Najważniejsze cechy polskich zespołów gwarowych

Przygotowanie do egzaminu: oprócz opracowań (zob. literatura w IS) można skorzystać także z
przewodnika multimedialnego „Gwary polskie“, opracowanego przez Zakład Historii Języka Polskiego i
Dialektologii Uniwersytetu Warszawskiego i Towarzystwo Kultury Języka:
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl


1. Gwary małopolskie
  * mazurzą z wyjątkiem części wschodniej (okolice Rzeszowa, Przemyśla)
  * wygłos udźwięczniają
  * końcowe –ch zmienia się w –k, na Spiszu na –f
  * wschodnią część cechuje czasownikowa końcówka 1. os. lm. –wa
  * na Podhalu występuje zjawisko zwane „archaizmem podhalańskim”, po spółgłoskach dziąsłowych š,
č, ž, dž wymawia się -i- , [čisty]
  * na Podhalu akcent inicjalny


2. Gwary śląskie
  * duża część mazurzy, południowa część (Śląsk Cieszyński, okolice Raciborza) nie mazurzy
  * w okolicach Jabłonkowa występuje zjawisko zwane „jabłonkowaniem”, szeregi ś, ź, ć, dź i š, č,
ž, dž dają tu szereg pośredni
  * wygłos udźwięczniają
  * na części terenu zupełny zanik samogłosek nosowych, na części zaś zmiana nosowego e na nosowe a
  * formy 1. os. lp. czasu przeszłego są kontynuacją form aorystu (byłech, robiłech)
  * na części Śląska Cieszyńskiego akcent inicjalny


3. Gwary mazowieckie
  * mazurzą

  * wygłos ubezdźwięczniają

  * typowa wymowa miękkich spółgłosek wargowych z wyodrębnionym elementem palatalnym
  * mieszanie grup ke, ge, k’e, g’e


4. Gwary wielkopolskie
  * nie mazurzą z wyjątkiem okolic miast Rawicz i Wieleń
  * w okolicach Malborka występuje zjawisko zwane „jabłonkowaniem”

  * wygłos udźwięczniają

  * częsta dyftongizacja samogłosek

  * czasownikowa końcówka 1. os. lm. –ma

  * w C. lp. rodzaju męskiego u miękkich paradygmatów końcówka –ewi zamiast –owi (królewi, koniewi)
  * grupy  k’e, g’e zlewają się z grupami ke, ge


5. Gwary kaszubskie
  * szereg archaicznych zjawisk
  * doszło do połączenia spółgłosek środkowojęzykowych ś, ź, ć, dź z zębowymi s, z, c, dz (sano,
cicho, dzecko, zelony)
  * powstały nowe spółgłoski ć, dź z miękkich k’, g’:  taki, kij, długie –[taći, ćij, dludźe]
  * samogłoski i, y zlewają się w samogłoskę średnią środkową [ə], wypić - [vəpəć]
  * częsta dyftongizacja samogłosek
  * w niektórych wsiach frykatywne ř
  * spółgłoski ł, l przechodzą w l’
  * grupy telt przechodzą w tolt: mleć – mloć, plewy – plowy, grupy tort przechodzą w trat: mróz –
marz, krowa – karw (częściowo ślady dawnego stanu przez przeprowadzeniem metatezy)
  * południowe gwary mają akcent inicjalny