Rozwój polskiej koniugacji – przegląd najważniejszych zmian 1. Epoka przedpiśmienna - w epoce przedpiśmiennej przebiegały wyjątkowo głębokie zmiany w zakresie koniugacji, w żadnym z późniejszych okresów rozwoju polszczyzny do tak rozległych zmian w odmianie czasowników już nie doszło - praktycznie wszystkie ważne zmiany zapoczątkowane w epoce przedpiśmiennej przebiegały jeszcze w dobie staropolskiej a) podział czasowników - podział czasowników według zakończenia tematu czasu teraźniejszego (stan późnoprasłowiański): * e/o *nesti: *nesõ, *nese-šь * ne/no *dvignõti: *dvignõ, *dvigne-šь * je/jo *znati: *znajõ, *znaje-šь * i *prositi: *prošõ, *prosi- šь * czasowniki atematyczne (*byti, *věděti, *dati, *jasti, *jьměti) - nowa interpretacja form, typy odmiany zaczynają różnicować końcówki czasu teraźniejszego: * *nese-šь → *nes-ešь → -ę, -esz (odziedziczone koniugacje) * *dvigne-šь → *dvign-ešь → -ę, -esz * *čuje-šь → *čuj-ešь → -ę, -esz * *vidi-šь → *vid-išь → -ę, -isz - nowe koniugacje powstałe na gruncie polskim: * -am, -asz: znám na wzór formy *damь znaješ → znász znaje → zná znajemy → známy znajecie → znácie znają → pozostało * -em, -esz: umiém na wzór formy *věmь umiejõ → umiém umieješ → umiész umieje → umié umiejemy → umiémy umiejecie → umiécie umieją → pozostało - formy nieściągnięte występowały jeszcze w dobie staropolskiej (spotykane w zabytkach) b) czasy przeszłe - wychodzą z użycia czasy proste (aoryst, imperfektum), szerzą się formy czasu zlożonego (praeteritum), czasy proste spotykamy jeszcze w najstarszych tektstach, lecz są tu środkiem bardzo rzadkim * aoryst: wyrażał czynność przeszłą dokonaną * imperfektum: wyrażało czynność przeszłą niedokonaną * czas przeszły złożony (praeteritum) – wyrażał czynność dokonaną i niedokonaną w zależności od aspektu czasownika - formy aorystu i imperfektum mieszały się na skutek zmian fonetycznych, nie wyrażały rodzaju gramatycznego: widziech (*viděchъ) – forma aorystu (w znaczeniu: zobaczyłem lub zobaczyłam) widziech (*viděachъ) – forma imp. (w znaczeniu: widziałem lub widziałam) - formy 3. os. lp. aorystu mieszały się z formami czasu teraźniejszego po zaniku końcówki -tь: *nesetь → *nese → niesie *idetь → * ide → idzie *chwalitь → *chwali *světitь → *světi → świeci - praeteritum było w prasłowiańskim rzadko używane, już w epoce przedpiśmiennej jednak szerzy się dzięki swej uniwersalności, wypierając dawne czasy proste - forma czasownika posiłkowego byti → byt’ → być zaczyna zrastać z imiesłowem na -ł (*bylъ jesmь) był(a) jeśm → byłeśm, byłem liczba podwójna: był(a) jeś → byłeś była(le) jeswa był(a,o) jest → był + 0 była(le) jesta byli(ły) jes(ś)my → byliśmy była(le) jesta byli(ły) jeście → byliście byli(ły, ła) są → byli + 0 c) tryb rozkazujący - zanika końcówka –i, wstani → wstań, bądzi → badź (por. Bogurodzica: zyszczy X spuści, usłysz, napełń) - końcówki liczby mnogiej –im(y) , -icie skracały się do –m(y), -cie, bądzicie → bądźcie, wstanicie → wstańcie - w 3. os.istnieją jeszcze formy zgodne z 2. os., ten stan reprezentuje modlitwa Ojcze nasz (święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja – dziś tylko formy analityczne: niech się święci, niech przyjdzie, niech będzie) d) tryb warunkowy - tworzony pierwotnie za pomocą form czasownika posiłkowego *byti – *bimь, *bi, *bi, *bimь, *biste, *bą, dualis: *bivě, *bista, *biste - formy te zastąpiły formy aorystu: bych, by, by, bychom (później bychmy), byście, bychą, dualis: bychowa (później bychwa), bysta, bysta e) zmiana zakończenia bezokolicznika - zaczyna zanikać końcowe -i, już w epoce przedpiśmiennej pojawia się końcowe -ć - w najdawniejszych tekstach pol. się jeszcze pojawiają formy mieci, napisaci, lecz zakres ich użycia jest ograniczony do poezji (względy wersyfikacyjne) stan prasłowiański stan prapolski epoka przedpiśmienna * byti → byť → być * dati → dať → dać * pisati → pisať → pisać f) imiesłowy - system imiesłowów ulega głębokim zmianom - wyszedł z użycia imiesłów bierny czasu teraźniejszego (participium paesentis passivi) na -m-, dziś przypominają go tylko przymiotniki typu: wiadomy, widomy, znajomy, rzekomy, łakomy itp. - imiesłów bierny czasu przeszłego (participium perfecti passivi) na -n-, -en-, -t- zachował się jako im. przymiotnikowy bierny, przy czym zachował także odmienny charakter - imiesłów czynny czasu przeszłego (participium perfecti activi) na -l- zachowal tylko formy mianownika i stał się częścią składową czasu przeszłego złożonego, trybu warunkowego, czasu zaprzeszłego i jednej z form czasu przyszłego, niektóre formy uległy także adiektywizacji (upodobniły się do przymiotników) – czuły, stały, trwały, przyszły, oschły, zmarły - imiesłów czynny czasu przeszłego (participium praeteriti activi) na -s- zachował formy mianownika rodzaju męskiego – usłyszaw, i żeńskiego – usłyszawszi (później usłyszawszy), forma rodzaju męskiego przetrwała do dziś jako nieodmienny imiesłów przysłówkowy uprzedni - imiesłów czynny czasu teraźniejszego (participium praesentis activi) na -nt- zachował tylko formy: M. lp. r. męskiego na –ę: niosę, widzę B. lp. r. męskiego na –ąc: niosąc, widząc M. lp. r. żeńskiego na –ęci (później -ęcy): niosęci(-y), widzęci(-y) tylko forma na –ąc zachowała się do dziś jako nieodmienny imiesłów przysłówkowy współczesny 2. Doba staropolska - przebiegają końcowe etapy zmian zapoczątkowanych w epoce przedpiśmiennej - w 2 połowie XV wieku powstają nowe formy czasu teraźniejszego czasownika być: stare formy: Lp. Lm. Dualis 1. jeśm 1. jes(ś)my jeswa 2. jeś 2. jeście jesta 3. jeść, jest, je 3. są jesta jeść: tylko w najstarszych tekstach je: po zaprzeczeniu, analogicznie do form 3. os. lp. typu wie nowe formy: - nowe formy powstały na wzór czasu przeszłego złożonego (był jeśm), formę jest potraktowano jako imiesłów Lp. Lm. 1. jest jeśm → jestem 1. jest jeśmy → jesteśmy 2. jest jeś → jesteś 2. jest jeście → jesteście 3. jest 3. są 3. Doba średniopolska - przebiegają niektóre drobne zmiany a) zanikają stare formy czasu teraźniejszego czasownika być b) dawna końcówka –smy zmienia się na –śmy pod wpływem końcówki –ście (jesteśmy, byliśmy, pojechaliśmy) c) w rozkaźniku utrzymuje się końcowe –i w przypadku czasowników, w których występuje po grupie konsonantycznej: zamkni, tni, odetchni, zetrzy, czasowniki tego typu zaczynają przybierać końcowe –j (zamknij) pod wpływem form bij, myj, nowe zakończenie zapanuje tu dopiero w dobie nowopolskiej d) dochodzi do zmian form trybu warunkowego i czasu przeszłego: - rozwój tych form jest ściśle połączony - na wzór form trybu warunkowego (robiłbych, robilibychom/robilibychmy) powstały obok form czasu przeszłego robiłem, robilismy/robiliśmy także nowe formy robiłech, robilichmy – najpierw w Małopolsce i na Śląsku, później też w języku literackim - na wzór form czasu przeszłego robiłem, robiłeś, robilismy/robiliśmy powstały nowe formy trybu warunkowego robiłbym, robiłbyś, robilibysmy/robilibyśmy - innowacje w zakresie czasu przeszłego wyszły z użycia pod koniec XVI wieku, innowacje w zakresie trybu warunkowego ustaliły się w 1 połowie XVII wieku jako jedynie możliwe e) zupełnie wychodzą z użycia formy dualisu (liczby podwójnej) 4. Doba nowopolska - stosunkowo drobne zmiany a) wychodzi z użycia oboczna końcówka 1. os. lm. czasu teraźniejszego –m, występująca aż do XIX wieku (por. tekst Mazurka Dąbrowskiego: złączym się z narodem, przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, będziem Polakami) b) zanikł niemal cyłkowicie czas zaprzeszły c) rozkaźnik czasowników z końcową grupą konsonantyczną i samogłoską –i przybiera ostatecznie formę z końcowym –j (zob. doba średniopolska, punkt c) d) przyjął się nowotwór doby średniopolskiej w zakresie imiesłowu przysłówkowego uprzedniego od czasowników o konsonantycznym temacie, prawdopodobnie chodzi o kontaminację starych, fonetycznie skomplikowanych form tego imiesłowu i form imiesłowu na -ł (przyniósszy, przyniósł): przyniósszy → przyniósłszy rzekszy → rzekłszy zjadszy → zdadłszy przyszedszy → przyszedłszy