardianus 541 s. XI/XII. Horům codicum lectiones ex priorům editorům thesau-ris, praesertim Henrici Meusel1), sumpsimus, nisi quod collatio codicis L debetur viro doctissimo T. Rice Holmes (Class. Quart. 5, 1911, 137—163). ac significavi littera co omnium codicum consensum. discedere autem eos in duas stirpes a (AQ, BMSL) et p (TU, UR) quarum utraque in 1) C. lulii Caesaris Belli Gallici libri VII A. Hirtii liber VIII re-eensuit apparatu instruxit Henricus Meusel 1894. Ill NOTAE Lips. = Lipsius Madv. — Madvig Man. — Manutius Meu. = H. Meusel; L.C. = Lexicon Caesaria-num 1887—1803; T.C.= Tabula con-iecturarum (ibid.); iS9tf=Jahresber.d. philol. Ver.; 1913= Caesaris commen-tarii de hello Galileo erkl. v. Kraner-Dit-tenberger, 17. Aufl. v.H.Meusel 1(1913); 1920 — id. II. III (1920) Mo. = Mommsen Mue. —H.J.Mueller Nap. = Napoleon III Nipp. — Nipperdey Oud. = Oudendorp Seal. — Sealiger Sehn. = C. E. Chr. Schnei der BSchn. = Rud. Schneider Steph. = Stephanus Vase. = Vascosanus Vielfi. = Vielhaber Wesenb. = Wesenberg ADDENDA Cum textus prelum exerceret, in manus meas pervenit Erani Suecani vol. 47 (1949), cuius p. 72—86 exstat Haraldi Hagendahi dlsputatio Innehäller Caesartexten i De hello Gallico främmande inslag. qua de interpolati one geographica eins operis agitur. post Barwickium nihil novi profert, itaque non habeo cur a mea sen-tentia decedam. 5, 29, 2 p. 117, 4 venluros. sese non eqs. legendum esse monuit M. Schuster amicus. XLVIII COMMENTARIORVM BELLI GALLICI LIBER PRIMVS 1. Gallia est omnis divisa in partes třes, quarum i unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ip-sorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. hi om- 2 nes lingua institutis legibus inter se differunt. Gallos a ab Aquitanis Garunna flumen, a Belgis Matrona et Se-quana dividit, horum omnium fortissimi sunt Belgae, 3 propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt minimeque ad eos mercatores saepe eommeant atque ea quae ad effeminandos animos per- lo tinent important proximique sunt Germanis qui trans Rhenura incolunt, quibuscum continenter bellum ge-runt. qua de causa Helvetii [| a septentriones Aid. II iuesLom./i is del. Lahmeyer [{ is'u&Spillmanneisw.cf.Meu. L. C. II250 ll 19 una ... adfieiebantur (27) del. Lange, cf. Barwick, 1942, 29 It30 CLXXXcu LXXX Hubo Jahrb. 147 (1893), 707; sed cf. C. St. p. 273; aliter J.Philipp apud E. Norden, Die germanische Urgeschichte in Tacitus' Germania 1920, 474; qui ... patebant del. Norden ibid, quibus verbis demptis mihi oratio languere videtur rent comparare, iumentorum et carrorum quam maximum numerům coemere, sementes quam maximas fa-cere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare. 5 ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxe- 2 runt, in tertium annum profectionem lege confirmant. ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. is ubi 3 legatione,m ad civitates suscepit, in eo itinere persua- 4 det Castico.Catamantaloedis filio Sequano, cuius pater jo regnuin in Sequanis multos annos obtinuerat et ab senátu populi Romani amicus appellatus erat, ut re-gnum in civitate sua oecuparet, quod pater ante habu-erat; itemque Dumnorigi Haeduo fratri Diviciaci, qui 5 eo tempore principátům in civitate obtinebat ac ]5 maxime plebi acceptus erat, ut idem conaretur persua-det eique filiam suam in matrimonium dat. perfacile (i factu esse illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae civitatis impérium obtenturus esset: non 7 esse dubium, quin totius Galliae plurimum Helvetii 20 possent; se suis copiis suoque exercitu illis regna con-ciliaturum confirraat. hac oratione adducti inter se 8 fidem et ius iurandum dant et regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant. 25 4. Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata. mori- 1 bus suis Orgetorigem ex vinculis causam dicere coege-runt; damnatum poenam sequi oportebat ut igni cre-maretur. die constituta causae dictionis Orgetorix ad 2 iudicium omnem suam familiam, ad hominum milia de- eo eem, undique coegit et omnes clientes obaeratosque suos, quorum magnum numerům habebat, eodem con-duxit; per eos ne causam dieeret se eripuit. cum civi- a tas ob earn rem incitata armis ius suum exequi conare- 7 ad eas res conficiendas et deligitur is del. Gm. \ ubi BC sibi quoniam . .. poterant Schn. [| 18 suo «/? sub L K ai se % sese rp@ | perfeeit A^gT; an est praes.? || 24renuntiatur ^CL renuntiantur M/J nuntiatur Lips. || a2 praeficit Mm. circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit et qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. ibi 4 A*J- fft-L* Ceutrones et Graioceli et Caturiges locis supeŕioribus fa'éLrZS 5 occupatis itinere exercitum prohibere conantur. com- 5 pluribus his proeliis pulsis ab Ocelo, quod est (oppidum) citerioris provinciae extrémům, in fines Vocon-tiorum ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavos 10 exercitum ducit. hi sunt extra provinciám trans Rho-danum primi. 11. Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum 1 suas copias traduxerant et in Haeduorum fines per-venerant eorumque agros populabantur. Haedui cum 2 15 se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarom mittunt rogatum auxilium:\ita se omni tempore 3 de populo Romano meritos esse, ut paene in conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi eorum in servi-tutem abduci, oppida expugnari non debuerint.-eodem 1 20 tempore [Haedui] Ambarri, necessarii et consanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem faciunt sese depopu-latis agris non facile ab oppidis vim hostium prohibere: item Allobroges qui trans Rhodanum vicos pos- 5 sessionesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt as et demonstrant sibi praeter agri solum nihil esse reli- , qui. quibus rebus adductus Caesar non exspectandum (> sibi statuit, dum omnibus fortunis sociorum consump-tis in Santonos Helvetii pervenirent. 12. Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et 1 30 Sequanorum in Rhodanum influit incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat iudicari non possit. id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant. ubi 2 per exploratores Caesar certior f actus «tt tres iam partes copiarum Helvetios id flumen iraduxisse quaj- Aj/ť A /- 1 circa rt II 3 his 71R. iis «U |i 4 gaioccli It G his jiR iis oc\J j add. RSchn. (cf. 1,38,1. 7, 68,1); ab (oppido) Ocelo Wallher (cf. 7, 13, 3) II 9 Segusiavos Nipp. sebusianos to \\ 15 iis a his 71R eis U II is eorum del. Branlius, cf. Lebrelon p. 16 \\ 20 del. Ciacc. 7 » I VI 9 Caesar Rhenum transit 3 tera ne ad eos Ambiorix receptům haberet. his constitu-tis rebus paulo supra eum locum quo ante exercitum 4 traduxerat, facere pontem instituit. nota atque instituta ratione magno militum studio paucis diebus opus effici- 5 tur. firmo in Treveris ad pontem praesidio relicto, ne- 5 quis ab his subito motus oriretur, reliquas copias equi- 6 tatumque tradueit. Ubii qui ante obsides dederant atque in deditionem venerant, purgandi sui causa ad eum le-gatos mittunt qui doceant neque ex sua civitate auxilia 7 in Treveros missa neque ab se fidem laesam; petunt at- 10 que orant ut sibi parcat, ne communi odio Germanorum innocentes pro nocentibus poenas pendant; si amplius 8 obsidum velit dari pollicentur. cognita Caesar causa re-perit ab Suebis auxilia missa esse, Ubiorum satisfaetio-nem accipit, aditus viasque in Suebos perquirit. is 1 10. Interim paucis post diebus fit ab Ubiis certior Suebos omnes in unum locum copias cogere atque iis nationibus, quae sub eorum sunt imperio, denuntiare,uti 2 auxilia peditatus equitatusque mittant. his cognitis rebus rem frumentariam providet, castris idoneum locum ao deligit; Ubiis imperat, ut peeora deducant suaque omnia ex agris in oppida conferant, sperans barbaros atque im-peritos homines inopia cibariorum adductos ad iniquam 3 pugnandi condicionem posse deduci; niandat, ut crebros exploratores in Suebos mittant quaeque apud eos geran- 25 4 tur cognoscant. illi imperata faciunt et paucis diebus intermissis referunt: Suebos omnes, posteaquam cer-tiores nuntii de exereitu Romanorum venerint, cum omnibus suis sociorumque copiis, quas coegissent, 1 ambiorix receptům ad eos {S ! rebus constitutis B\\Z paulurn « cf. 6,19,4 11 4 opus paucis diebus (J || 5 treviris (-bi- R) To Transrhe-nanis Oehler BphW. 1908,1262 sine probabilitate | praesidium ad pontem fl || e oreretur B1^ || 7 ubi SM ubihiTR ubi ii B1(?) U || 8 sui om. ji II 9 auxilia ex sua civitate xBMS || 10 treviros fi | ab ocq a n \\ 11 ut om. /? | parcat sibi fi |[ la vellet dare a | reppe-rit to I! 14 a VU J suebis U suevis celt, j ubiorum V ubi horum cett.\\ 15 accipit Dav. accepit <•« |l 17 suevos /? I unum in 8; cf. ad 3,16,2; coniunge omnes . . . copias | iis Man. his co II lasint^BM | uta || 23 adductos del. Mo. \ ad iniquam a. in aliquam $ || 25 et 27 suevos Jí 28 venerant. ML -runt T1 140 >lc vita moribusque Galhrum excursus VI12 penitus ad extremos fines se recepisse; silvam ibi esse 3 infimta magnitudine quae appellator Bacenis; hanc longe introrsus pertinere et pro nativo muro obiectam Cheruscos ab Sueborum Suebosque a Cheruscorum in-5 iuviis incursionibusque prohibere. ad eius silvae initium Suebos adventům Romanorum exspectare constituisse. 11. Quoniam ad nunc locum perventum est, non alie- 1 num esse videtur de Galliae Germauiaeque moribus et, quo differant hae nationes inter sese, proponere. in Gal- 2 10 lia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis partibusque, sed paene etiam in singulis domibus factiones sunt, earumque factionum sunt principes qui 3 summam auctoritatem eorum iudicio habere existiman-tur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium is rerum consiliorumque redeat. idque eius rei causa anti- 4 quitus institutům videtur, nequis ex plebe contra poten-tiorcm auxilii egeret. suos enim quisque opprimi et cir-cumveniri non patitur neque, aliter si faciat, ullam inter suos habet auctoritatem. haec eadem ratio est in summa 5 20 totius Galliae; namque omnes civitates in partes divisae sunt duas. 12. Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis l principes erant Haedui, alterius Sequani. hi cum per se 2 minus valerent, quod summa auctoritas antiquitus erat 25 in Haeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germa-nos atque Ariovistum sibi adiunxerant eosque ad se magnis iacturis pollicitationibusque perduxerant. proe- 3 Iiis vero compluribus factis secundis atque omni nobili-tate Haeduorum interfecta tantum potentia antecesserant, 1 sese L | esse ibi« |[ 2 appellatur o) appelletur Steph., cf. 2, 4,10 I hanc ß ac a. || 4 a Lß \ Sueborum Ciacc. suebis (-vis 71TJ) co I suevosque | Cheruscorum Ciacc. cheruscis cu | iniuriis incursionibusque del. Riemann Rev. de Phil, lá (1890), 70 servata lectione Suebis . .. Cherucis. sed tunc sine iusta ratione additur altera significalio Cheruscis ab Suebis aut Suebos a Cheruscis || 5 initium silvae H 7 infecta ß inperfecta et !! 9 clientelis veteribus ß; adi. vetus t« hello Gallico ttbique praecedit substantivum, item in belli civili praeter 1, 30, 4 et 2, 22, 1 || 10 ii ed. pr. hi cd II 11 aggregarant ß || 12 [se] uti videbant(ur) Poutsma, Mnem. N.S.25 (1897), 9 | dignitate/? d. Men. || 15 ii U hü MSV hi zLTR I qui om. ß || 17 dicebant MST1 || I8et priusdel, Meu. 1» tum ocQ cum n tarnen Paul \ erat tpß erant % || 20 haedui haberentur ß II 22 in aliquo ß || 24 nihil audet (aut et Al habet gum disciplinám efferri velint neque eos, qui discunt, litteris eonfisos minus memoriae studere, quod fere plerisque accidit ut praesidio litterarum diligentiam in 5 perdiscendo ac memoriam remittant. inprimis hoc voltint persuadere non interire animas, sed ab aliis post mortem ia transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari Ci putant metu mortis negleeto. multa praeterea de sideri-bus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magni-tudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. is 1 15. Alterum genus est equitum. hi cum est usus atque aliquod bellum incidit — quod ante Caesaris adventům fere quotannis accidere solebat, uti aut ipsi iniurias in-ťerrent aut inlatas propulsarent —, omnes in bello ver- 2 santur, atque eorum ut quisque est genere copiisque w amplissimus, ita plurimos circum se ambactos clicntes-que habet, hanc unam gratiam potentiamque noverunt. 1 16. Natio est omnis Gallorum admodum dedita religio- 2 nibus, atque ob eam causam, qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliis perieulisque versantur, aut 25 pro victimis homines immolant aut se immolaturos vo-vent, administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur, 3 quod pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorum immortalium numen .placari arbitrantur, publiceque eiusdem generis habent instituta sacrificia. so 4 alii immani magnitudine simulacra habent, quorum con-texta viminibus membra vivis hominibus complent; quibus suecensis circumventi flamma exanimantur ho- 1 vicenos ß -XX- bus rectaque fluminis Danuvii regione pertinet ad fines 10 Dacorum et Anartium. hinc se flectit sinistrorsus diver- 3 sis a flumine regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinem attingit. neque quisquam est huius 4 Germaniae, qui se [aut audisse] aut adisse ad initium eius silvae dicat, cum dierum iter lx processerit, aut quo is ex loco oriatur acceperit. multaque in ea genera ferarum 5 nasci constat, quae reliquis in locis visa non sint, ex quibus quae maxime differant a ceteris et memoriae prodenda videantur, haec sunt. 26. Est bos cervi figura cuius a media fronte inter 1 20 aures unum cornu existit excelsius magisque derectum his quae nobis nota sunt, cornibus; ab eius summo sicut 2 palmae ramique late diffunduntur. eadem est feminae 3 marisque natura, eadem forma magnitudoque cornuum. 27. Sunt item, quae appellantur alces. harum est con- 1 25 similis capris figura et varietas pellium, sed magnitu- dine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque habent. neque quietis causa pro- 2 cumbunt, neque siquo adflictae casu conciderunt, erigere se ac sublevare possunt. his sunt arbores pro cubilibus; 3 30 ad eas se adplicant atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. quarum ex vestigiis cum est animad- 4 versum a venatoribus quo se recipere consuerint, omnes 2 usum p i| 5 Huius ... (150,17) poculis utuntur del. Men. \ hereyniae (vel -cin-) a hireaniae ft \ supra i. 6, 24, 2 || 8 rauracorum j? tauriacorum « [| 9 Danuvii Qlueck daiiubii co |! 11 ab a || 12 nee ft |[ 13 del. $ | ad om. Aim. || 14 eius ex huius ft \\ 15 multa ed. pr. |] 17 memoria/S || 21 iis Vase. I eius 10 eo Men. jf" 22 rami quam 0 j diffundunt fi || 23 statura Paul || 24 altes « || 25 sed a et V om. Tq || 27 artidisque AQ1BM1 f| 29 sese a j ae ft aut ot quod probat E.Holmes \127 de uris. Caesar partem, pmxlis rescindit eo loco aut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur. 5 hue cum se consuetudine reclinaverunt, infirmas arbores pondere adfligunt atque una ipsae concidunt. 1 28. Tertium est genus eorum qui uri appellantur. hi & sunt magnitudine paulo infra elephantos, specie et colore 2 et figura tauri. magna vis est eorum et magna velocitas; neque homini neque ferae, quam conspexerunt, parcunt. 3 hos studiose foveis captos interficiunt. hoe se labore durant aduleseentes atque hoc genere venationis exer-10 cent, et qui plurimos ex his interfecerunt, relatis in publicum cornibus quae sint testimonio, magnam ferunt 4 laudem. sed adsuescere ad homines et mansuefieri ne párii vuli quidemexceptipossunt. amplitudo cornuumet figura et species multum a nostrorum bourn cornibus differt. i!> 6 haec studiose conquisita ab labris argento eireumcludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur.] 1 29. Caesar postquam per Ubios exploratores eomperit Suebos se in silvas recepisse, inopiam frumenti veritus, quod ut supra demonstravimus minime omnes Germani 20 agri culturae student, constituit non progredi longius; 2 sed, ne omnino metum reditus sui barbaris tolleret, atque ut eorum auxilia tardaret, reducto exercitu partem 3 ultimam pontis quae ripas Ubiorum contingebat, in longitudinem pedum ducentorum rescindit atque in ex- 25 trémo ponte turrim tabulátorům quattuor constituit praesidiumque cohortium duodecim pontis tuendi causa ponit magnisque eum locum munitionibus firmat. ei loco praesidioque Gaium Volcacium Tulium adulescentem 4 praefecit. ipse, cum maturescere frumenta inciperent, 30 ad helium Ambiorigis profectus per Arduennam silvam [quae est totius Galliae maxima atque ab ripis Rheni 1 a /5II 7 vis est (est vis U) eorum ft vis eorum est (est om. L) a || Oct neque homini 0 jconspexerint Qcj3 -rit Sil 1:1 mansueti fieri

magno accidit casu, ut in ipsum incautum etiam atque imparatum incideret, is priusque eius adventus ab hominibus videretur, quam fama ac nuntius adferretur, sic magnae fuit fortunae omni militari instrumento quod circum se habebat erepto, raedis equisque comprehensis ipsum effugere mortem, sed hoc factum est quod aedificio circumdato silva — ut 3 20 sunt fere domicilia Gallorum, qui vitandi aestus causa plerumque silvarum ac fluminum petunt propinqui-tates — comites familiaresque eius angusto in loco paulisper equitum nostrorum vim sustinuerunt. his 4 pugnantibus ilium in equum quidam ex suis intulit, 25 fugientem silvae texerunt. sic et ad subeundum pericu-lum et ad vitandum multum fortuna valuit. 31. Ambiorix copias suas iudicione non conduxerit i quod proelio dimicandum non existimaret, an tempore öxelusus et repentino equitum adventu prohibitus, cum 30 reliquum exercitum subsequi crederet dubium est. sed 2 certe dimissis per agros nuntiis sibi quemque consulere iussit. quorum pars in Arduennam silvam, pars in con-tinentes paludes profugit. qui proximi Oceano fuerunt, 3 i et milibus/S || 3 quinquaginta Oros. || 3 municiumy? J Basilum Jungermann basilium a> item v.8\\s possitL -et cett. || 13 add.Schn. (sicut) Ber. \\ 15 adventus eius n | hominibus rp omnibus %ß [| lBnuntiusadventus^f || lohocquoque* || sodomiciliaaaedificia/? [j 21 atque tp || 24 impulit ß || 26 multum oc tumultům ß || 28existi-maret g -rit (-averit R -avit L) a> |J 29 equita.tus ß || 33 qui hinc ß 150 151