tuur is voor hem een gewichtige
zaak, zoals blijkt uit de `Inleiding'
tot Kaas (1933): `In kunst mag
niet geprobeerd worden. [...] Men
kan probeeren een brood te bakken,
maar men probeert geen
schepping. Men probeert ook niet
te baren.' Als een privégrapje onverhoeds
opduikt in het literaire
domein, komen de ernstige en de
relativerende kant van Elsschot
met elkaar in botsing. Zullen de
Nederlandse letterheren hem nog
wel au sérieux nemen?
Jezelf relativeren of de schijn ophouden?
Ook wanneer Elsschot
zichzelf portretteert in zijn romans
is dat de vraag. Ten tijde van
Tsjip (1934) boekt hij onder zijn
eigen naam Alfons De Ridder
enig succes als zelfstandig reclameagent.
Het commerciële instinct
zat in de familie: vader
Christ De Ridder kon met de opbrengst
van zijn bakkerij aan de
De Keyserlei al vroeg gaan rentenieren
op het Zuid. In Elsschots
roman klinkt dat allemaal heel
anders. Zijn alter ego Frans Laarmans
omschrijft zijn vader als
`eenvoudige bakker' en is zelf
geen zakenman, maar kantoorklerk.
Elsschots eigen jaren als
chef-correspondent bij de Schiedamse
scheepsbouwer Werf Gusto
liggen dan al lang achter hem,
maar in zijn fictionele zelfportret
maakt hij zichzelf kleiner dan hij
is.
Die literaire keuze komt soms in
conflict met de autobiografische
stof die hij verwerkt. Zelf heeft
Elsschot een vakantieverblijf in
Sint-Idesbald, maar voor iemand
als Laarmans is dat tijdens de jaren
dertig nogal onwaarschijnlijk.
Wanneer zijn romanfiguur
aankondigt dat oudste dochter
Adele aan zee zal trouwen tijdens
de paasvakantie, laat Elsschot
hem dan ook snel toevoegen:
`Mijn verlof is op de fabriek al geregistreerd.'
Als om duidelijk te
maken dat Laarmans wel degelijk
een kleine man is die niet zomaar
met vakantie gaat wanneer hij dat
wil. Ook de `Opdrachť waarmee
de roman opent, vertoont een
dergelijke spanning. De ik-figuur
die daarin spreekt, ligt dichter bij
de zakenman-schrijver Elsschot,
maar vindt ook dat hij zijn plicht
binnen het gezin moet vervullen
`als een doodgewoon mannetje
dat ik tenslotte ben'.
Doodgewone mannetjes komen
meer voor in de Vlaamse literatuur
van het interbellum, bijvoorbeeld
bij Maurice Roelants en Gerard
Walschap. Ook hun personages
zitten geregeld klem `tusschen
droom en daaď, tussen
revolteren en berusten. De literatuurhistoricus
Jean Weisgerber
heeft dat fenomeen verklaard
vanuit de onvoltooide ontvoogding
van de Vlaamse burger, die
zich rond 1930 nog een parvenu
gevoeld zou hebben. Sociaal en financieel
heeft hij zijn achterstand
ingehaald, maar hij blijft
kampen met minderwaardig-
heidsgevoelens.
De Elsschotlezer denkt waarschijnlijk
niet meteen aan zo'n
historische interpretatie. Velen
zullen zich gewoon makkelijker
identificeren met een underdog
als Laarmans dan met zijn schepper,
ook nu nog. We zullen dezer
dagen vaak horen dat het werk
van Elsschot `universeeľ en `van
alle tijden' is. Ook in Antwerpen
lijkt veel hetzelfde gebleven.
Waar ooit de `City Bar' was, verkoopt
nu `Foodmaker' zijn sandwiches.
Maar Antwerpen is natuurlijk
wél veranderd sinds 1937,
en zeker sinds 1913, toen Elsschot
debuteerde met Villa des roses.
The past is a foreign country, en
Elsschots romans zijn een reisverslag
daarover. In Elsschotland
is jazz moderne ketelmuziek, ligt
de Frans-Duitse oorlog van 1870
nog vers in het geheugen van
Laarmans' schoonvader, en worden
er treinkaartjes derde klasse
verkocht. In Elsschotland vermomt
de zakenman zich als klerk.
Elsschot omringd door zijn familie, 1954.  Erven Elsschot
CYRIEL VAN TILBORGH
1 Lijmen/Het been
Lijmen/Het been staat hoog op menig voorkeurslijstje.
Het is het boek waarin de zakenman Alfons De
Ridder zijn Boormaniaanse reflecties met verve ten
tonele voert. In de laatste zin van het hoofdstuk
`Business' bijvoorbeeld: `Wees beleefd tegen je klanten,
want het zijn je vijanden, vergeet het niet. Zij
laten slechts los wat je ze ontwringt en behouden alles waar je
niet voor opkomt met je leven.' De Nederlandse schrijver en
journalist Jan Blokker schreef onlangs: `Zelf zal ik het vlak na de
Tweede Wereldoorlog hebben gelezen ­ maar toen ook meteen
nog eens, en nog eens, en nog eens. Toen de oudste van onze kinderen
veertien of vijftien was geworden, nam hij het uit mijn kast
en mee naar zijn kamer. De eerste avond bleef het stil. De tweede
avond hoorde ik hem ineens hard en onbedaarlijk lachen. Toen
wist ik dat hij op bladzij 219 was aangekomen. Daar had ik lang
geleden ook zelf geschaterd.'
2 Villa des roses
In januari 1913 bracht het literaire tijdschrift Groot
Nederland twee voorpublicaties: Louis Couperus' Herakles
en Villa des roses, de debuutroman van de 31jarige
Willem Elsschot. De lezers zullen raar opgekeken
hebben. Wat een stijlcontrast! Herakles is barok,
volgestouwd met details. De taal van Villa des roses daarentegen
is gefilterd tot alleen die elementen overbleven die bijdragen aan
de kracht van het verhaal. Jan Greshoff, later Elsschots vriend,
schreef: `Zelden trof een Nederlandsch boek mij zoo direct en zo
diep, omdat het anders was dan alle andere Nederlandsche boeken,
welke ik gelezen had.'
3 Kaas
Kaas is dé bestseller uit Elsschots oeuvre. Vorige
week verscheen de Braziliaanse uitgave en straks
komt er een Turkse versie. In 2002 haalde Cheese de
cover van de New York Times. Elsschot zelf zei over
Kaas: `Ik vind dit boek ­ een roman kan het niet genoemd
worden ­ mijn meeste geslaagde [...] Het is
meer nog dan de andere boeken, een brok uit mijn leven, de uitdrukking
van mijn walg tegenover publiciteit en handel. Omdat
publiciteit een te abstract onderwerp was om over te schrijven
heb ik kaas genomen. Het heeft vorm, kleur, het ruikt en het
stinkt soms. Ik had ook vis kunnen nemen.'
4 Het dwaallicht
`Ik herlas na jaren Het dwaallicht, met grote bewondering.
En alle diepzinnigheid die ik er zelf ooit over
heb geschreven, bleef onzichtbaar: de tekst staat alleen,
autonoom, autoritair zelfs, recht overeind.' Dat
schreef de criticus Kees Fens in april 2004 in De
Volkskrant. Op de banner van `600 meter Elsschoť die het Mechelseplein
veertien dagen lang zal omvormen tot een Willem
Elsschotplein (zie bladzijde 9), zal de integrale tekst van Het
dwaallicht te lezen zijn. Een mooier eerbetoon is nauwelijks
denkbaar.
5 Een ontgoocheling
`De Keizer was sigarenfabrikant. Veel geld verdiende
hij niet want hij werkte slechts met enkele mensen,
had te weinig kapitaal en maakte geen reclame zodat
hij niet vooruit kwam in de wereld.' De eerste twee
zinnen uit Een ontgoocheling komen steevast voor in
de lijst van mooiste openingen in de Nederlandstalige
literatuur. Maar ook de laatste zin is een pareltje: `En toen
Kareltje haar aankeek, omdat zij zo raar praatte, zag hij dat zij
met neergetrokken mondhoeken wenend de soep proefde.' In het
Antwerpse AMVC Letterenhuis is het handschrift van Een ontgoocheling
te zien, waaruit blijkt dat Elsschot als geen ander het
overbodige schrapte. Simon Carmiggelt noemde het boek `een
zuiver staaltje van de hele Elsschoť.
5 keer Elsschot
L5LETTERENDE STANDAARD
VRIJDAG 11 MEI 2007
1882: Alfons De Ridder wordt
op 7 mei geboren in Antwerpen.
1901: Ontmoet Fine Scheurwegen.
Geboorte van hun eerste
zoon.
1908: Huwt met Fine.
1913: Villa des roses verschijnt,
onder de naam Willem Elsschot.
1924: Lijmen verschijnt. Elsschot
staakt voorlopig zijn literaire
activiteiten.
1931: Begint reclamebureau.
1933: Jan Greshoff stimuleert
hem ertoe weer te gaan schrijven.
Kaas is het gevolg.
1946: Het dwaallicht ver-
schijnt.
1949: Stopt definitief met
schrijven.
1951: Wordt als eerste Vlaming
bekroond met de Nederlandse
Constantijn Huygensprijs voor
zijn hele oeuvre.
1960: Willem Elsschot overlijdt
op 31 mei. Daags erna sterft zijn
vrouw. Postuum krijgt hij de
Staatsprijs voor literatuur.
Bio