was een discussie die ongetwijfeld
werd uitgelokt door de toen
op gang gekomen staatshervorming.
Boon was het antwoord
diep in de geschiedenis gaan zoeken
in zijn postuum verschenen
Het geuzenboek (1979), Walter van
den Broeck, in zekere zin Paul de
Wispelaere, maar ook Leo Pleysier
en Monika van Paemel exploreerden
het thema verder in tal
van familieromans.
Moeder Vlaanderen
Dat uitgerekend Claus zich over
de oorlog zou buigen, beloofde
weinig goeds. Hij was al een monument
als artistieke zevenkamper,
terwijl zijn naam ook resoneerde
bij het grote publiek, al
was dat vooral vanwege zijn relatie
met de actrice Sylvia Kristel
uit de Emmanuelle-seksfilms.
Maar deze `halve Hollander' met
zijn vaak blasfemisch geachte
boeken en uitspraken stond niet
te boek als een trouwe zoon van
Moeder Vlaanderen en haar tradities.
De toonaangevende, behoudende
kritiek lustte Claus
niet en verwachtte dus weinig
goeds van wat hij over de flamingantische
collaboratie te vertellen
kon hebben.
Die nieuwsgierigheid had ook
een averechts effect. De aandacht
van interviewers en critici richtte
zich vrij eenzijdig op die `realistische'
bovenlaag van de roman,
`het behang' ervan, zoals Claus
zou zeggen. Waarna een comedy
of errors kon beginnen. De progressieve
recensenten wierpen
Claus vermanend voor de voeten
dat hij te mild was voor de collaboratie.
De conservatieve toonden
zich blij verrast dat het geen
afrekening was geworden. Claus
zelf kon niet vaak genoeg herhalen
dat ze daarmee de essentie
van het boek misten.
Claus gebruikt Het verdriet van
België inderdaad niet als een vehikel
voor privémeningen en nog
minder om brevetten van goed en
kwaad uit te delen. Al vertelt de
roman de lotgevallen van de kleine
Louis Seynaeve van kort voor
tot kort na de oorlog, de oorlog
zelf is in de tekst meestal alleen in
de achtergrond te horen, vaak letterlijk,
omdat erover wordt gesproken.
Want er wordt wat afgekletst
in de roman, zij het meestal
in gemeenplaatsen.
De roman toont van binnenuit,
ongetwijfeld vanuit Claus' eigen
ervaring, hoe de kleine burgerij
van een provinciestad (Kortrijk,
in de roman `Walle' genoemd)
zich vatbaar toont voor totalitaire
ideeën. Dat doet ze niet doordat
ze daar hard over nadenkt, maar
omdat ze zich onder de invloed
van een conservatief katholicisme
en flamingantisme met woorden
laat bezwijmelen. Ze heeft
een hang naar idealisme, zuiverheid,
absolute waarheden en een
vaste identiteit. Die idealen zijn
misschien wel helder, maar ook
geheel onmenselijk, omdat ze
niet stroken met de menselijke
natuur.
Dat spanningsveld kan alleen
met dubbelheid, leugen en uiterlijke
schijn in stand worden gehouden,
met het toujours sourire,
le coeur douloureux, dat Louis uit
de operette Het land van de glimlach
heeft onthouden. Maar het
conflict tussen ideaal en realiteit
kan in extreme situaties zoals een
oorlog ook letterlijk onmenselijk
worden, wanneer het idealisme
de werkelijkheid desnoods met
de matrak of met gaskamers in de
pas probeert te dwingen.
Dat opzet toont zich ook in de
structuur van de roman. Het eerste
deel ervan, dat, zoals later
blijkt, is geschreven door de jonge
Louis, is een nog min of meer
rechtlijnig verhaal, met 27 keurig
genummerde en getitelde hoofdstukken.
Het veel langere tweede
deel is verbrokkeld, grillig en associërend,
met bijna tweehonderd,
enkel door een witregel gescheiden
fragmenten. Pas daarin
krijgt het dagelijkse leven zijn
volle glans.
In zijn deconstructie van de idealistische
zuiverheidpretenties
toont Claus ook de artistieke consequenties
daarvan: hoe het conservatieve
en katholieke Vlaanderen
daarmee de boot van het modernisme
miste. Instinctief heeft
ook de tiener Louis dat begrepen,
wanneer hij aan de verstikking
van zijn milieu ontsnapt door het
enige wat hij daar heeft geleerd,
de leugen, tot een voordeel om te
buigen. Hij sublimeert de leugen
tot de verbeelding, tot literatuur.
De bravoure waarmee Claus dat
beschrijft, maakt Het verdriet
van België tot het meesterwerk
dat het is.
`Claus gebruikt zijn
roman niet om brevetten
van goed en kwaad
uit te delen'
L7LETTERENDE STANDAARD
VRIJDAG 14 MAART 2008
`Het verdriet van België' in kaart gebracht.  Hugo Claus
Toen Het verdriet van België
in 1986 in een Franse vertaling
verscheen, mocht Hugo
Claus met Le chagrin des
belges zijn opwachting maken
in het sacrosancte van de
Franse literatuurjournalistiek,
het tv-programma Apostrophes
van Bernard Pivot.
Toen Pivot hem complimenteerde
met de `uitstekende'
vertaling, vroeg Claus hem
hoe hij dat kon weten, aangezien
hij de Nederlandse versie
niet kende.
De taal van Het verdriet is allerminst
een gepolijst Standaardnederlands.
Claus had
een taal nodig die zich niet te
fel onderscheidde van het
volkse Nederlands dat hij zijn
personages in de vele dialogen
in de mond legde. Dat
was romantechnisch noodzakelijk,
onder meer omdat de
verteller niet de `echte' werkelijkheid
beschrijft, maar
wel weergeeft hoe hij die realiteit
percipieert en dus letterlijk
in taal omzet.
Het verdriet is dan ook geschreven
in een kunsttaal
met een eigen idioom, dat
Van Dale tot het Zuid-Nederlands
zou rekenen. Claus beperkte
zich daarbij niet tot
losse woorden of uitdrukkingen,
maar construeerde zijn
kunsttaal rond de klank en
het ritme van de taal die
wordt gesproken in het Kortrijkse,
de belangrijkste plaats
van handeling in de roman.
De roman doet trouwens heel
wat uitspraken over taal, onder
meer om thematische redenen,
vooral in zijn verwijzingen
naar de Belgische taalkwestie,
bijvoorbeeld wanneer
de kleine Louis het van
zijn grootvader niet mag hebben
over `punaises', maar
`duimspijkers' moet zeggen.
Dit taalgebruik maakt Het
verdriet van België eigenlijk
onvertaalbaar. (mr)
(2)
De taal