boekverbranding van de gierigaard.
Je hoeft niet eens lucifers te kopen.
De literaire kanonnier is een van
God verlaten grootinquisiteur. In
de hel zal hij branden, op een mutsaard
van zijn eigen dorre geschriften,
methodisch en geestdriftig gestookt
door de dichters die hij veroordeelde
tot de vergetelheid.
Zo, dat moest er even uit, nu terug
naar de man die het niet wist.
I
K was 22, ik had mijn diploma
op zak, ik zou
mijn leven wijden aan de
ruimtelijke ordening, maar eerst
ging ik met vakantie naar Utrecht,
de stad waar ik ooit leerde spreken.
Na meer dan vijftien jaar kwam ik er
mijn kinderparadijs zoeken, dat niet
bestond, nooit had bestaan, nooit
kon bestaan. Dat alles wist ik en
toch was ik er rotsvast van overtuigd
dat ik het zou vinden, bijna bevoelden
mijn vingers de poort.
In een winkel achter de Dom vond
ik het boek dat ik al jaren moest ontberen:
,,de uitvreter / titaantjes /
dichtertje / mene tekeľ' vermeldde
het omslag en ook ,,nescio'' en
,,nimmer dralenď', alles zonder
hoofdletters, volgens de wetten van
de nieuwe tijd. Ik las die avond en
die nacht, ik herlas de volgende dagen
en jaren. In die honderdvijftig
bladzijden betrad ik een paradijs dat
het mijne, het gedroomde, ver achter
zich liet, ook al had Nescio niets
met Utrecht te maken. Deze vlakke
tuin van Eden was pas recht onmogelijk.
Nescio was de man die over
de Ringdijk en `t Buiten-IJ en Durgerdam
en de vierkante toren van
Ransdorp kon schrijven alsof het de
Himalaya was of de Grand Canyon
of Venetië of de kathedraal van
Chartres. Die laatste staat ook in
een vlakte. Nescio schreef zijn beknopte
meesterwerken lang voor
mijn geboorte. Automobielen zag je
toen nog zoo niet. Ik ben opgegroeid
met een versnellingspook op
mijn boterham. Titaantjes werd
voltooid bij het begin van de Eerste
Wereldoorlog, die gelukkig aan Nederland
voorbij zou gaan. De uitvreter
nog eerder. Ik ben geboren na de
Tweede Wereldoorlog. Onder
Dichtertje staat1917, het jaar van de
slachting in Verdun. En, mijn God,
het is geen spatje verouderd.
Het grote gevaar van de Nederlandse
taal, haar echte sterkte, bijgevolg
ook haar fatale zwakte, ik bedoel
een overmaat van verkleinwoorden,
werd door Nescio omhelsd.
Hij gebruikt vrijwel uitsluitend verkleinwoorden.
Ik neem een willekeurige
bladzijde: krantje, artikeltje,
sneetje, vrouwtjes, diertjes, pot-
I
K moest in Amsterdam
naar de Sarphatistraat.
Bij de Munttoren was ik
al verdwaald. Zou ik langs de Amstel
lopen? Misschien de Vijzelstraat
inslaan? Ik vroeg de weg. Een
blonde schone verstrekte me met
een brede glimlach het antwoord:
,,Behalve den man,'' zei ze met een
hoorbare buigings-n, ,,die de Sarphatistraat
de mooiste plek van Europa
vond, heb ik nooit een wonderlijker
kerel gekend dan den uitvreter.''
Weer die buigings-n. ,,Studeert
u literatuur?'' vroeg ik
verbouwereerd, maar ze zweeg en
liep door. Intussen wist ik nog altijd
niet hoe ik in die vervloekte straat
kon komen. Dus vroeg ik het nog
eens, deze keer aan een wat oudere
heer. ,,Behalve de man,'' begon die,
en ik liet hem geduldig uitspreken.
Mijn beleefdheid werd beloond,
want hij wees me de weg, ik moest
gewoon het water volgen. Zo gewoon
was het toch ook weer niet, ik
ben nog twee keer verdwaald en
twee keer werd me het beroemde citaat
van Nescio opgedist. Vervuld
van optimistische ideeën over het literatuuronderwijs
in de Nederlandse
scholen raakte ik ter bestemming.
Toen ik na gedane taken terug naar
het centrum liep, heb ik het nog aan
drie mensen gevraagd, voor de
sport. Maar de betovering was verbroken.
Ze wezen me de weg in het
gangbare Amsterdengels: ,,Nou,
dat is on wolking distuns, maar u
laup wel heilemaal fukkeerd.''
Dertien jaar was ik, geloof ik, toen
ik bij toeval een boek in handen
kreeg dat heette: Honderd schrijvers
van deze eeuw. Uren, dagen zat ik
erin te bladeren, ik kon er maar niet
genoeg van krijgen. Het meest ging
mijn hart uit naar een zekere Nescio,
een man dus die zichzelf ,,ik
weet het nieť' noemde. Ik bestudeerde
zijn wat ouwelijke koppie en
de foto van zijn handschrift: ,,Ik zit
op den berg en kijk in het dal der
plichten. Dat is dor...''
Mijn leraren Nederlands negeerden
Nescio, erger, ze hadden de naam
nooit gehoord, en in de boekhandels,
waar ik uren lezend doorbracht
zonder iets te kopen want
mijn zakgeld was bij het begin van
de week altijd op, vond ik geen
spoor. Sindsdien ben ik er rotsvast
van overtuigd dat literaire canons
schadelijk zijn voor de volksgezondheid.
Elke literaire canon wil
de prachtigste boeken verstoppen,
verdonkeremanen, wegmoffelen,
in de duisternissen werpen, verbannen
naar oorden van nooddruft.
Wie literaire canons bemint, haat literatuur.
De literaire canon is de
je. Iedere andere schrijver zou kapseizen
onder de korrelsneeuw van
de diminutiefjes, niet Nescio. De
structuur van zijn verhalen is diminutief.
Zijn stijl is zo harmonisch
congruent met het kleinschalige
Hollandse landschap dat beide, letter
en polder, een onvermoede eigenschap
verwerven. Ze winnen
iets wat ze niet in zich hebben, ze
groeien boven zichzelf uit. Landje
en dichtertje worden groots.
Soms vergroot Nescio de zeer zeldzame
bulten die boven het maaiveld
uitsteken: ,,Jaren had Bavink met
tusschenpoozen gewerkt aan zijn
gezicht op Rhenen, aan de rivier,
den berg, den Cuneratoren, de
bloeiende appelboomen, de roode
daken van `t stadje, de kastanjes met
hun witte en roode bloemen en de
bruine beuken tusschen de huizen
in de hoogte, en `t molentje ergens
op den berg.'' Stadje, molentje, appelbomen
en daken blaken van burgermanstevredenheid.
Maar dan, in
dit vlakke land, twee keer het
woord berg en één keer het woord
hoogte. Is Hollandse Hoogte niet
de ironische naam van een rebels,
maar voor het overige hoogst serieus
fotopersbureau? De Grebbeberg
bij Rhenen is meer terreinplooi
dan berg, maar wel op twee punten
zéér on-Nederlands. Eén. Het verkeersbord
dat een helling van 7 procent
aangeeft. Twee. Het militair
ereveld met de smetteloos witte
toen ik in de rui was van mijn puberteit.
Het onbestemde verlangen
stroomde nog dagelijks door mijn
magere lijf, van hersens naar voeten.
In Dichtertje laat Nescio de lieve,
jonge, natuurlijke vrouwtjes, die
veel van hun wettigen man houden
plots een vreemd heimwee krijgen
naar een land dat ze kennen hoewel
ze er nooit geweest zijn:
,,C'est l, c'est l qu'il faut tre. L?
Waar? `k Ben mal.'' Het heeft nog
een jaar of tien geduurd eer ik de
laatste resten van mijn apenvel had
afgestroopt en meer dan eens heb ik
gejankt van de pijn. Ik ben allang
niet meer mager, maar nooit heb ik
mezelf ertoe kunnen dwingen het
verlangen naar de verte mal te vinden.
Dat dacht ik toen ik in Rhenen
naast de Rijn stond. Langs de oever
wandelde een zwartharige schone
met een speelse hond. Nu een boot
en wegvaren, samen met haar, weg,
l. Op de hoge brug sleepten de auto's
zich voort naar de avondspits.
Naast me stond een container van
de firma Schuilenburg zand-grint.
Ik heb geen verstand van boten.
grafstenen. Soldatenkerkhoven horen
nu eenmaal thuis in NoordFrankrijk,
van Verdun tot Normandië,
en in België, van Ieper tot Hen-
ri-Chapelle.
Rhenen houdt het midden tussen
een klein Duits kuuroord, het ligt
dan ook aan de Rijn, en een villawijk
in het Gooi. Toen ik er onlangs
door de hoofdstraat liep, dacht ik,
die monumentale Cuneratoren, zo
incongruent in deze gezapige
plaats, ik wist niet dat ze hem half de
grond in hadden geheid. Of is hij in
de loop der eeuwen verzakt? Op die
toren heeft Nescio gestaan: ,,En de
verten gezien, en mijn hart had naar
de verte getrokken en naar de roode
lucht in `t Westen. Doch al had ik
van den toren kunnen vliegen naar
de verten, dan zou ik slechts gevonden
hebben, dat de verte het nabije
was geworden en opnieuw zou mijn
hart naar de verte getrokken heb-
ben.''
Nescio voerde voor mij het woord
[ AUTOBIOGRAFIE ] GEERT VAN ISTENDAEL IN DE BAN VAN DE MAN DIE HET NIET WIST
NESCIO
Op zijn tweeëntwintigste ging Geert van Istendael op zoek
naar zijn kinderparadijs: Utrecht, de stad waar hij leerde
spreken. Het paradijselijke oord uit zijn herinneringen
vond hij niet terug, maar hij ontdekte wel de wereld van
Nescio, de Amsterdamse schrijver met een onverzadigbaar
verlangen naar de verte en `de roode lucht in 't Westen'.
GEERT VAN ISTENDAEL
De structuur van
Nescio's verhalen
is diminutief
 Dirk Huyghe
DSLETTEREN 21D O N D E R D A G 1 A P R I L 2 0 0 4
Het Groot Beschrijf: Frank
Albers in gesprek met Geert
van Istendael en Adriaan van
Dis, 16.15 u, Koninklijk Con-
servatorium.