Mtodzieňcze inspiracje
89
Rozxlziat trzeci
Adam Mickiewicz
Adam Mickiewicz uwažany jest za twórce polskiego romantyz-mu, za prawodawce jego cech najbardziej charakterystycznych, rozpoznawalnych jako znamie tej epoki w literaturze i w naszym žyciu spotecznym. Wszakže nazywany bywa Mickiewicz równiež poeta, przeobražeň, co wskazywac ma na znaczna. role ewolucji, przemian w jego biografii poetyckiej i duchowej. W istocie na jednošč symbolizowana. nazwiskiem Mickiewicz skladá sie nie tyiko wielošc došwiadczeň, ale takže proces przeksztalceň, kontynuacji i zaprzeczeň, znaczacy dla došwiadczeň osobistych tego twórcy, okrešlajacy w jakiejš mierze wlašciwy mu sposób bycia poeta., ale charakterystyczny równiež dla drog polskiego romantyzmu. Poeta ten rzežbil bowiem nie tylko wlasna. biografie poetycka., ale torowal droge romantyzmowi w Polsce.
Te ceche szybkiej przemiennošci nosi juž wczesna twórczošč poety, rozpieta miedzy pierwszymi znanými próbami poetyckimi a debiutanckim tomikiem Poezji z roku 1822. Jest to, najkrócej rzecz ujmuja_c, róžnica miedzy klasycyzmem a romantyka., miedzy domina-cja. tradycji ošwieceniowej a šwiatopogladem romantycznym. Osob-liwošcia. ewolucji Mickiewicza nie bedzie przy tym radykalne eliminowanie zdobyczy juž osia.gnietych. To raczej bardzo umiejetna selekcja, która pozwoli np. ternu wielkiemu romantykowi na trwale przyswojenie niektorých wlašciwošci klasycyzmu, szczególnie w za-kresie dyscypliny poetyckiej, roboty wierszowej, skionnošci ku uprzywilejowanym przez klasycyzm gatunkom (epice opisowej, historycznej, poematowi historiozoficznemu, bajce), wreszcie ku pewnym znamionom stylu, które juž mlodziutki Mickiewicz nabyl w szkole poetów stanislawowskich.
Šwiat poetycki Mickiewicza przedromantycznego ma swoich okrešlonych patronów literackich, swe uprzywilejowane tématy i idee.
i
I
i
i
Wiekszošč rysów tego šwiata zaczerpnieta zostala z ošwieceniowej kultury europejskiej, obecnošc innych da sie wytlumaczyc naciskiem tradycji swojskiej oraz socjologia. prowincjonalnego šrodowiska, w którym poeta wzrastat i pobieral edukacje. To šrodowisko nie przeszlo radykalnej wolnomyšlicielskiej ka.pieli intelektualno-oby-czajowej i byty wychowanek powiatowej szkoly dominikaňskiej w Nowogródku, od 1815 r. student Uniwersytetu Wileňskiego, malej rewolucji šwiatopogladowej, w duchu wolteriaňskim utrzymanej, dokonywal w skróconym tempie i z petnym zaufaniem do wskazówki Stanislawa Trembeckiego, že:
Grubsze Straci przes^dy i rozumu przetrze,
Klo ma szczescie Fernejskie oddychac powietrze.
(Gošč w Heihbergu)
Europejskim patronem wczesnej mlodošci Mickiewicza bedzie bowiem przede wszystkim „filozof z Ferney", Wolter. Z Woltera czerpal glównie satyre obyczajowq z uprzywilejowanym jej bohaterem - tlustým klecha., troche libertyŕiskiej drwiny z przesa.dów religijnych, szczypte swobody erotycznej. Mickiewicz spolszczyl dwie powiastki Woltera (Ĺ'éducation ďun prince i Gertrude, on Ľ education ďiine fille), którym nadal swojskie tytuly Mieszko, ksiqie Nowogwdka i Pani Aniela (obydwie powst. 1817), laczac w nich, zwlaszcza w Mieszku, pewna. dydaktyke spoleczno-moralna. o powinnošciach wobec poddaných i ojczyzny z atakami na zlých doradców ksiecia, oczywišcie doradców w sutannie. Rzecz jasna i u Woltera zarysowana jest linia podziatu miedzy racjonalnymi interesami wladców, którzy powinni byc ošwieceni i madrzy, a ciemnymi i podstepnymi matactwami klechów, zajetých wyzyskiem, oglupianiem i prymityw-nymi uciechami žywota. Róžnica jednak w tym, že mlody tlumacz dokladá starán, aby owa mnisia spotecznošc scharakteryzowana zostala dostatecznie wyrazišcie, z ekspresja. jezykowa. i nasyceniem emocjonalnym. Nie sa. to tylko klechy i mnichy, lecz „molny, eunuchy, derwisze", które ssa. „krew ludu" i „trzesa. krajem". Nie dziwi wiec, že przemieniony pod wplywem nieszczešc ksia.že Mieszko odzyskuje równiež energie jezykowq, grožíic swemu bylému spowied-nikowi, iž mu „piešcia. zaklei pysk smoczy" lub „dusze z tlustego kalduna wygniecie".
Mickiewicz podja.1 takže próbe ttumaczenia obszernego poematu Woltera La Pucelle ď Orleans pt. Dziewica z Orleanu (powst. 1817),
90
/// Adam Mickiewicz
zwanego potocznie w kregu przyjaciól poety Darczankq. Wprawdzie zachowala sie z tego tlumaczenia piešň V, ale wiadomo, že mial „ogrom" materiálu w tekach i že do przekladu wracai jeszcze w czasach kowieňskich, gdy powažnie glow? zaprzatala mu juž inna problematyka literacka i šwiatopogladowa. Nie wyglítda wiec na to, aby Wolter mial byc tylko szkola. przekladu, byl takže szkola, myslenia i wlasna ówczesna twórczošc Mickiewicza, poemat Kartofla, wiersz Do Joachima Lelewela (1822), zdaja. sie o tym swiadczyc najlepiej.
Problematyka wolterowska stanowiía istotny skladnik sceptycyzmu poznawczego Mickiewicza, odnoszacego sie w jego mlodzieňczych latách przede wszystkim do historii: jej zafalszowaň, klatnstw, koniecznosci jej racjonalnego poznania. W Dziewicy z Orleamt tym sceptycyzmem objeta jest przede wszystkim tzw. história šwieta. W piesni V gošcimy w piekle, gdzie pensjonariuszami sa. „jeden papiež i dwaj monarchowie", spora liczba šwietych, ze šw. Domini-kiem na czele, który wrecz formuluje rewizjonistyczna. koniecznošc podwažania przyjetych porzadków wartošci:
Czesto Ind stawi košciól, klania si? pobožnie Takiemu, co sie z nami obraca na rožnie.
(w. 159-560)
W wierszu Do Joachima Lelewela ten sceptycyzm rozcia.gniety zostanie na catošč dziejów ludzkich, a historyka, jako badacza, umiešci poeta na czele medrców, on bowiem „z samego klamstwa prawde umiejajc wytamaď', jest w stanie powiedziec, „co bylo, co jest i co bedzie". Jest zatem jakby kaplanem racjonalnej prawdy.
Poznanie dziejów, ich sensu, ukrytých sprežyn poruszajacych wielki teatr historii možná okrešlic jako szczególna. pasje poznawcza. towarzyszaca. juž juweniliom Mickiewicza. Jest to filozofia historii i ten punkt widzenia bedzie trwala. cecha, mysli poety, choč zmieniíi sie jego poglady na dzieje i spôsoby ich poznawania. W tym wczesnym okresie možná mówič o ošwieceniowej filozofii historii, zakladajúcej racjonalnošc procesów dziejowych, možliwošci rozpo-znawania ich sensów, progresywna. celowošc rozwoju. Ow rozwój wszakže nie odbywa sie bezkonfliktowo, po linii íagodnie wznoszacej sie. Przeciwnie, jest przesycony dynamika, walki racji i poteg; przeciwstawnych, które Mickiewicz, w slad za postepowa, my šla.; Oswiecenia, okrešla jako despotyzm i wolnosč. Na pojecie despotyz-
„Do Joachima Lelewela" - „Kartofla"
91
mu beda. sig skládaly róžnorakie potegi ziemskie, od krdlów, poprzez tyraňskie rza.dy (paňstwem tyranem jest wówczas dla Mickiewicza starožytny Rzym), po instytucje Košciola. W tym momencie rnlo-dzieňczy wolterianizm wchodzi w dobre porozumienie z mysleniem historiozoficznym i trzeba przyznac, že w calej wlašciwie twórczosci poety instytucja Košciola podlegac bedzie krytyce, choc przy užyciu rožných argumentdw, a takže w rožných celách.
Wolnošci sprzyjaj4 natomiast instytucje i ústroje demokratyczne
- w wierszu Do Joachima Lelewela spotykamy apologie starožytnej Grecji - oswiecenie i brak przes^dów (tu znowu napietnowany sojusz klechów i despotów), wreszcie - rewolucje. Ta ostatnia kwestia wymaga objašnienia, gdyž ani Mickiewicz nie pojmowat rewolucji w dzisiejszym sensie slowa, ani nie zachwycat sie w pelni najwybit-niejszym w czasach nowožytnych wybuchem masowego buntu
- rewolucjq. francuska.. W niedokoňczonym poemacie epickim Kartofla. Poemko we czterech piešniach (zachowala sie piešň I z 1819 i lužný fragment którejš z dalszych piesni) nadzieja. šwiata jest rewolucja amerykaňska, jednoczaca postep morálny i cywilizacyjny íz wladztwem ludu. To wlašnie dzieki porza,dkom ustanowionym w Nowym Swiecie -
... Lud-Kró! beriem równym uleglych zawladnie, Do stop swoich tyrany staroswieckie pognie I z wolnej skry w Europie nowe wznieci ognie.
(w. 326-328)
. W wierszu pošwieconym Lelewelowi dobroczynnych skutków oczekiwač kaže poeta od dziedzictwa rewolucji francuskiej, choc ona sama, nazwana „rewolucyjnym Galów smokiem", nosi w sobie dwoistošc oceny zwia.zanej chocby z wyobraženiem smoka - uosobie-nia potegi wszakže i krwiožerczej, i okrutnej. Niemniej nowy ksztalt šwiata zrodzony przez te rewolucje, jakby wbrew pewnošci siebie restauracji dawnego režimu, zostal niejako wpisany w jutro Európy:
A choc teraz skruszone olbrzymy zachodnie, Jeszcze na ziemie krew ich može dzialac plod nie.
(w. 209-210)
Inna. sila. skutecznie podwažajaca. despotyzm, nigdy w tym stopniu póznäej przez Mickiewicza nie honorowana., jest w okresie mlodzieň-czym nauka, postep rozumu, práca jako doména twórczych dziaíaň
92
Hl Adam Mickiewicz
Okres filomacki - Tmelycja klasycystyczna
93
czlowieka. W koricu na tym pomysle opiera sie poemat Kartofla, jeden z bardziej wažkich utworów mlodziutkiego Mickiewicza. To przeciež ziemlanek lub ziemlanka, czyli kartofel, domaga sie poematu na swoja. ezešč. Jest to oczywišcie žart poetycki, który kryje w sobie istotne myšlowe serio. W klasycyzmie preferowana byla tzw. epika heroiezna, opiewajaca šwietne czyny bohaterów. Tu obiektem apologii stáje sie ziemniak, jego odkrywcy i propagatorzy, po prostu ci, którzy uprawiaja. kartofle. Zachowany fragment zawiera znamienna. apostrofe do Adama Chreptowicza, šwiatlego reprezentanta arystokraeji litew-skiej, jako „uprawcy ziemlanki". W tym momencie filozofia postepu mlodego autora przecina si? z praktyka, spoleezna. i dyrektywami zachowaťi obywatelskich, które organizuja, jego šwiatopoglad i jego ówczesna. biografie. Mowa o filomatyzmie Mickiewicza i jego uczestnictwie w Towarzystwie Filomatów.
Mickiewicz byl jedným z založycieli i aktywnych czlonków tego towarzystwa, powolanego w 1817 r. do tajnego istnienia przez grupe studentów Uniwersytetu Wileňskiego w zamiarze wplywania „na instrukeje krajowa", czyli stan ošwiaty, nauezania, poziom fachowy i morálny nauezycieli oraz duchownych i ta. droga, powolnego przeksztalcania šwiadomošci obywatelskiej ogótu spoleczeňstwa. Patriotyzm Towarzystwa Filomatów, bo cala ich dzialalnošc prowa-dzona byla z myšia, o ojezyžnie, mial wymiar praktyeznie konkrétny, wtopiony byl zarówno w projekty ekonomiezne, jak w etyezne wyobraženia o czlowieku - budowniczym šwiatlych spoleczeňstw. Stád etyka obowiqzku, cnota powinnošci spolecznych, walka z egoiz-mem awansowane sa. przez ich mysl ustawodawcza., twórczošc dyskursywnq i wierszowana. do kategorii, które powinny organizowad šwiatopoglad zbiorowošci. Sami starali sie we wlasnym malým gronie stworzyč zalažek takiego spoleczeňstwa. Pilni czytelnicy zarówno prawodawców ošwieceniowych, jak tež twórców utopii spoleczeňstw doskonalych starali sie nadac swemu towarzystwu ksztalt swoistego miniaturowego paňstewka - republiki mlodych, zwiazanych nie tylko interesem i obowiazkiem, ale takže najczystszym z uezue, przyjažnia..
Poezja Mickiewicza-filomaty jest w dužej mierze twórczošcia zaangažowana. w formowanie tego uniwersum wartošci, a takže w opiewanie uroków przyjacielskiego bytowania w „rówienników, gronie"; totéž obydwa tony - serio, znaný np. z wiersza Jut si$; z pogodnych niebios, czy z piesni Hej, radoscia. oezy btysnq, oraz
žartobliwy - z poezji okolicznošciowej, dotykaja tych samých spraw i wartošci, choč róžnic je bedzie odmienna poetyka wypowiedzi. „Wszak praca nasze bóstwo, przyjažň nasze godto", „bedziemy wzorem innym, sobie samým chlubil" - oznajmia Mickiewicz w dôstojným toku klasycystycznego wiersza-programu Jut sie i pogodnych niebios očma zdaria smutná (powst. 1818), aby w žartobliwym wierszyku z 1820 r. skierowanym do Jana Czeczota („Któž nad ciebie, któž nad Janka") wystrzelic prawie piosenkowíi, odpatetyzowami chwalb^ przyjazni:
Przyjažni, o, poklon tobie! A wam busiak, rówiennicy! Ach, wolalbym z wami w grobie Nižli bez was na stolicy.
(w. 17-20)
Mickiewicz wkrótce zacznie tesknic za innym wymiarem šwiata, za dziwami i cudami romantyeznej rzeezywistošci, ale okres filomacki pozostawi w nim rysy trwate. W stylu bycia - sklonnošc do wspólnot przyjacielskich, w mysleniu - poszanowanie dla etyki spoleeznej i gotowošc do ofiar dla tzw. dobra powszechnego, wreszcie - zupelne, nawet szokujíice póžniej u ojca rodziny, wyzbycie sie egoizmu . i wražliwosci na wlasny interes.
Okres filomacki, ujety przeciež i w ramy ustaw, statutów regulujacych obowiazki czlonków, i w rytual obyczajowego wspól-žycia - tu szczególnie wažny moment wspólnych zabaw - jest swoista. kulminaejq ideaíów ošwieceniowo-obywatelskich w žyciu Mickiewicza, przewagi tego, co powszechne, nad indywidualna. odrebnošcia. jednostki.
Z tym zakresem idei i d£|žeň znakomicie wspólistnieje patronát klasycyzmu, który jest dominujacym došwiadczeniem literaekim mlodosci Mickiewicza. Poeta próbuje sil we wszystkich wažniejszych gatunkach literaekich klasycyzmu, a wiec w poemacie opisowo-historyeznym Kartofla, w liscie poetyekim, nasyconym refleksja. historiozoficzníi (Do Joachima Lelewela), odzie (Oda do mlodosci), bajce, wierszowanej powiastce o rozbudowanej formie narracyjnej (našladowania z Woltera). I každé z tych došwiadczeň zostawi slad w dalszej twórczošci, zwlaszcza w wypowiedzi epiekiej, której šwietne przyklady da poeta w Gražynie, Konradzie Wallenrodzie i Panu Tadeuszu, oraz w sktonnošci do rozbudowanych partii
94
/// Adam Mickiewicz
Rozwój šwiqdomošci indywidualistycznej
95
narracyjnych, majacych charakter opowiešci o wydarzeniu, z jakimi W. spotykamy si§ co krok w balladach i romansach.
Nad caía ta, gatunkowa tradycja klasycyzmu unosi sie wszakže ijlE, zupelnie konkrétny patronát poety uznawanego wówczas, a i dzisiaj '.; m za znakomitošc - Stanislawa Trembeckiego. Mickiewicz komentowai } \ , wileňskie wydanie Sofiówki z 1822 r., ale znacznie wažniejsze slady ,i p> aktywnej obecnošci tego poety dostrzec možná we wlasnej tworczosci autora Kartofli. Przede wszystkim w pewnych wlašciwošciach stylu R Mickiewiczowskiego. Zarówno w jego kunsztownej poetyckiej H aparaturze, pelnej peryfraz, metonimii, przestawnego szyku wyrazów, K posunietego np. w Zimie miejskiej, która robi wraženie popisu m. stylistycznych umiejetnošci, až do granic znaczeniowej komunikatyw- Bt-nosci tekstu („Spie atlasowym pod cieniem firanek"). Ale inspiracje :mk Trembeckiego bardziej istotne, bo wlašciwie wylacznie z warsztatu tego poety pochodza.ce, uderzaja w innych cechách stylu Mickiewicza
- w jego lapidarnošci, w operowaniu slowem šmialym i dosadnym, m;;; jakby gminnym i nieliterackim, w poszukiwaniu formul stylistycznych m, tylež zwieziych, co charakterystycznych. Tu znajduja swe poczatki R: takie wlaáciwošci jak umiejetoa puenta, aforyzm, które póžniej rozwina sig w slynne gnomy Mickiewiczowskie, a nawet w aforystyk? H| Zdaň i uwag, choc beda sie one rzadzity zupelnie inna dyscyplin^ myšlowa.
Na wzorze Trembeckiego bedzie Mickiewicz formowaí takže | swój warsztat opisowy, ten, który známy z ftagmentów Kartofli. Pochwala nowogródzkiej ziemi nie tylko rozpoczyna sie. swoista, '-■fc apostrofa, do Trembeckiego:
O nowogrodzka ziemio, kraju mój rodzimy, O, Trebecldmi godzien uwielbienia rýmy!
- ale utrzymana jest w rygorach wierszowych autora Sofiówki, :wm, a nawet w estetyce klasycystycznego pojmowania piekna i uroków J|| pejzažu.
Jezykowej šmialosci nabytej w tym okresie zawdzieczat Mic- 1 Idewicz umiejetnoád operowania czasownikami, zwlaszcza ruchowy- Jmou, które wnosily do jego tekstów dynamiczny aktywizm. Jest to.JÄI' uderzajaca cecha np. wiersza Do Joachima Lelewela, w którym "fm!, nájazd Persów oddaný zostal wtašnie poprzez energie czasowników, || Kserkses ludy „podeptal", miasta „porozwalal", morza „zahaczyľ K flota, lady „zalál" dzicza. Intencja interpretatorska filozofujacego ':||; I
poety nie wymaga dodatkowego komentarza ani uczonych wywodów. Jest wpisana w te czasowniki.
|p Cokolwiek by sie powiedzialo o wažnošci tych wczesnych došwiadczeň poetyckich dla calej twórczošci Mickiewicza i zárazem I trwaíošci jego upodobaň do klasycystycznego stylu w poezji - dowodem znakomity wiersz Do doktora S., przedsiebioracego podraž naukowq do Azji oraz Na pokoj grécki w domu ksieinej Zeneidy Wolkoňskiej, obydwa z czasów moskiewskich - nie klasy-cyzm stanowi o roli tego twórcy w dziejach polskiej poezji. Stanowi oczywišcie romantyzm.
Narodziny Mickiewiczowskiego roman ty zmu wiaža si§ z nieco inna geografia terénu niž dotychczasowy, wileňski. Biografia miala bowiem swój walny udzial w formowaniu sie nie tylko nowych zainteresowaň literackich, ale takže, w dužej mierze, w przeksztatcaníu osobowošci samego poety. Od 1819 r. Mickiewicz, juž ukoňczywszy kurs nauk w uniwersytecie, oddaný zostal, jako stypendysta, do dyspozycji wtadz szkolnych z obowiazkiem podjecia wyznaczonej pracy nauczycielskiej. Skierowano go do Kowna. Od 1819 do 1823 r. z przerwa urlopowa w roku szkolnyra 1821/22 „obrywal piersi obuczaniem žmudzkich íbów".
Pozbawiony intelektuálnej atmosféry Wilna oraz przyjacielskiego grona filomatów, zmuszony do pracy, której nie lubit, oraz do obcowania z ludžmi miernymi, na miare glgbokiej prowincji, Mickiewicz gwaltownie odczul uderzenie samotnošci i obcošci. Ratowal si§ lekturami, które dobieral wedle ówczesnego swego usposobienia ducha i úmyslu. Siegal wiec po literatur? gorzka, rozjatrzona, z bohaterem samotniczym i cierpiacym, któremu „zle w zlých ludzi tlumie" i który zárazem zachowuje wobec šwiata gniewny dystans. Horyzont literacki ówczesnego Mickiewicza wy-znacza wiec poczatkowo Schiller, dla którego tragedii Zbójcy nie mial došč slów zachwytu, Goethe, którego poznal došč dobrze, ale przežyl i przemyšlal do glebi przede wszystkim Cierpienia mlodego Wertera, wreszcie božyszcze romantycznej Európy - Byron. W pew-nym momencie ekstremizm gustów literackich kowieňskiego nau-czyciela posunal sie tak daleko, že czytywac chcial i mógl wylacznie Byrona: „ksiažke gdzie w innym duchu pisana rzucam, bo klamstw nie lubie...".
p Sa, to owe „ksiažki zbójeckie", „mlodosci mojej niebo i tortury", o ktorých mówi Gustaw w IV czeici Dziadów. Ksiažki, które
96 /// Adam Mickiewicz
formowaly nowožytníi kultur? europejska., w szczególnosci roman-tyczna., choč nie wszyscy czytywani przez Mickiewicza autorzy byli akurat romantykami. Ale wszyscy, bo i Schiller, i Goethe, nie romantycy przeciež, podej mowali problematyke i ndyw i dualizmu, praw jednostki, jej sporu ze šwiatem, moralnošci i zasadnošci buntu.
Wíasne wi§c došwiadczenie biograficzne Mickiewicza uczynito go czytelnikiem szczególnie wražliwym i pojetnym oraz sklonnym do identyfikacji swoich došwiadczeň z losami literackich bohaterów szlachetnych, czulych, wzniosíych i zíamanych przez žycie. Jezy k romantycznej literatury europejskiej stawal sie wiec jezykiem Mic-kiewiczowskiego indy widualizmu.
Wszakže ta literatura byla zárazem kronika, namietnošci, pasji mitosnych, história, serca, któie kochá i cierpi. Jej bohaterowie byli wyróžnieni spošród zwyklych, pospolitých ludzi sakra, milošci t uwzniošleni ogromem cierpienia. Ich mlode žycie czestokroc zawieraío jeden tylko watek - milošci zniszczonej przez nieszczešcie.
Literatura epoki znakomicie wiec przygotowala Mickiewicza takže do tej roli - roli kochanka. Okolicznošci žyciowe sprawily, že w 1820 r. poznal Marie (nazywana. Maryla.) Wereszczakówne i móg) na nia_ spojrzec oczyma czlowieka poszukujacego osobowej kon-kretyzacji wyobražeň o kochance romantycznego mlodzierica, w do-, datku poety. Wereszczakówna, wkrótce pošlubiona hrabiemu Putt-kamerowi, pozostalá milošcia. ideálna, i nieszczešliwa.. W poezji jawi sie ona jako „nadludzka dziewica", „boská Maria", istota bližniacza, spojona z romantycznym poeta, nie tylko wspólnota. upodobaň i duchowych porozumieň, lecz takže wyžszych przeznaczeň, znisz-czonych przez žycie.
Równoczešnie z rozwojem dramatu mitosnego i šwiadomošci indywidualistycznej narastal konflikt Mickiewicza z filomatami. Dia dobra sprawy i dla dobra samego poety pragneli przyjaciele jego uczucie utrzymac w ryzach sentymentów kontrolowanych przez rozum. Sta.d wielokrotne napomnienia i apele o rozsadek w ich lištách slaných do fCowna. Poetycka. replika. Mickiewicza jest wiersz Žeglarz (powst. 1821), znakomity manifest indywidualizmu i scep-tycyzmu poznawczego, kwestionuja.cego zasadnošč orzekania o šwie-cie i cziowieku wedle racji tylko rozumowych. Slynna koňcowa strofa wiersza byla wiec podwójna. deklaracja. - romantycznego;| filozofa egzystencji i bylego filomaty, który nie widzi možliwošcť|
„Oda do mlodošci" 97
zredukowania swej osobowošci do wymiarów czlonka filomackiego m   spoíeczeňstwa. Jest bowiem Žeglarz w jakimš sensie wierszem o romantycznej niezaležnošci jednostki:
T rázem ze mnq pod strzatami gromu, Co czuj?, inni uczud chcieliby daremnie! Sad nasz, prócz Boga, nie dany nikomu. Chcac mnie sadzač nie ze mna. tízeba byc, lecz we mnie. i - Ja plyne dalej, wy idžcie do domu.
(w. 46-50)
1
Rozbiežnošci z filomatami dotyczyly nie tylko oceny postawy i i zachowaň Mickiewicza, lecz równiež jego twórczosci, niezupelnie § od pewnego momentu odpowiadaja^cej literackim przyzwyczajeniom i tego grona, a poniekad takže odmiennej eksplikacji idei filomackich. m Mickiewicz bowiem zaczaj „romantyzowac" filomatyzm. Mniej g sie te róznice rzucaty w oczy, gdy hasla odwoíujace sie do I lámania materii duchem i zapalania sercem pojawialy sie w wier-p szach žartobliwych, igrajacych konwencjami poezji uczonej, de-talami fizyki i chemii. Tak jest w Piešni filaretów (powst. 1820) p, i w Toastach (powst. 1821). Wszakže tam wlasnie, wšród reji, kwizytów z pracowni chemika, pojawia sie haslo, którego poglos K. szedt przez caly romantyzm:
Cyrkla, wagi i miary Do martwych užyj bryt; Mierz sil? na zamiary, Nie zamiar podlug sil.
(Piesň fllamňw, w. 41-44)
i
: Natomiast klasycyzuja,ca Oda do mlodošci (red. I powst. 1820), ft w której znajduje si? mnóstwo odwolaň i do hasel wspólnoty E filomackiej, i do zbiorowego heroizmu w walce z przeciwnikiem, |; ošwieceniowo przeciež nazwanym: z samolubami, przesadami i nie-czulym šwiatem - nie spotkala sie ze zrozumieniem wsród przyjacióí 1    wíleňskich. Byla dla wiekszošci wyskokiem poetyckiego dziwactwa.
Mýlit nie tylko nie wszystkim znaný Schillerowski ton Ody do ■ mlodošci, ale takže zaskakiwac moglo skrzyžowanie poczciwej etyki spoiecznej, znanej i z praktyki wlasnej, i z piešni masoňskich, Oda bowiem wiele w tym zakresie czerpie z poezji loz wolnomularskich, które - wedle Ignacego Chrzanowskiego - stanowia. takže o „chlebie
98
/// Adam Mickiewicz
macierzystym" tego utworu, z namietnymi apelami do innych niž rozumowe žrádel inspiracji i celów przekraczaja.cycb scistei kalkulacj? rozsudku:
Tam siegaj, gdzie wzrok nie siega; Lam, czego rozum nie zlamie...
(w, 48-49)
Samošwiadomošc mlodošci zostata w Odzie wyartykulowana z moca. nie znaná, jeszcze polskiej poezji. Nie tylko dlatego, že mlodošc zabsolutyzowano tu jako wartošc. Takže dlatego, že mlodošc nie jest rozpatrywana ani jako kategória biologiczna, ani socjologicz-na, ale jako sita kreacyjna o boskiej potedze, skladnik uniwersalnegó porzadku šwiata. Staly kontekst porównawczy Boga i mlodošci jako sil i mocy twórczych, powolujacych byty do istnienia, czyni z mlodošci nie tyle abstrakt, ile swoisty absolut i sile generatywna. we wszechludzkim uniwersum duchowym, W tym nálezy dopatrywac sie žródeí owego glosu mocy, potegi i rozmachu, o którym zwykle sie mówi jako o romantycznym skladníku Ody do mlodošci, oraz jej ogromnej zdolnošci oddzialywania. Jak podkrešla wspólczesna bada-czka gatunku Teresa Kostkiewiczowa, te. mobilizujúca, duchowa energie Ody do mlodošci zawdziecza utwór Mickiewicza swoistemu zatarciu róžnic miedzy mówiíicym „ja" i zbiorowym „my". „Ja" jest, jak w poetyce gatunku bywalo, rewelatorem prawd i hasel adreso-wanych do szerokiej spoíecznošci, ale zárazem przekracza granice podzialu na „ja" i „wy", formujac nowa. wspólnote „my" obdarowana. „silq. zespolonej jednošci". Mialo to ogromne konsekwencje dla odbioru Ody, jej wladztwa nad mlodymi czytelnikami i traktowania: tego tekstu jako glosu pokolenia, wspomnianego juž podmiotu „my",| Zárazem zapowiedž stworzenia nowego šwiata i gwarancja mocy; kreacyjnej zarówno ,ja" jak „my" mogla byc pojmowana na róznorakie spôsoby, do politycznych wlacznie, czego do w oděni. ■ recepcja Ody w powstaniu listopadowym, kiedy „jutrzenka swobody": konkretyzowana byla zazwyczaj jako restytucja wolnej Polski.
Istotnym wyznacznikiem romantycznej nowošci poetyckiej mlo-; dego poety, towarzyszacej sygnalizowanym juž narodzinom iňí| dywidualisty, stala sie fantastyka balladowa i sam gatunek ballady. ,
Utwory typu balladowego w Polsce pisywano juž przed Micv kiewiczem, ukrywaja,c je, jak wiemy, pod mianem dumy barj|| powiešci, przyswajano teksty ballad obcych (przektady i našladowaniá j
Ballady i romanse
99
slynnej tenory Burgera przez Krystyna Lacha Szyrme, Niemcewicza i Tomasza Zana), uprawiano, i to obficie, „poprzedniczke" ballady - sentymentalna. dume. Takže w najbližszym otoczeniu Mickiewicza cieszyla sie. ballada dužym zainteresowaniem; zasílali ten gatunek swymi pióramí zarówno Czeczot, jak Zan (najudatniejsza jego ballada: Cyganka powst. 1819). To ostatnie šrodowisko niewatpíiwie wspóldziatalo w wytworzeniu sie Mickiewiczowskiej fascynacji omawianym gatunkiem poetyckim i odegraío rol? bardzo aktywnego stymulatora.
Otóž jedna, z uderzajacych wlašciwošci wierszy nazwanych przez poet§ Balladami i romansami, a stanowiacych trzon tomiku z 1822 r., jest brak folklorystycznej doslownošci w potraktowaniu tworzywa literackiego oraz swoboda w czerpaniu z impulsów historii. Mimo iž Rybka, To lubie, Lilie i Dudán zostaly opatrzone przypiskami wskazujacymi na ich žrádlo w „piesni gminnej", sa. to odnošniki došc konwencjonalne, które možná traktowac takže jako sposób zaznaczania dystansu miedzy šwiatem balladowym a autorem, sygnat braku tožsamošci miedzy narratorem ballad a poeta, jako ' twórca..
Dziwnošci, cuda, tajemnice, nadziemskie zjawiska powolywane sil bowiem w Balladach i romansach niejako na odpowiedzialnošc tych, którzy o nich opowiadaja,, narratorów zatem. Czestokroc jest to wiecej niž jeden narrator, tak np. jak w Šwitezi lub w To lubie, gdzie w ramowa. opowieáč mlodych ludzi, którym zdarzyía sie niezwykla przygoda, wmontowana zostaje wíašciwa opowiešč o istocie tajem-: niczych zjawisk, smítá przez „mare", „straszydlo" z innego šwiata. Wzorcowa niejako može byc formula narracyjna ducha dziewicy z To lubie: „Opowiem tobie, a ty dla nauki Opowiedz innym me dzieje."
Swoisty dystans wobec šwiata balladowego wi^že sie takže z tonem žartobliwym, wyczuwalnym w wielu utworach tego cyklu, I choc szczególnie w programowo humorystycznej Pani Twardowskiej. Znakomicie pomyšlanq zabawa. w fantastyke romantyczna. jest ballada To lubie, nie tylko traktowana w poprzedzajacym ja. wierszu dedykacyjnym jako utwór do straszenia, lecz pelna dowcipnego ■ užytkowania poetyki grozy - zabawowe nadužycie nadmiaru efektów L.straszliwošci" - oraz równie dowcipnych pomysldw síownych íi sytuacyjnych. Egzorcyzmowana imieniem Chrystusa „straszna l'märtwica" odpowiada uprzejmie „Na wieki wieków". Jej czyšccowe
100
/// Adam Mickiewicz
Ballady i romanse
101
katusze skraca slówko „to lubie", przypominajace swym kolok-wializmem sytuacyjny zwrot „w to mi graj", itp.
Brak doslownošci w traktowaniu nadprzyrodzonych zjawisk rzeczywistošci balladowej wnosza. takže licznie rozsiane okrzyki narratorów wskazuja.ce, že obcuja. oni z osobliwošciami przekracza-jacymi zdolnošé ich ludzkiego pojmowania: „Choc powiem, nikt nie uwierzy" (Šwitez), „O niestychane zjawiska" (Switezianka), „Przebóg! cudy czy moc piekla" (Rybka). Narratorzy ci zachowuja. sie jak zdroworozsadkowcy, którzy maja. trudnošč nawet w klasyfikacji fenomenów nadprzyrodzonych i którzy nie wa.tpia., že shichacze ich narracji sa. równiež sceptykami. Nie ma tu bowiem przekonania, które pojawia si? w II czeici Dziadów, že šwiat balladowy spája wspólnota wierza.cych w cuda, odwolujaca si§ do wspóiporozumienia ze wspólnota. czytelników.
Wszakže istnieje w Mickiewiczowskim cyklu balladowym sféra wartošci i prawd nie ujmowanych w cudzyslów przez humor oraz fantastyka nie powolywana do literackiego istnienia wylacznie na odpowiedzialnošč narratorów. W tym m.in. tkwi bogata róž.norodnošc tomiku, operujacego wielošcia. propozycji i rozwiazaň.
Tak wiec odkryta zostaje w Balladacli i romansach cala nowa geografia literacka, potraktowana jako miejsce spotkania realnošci z fantastyka.. Geografia bardzo zwyczajnych miejsc - jezioro Switež, Plužyny, Ruta, góra Žarnowa, „Kotdyczewa nurty sine" i inne znane oku mieszkaiíców tamecznych stron realia topograficzne. W tej zwykta. przestrzeíí wpisana zostaje druga przestrzeň cudów i dziwów, przestrzeň fantastyki romantycznej. Na každým miejscu i o každej; dobie dojsd može do spotkania dwu šwiatów, do przenikniecia utajonych sfér bytu w to, co zwykle i dobrze znane. Przestrzeň reálna]? uzyskuje wiec perspektywe metafizyczna., poznanie okolicy možej stač sie wlamaniem do tajemnic nátury.
Mickiewicz operuje calym systémem sygnalów literackich wska-„í zujacych na niezwyklošé spektaklu, który ma sie rozegrac. To nastroj)! niepokoju i tajemniczošci, wnoszony przez okrešlony zestaw realiów i pejzažu. Tak zwanych opisów przyrody jest w balladach bardzo niewiele, ale maja. one tak silne nacechowanie semantyczne, M rýchlo weszly do romantycznego stereotypu tajemniczošci. Dzikoščl okolicy, cisza, grza.ska ziemia, nagly szum wiatru, szelest suchej^ galezi, wody jeziora lub rzeki oblane blaskiem ksie/.yca - m
wlašciwie podstawowe komponenty pejzažu ballad. Ów pejzaž jest wzbogacony przez realia okolicy, znowu nieliczne i przez to zageszczone, intensywne emocjonalnie: stará cerkiew, zarosia przy niej, przykošcielny cmentarzyk. Wiadomo, že tu musi rozegrac" sie balladowy teatr niezwyklošci.
W tej scenerii dzieja. sie w balladach wydarzenia o róžnym nasileniu tonacji serio, od na poly žartobliwych po nasycone ponurým dramatyzinem morálnym Lilie. Ta wlašnie ballada, a w pewnej micrze takže Switezianka i Rybka podejmuja. problcmatyke morálna, winy i kary, sumienia, odpowiedzialnošci za czyny. Wraz z tymi balladami wkracza si? w sfére zblíženia miedzy etyka. a fantastyka.. Swiat nadziemski nie tylko zadziwia i ingeruje w sprawy zicmskie - on je zárazem osa_dza, wprowadza lad w zachwiany porzadek ludzki. Dlatego balladowe zašwiaty, obejmuja.cc równiež sfére nátury, nie sa. jedynie tajemnicze, nieprzeniknione, ale sa. grožne. Fascynuja. i przejmuja. trwoga..
Wiare w tajemnicza. wiež obu šwiatów uczynil Mickiewicz nie tylko kamieniem wegielnym fantastyki ballad, ale równiež potrak-towal }H jako credo šwiatopogla.dowe romantyka. Dlatego zbiorek otwiera ballada Romantycznošc (ješli pominqc dedykacyjny Pier-wiosiiek), wypelniona szermierkq polemiczna. z ciasnym racjonaliz-mem uczonych, „medrców" (postač starca identyfikuje sie na ogól r.'z astronomem i matematykiem Janem Sniadeckim), którzy kwes-tionuja. istnienie zjawisk nie dajacych sie dowiešc naukowo. Tak wlašnie starzec jako „duby smalone" okrešla slowa dziewczyny zwrócone do ducha zmarlego kochanka, którego obecnošč ona i czuje, i widzi. Jej wiare podzielaja. zgromadzeni na rynku miasteczka prošci ludzie, ale podzielic pragnie takže poeta, równiež przypadkowy widz tej nadzwyczajnej scény. Z jego ust pada znamienna deklaracja:
1 ja to stysze, i ja tak wierze, Placze i mówie pacierze.
(w. 52-53)
H Owa wiara dotycz.y „prawd žywych", które pojmowac možná . róžnorako, ale zawsze w opozycji do racjonalistycznego scjentyzmu, zawsze w odwolaniu do serca i wyobražni, do žródel tradycji ústnej, gminnej, przekazanej „na žywo" przez ludowych opowiadaczy ;tajemniczej „ksiegi nátury".
102
/// Adam Mickiewicz
Deklaracje poznawcze Romantycznosci, a i inne literackie do-šwiadczenia tomiku ballad mialy rýchlo znaležc potwierdzenie w dalszej twórczošci Mickiewicza, choč bedzie ona gatunkowo róžna od ballady. Do tego gatunku powróci jeszcze poeta okazjonalnie, tworzac znakomite Czaty, Trzech Budrysów (obie ballady powst. 1828) i Ucieczke (na motywach Lenory Biirgera, 1832), ale nie z ballada. zwiazane běda. dalsze etapy jego batalii romantycznej. Wyznaczy ja. przede wszystkim dramat i epika.
Powstala w Kownie w 1820-1821 r., ogloszona w tomie 2 Poezji II czeic Dziadów kontynuowala dwojako intencje tomiku ballad. Podej mowala polemike poznawcza. z Romantycznosci, bo taki sens zawiera motto z Hamleta: „Sa. dziwy w niebie i na ziemi, o ktorých ani šnilo si? waszym filozofom". Rozwijala ponadto morálna, problematyke ballad, znacznie w Dziadach rozbudowana. i uwyraž-niona, przez wprowadzenie gnomicznej, uroczystej formy sentencji morálnych. Jak objašnial to daženie sam poeta w krótkim wstepie poprzedzajacym utwór, we wszystkich fantastycznych wyobraženiach ludowych zwiazanych z obrzedem Dziadów „možná byto dostrzec pewne daženie morálne i pewne nauki, gminnym sposobem zmyslowie przedstawiane".
Ale II czeic Dziadów wprowadzala tež istotne novum - owa. wspólnote žywych i umarlych, zlaczonych starodawnym, jak sugeruje autor, obrzedem, w czasie którego žywi spiesza. z pomoca. umarlym, a zmarli udzielaja. žyjacym przestróg i nauk morálnych, wysnutych z wlasnego losu na tym i tamtým šwiecie.
Powolana do istnienia moca. magicznego obrzedu nadzmyslowa rzeczywistošc Dziadów podporzadkowana jest pra worn morálnym obowia.zujacym cztowieka jako reprezentanta rodzaju oraz czlowieka jako czlonka spolecznošci. Stád na „tajným obrzedzie" pojawia. si? dusze dzieci, które nie zaznaly w žyciu goryczy, przeto nie moga. byč zbawione, nie dopelnity bowiem swej kondycji ludzkiej niezbednym došwiadczeniem cieipienia. Zjawi sie „pierzchliwa" Zosia, ukarana za to, že nikogo nie pokochala (postač i rodzaj winy podobny do Maryli z To lubie), ale równiež widmo ztego pana, okrutnika winnego mak i šmierci swych poddaných.
To widmo naležy nie tylko do innej folklorystycznej klasyfikacji duchów, ale równiež do spolecznie ocenianej kategorii przestepców, dla ktorých nie ma ulaskawienia; totež zgromadzeni na Dziadach nie moga. przyniešc zadnej ulgi w jego cierpieniach, istotnie straszliwych;
, Dziady " kowieňsko-wileňskie
103
r-\
r;
jak možná wnosic ze slów Chóru ptaków nočných, pelnych poetyckiej ekspresji okrucieňstwa:
Hej, sowy, puchacze, kruki, I my nie znajmy litošci! Szarpajmy jadto na sztuki, A kiedy jadta nie stanie, Szarpajmy cialo na sztuki, Niechaj nagie šwieca. kosci!
(w.314-319)
j. To raczej Widmo mialo do zaofiarowania uczestnikom Dziadów, a przede wszystkim czytelnikom utworu, wažka. náuke morálny
0 przejrzystym adresie spolecznym, przeslana. tym samým wlaš-cicielom dusz paňszczyžnianych, którym wileňskie „Wiadomošci Brukowe" radzily skonstruowac „machin§ do bicia chlopów". W ten sposób ludowosc Dziadów byla nie tylko zainspirowana folklorem, nie tylko bohaterami utworu czynila spolecznosc wiejska., ale byla tež ludowoscia. angažujaca. sie spolecznie po stronie ludu - czlowieka cierpiacego i krzywdzonego.
1 Dziadów czešc II poprzedza wiersz Upiór, a koňczy pojawienie sie milczacego widma polaczonego tajemniczq wi?ziq z uczestniczaca. w obrzedzie pasterk^. Widmo nie jest aktywnym uczestnikiem zaduszkowego ceremoniálu, nie prosi o pomoc ani nie udziela przestróg. Byd može i upiór, o którym kražy wiešc, že „podobno zabil sam siebie", i milczqce widmo sa. jakby ta. samn postačia, lub przynajmniej ta.czy je podobieňstwo literackiej biografii mtodzieňca ':- samobójcy z milošci. Jego historie - wolno przypuszczač - opo-
. wiada Gustaw w Dziadów czeici IV, sam bedacy tajemniczíi postacÍ4, može upiorem, može duchem pokutujqcym. Wiezi la.czace te trzy postaci niejasne nie tylko z racji poetyki utworu, bedacego oryginalnym pola.czeniem poematu i dramatu romantycznego, który nie musi sie kierowač logiky prawdopodobieňstwa, ale takže celowo ■nie zostaly one rozjašnione i može nawet w úmysle twórcy wypieraly sie wzajemnie róžne spôsoby rozumienia tej postaci w obu czešciach dramatu.
Jedno wydaje sie niewatpliwe: upiór i widmo spelniaja. role lacznika mi§dzy II i IV czešcia. Dziadów, które a| utworami 0;problematyce bardzo nawzajem odleglej, i poete mogla niepokoic až tak znaczna ich odrebnošč. Sta.d, byc može, sygnalizowanie spraw
104
/// Adam Mickiewicz
„ Dziady " kowieňsko-wileňskie
105
dotyczacych milošci i šmierci, tragedii milosnej, wniesione przez widmo i wiersz Upiór, problemów, o których pelnym namietnošci glosem bedzie mówil Gustaw-Pustelnik w czešci IV.
Utwór ten (powst. 1821-1822), opublikowany równiež w tomie 2 Poezji, to wlašciwie opowiešc Gustawa o niebie i piekle milošci, a zárazem jakby porwana i pelna luk biografia romantycznego mlodzieňca, który „tak predko przebiegl gošciniec tak dlugi" dzielacy narodziny od šmierci. W tej biografii wyeksponowana zostala romantyczna edukacja, rola „ksia.žek zbójeckich", takich jak Nowa Heloiza czy Cierpienia mlodego Wertera, formujacych duchowq osobowošč bohatera. Rola tych ksia.žek jest oceniana przez Gustawa dwoišcie: byty one „niebem i torturami" jego rnlodošci, wyznaczyly žyciu horyzonl wielkich pragnieň - „a to jest tylko zicmia". Uformowaly romantycznego indywidualiste i niejako popchnely do jbójstwa, pojetego jako brak zgody na kompromis z pospol itošcia.
samor
žycia.
Kulminacyjnym momentem tej mlodzieňczej biografii jest milošč do romantycznej kochanki, uwzniošlonej i ušwieconej, okrešlanej jako „nadludzka dziewica", istota boská, jako ideálne dopelnienie osobowošci mlodzieiíca. Taka milošč ma za soba., zdanicrn Gustawa, sankcje wyžszych przeznaczeň, jest wiec wyróžnieniem, darem i zrzadzeniem niemal nadprzyrodzonym. Sta_d lak wielc mówi Gustaw o niezniszczalnych laňcucbach la.cza.cych bližniacze dusze, którym udalo sie odnaležc w šwiecie. Zerwanie tego metalízy cznego laňcucha nie jest možliwe, ale možná przecia.č jego ziemskie ogniwa i w žyciu rozdzielič ludzi nawzajem sobie przeznaczonych. To wlašnie los Gustawa, którego ukochana. pošlubia ktoš utytulowany i bogaty.
Od tego momentu rozpoczyna sie Gustawa „godzina rozpaczy" pelna udrek zazdrošci, cierpienia milosnego, egzaltacji uczuč roz-' pietych miedzy uwielbieniem dla ukochanej a gwaltownymi oskar-, ženiami tej kobiety i innych o brak serca, interesowno.se, ziemskošc, Cierpienie i rozpacz wyražone sa. wspanialym, nowoczesnym jezykiem liryeznym, a postač Gustawa stáje sie zárazem dociekliwym studium psychologieznym osoby owladnietej pasja. milosnq.
Opowiešc Gustawa o dziejach jego uezucia utrzymana zostali w tonie namietnym, w tonie polemik i oskaržeií takže z tego powodu, sluchacz jego historii - Ksiadz, jest stalým obiektem krytycznycll
r
tycznošci. Ksia.dz, w pojeciu Gustawa, uosabia filozofiezne grzechy wszystkich medrców-racjonalistów, zdroworozsadkowców i konťor-mistów, ucza.cych godzenia sie z žyciem i wyrokami losu. Wypowie-dzi Gustawa maja. wiec podwójna. dynamike: liryczno-emocjonalna. i filozoficzno-polemiczna.. Ow cicrpia.cy kochanek jest bowiem zárazem obrorica. romantycznego spirytiializmu, dziwów nátury nie znaných filozofom, praw „oka duszy", któr>'m przeniknad možná do tajemnic bytu.
Jako polemista Gustaw odnosi zwyciestwo nad Ksiedzem. De-monstraeja. niez.wyklych zjawisk (cios sztyletem, który nie powodujc rany, glos z kantorka, potraktowany jako glos pokutujúcej duszy) lamie si? zdroworozsa_dkowe zásady porza.dkowania šwiata. Wszakže Gustaw nie jest bohaterem triumfujacym. Jak sam mówi, dla nauki žycie swe šcisnaj „w krótkie trzy godziny" - milošci, rozpaczy, przestrogi (przedzielone kolejným gašnieciem šwiec), i sumuje je moralistyezna. sentenej^ na wzór tych, które padaja. w Dziadów czešci II:
Kto za žycia choc raz by) w niebie, Ten po šmierci nie trafí od razu.
(w. 1280-1281)
1Z
ataków swego osobliwcgo gošcia. Gustaw-Pustelnik to wprawny i zajadly polemista kontynuujaey Hni? sporu fdozofieznego z Romani
Nie jest zupelnie jasno, jakie sféry žycia i mysli Gustawa mialyby podlegač krytyeznej ocenie i služyč ku przestrodze. Bo przeciež nie tylko sam czyn samobójezy. Czy milošč zbyt wielka, czy odwrócenie sie od žycia i jego obowia.zków, czy „religia rozpaczy", popychajaca bohatera do zguby? Na žadne z tych pytán nie znajdzie sie jednoznaeznej odpowiedzi. Nie tylko dlatego, že dramat romantyezny H| mial prawo unikač jednoznaeznošci. Byd može takže dlatego, že 18 w ówczesnej Iwórczošci Mickiewicza wyczuwalne jest napiecie miedzy skrajnymi systémami wartošci - etyka. spolecznq i roman-J^tycznym indywidualizmem, oraz miedzy dwoma wyobraženiami o czlowieku: spoleezniku i samotným, gorzko došwiadczonym iindywiduališcie. Wszakže ani spoleeznego zespolu raeji nie odrzucil ípoeta ostateeznie, choč je wytrwale krytykowal, ani nie dokonal skrajnej apologii romantycznej jednostki, choč pierwszy w polskiej literaturze powolal ja. do istnienia, zapisal jej biografie i wcielil w postač Gustawa.
fetDlatego tež obok Dziadów w drugim tomiku Poezji mogla
106
III Adam Mickiewicz
, Gražyna"
107
wyžszošcia. racji ogólnej, interesu powszechnego nad partykularnym punktem widzenia.
Grazyne zdaje sie laczyc z Dziadami, zwlaszcza z ich czešcia. II, wspólny problém pamieci o przeszlošci, tradycji, o sposobie istnienia minionego w šwiadomošci pózniejszych pokoleň. Jest to w ogóle wielki problém twórczošci Mickiewicza, ogarniajacy równiež sfér? liryki. Na pewno natomiast wydobywanie przeszlošci z „niepamieci piasku" - metafora ta bázuje na skojarzeniu klepsydry jako chronometru i ruchomošci piasku, latwo zasypujqcego slady - stanowi zrab myšlowy obu powiešci poetyckich z dziejów litewskich: Gralyny wlašnie i Konráda Wallenroda.
Témat poematu o Gražynie zaczerpna.1 Mickiewicz z dziejów šredniowiecznej Litwy, wybierajac jeden z možliwych watków ksiažecych sporów dynastycznych, jakich nie brakowalo w przeszlošci tego panstwa. Glówne postacie - ksiaže Litawor, pan na Nowogródku, i jego pi§kna žona Gražyna, sa. tworami fikcyjnymi, niemniej poeta zadbal o ich literackie uprawdopodobnienie oraz o wiarygodnosc przywolanych wydarzeň i realiów historycznych. Staral sie skrupulat-nie unikac zetkniecia swobody literackiej z dowolnošcia. historyczna., czym grzeszyly klasycystyczne epopeje historyczne. Totéž opatrzyl utwór obszerna. aparatury przypisów, odwolaň do žródel, które czynia. z Gražyny swoisty „poemat archeologiczny".
Troszczyl sie nawet o uprawdopodobnienie tych postaci i prob-lemów, które zdawaly sie grzeszyč przeciwko wiedzy o šredniowiecznej Litwie. Dotyczy to przede wszystkim postaci Gražyny, bardzo literackiej, w twórczošci Mickiewicza poprzedzonej m.in. wizerunkiem Žywili ze stylizowanej na staropolszczyzne opowiastki; pod tymže tytulem. Obie te postacie utrzymane zostaly w Plutarchowej tradycji kobiet-obywatelek. Zwlaszcza Gražyna to, jak sam poeta ji charakteryzuje - „niewiasta z wdzieków, a bohater z ducha", lečí takže postač zdolna do rozumowania kategóriami prawošci, obowiaz-ku, racji ogólnych. W jakiejš wiec mierze bliska Rymwidowi, który uosabia w poemacie uwspólczešnione pojecie catošci narodowej i taktyki wobec wroga opartej na odwotaniu sie do wspólnoty: „Spólna moc tylko zdola nas ocalic." Zagroženie narodowe, które w utworze wiaže sie z Krzyžakami, može wiec zostač odparte przez odwolanie sie do etyki spotecznej, do tego zespolu hasel i nakazów, które formulowal Mickiewicz w twórczošci filomackiej, a najpelniej w Odzie do mtodošci. Nie trzeba dodawac, že byly to kategorie
i;
myslenia i zásady dzialania obce šredniowiecznym wladcom litew-skim, znaným z chytrošci, podstepów i krwawych porachunków dynastycznych; totéž mimo przypisu starajacego sie uprawdopodobnic istnienie kobiety w typie Gražyny, zarówno ona, jak Rymwid powotani sa. w poemacie do literackiego bytu bardziej przez racje idei niž historii.
Odmiennie rzecz sie ma z postačia. Litawora, niewa.tpliwie najbližsza. prawdy historycznej, pelna. rozmachu dzikiej energii i piekna nátur pierwotnych. Uchwycenie mentalnošci historycznej wspólgra tu z gestyka. i jezykowym uksztattowaniem wypowiedzi barwnej, zwartej, czasem nieco kolokwialnej, czasem wyposažonej W charakterystyczna. dla stylu Mickiewicza celnošc zbitek czaso-wnikowych: „wpadniem, podpálim, zabierzem i wytniem". ; Wszakže pamiec o „ojców dziejach" nie mogla przynosic po-chwaly porywczego ksiecia kumajacego sie z Krzyžakami. Totéž Litawor sam sobie wymierzy pouczajaca. kare, jego imie zas od niesfawy, a dobro Litwy od uszczerbku uratuje Gražyna. Jej zatem imie i slawe jej czynu przekaže potomnym pamiec ludu:
Dziš žadnego nie znajdziesz w nowogródzkiej gminie. Co by ci nie zanucil piosnki o Gražynie. Dudarze ja. špiewaj^, powtarzajq dziewki I dotad pole bitwy zwa polem L i t e w k i.
[Epilog wydawcy, w. 99-102)
Im mniej prawdopodobieiístwa historycznego zawierala idea motywujaca czyn Gražyny, która. z „niepamieci piasku" wydobywat ;lud - strážnik tradycji, tym bardziej dbal poeta o poszanowanie zásady prawdopodobieňstwa sytuacyjnego w obrebie utworu. Graiyna jest powiešcia. poetycka., zatem reprezentuje gatunek, który w roman-tyzmie korzystal ze znacznych praw do swobód kompozycyjnych, dziwactw akcji i tajemniczošci spowijajacej dzialania ludzi. Nie z tych wíašciwošci gatunku nie odnajdziemy w Gražynie. Choč jest to utwór o bardzo zagmatwanej akcji - jakže inaczej možná bylo doprowadzič Gražyne do dowodzenia wojskami litewskimi? - poeta dokladá wszelkich staraň, aby niejasnošci wytlumaczyc, niepraw-dopodobieňstwa urealnic, poíaczyč skutki i przyczyny logieznym wezlem wynikaja.cym z úkladu sytuacji i okolieznošci. Np. mis-tyfikacja ksiežny przebranej w stroj Litawora jest starannie uprzednio przygotowana i obudowana informacjami o podobieňstwie wzrostu oraz figur ich obojga. A mimo wszystko opatrzyl Mickiewicz swa.
108
/// Adam Mickiewicz
„Konrad Wallenrod"
109
„powiesč litewska." Epilogiem wydawcy, w ktorým usilowal pewne niejasnošci akcji dodatkowo rozšwietlič, z ínrtych sie wytlumaczyc niewiedza. badž umyslowošcia. narratorów. W Graiynie unika bowiem autor tzw. narratora autorytatywnego, wszechwiedzacego, raczej kontynuuje cradycje ballad, w ktorých narracja prowadzona byla, w sposób wlašciwy dla kolejných „opowiadaczy" niezwyklych historii. Ucieka sie nawet do pomyslu mistyfikacji literackiej ze znalezionym rekopisem. Jego fikcyjny autor -
íle widziat lub slyszal (byl naonczas w miešcié). To pokrótce spisawszy, zamilczat o reszcie, Nie mogac prawdy zmacač i na jaw wysadzič, A nie chcac falszywymi domyslami zdradzic.
{Epilog wydawcy, w. 11-14)
Te narracje o ograniczonej kompletnošci uzupelnia w Epilogu opowiešč giermka ksiežnej, o którym z kolei dowiadujemy sie, že; ,jako czíowiek prostak, mniej w jezyku skromný", mógl to i owo przekrecič badž podkoloryzowač. Zatem wiarygodnošc jego relacji jest takže watpliwa.
Wolno síidzič, že tymi zložonymi zabiegami narracyjnymi autor Grazyny pragna,! osia.gnač kilka celów na raz. A wiec wspomniana, j už eliminacje. niejasnošci i nieprawdopodobieňstw, uzasadnienie dla zagadkowošci akcji, co okrešlic možná jako zabiegi wprost przeciw-stawne w stosunku do romantycznego bieguna fantastyki i spôsobu prowadzenia akcji, szczególnie w Dziadów czešci IV. Wszakže eksponowanie rožných narratorów, ich roli w uksztaltowaniu wersji wypadków, ich indywidualnych punktów widzenia sprzyjalo zárazem rozbiciu klasycystycznej, retorycznej normy epickiej i uporzadkowanej' wedle okrešlonych regúl wizji šwiata. Dzieki tym zabiegom obrazj rzeczywistošci w Graiynie jest nie tylko zindywidualizowany, lecz formowany z ograniczona, odpowiedzialnošcia., ograniczona. przez wiedze o nim i mentalnošč narratorów.
Tak wiec Gražyna, nie odwolujac sie do fantastyki, rewidowala, równiež klasycystyczne wyobraženia o epice i kreowata rzcczywistosŕ poety cka. oparta. na poszanowaniu realnošci, prawdopodobieristwf i zindywidualizowanych punktów widzenia w relacji o wydarzeniac| przedstawianych w poemacie. Rozpoczynata inna. wersje romantycl nych nowošci Mickiewicza, te, która poprzez Konráda Wallennm: prowadzic bedzie do epiki Pana Tadeusza.
%
Konrád Wallenrod (1828), druga Mickiewiczowska powiesč ■ poetycka, to efekt znacznej dojrzalošci twórczej i došwiadczeň ideowych wyniesionych z pobytu w Rosji, gdzie znalazt sie jesienia. 1824 r. wskutek wyroku w wileňskim procesie filaretów. Do tých došwiadczeň zaliczyc trzeba przede wszystkim spisek dekabrystów, o którym Mickiewicz najpewniej wiedzial, pýtanie jak wiele, i znal niektorých czlonków tego ruchu, bodaj najbližej Konráda Rylejewa j - poete i dekabryste, póžniej wyrokiem carskim skazanego na šmierc .przez powieszenie. Albowiem problém ukrycia, maski, dwoistošci bycia jawnego i tajnego, a jest to zasadniczy rys postaci Konráda Wallenroda, wywodzil si§ nie tylko z wlasnych došwiadczeň wileň-I skich, lecz przede wszystkim z przemyšleň tragicznego ruchu dekabrystów. Dlatego m.in. tak wiele dzieli najbližsze sobie gatun-kowo epickie utwory Mickiewicza - Grazyne i Konráda Wallenroda, choc spowinowaca je podobieňstwo tématu i cechy epickiego waršztatu poety.
Konrád Wallenrod jest, jak glosi podtytul, „powiešciq historyczn^
; z dziejów litewskich i pruskich" i te historycznošc potwierdzac znowu maj a. - jak w Graiynie - obszerne przypisy autora. Nawet moment historyczny pozostaje podobny, na co wskazuje wzmian-kowana w obu utworach postač ksi?cia Witolda, i wspólni zbiorowi bohaterowie dramatu dziejowego - Litwa oraz Zákon Krzyžowy. A zárazem oba utwory operuja. tzw. historyzmem maski, ukrywajacym problematykc wspólczesníi, np. systém nakazów etycznych, postaw ludzkich, až do szczególów taktyki postepowania z wrogiem. Ów historyzm maski jest zresztĺi bardziej widoczny w Konradzie Wallen-
■rodzie, stád tež poemat bywal skrajnie politycznie odczytywany przez wspólczesnych, niemal jako utwór instruktažowy o podziemnej walce z caratem, i w tym charakterze wspóldzialal w przygotowaniu
í]:powstania listopadowego, zgodnie ze slynna. formulq nieznanego autora: „Slowo stalo sie ciafem, a Wallenrod Belwederem."
I Wspólna tež w obu utworach jest, znana z Grazyny, troska poety d racjonalizacje tajemniczošci, o logike akcji, która, mimo wszystkich skoniplikowaň i niezwyklošci, zwiazanych chociažby z biografia, Waltera Alfa-Konrada Wallenroda, zostaje uzasadniona badž przynaj-
; mniej uprawdopodobniona przez okolicznošci. Takže problém pamieci
ŕ.žbiorowej i indywidualnej, mocno sygnalizowany juž w Graiynie, w nowej powiešci litewskiej urošnie do zagadnienia centralnego.
;bcalic od zapomnienia, nie pozwolic na utoniecie „w zapomnienia
110
/// Adam Mickiewicz
fali" - metafora czasu užyta w Konradzie Wallenrodzie - to przetrwac' w „wiešci" i w „piesni gminnej", stač sie czeáciq mówionej badž špiewanej tradycji ludu. Ten sposób trwania jest potraktowany jako niezniszczalny, przy nim byt materiálny odslania C ala, swa. kruchošd, i cios zadač može mu wytacznie zatrata pamieci zbiorowej, a wiec w pewnej mierze - samošwiadomošci národu.
„Konrad Wallenrod"
111
O wiešci gminna! ty arko przymierza Miedzy dawnymi i mlodszymi laty:
Arko! tyš žadnym nie zlámaná ciosem, Póki cie wlasny twój lud nie zniewažy; O piešni gminna, ty stoisz na stražy Namdowego pamiatek košciola, Z archanielskimi skrzydlami i glosem -Ty czasem dzieržysz i miecz archaniola.
(IV. w. 177-178, 181-186)
Z ta. niezwykla., ocalaja.ca. rola. pamieci zbiorowej zwiazana jest w poemacie Mickiewicza jedna z gtównych postaci: starý wajdelota Halban. Jako wajdelota, piešniarz, bard jest on niejako upersonifiko-wana. pamiecia.. W tej roli widzimy go dwukrotnie: gdy w czasie uczty rycerstwa krzyžackiego spiewa „hymn" - Piem wajdeloty, po czym „zstepuje do prostej powiešci" i w rytmie polskiego heksametru opowiada zaszyfrowana. biografie Wallenroda; po raz trzeci - po šmierci Konráda Wallenroda, aby uchronic od zaglady pamieč jego niezwyktego czynu i równie niezwyklej ofiary:
Obiege Litwy wsi, zamki i miasta, Gdzie nie dobiege, piešri moja doleci, Bard dla rycerzy w bilwach, a niewiasta Bedzie ja. w domu špiewač dla swych dzieci; Bedzie jq špiewač, i kiedyš w przyszlošci Z tej piešni wstanie mšciciel naszych košci!
(VI, w. 232-237)
Oczywišcie w szerszym sensie te role strážnika pamieci pelni w ogóle poezja, bardzo romantycznie w utworze Mickiewicza;: uwznioslona i udostojniona, przeznaczona do sterowania zbiorowaj šwiadomošcia. národu. Možná nawet mówič o swego rodzaju wszechní wtadztwie poezji, zwlaszcza poezji tyrtejskiej, poezji heroicznegoj obowia_zku, uzurpujúcej sobie prawo do „rzadu dusz". Poniekadj
niewolnikiem tak pojetej roli poezji jest Konrád Wallenrod, ale tež z jego ust padaja. znamienne slowa protestu pr/eciwko tyranii poezji nakazów i powinnošci:
Znam ja was, každá piosnka wajdeloty Nieszczešcie wróžy jak nocnych psčw wycie; Mordy, požogi wy špiewač lubicie, Nam zostawiacie chwal? i zgryzoty. Jeszcze w kolébce wasza piešň zdradziecka Na ksztalt gadziny obwija pierš dziecka I wlewa w dusz? najsrožsze trucizny, Glupia cheč slawy i milošč ojczyzny.
(IV, w. 614-621)
Zwiazana z rola. poezji etyka obowiqzku to znowu wiež Iqcz^ca Konráda Wallenroda z Gratynq. Zárazem wszakže ten wlašnie problem wskazuje na znaezne skomplikowania, jakim podlegla w drugiej powiešci poetyekiej etyka spoleezna. Przede wszystkim w sferze wyobražeň o sposobach dzialania dla wspólnego dobra i o konsekwencjach, jakie niesie ona dla ludzi owladnietych idea, obowiazku. System etyki spoleeznej utracil bowiem w Konradzie Wallenrodzie jasna, prostotě i oczywistošč, która. mial jeszcze w Grazynie. Pokaza! wrecz cal4 swa. dwuznacznošč, swa. sile niszczaca., rujnujúca. wyobraženia o szezešciu ludzkim i pustosza.cú wewnetrznie služebníka idei.
W Konradzie Wallenrodzie nie pozostal nawet šlad znaných z Graiyny przešwiadczeň o wspólnocie narodowej jako sile ocalajacej w walce z wrogiem. Wiadomo juž - idee te Walter Alf przejrzyšcie wyklada - že potega krzyžacka jest nie do pokonania w otwartym rycerskim boju, že trzeba sie chwycič „innego spôsobu". Ten jedyny skuteezny sposób to broň pokonanych i niewolników - podstepy. Zatem podstep i zdrada staja. sie taktyka. walki, a uezuciem dominu-ja.cym - zemsta i pragnienie odwetu. Konrád Wallenrod jest wiec poniekíid synem zemsty, który kroezyč musi droga, wszystkich spiskowców i „ludzi podziemnych" - przybierač maske dwulicowošci, uciekač sie do obludy i klamstwa, wreszcie do zdrady. W tym sensie g;, jest Konrád Wallenrod, mimo stroju mistrza krzyžackiego z XIV w., ;'; wspólczesnym, XIX-wiecznym typem spiskowca, a jego postač ulbnnowaty došwiadczenia spiskowe, z którymi zetkna.1 sie Mickiewicz w Rosji przez kontakty z dekabrystami i przez cala. atmosfére
112
/// Adam Mickiewicz
intelektuální! poprzedzajaca. wybuch powstania w dniu 14/26 grudnia 1825 r. Totéž jako utwór o etyce spiskowej i o mentalnosci politycznych buntowników nie daje sie Konrád Wallenrod pomyslet; bez došwiadczeň rosyjskich.
Wszakže na uksztaltowanie postaci tytulowego bohatera zložyly sig nie tylko došwiadczenia ruchu spiskowego. Može w równej mierze došwiadczenia literackie, przede wszystkim glebokie przežycie Byrona i fascynacja bohaterem jego powiešci poetyckich. Konrád Wallenrod jest bowiem spiskowcem wystylizowanym bajronicznie. Juž jego samotnicza taktyka walki podyktowana zostala w duiej mierze przez wzorce samotných mšcicieli krzywd z poematów Byrona. Takže wažne cechy jego osobowošci i stylu bycia - tajera-niczy fatalizm losu, podwójnošč biografii, straceňczošč, pošepne lice, wybuchy gniewu, nawet skaza nalogu (topil troski „w goracym nápoju"), a przede wszystkim nieokielznana duma upodabniaja. go do licznej rzeszy literackiego potomstwa Byrona.
Duma, nawet pychá sa. istotnymi, wielekroč w utworze podkreš-lanymi rysami osobowošci Wallenroda. Konstytuuja. go jako jednostke wybitna,, jako indywiduum przekraczajace o wiele normálna, miare ludzka. i maja.ce šwiadomošc swej niezwyklošci. Konrád niejako pyszni si? tym, že jego nieszczešcia, jego ofiary i zbrodnie nacecho-wane sa. wyja.tkowošcia. jakby ponadczlowieczq. Tak sadzi juž przed zniszczeniem potegi Zákonu, a po zadaniu mu kl§skí pychá Wallen-i roda osia.ga rozmiary równajace sie skali sukcesu:
„Konrád Wallenrod"
113
Jam to uczynil, dopelnil przysiegi, Straszniejszej zemsty nie wymyšli pieklo.
Ja to sprawilem; jakém wielki, dumny, Tyle glow hydry jednym šciac zamachem! Jak Samson jednym wstrzasnieniem kolumny Zburzyč gmach caly i runac pod gmachem!
(VI, w. 19-20, 264-267)
Konrád Wallenrod zapowiada bowiem w twórczošci MickiewiczaS kreacje wielkiego indywidualisty o nadzwyczajnych žródlach mocy; wewnetrznej, o nieograniczonej ofiarnošci i równie nieokielznanejj dumie - Konráda z Dziadów czešci III.
Jednak Wallenrod nie jest tylko postačia, z pychy i pragnienia. zemsty uksztaltowana.. Jest takže czlowiekiem o šwiadomošci nie-';
szczešliwej, o sumieniu rozdartym, o duszy spustoszonej przez koniecznošc dopelnienia straszliwej misji, totéž mówi o sobie, iž ^plakal, ažeby mordowaí", a po dokonaniu zemsty ogarnia go znuženie wtasna. biografia, mšciciela i wspólczucie dla unicestwionych wrogów. Stád znamienne slowa: „Juž dosyč zemsty - i Niemcy sa. | ludzie". Marzy nawet o jakimš odrodzeniu morálnym, oczyszczeniu przez powrót do domowego žycia, do Aldony:
Tam w šrodku čichej, pasterskiej zagrody, Na twoim reku, u twojego lona Zapomne, že sa. na swiecie národy,...
(VI, w. 70-72)
Wiedza. jednak oboje, že nie jest to možliwe, že czas spedzony na walce z Zákonem i czas spedzony w wiežy pustelniczej jest 1 historycznym i biologicznym chronometrem ludzkiego žycia, którego | cofnac nie možná. Idyllicznie rozwiazany utwór Mickiewicza tchnalby I nie tylko sentymentalnym falszem, ale unicestwialby Konráda jako osobowošc tragiczna, uwiklana. w koniecznošc dopelnienia misji . i wewnetrznie przez nia. wyniszczoníi. Jeslí jego dylematy wewnetrzne řiodslanialy istotne rysy moralnošci spiskowej, to wlašnie dzieki unikaniu sentymentalnych pocieszeň i rezygnacji z wiary w cud powrotu do žycia czlowieka, który bez reszty przyja.1 role grožnego narzedzia historii. Dlatego tež nie jest postač Konráda Wallenroda ani apológiu zdrady i podstepu, a byl to ezesty zarzut stawiany ternu , utworowi, ani nie zmusza czytelnika do obrany raeji humanistycznych íprzeciwko raeji narodowej. Wymiar tragizmu, w jaki zostaje ujeta I w poemacie „sprawa" Wallenroda, uchyla možliwošc takich jedno-t znacznych ocen, pokazuja.c morálne zawezlenia tragizmu koniecznošci i rozpaczliwy heroizm czlowieka weň uwiklanego.
Zrozumienie ciežaru losu ludzi skazanych na walke podziemn^, Í ušwiadomienie normy wspólczesnego bohaterstwa, odlegtej od etyki walki rycerskiej i prostoty zadaň žolnierskich, jest nie tylko jednym |z nowoczesnych „odkryč" Konráda Wallenroda, ale w ogóle naležy řdo najšwietniejszego zespolu Mickiewiczowskich rozpoznán wtasnej : wspólczesnošci. Takže rozpoznán losu Poláka, „urodzonego w nie-woli, okutego w powiciu". Tego losu, ktorému zostal pošwiecony |wiersz Do matki Polki, liryk patriotyezny niemal okrutny w swej prawdomównošci, pozbawiony ztudzeri efektownego bohaterstwa |i;-radošci služby dla ojezyzny. I pozbawiony takže, obecnej jeszcze
114
/// Adam Mickiewicz
„Dziaáów cz- M Vštep"
115
w Konradzie Wallenrodzie, pociechy ze zwyciestwa, nagrody za. meke. Wspólczesny Polak zostanie „wyzwany do boju bez chwaly I do meczeňstwa... bez zmartwychpowstania". Synonimem walki stanie sie wiašnie meczerisrwo, a przeciwnikiem wróg ukryty za armia, szpiegów i trybunalów bronia_cych bezprawia.
Zwyciežonemu za pomnik grobowy
Zostana. suché drewna szubienicy, Za cala slawe krótki ptacz kobiecy
I dlugie nocne rodaków rozmowy.
Koňcowa strofa wiersza rezygnuje wiec nawet z tých resztek pamieci heroicznej i niepokonanej, jaka. w Konradzie Wallenrodzie Liosabial Halban, poezja bohaterska i odziedziczone po klasycyzmie pojecie slawy. Pamiec o czynach žyjacych „w nočných rodaków rozmowach" staje sie pamiecia, zákonspirowana., podobnie jak ukryte, niejawne jest cale patriotyczne žycie polskie i jego bohaterowie.-Wiersz najpewniej pochodzi z lipca 1830 r., ale - jak to czesto u Mickiewicza bywa - wyprzedza te sytuacje w dziejach národu,, która uksztaltowala si? po úpadku powstania listopadowego, zapo-wiada epoke spisków i kažni konspiratorów. W powažnej wi?c mierze wiersz ten wspierat sie takže na došwiadczeniach Mickiewicza I z okresu pobytu w Rosji.
Z problematyka. ideowa. Konráda Wallenroda wiaže sie równježi cykl wierszy epickich wydanych wraz z Dziadami drezdeňskimi pt,: Dziadów czešci III Ustep. Ich bohater literacki, zárazem narrator,; którego oczyma ogladamy ówczesna. Rosje, jest najpewniej zeslancenii politycznym o biografii zbližonej do losów Konráda z Dziadów czešci III, by c može po prostu Konrádem j už po wyroku za spraw? bedaca. w dramacie przedmiotem šledztwa. Nie to wszakže jest:: istotne. O wiele wažniejsze sa_ wskazówki dotyczace postawy bohatera, które zawiera wiersz Do przyjaciól Moskali, dolaczony do Ustepu^ jako swoiste poslowie liryczne. Uczynione tam wyznanie: „Pelzajac milczkiem jak wa_ž, ludzilem despote", nie pozwala wa.tpic, že mamy do czynienia z „czlowiekiem podziemnym", o podwójnym obliczu i konspiratorskiej taktyce zachowaň, tak dobrze znaných Konradowi' Wallenrodowi. W Ustepie wszakže bohater ten nie korzysta juž | z historyzmu maski i usytuowany jest w šwiecie wspólczesnym o czytelnej konkretyzacji historycznej: Petersburg w listopadzie 1824 r. i zima., na co wskazuja. realia pogodowe Przegladu wojska::-
Zatem czasy w historii Rosji znamienne, poprzedzajace wybuch powstania dekabrystów, którym, jako szlachetnym wspóíbraciom w idei, pošwiecony jest m.in. wiersz Do przyjaciól Moskali.
Jednakže portrét bohatera Ustepu posiada rysy niejasne, cza.stkowe, nie on bowiem, lecz portrét kraju i miasta zajmuje tu miejsce uprzywilejowane. Jest to studium Rosji, analizuja.ce przede wszystkim jej organizm paňstwowo-polityczny, „systemat tyraňstwa", ale nie unika sie takže obserwacji obyczajowych i klimatycznych, co zbliža Ustep do populárnych w romantyzmie krajowym „fizjologii", íacza-cych opis z analiza. socjologiczna, Mickiewicz póžniej nie stosowal . tej metody analitycznej jako zásady budowania opisu literackiego. Natomiast wczešniej z metoda, nieco podobna, byl spoufalony jako ; czytelnik „Wiadomosci Brukowych", które umiejetnie krzyžowaly spojrzenie socjologa z okiem satyryka. Niektoré felietony „brukowe" zamienialy sie wiec w male „fizjologie". Narrator Ustepu zdaje si? miec w zapleczu to šwieže došwiadczenie czytelnicze, gdy podejmuje swa. wedrówk? po Petersburgu, czujnie reagujete na „systémy znaków" wpisane w architektuře, obyczaj, stroje, w szyldy nawet, co bylo takže mocna, strona. analiz „Wiadomosci".
Wydaje sie zatem, že jest to utwór bliski czasowo Konradowi Wallenrodowi i že byc može w wersji wstepnej powstal w Rosji, pod silným wraženiem zetkniecia sie mlodego poety z krajem i systémem z bliska mu dota_d nie znaným. Stád intensywna obecnoše realiów nie przesíonietych uplywem ezasu i zárazem widoezna sklonnošč do uogólnieri podszytych inteneja. satyryezna., charakterystyezna. raczej dla mlodego Mickiewicza (obecná jest ona zarówno w Petersburgu, jak w Przeglqdzie wojska). Natomiast koňcowe przeslanie Do .przyjaciól Moskali, wyodr?bnione przeciež z fragmentew Ustepu, utrzymane we wznioslej retoryce morálnej, jest pisane z perspektywy lat i emigracyjnego juž oddalenia. Trzeba jednak jasno stwierdzic, že ■ezas powstania Ustepu jest kwestia, sporný i najpewniej taká. pozo-stanie. Chod Stanislaw Pigoň w studium Kiedy powstal „Ustep" III ezesci „Dziadów" byl przekonany, že sprawg rozstrzygna.1 na korzyšc Drezna 1832 r.
$ Problem pamieci, tyle znaezacy dla Dziadów i powiesci poetyc-kich, w dužej mierze organizuje równiež rzeczywistošc duchowa. obu cyklów sonetowych, tzw. sonetów odeskich i Sonetów krymskich,
'wydanych lacznie w Moskwie w 1826 r. pt. Sonety Adama Mic-
I kiewieza.
í. I
116
/// Adam Mickiewicz
Cykl odeski kontynuuje liryczna. kronike serca bliska. pewnym wyznaniom bohatera Dziadów czešci IV i wiersza z 1823 r. Do M*** („Precz Z moich oczu"). Ich bohater wielokrotnie okrešla siebie jako czlowieka, którego „namietne przepalily bole", którego uczucia zostaty srodze došwiadczone, serce zas przypomina opustoszala šwia_tynie, „gdzie bóstwo nie chce mieszkač, a ludzie nie šmieja". W przeciwieňstwie do obumarlego serca žywa pozostaje pamiec przežytych uczuc, wspomnienie osôb i miejsc zwiazanych z dramatem milosnym. Šwiadomošč bohatera zamknieta jest w sieci pamiatek, która stanowi odrebna. rzeczywistošč, jakby transcendentna., niezaležna. od woli przežywajacego podmiotu, a wyznaczaja,ca. mu przestrzen duchowa. tylež wzniosla. („košciól pamiatek"), ile wyobcowana. ze zwiazków z przyszlošcia., z žywa. matéria, žycia. Stád sonet XII; okrešla miejsce duchowej egzystencji bohatera tam, „gdzie sa; przeszlošci smetarze i trumny".
Ów czlowiek owtadniety pamiecia. oraz spustoszony uczuciowo ma oczywišcie rysy bajroniczne i daje si§ rozpoznaé jako twór kultury, takže kultury uczuč, najsilniej napietnowany osobowošcia. Byrona. Nawet tých tekstów Byrona, które Mickiewicz tlumaczyl w Kownie, przede wszystkim obszernego wiersza-poematu Sen,: utworu o fatalizmie pamieci i zániku woli žycia w jednostce, zdominowanej przez „mary" przeszlošci. Wszakže obok tonu bajronicznego dostrzegalna jest w sonetach takže sentymentalna stylizacja uczuc, co zrozumiaie ze wzgledu na bardzo w polskiej - i w ogóle europejskiej - kulturze aktywna. wiež sentymentalizmu z problematyka. uplywu czasu, przemijania, elegijnego utrwalania■ pamieci o przeszlošci.
Scharakteryzowana problematyka uczuc i uwewnetrz.niaja.cy j| bohater nie wyczerpuja. przeciež przestrzeni literackiej sonetów odeskich i wpisanej w te utwory wiedzy o sztuce mitošci. Od sonetu ' XIII do XXII (tyle ich miešci caly cykl) rozpošciera swe panowanie ziemska ars amatoria, milošč uwolniona od cierpienia („Kochaní; ciebie, a przeciež serce mi nie boli"), majaca swe radosne obrzedy í (znakomity duet sonetowy Dzieň dobry i Dobranoc) i zabawné j fortele oraz swa. towarzysko-obyczajowa. oprawe. Ich bohater jestI ponieka.d romantycznym dandysem, bieglym w sztuce kochania j (zachwala te swoje umiejetiiošci w odeskim równiež, choc nie:! sonetowym, wierszu Zaloty) i w strategii salonowej. Sonety XVIIII i XIX sa wlašciwie miniaturowymi scénkami obyczajowymi rozL
Sonety odeskie - „Sonety krymskie"
17
grywanymi w salonie, a narrator jest zárazem zabawowym dydak-tykiem („czytaj rady moje") stylu bycia nie utrudniajacego kochankom uprawiania mitošci mimo konwenansów.
Czlowiek wytrawiony przez ból mitošci i salonowy dandys to skrajnošci spotykane w romantyzmie bynajmniej nie na zasadzie wykluczania si?. W Mickiewiczowskim cyklu sonetowym wiersze pošwiecone sztuce kochania nie sa. wiec ani zle zestrojone z sonetami pamieci i smutku, ani nie moga. podlegač ujemnemu wartošciowaniu, jako bardziej blahé. Norma jezykowa liryki intymnej tym wtašnie wierszom zawdzi§cza szczególnie dužo. Po raz pierwszy bowiem we wspótczesnej polszczyžnie usamodzielniono tu jezykowo erotyk§, poszerzajac i uczuciowa. wiedze o cztowieku-kochanku, i o literackich sposobach wyražania sztuki mitosnej.
W Sonetoch krymskich, stanowia_cych efekt podróžy krajoznawczej odbytej przez Mickiewicza latem 1825 r. w towarzystwie, jak sie wydaje, ówczesnej kochanki poety Karoliny Sobaňskiej, generála Jana Witta - dowódcy wojsk w prowincji noworosyjskiej, którego wieloletnia. konkubína, byla Sobaňska, zapewne jej brata, znanego pisarza Henryka Rzewuskiego, oraz tajnego agenta policji Aleksandra Boszniaka. Ten zastanawiajacy zestaw wycieczkowiczów wart jest przypomnienia chocby z powodu dedykacji, jaka. Mickiewicz opatrzyl Sonety „Towarzyszom podróžy krymskiej - autor". A takže dla wiedzy o zawilym spla.taniu žycia jawnego i ukrytego w ówczesnej biografii poety.
i W Sonetach krymskich spotykamy podobnie, jak w cyklu odeskim, uksztattowanego bohatera, obarczonego bagažem pamieci i skazanego ría podwójna. samotnosc - uczuciowa. i wygnaňca oderwanego od fodzinnego kraju; totež jest bohater Sonetów krymskich typem bajronicznym, gorzko došwiadczonym, ktorému stale towarzyszy pamieč utraconej przeszlošci. W tej roli najpelniej prezentuje go sonet Burza: to samotný podróžny nie znajacy leku, który nie umie sie modlic i nie ma kogo žegnac. Takže sonety Cisza morská, Grób Potockiej czy Bajdary dopelniaja. ów portrét samotnika glównym motywem jego duchowej egzystencji: cierpiaca. šwiadomošcia, udre-ezona. przez „hydre pamiatek". Dlatego jedno z wcieleň bohatera Sonetów - Podróžny, jest romantycznym wojažerem o „chorým" sercu i duszy poddanej torturze pamieci.
I Ale ten Podróžny jest takže turysta., który zachowal poznawcza. ciekawošc šwiata i chlonne oko, postrzegaja.ce fenomény nátury oraz
118                          III Adam Mickiewicz i ----'
krajobrazy najzupclniej nowe, o olšniewajacej urodzie. To bcdace J w stalým natarciu oko ksztaltuje jedna, z uderzajacych wtasciwošci I Sonetów krymskich - eksplozje spojrzenia i próby sprostania mu \ opisem literackim. W Sonetoch bowiem zaczyna sie formowac 1 Mickiewiczowska zásada „widzg i opisuje", która okrešli warsztat | epicki Pana Tadeusza. W tym niewielkim cyklu sonetów pojawia. | si? utwory calkowicic nasycone opisowošcia. oraz warianty tych • samých obiektów bedacych przedmiotem opisu, ogladanych wszak- | že z innej perspektywy badž w odmiennym ošwietleniu (2tofc|8 czysaraj, Bakczysaraj w nocy; Aiuszta w dzieň, Aiuszta w nocy). w W Sonetoch krymskich znajduje potwierdzenie ogólniejsza teza I dotyczaca estetyki pejzažu romantycznego, który - w opozycji do j klasycyzmu - jest oparty na konkrecie, charakterystycznoscL na m poszanowaniu odrebnošci utrwalonej w naturze i percypowanej 1 przez czujne oko patrzacego. Byc može trafne jest przypuszczenie, Bjj odwotujace sie do notatki Franciszka Malewskiego - nieodlacznego 1 towarzysza pobytu Mickiewicza w Rosji - že poeta planowal I wówczas napísanie poematu „do którego wejšč miaty obrazy 1 miejscowe", ale zrazilo go zbytnie podobieňstwo pomyslu doj Wedrówek Child Harolda Byrona. Opisowošc romantyczna znalazta I ujscie w Sonetoch krymskich.
Bohater sonetów jest przeciež nie tylko Podróžnym o zatrutejjl duszy i fenomenálnym oku, jest on takže Pielgrzymem. Tak wlašnie 1 nazywa sie go w sonctach XIV i XV. Juž wtedy w tej nazwie, która i póžniej utrwali sie w twórczošci Mickiewicza dzieki Ksiqgom národu j polskiego i pielgrzymstwa polskiego oraz publicystyce, chodzic bedzie ,H|! o nowe zabarwienie semantyczne slowa, glebsze niž wojažer badz i turysta. W Sonetoch krymskich miešci sie w tym slowic sygnal I przymusowego oddalenia od miejsc rodzinnych oraz romantycznego I pielgrzymstwa filozoľic/nego do nowych žródel poznania. Poznania I tajemnic bytu i historii.
Pielgrzym bowiem jest poniekad filozofem historii, wyczulonym 1 na przemijanie, na nietrwalošc cywilizacji i polityeznej potegi jHfc wladzy. Jego podróž po Krymie to takže obcowanie z ruinami, które I áwiadcza. o šwietnej przeszlošci chanów tatarskich i nicošci dnial dzisiejszego. W nicrównej walce pieknej i bujnej natuty z cywiliza-I cj4 przegrala rzeczywistošc czlowieka, której nie ocala žyja.caS|' pamiec.
„ Sonety krymskie " 119
Jeszcze wielka, juž pusta Girajów dziedzina! Zmiatane czotem baszów ganki i przedsienia, Sofy, trony potegi, mitošci schronienia, Przeskaknje saraneza, obwija gadzina.
Skróš okien róžnofarbnych powoju rošlina, Wdzierajqc sie na gluche šciany i sklepienia, Zajmuje dzielo ludzi w imie przyrodzenia I pisze Balsazara gloskami „RUINA".
{Bakczysaraj]
Przedostatni sonet cyklu, pod wymownym tytulem Ruiny zamkit w Balokiawie, jak gdyby puentuje refleksje o przemijaniu ezasu i o pogražaniu sie w niepamieci dziel ludzkich nie ocalonych przez duchowe trwanic w šwiadomošci potomnych.
Te zamki, polámané w zwaliska bez ladu, Zdobily cie i strzegty, o niewdzieczny Krymic! Dzisiaj stereza. na górach jak czaszki olbrzymie, W nich gad mieszka lub cztowiek podlejszy od gadu.
Sta.d porównanie Krymu do miasta, „które calkiem wybije záraza".
Pielgrzym jako romantyezny filozof nátury ujawnia swq obecnošc przede wszystkim w sonecie Droga nad przepašciq w Czufut-Kale. Jest on przeciwienstwcm swego rozsnónego przewodnika Mirzy, który nie radzi zapuszczac sie w badanie niezglebionych otchtani bytu. Pielgrzyma cechuje i maksymalizm poznawc/.y, i šmialošč, i niepohamowane pragnienie przenikniecia tajemnic istnienia. Cechy romantycznych filozofów nátury, zwlaszcza filozofujacych poetów w typie Novalisa. Dlatego tež Pielgrzym decyduje sie rzucič spojrzenie na metaforyeznie nazwanii draga. strone bytu:
Mirzo, a ja spojrzalein! Przez šwiata szezeliny
Tam widzialem - com widzial, opowiem   po sniierci,
Bo w žyjacycli jezyku nie ma na to glosu.
Ostatní wers cytatu sygnalizuje problematyke wažkq dla artystów romantycznych: ograniezeň poznawczych narzuconych przez jezyk, tnídnosci biidž niemožnošci wyraženia „wszystkicgo, co pomysli glowa". Zárazem Sonety krymskie sa. nasycone zwycieskim, a nawet wrecz prowokacyjnym díiženiem do lámania barier jezyka, wprzeg-nietego w klasycystycznc funkeje opisowe. Czestokroč bywa tak, že funkeje opisowe i refleksja liryezna lub filozofiezna skomasowane
120
/// Adam Mickiewicz
zostaja. w ramach jednego utworu, majacego do dyspozycji tylko, narzucone budowa. sonetu, dwie zwrotki cztero- i dwie trójwersowe. Z reguly zreszta. opis otwiera sonet, dwie zas strofy trójwersowe wypelnia retleksja. Struktura sonetu, sformalizowana i zwiezla, zmu-szala do bardzo przemyálanej dystrybucji slowa i zárazem eksponowala každé z užytych stów - totéž zarówno slownictwo nasycone orientaliz-mami (chylat, izan, namaž), jak pewne wlašciwošci stylu opisowego oparte na uczlowieczaniu nátury (góra ma piersi i jest ubraná, w dodatku, w chylaty) skondensowane w formie sonetowej uczynily z krymskich wierszy Mickiewicza zjawisko stylistycznie znaczace, a przez wspólczesnych odczuwane jako prowokacyjne literacko, czego dowodzi ówczesna dyskusja prasowa wywolana przez Sonety. Trudný do zaakceptowania i traktowany jako obcy wtret kulturowy, okazywal sie orientalizm Sonetów obecný w jezyku, w stylizacjach postaci literackich, w doborze realiów, pejzažowych zwlaszcza, takže w inspi-racjach metafizycznych. Totéž literacki orientalizm stal sie jednyra z nowatorskich odkryč Mickiewicza i rozpoznawczym znakiem romantycznego sonetu. Zainteresowanie kultura. Wschodu wyniósl poeta jeszcze z Wilna, a poglebit w Rosji m.in. poprzez znajomošc z Józefem Sekowskim orientalista.-erudyta_, dzieki lekturom, np. powiešci poetyckich Byrona, i wtasnym doznaniom z podróžy na Poludnie Rosji, a Krym traktowal jako „Wschód w miniaturze".
Wšród wierszy pozostaja.cych w orbicie Sonetów kiymskich odnotowac wypada przede wszystkim Farysa (powst. 1828). TJtwór byl - jak glosi podtytul - Kasydq na czešč Emira Tadi-UI-Fechra uloionq, czyli stylizujacego sie na Araba polskiego arystokraty Waclawa Rzewuskiego. Mickiewicz ttumaczyl wówczas z francuskich antologii poezji arabskiej kasydy Szanfary i Almotenabbi, ale Farys, jest oryginalna. próba, dostosowania regul gatunku starodawnej poezji arabskiej (kasyda) do bohatera wspólczesnego i romantycznych pojed
0 wolnošci. Albowiem bohater tego poematu to jeszcze jedno wcielenie bohatera-indywidualisty o romantycznej potedze woli, žadzy poznania i zárazem - marzenie o wyzwoleniu z ziemskich okowów. Farys ma wiele rysów duchowych bohaterów Byrona, brak mu wszakže nienawistnego rozja.trzenia uczuciowego wobec šwiata.i Farys Mickiewicza dotarlszy w te sféry, „gdzie granicza. Stwórca
1 nátura", žeby poslužyc sie cytatem z Dziadów, wyciqga ku šwiatu' „ramiona uprzejme". Nie jest wiec samotným nienawistnikiem,: potwierdzajacym swa. wyžszošc aktami pogardy i zbrodni, jak np|
„Farys" - Liryki rzymsko-drezdeňskie
121
Arab Slowackiego. Ten gest sympatii wobec šwiata pozwala dostrzec w Farysie kierunek ewolucji bohatera Mickiewiczowskiego, który w postaci Konráda z Dziadów czešci III osia.gnie najwyžsze steženie dumy indywidualisty i mocy czlowieka dla szczešcia czlowieka przywolanej, a zárazem - przetamanie pychy w pokore, sygnal rozstania z ulubiona. kreacja. literacka., tak znamienna. dla Byronowskiej formuly romantyzmu.
Zapowiedž tych przemian przynosza. juž liryki rzymsko-drezdeňskie, takie jak Do M.L. W dzierí przyjecia komuna šw., Rozum i wiara, Medrcy czy Rozmowa wieczorna. Sa. to liryki religijne, powstale najpewniej w czasie pobytu Mickiewicza w Rzymie; jedynie Medrcy nosza. póžniejsza. adnotacje drezdeňska.. Wszakže nowošcia. tych wierszy nie jest, ogólnie rzecz biorac, tematyka religijna, lecz specjalne jej potraktowanie: romantyczne wydžwigniecie wiary przeciwko rozumowi, które ma doprowadzid do poznania Boga i do kompromitacji nadmiernych poznawczych uroszczeň rozumu (inne warianty tego myslenia wystepowaly juž wczešniej, od ballady Romantycznošč poczynajac), oraz - prawdziwa nowošc tej grupy wierszy - Bóg uczlowieczony, Chrystus. Dzieki obecnošci bóstwa wcielonego pojawia sie w twórczošci poety problematyka wiezi miedzy Bogiem a czfowiekiem. Wiezi antropologicznej, gdyž Bóg stáje sie wzorem doskonalym, zárazem možliwym do našladowania. iCzlowiek nie musi walczyc z Bogiem, przeciwstawiaja.c sie mu jako isile niepojetej, može nawet wrogiej. Uczlowieczony Bóg stáje sie rgodnym našladowania przykladem postawy humanistycznej, a zárazem roz.umieja.cym rozmówca., który spelnia kilka ról: lekarza duszy, 'spowiednika, terapeuty zsylajacego czlowiekowi, udreczonemu we-wnetrznymi konfliktami, dobroczynny dar lez:
I tylko w nocy - cicho - na Twe lono Wylewam burze we Izy roztopion^.
(Ruwiowa wieczorna)
n Dzieki uczlowieczeniu Boga dokonal Mickiewicz takže istotnych pivcsuniec w formie wypowiedzi lirycznej - odpatetycznionej, vtyyzbytej retoryki, która w poezji polskiej nieodparcie towarzyszyla %matom „wysokim", hymnicznym. Tutaj zas mamy do czynienia ' rozmowíi, a nawet z „gadaniem", co juž w ówczesnej polszczyžnie |ugerowalo dalszy stopieň nieoficjalnej kameralnošci („Z Toba. ja |ádam, co królujesz w niebie...").
122
/// Adam Mickiewicz
Reduta Ordona" - „Dziady" drezdeňskie
123
Liryki rzymsko-drezdeňskie zwiazane sa. z nowa. geografia, Európy, która okrešlita žycie Mickiewicza w sposób trwaly. W majů 1829 r. poeta opušcil Rosje (uzyskal zezwoleníe na wyjazd za granice), rozpoczynajac.podróž przez Niemcy, Szwajcarie, Wtochy. W Rzymie zastala go wiadomosc o wybuchu powstania listopadowego.
Níe wzia.1 udzialu w powstaniu, choc zamiar taki mial, i w kwietniu 1831 r. opušcil Rzym, obierajac droge na Poznaň. Gdy w sierpniu dotarl do Wielkopolski, powstanie juž dogasalo, granica mtedzy zahorami byla silnie strzežona i próba przedarcia sie do Królestwa mialaby wówczas raczej charakter straceňczego gestu. Nie známy powodów, dla których poeta tak dlugo zwlekal z wyjazdem do kraju, Jakiekolwiek byly to przyczyny (akcja polityczna prowadzona n-granica na rzecz Polski? trudnošci paszportowe? sytuacja bylego wiežnia, zmuszonego do ostrožnošci z uwagi na skazaňców wileňskich przebywajacych na terenie Rosji?), Mickiewicz robit sobie póžniej wyrzuty z powodu braku czynnego uczestnictwa w powstaniu, a inni wrecz glošno go za to potepiali.
Niemniej wlasnie Mickiewicz stal sie najwybitniejszym twórca, literackiej legendy powstania dzieki kilku utworom pošwieconym; wydarzeniom i postaciom wojny 1830-1831 r., z których wiersz;
0 Emilii Plater i Reduta Ordona (obydwa powst. 1832) zdobyty; wielka popularnošc. Šmierč pulkownika przynosi liryczna. transpozycje, motywu kobiety-žotnierza-bohatera, znanego z Graiyny, wraz z tyle, ceniona. przez Mickiewicza pamieciíi ludu jako miara, znaczenia: czynów czlowieka. Natomiast Reduta Ordona jest jedným z tych| utworów poety, w których szczeiliwie polaczono wielka. roniantyczna, retoryke idei z rozbudowana. narracja. epická, i opisem. Caly przeciež; utwór pornyšlany jest jako „opowiadanie adiutanta". Od czasu Bailaá
1 romansów czesty to u Mickiewicza sposób budowania narracjij -jako czyjegoš opowiadania, a w tym wypadku jako relacji naocznego,; swiadka, co przydawalo opowiešci waloru dokumentarnego (mimój nieprawdziwej informacji o šmierci Ordona). Ze znakomita_ plastykaj i energia, (znów rola czasowników) budowane opisy batalistyczneí podporzarjkowane sa. wszakže dy rekty worn morálnym i aktywnie| obecnému wartošciowaniu. Kontrast czerni i bieli w opisie wojskf carskich i broniacej sie reduty, opozycja blota i skaly w identyczriej| funkcji nie pozwalaja, w^tpic, jak rozložone zostaly akcenty wartošci?! zanim padna. patetyczne slowa potepienia i oskaržeň. A jest to wielkal retoryka idei, zwlaszcza w potyczce z ziemskim mocarzem,, jak Bóg|
r
silným, jak szatan zlošliwym" - carem. W zakoňczeniu Reduty Ordona zabrzmi tež nieewangeliczny zgola ton pomsty „na wroga", jakby zapowiadajacy rozja.trzenie patriotyczne i gniewne uniesienie Dziadów czešci III. Zarówno bowiem filozofia caryzmu, wpisana w Redutě Ordona, jak etyka zemsty lacza. ten utwór z arcydramatem Mickiewicza i pozwalaja. sadzic o ňader bliskim czasowym ich pokrewieňstwie.
Redutě Ordona poznáno wówczas z dwu wydaň dokonaných bez I wiedzy autora na podstawie niedokladnych odpisów oraz z fir-| mowanego przez Mickiewicza pierwodruku w drugim tomie Poezji I Stefana Garczyňskiego z roku 1833. Okrešlií tam Mickiewicz Redutě ■ Ordona jako „wspólna. wíasnošc" ich obu, gdyž historie fořtu ; naležítcego do obrony Woli oparl na opowiadaniu Garczyňskiego.
W rozrzutnym szafowaniu wspótautorstwem widziec možná nie ;..tyIko gest przyjažni wobec umierajqcego na gružlice Garczyňskiego, |ÍÍ takže nie pierwszy i nie ostatni slad wyrzutów sumienia poety z powodu wlasnej absencji powstaňczej.
Scény dramatyczne Dziadów czešci III powstaly w Drežnie wiosna. 1832 r. Jest to utwór nie tylko znakomity, ale wnosi on ^istotne nowošci do Mickiewiczowskiego zespolu idei, myslenia P czlowieku i narodzie, przede wszystkim etyczny problém pokory oraz mesjanizm jako sposób porzadkowania refleksji historiozoficznej i profetycznej dotyczacej przysziošci národu. Mickiewiczowski mesjanizm byl niewa,tpliwie próba, odpowiedzi na kl?ske powstania listopadowego, stanowil bowiem podstawe optymistycznych prognóz .'przysziošci oraz - przez analogie z ofiara. Chrystusa - wydobywai .. ogólnoludzki sens polskiej walki i meczenstwa. Mesjanistyczne i myslenie o narodzie bedzie odta.d w sposób trwaly towarzyszylo .;.pisarstwu Mickiewicza, choc poszczególne formuly mesjanistyczne ulegna. przeksztatceniom, m.in. w duchu rewolucyjnym. ■Dziady drezdeňskie sa. arcywzorem polskiego dramatu roman-: tycznego. Ich wzorcowošč polega m.in. na pola.czeniu w jednym Uitworze problematyki polityczno-historycznej oraz metafizycznej, | dotyczacej zarówno Boga, jak wiezi šwiata duchów z losem i dzía-ílaniamí czlowieka. To zmieszanie planów i róžnych zakresów bytu znajduje odpowiednik w poetyce dramatu, operujacego realizmem scenicznym, konkrétem sytuacyjnym, dbalošcia, o prawdopodobieň-|stwo i charakterystycznošč, takže jezykowa., a zárazem udzielajíjcego ipélnych praw fantastyce, zjawom, duchom, które „widomie" pojawiajú
124
/// Adam Mickiewicz
, Dziady " drezdeňskie
125
sie na scenie. Pozwala to autorowi traktowac równoczešnie o ziem-skich i metafizycznych sprawach czlowieka oraz ukazywac ukryte sensy dzialari historycznych. História i polityka uzyskuja. wiec; perspektywe ponadhistoryczna., która z kolei rzutuje na rozumienie rzeczywistošci ludzkiej i možliwošc rozpoznania sie w jej niejasnych sensach. Dlatego m.in. obaj bohaterowie Dziadów czešci III - Konrád i Ks. Piotr, beda. próbowali, každý w inny spôsob, zasiegnac wiadomošci o przyszlych wypadkach dziejowych wtašnie u tamtých, metafizycznych žródet.
Cia.gle wspólistnienie nieba i ziemi tworzy osobliwa. catošč, znajdujaca. swe pošwiadczenie w lužnej budowie dramatu (bywa ona nazywana forma, otwarta.), stanowiacego swobodna. kompozycje scén,: nie krepowana. przepisami o sztuce dramatycznej. Wyobraženie calošci wynika raczej z losów glównego bohatera, równie czynnego w obu pianách utworu - reálnym (wiezieň caratu) i metafizycznym, w którym prowadzi on walke z Bogiem o siebie i šwiat historyczny.
Ma wszakže sféra historii w Dziadach drezdeňskich swoja obszerna. autonomie, w ktorej obrebie dokonuje poeta ciec i podzialów. Przede wszystkim podzialu na historie utajona. i jawnq. Dzieje najnowsze Polski rozdzielone sa. w dramacie Mickiewicza doscl manifestacyjnie na „herkulaňskie", podziemne, obejmujace mar-: tyrologie, spiski i walke, oraz „powierzchniowe", które formujii oficjalny, konformistyczny i dosyč plugawy wymiar rzeczy wistošci,
Z wielu powodów istotniejszy dla utworu jest ów utajony bieg wspólczesnošci, ale wiele znakom itych scen (VI, VII, VIII) pošwieca poeta polskiemu žyciu jawnemu, stajne sie jego obserwatorem i analitykiem bezlitosnym. Dzieje sie tak w dužej mierze dlatego, žé. prezentowana. tam zbiorowošč dzieli poeta na „prawa. i lewa. strone", które wypowiadaja. opinie i poglady zupelnie odmienne (prawa - zawsze wražliwe moralnie i uczciwe politycznie), tym wiekszy wiec powstaje kontrast wewnetrzny rozdzielajacy publieznoše pozor-nie jednolitá, towarzysko, zgromadzona, tip. w tym samým „salonie warszawskim", gdzie prawej stronie odpowiada gnapka patriotów? „bližej drzwi", lewej - „towarzystwo stolikowe". Prawa strona stajei; sie zatem w tej samej scenie szczególnie niefortunnym tlem dla; lewej, ktorej czlonkowie, na zasadzie kontrastu, nabieraja. wyrazistych cech negatywnych, choč wypowiadane przez nich sady, potraktowane w oderwaniu od znaczacej sytuacji, nie musiatyby ich kompromitowač jako ludzi bíidž Polaków. W tak wyrazišcie podzielonym šwiecie;
i1'
dramatu reprezenlanci lewej strony, wraz ze swoimi pogladami estetycznymi, klasycystycznymi upodobaniami literackimi, np. Literát piszacy poemat o „sadzeniu grochu", przypominaja.cy Kozmiana, i Literát IV, broniacy sielskich upodoban Polaków (možná go identyfikowac z Brodziňskim), wspóltworza. „plugawa. skorupe" žycia jawnego.
Zgodnie z wypowiedzia. jednej z postaci dramatu, že „teraz Polska žyje, kwitnie w ziemi cieniach, Jej dzieje na Sybirze, w twierdzach i wiezieniach", Dziady pošwiecone zostaiy bohaterom historii podziem-nej i w ogóle podjeto w nich trud wydobywania „na jašnia" tego, o czym milezy pismo drukowane. W tej historii utajonej najwažniejsza okazuje sie pamiec ludzka i jej przekaziciele - „naoczne šwiadki" wydarzeň. ■I Niepodleglošč pamieci, ocalanie przez pamiec to staré problémy Mickiewiczowskie, pošwiadczone Graiynq, Konrádem Wallenrodem, Sonetami. W III czešci Dziadów wszakže nastepuje uzwyklenie owej roli šwiadka. Stražnikiem pamieci nie musi byc bard, wajdelota, wybraniec, lecz po prostu každý, zwykty przechodzien uliezny, który može powiedzieč: „sam widzialem". Tak wlašnie, jak mówi Jan Sobolewski, przypadkowy šwiadek deportaeji uczniów-skazaňców i zárazem narrator martyrologicznej opowiesci, odwolujqcej sie kilkakrotnie, poprzez zwrot „widzialem", do roli naocznego šwiadka.
Ta powszechna dostepnošč uczestnictwa w historii niejawnej wiílže sie z zawarta. w Dziadach drezdeňskich koncepeja. mar-tyrologicznq polskiej wspólczesnošci. Jej rys istotny stanowia. przede „wszystkim przešladowania, które spadajú na ludzi wedle woli przešladowców. Jak pokazuja. zásady dzialari Senátora, reguly prze-šladowaň moga. byc bardzo elastyczne, zaležne od interesów, kariéry, checi zysków, stopnia immoralizmu i rozbestwienia carskich urzed-ników, nawet od ich humoru. Permanentne lámanie prawa z každego niemal Polaka može uczynic ofiare przešladowaií, poniewaž u podstaw tkwi - jak sugeruja. Dziady - proces wytoczony narodowošci polskiej.
Stříd tež plynie, charaktery sty czne dla dramatu Mickiewicza, judziecinnianie ofiar carskiego aparátu policyjnego, pomniejszanie Ich možliwych win. Maja. to byc dzieci, a ich cierpienie ma posiadac wymowe „ofiary niewinnej". Niewinni zresztq s^ wszyscy wiežniowie, nawet ci wiekiem dojrzalsi, prezentowani w scenie I dramatu, rpzgrywajaecj sie w klasztorze bazyliaňskim, „przerobionym na pezienie stanu". Oni równiež sa. przede wszystkim ofiarami w po-wszechnych dziejach polskiej martyrologii.
126
/// Adam Mickiewicz
„Dziady" drezdeňskie
127
Wszakže mimo zapewnieň o swej niewinnošci i manifestowanej I niewiedzy o przyczynach prowadzonego przeciwko nim šledztwa jest I to míodziež dojrzala ideowo, przeniknieta emocjami antycarskimi: i| i duchowo zbuntowana. Taki portrét wewnetrzny mlodych wiežniów J wytania sie z ich rozmów, a takže z piesni, które špiewaja (przede I wszystkim piosenka Feliksa: „Nie dbam, jaka spadnie kara").
W tej dwojakiej motywacji i interpretacji wypadków przed- | stawionych w dramacie možná dostrzec rys charaktery sty czny ch I wahaň twórcy Dziadów miedzy znaná mu prawda. historyczna, która I nie potwierdzala zupelnej niewinnošci ofiar, a koniecznošcia. - tak-| tyczna i ideowa., szerzenia wersji o cierpieniach ludzi bezpodstawnie Ij przešladowanych. Wszakže tak znacza.ce podkrešlanie niewinnošci jT ofiary zložonej przez „dzieci" znajdowalo równiež uzasadnienie | w ideách mesjanistycznych, które pojawiaja si? w Dziadów czešci III. 1
Mesjanizm Dziadów polega przede wszystkim na wielorakim 1 wykorzystywaniu analogii zachodzacej miedzy meka Chrystusa ;| i odkupicielskim sensem jego ofiary a „ofiara. niewinna" wspólczes- I nych polskich meczenników. Ofierze tej przypisuje si? zatem podobna; I moc zbawcza w stosunku do wlasnego národu, za który sie cierpi, 1 oraz - szerzej - w stosunku do calego šwiata. Ofiara polska mai bowiem równiež sens uniwersalny, jest jakby ponowieniem po- I wszechnego odkupicielskiego charakteru ofiary Chrystusa. Jest j 1 zložona dla wolnošci i ma zbawic wspótczesny šwiat historyczny. | Tym samým przywraca lad chrzescijaňskiej teodycei: zlo w šwiecie'fl nie jest skandálem morálnym lub dowodem okrucieňstwa Boga - a te I zarzuty, formulowane przez filozofów Ošwiecenia, podniesie takže 1 Konrád - lecz przejawem odwiecznych zamyslów Boga, który I kolejnými aktami odkupieň zbliža šwiat do porzadku boskiego. Doi;I walki ze zlem historycznym, uosobionym w caryzmie, Bóg wybrall Polske nie tylko ze wzgledu na jej dawniejsze zaslugi dla wiary ;| i wolnošci, czego dowodzi sie w Ksiegach národu, ale takže z uwagi J na niewinny charakter poniesionych cierpieň. Kategória niewinnošci M odnosilaby sie wiec do calego národu, nie tylko do jego ofiarII dzieciecych. Oczywišcie to myslenie ma jakakolwiek sensownošd:'! racjonalna wylacznie wówczas, gdy przyjmuje sie boskie wladanie Jj história., možliwošč interwencji Boga w dzieje šwiata, wreszcie arén? | ziemska traktuje sie jako teren permanentnej walki Boga z Szatatiem, Dobra i Zla. A takie wíašnie pojmowanie wiezi miedzy Bogiemjl i šwiatem ludzkim istnieje w Dziadów czešci III.
■ -m
Jego wyrazicielem jest w dramacie przede wszystkim braciszek zákonný Ks. Piotr, czlowiek, który posiada moc przepowiadania, przewidywania (zna przyszle losy Doktora í Bajkowa), oraz dana mu jest láska „widzeň" dotyczacych losów Polski. On „widomie" I potwierdza nie tylko zásade wiezi miedzy czlowiekiem a Bogiem („Ja, proch, bede z Panem gadat"), ale takže miedzy história. I a transcendencja. Spoza ziemskiego wymiaru czerpie bowiem trešci swego „widzenia", ktorých wymowa optymistyczna, radosna nawet, nie ulega watpliwošci, podobnie jak nie ulega watpliwošci nikla precyzja owych informacji przyszlošciowych, przekazanych w stylis-tyce Apokalipsy i w jezyku pism kabalistyczno-alchemicznych. Stád zaszyfrowanie imienia przyszlego „wskrzesiciela národu" pod tajem-nicza Iiczba czterdziešci i cztery, zwiazana z symbolika cyfrowa wielu kultur - takže chrzescijaňskiej - w ktorých czwórka i jej zwielokrotnienie odgrywaja wielka i pozytywna role (cztery žywioíy, cztery rzeki w Raju, czterej ewangelišci, czterdziešci dni postu I Chrystusa itp.).
Ks. Piotr jest takže koniecznym przeciwieňstwem glównego 1 bohatera III czešci Dziadów - Konráda. Braciszek bernardýn uosabia bowiem etyke pokory, gdy tymczasem Konrád to wcielenie in-W, dywidualizmu, czlowiek šwiadom swej wielkošci, niezwykĺošci |    i zárazem pelen dumy, a nawet pychy. Sila Konráda i žródto jego Wt;. dumy tkwi w šwiadomošci bycia wielkim poeta i dysponowania í    nadprzecietna mocq duchowa. Mówi o sobie, že ma „oko bystré, potežne", ktorému posiuszne sa zjawiska przyrodnicze, jako artysta l dysponuje tež sila stwórcza równajaca go z Bogiem-kreatorem, I    twórca šwiata:
E. s
Ja cziije nieámierteJnošc, niesmiertelnosč tworz§, Cóž ty wiek.szego mogleš zrobic - Bože?
(sc, II, w. 54-55)
Ijiív Posiada wszakže wtašciwošč zwiazana z jego kondycja ludzka, K która go róžni od Boga, byc može dodatnio. Ma serce, czucie, gdy tymczasem Bóg okazac sie može „tylko madrošcia", zgodnie z podej-I rzeniami ošwieceniowych deistów. Jako czlowiek czujacy, kochajacy, W Konrád zdolny jest do cierpienia i wspólodczuwania bólu innych, I    calych zbiorowošci, národu.
S Uzbrojony w swe niezwykle dary, traktujac siebie jako „najwyž-I,  szego /. c/.iijacych na zicmnym padole", Konrád podnosí bunt
128
/// Adam Mickiewicz
,Dziady" drezdeiiskie
129
przeciwko Bogu i stawia mu rozlegte ža_dania. Chce wladzy nad L šwiatem historycznym, pelnym zla, cierpieh i nieprawošci, po to, aby I urzadzič go lepiej, niž zrobil to Bóg. W jego rozumowaniu, zgodnym I z tradycja. ataków na teodyceje, zlo šwiata obcia_ža Boga, wskazuje j na jego skažona. náture (može nie jest Dobrocia. i Milošcia.?) lub na : calkowita. bezsilnošc wobec tego, co stworzone. Do gwaltownych i krytyk i žadaň popycha Konráda rozpaczliwa šwiadomošc bezmiaru I cierpieh wtasnego národu i pragnienie wyrównania tych krzywd. '} Konrád bowiem identyfíkuje sie z cierpiaca. Polska.:
Ja i ojczyzna to jedno.
Nazywam si? Milijon - bo za milijony
Kochám i cierpi? katusze.
(w. 259-261)
Ta niezwykla zdolnošc wcielania losu zbiorowošci czyni z Konráda■[ kogoš na podobieňstwo Chrystusa i podobna, tež role zbawcza. i pragnie on odegrac w stosunku do swego národu. Ale inna. obiera droge. Nie ofiary plynúcej z milošci, lecz silnej wladzy nad ludžmi,; jak sam to okrešla - chce „rzadu dusz". Dlatego tež marzenie^ Konráda o szczesciu ludzi nosi cechy milošci tyrana, który pragnie jí podporzadkowač innych swej dyktaturze serca:
Chce czuciem rza.dzič, które jest we mnie; Rzadzití jak Ty wszystkimi zawsze i tajemnie:
Co ja zechce, niech wnet zgadna.,
Spelnia., tym si? uszczesliwia.,
A ježeli sie sprzeciwiq,
Niechaj cierpia. i przepadna..
(w. 156-161)
Ten pian ziemskiej szczešliwošci i sposobów rzadzenia može bardziej niž tyrady przeciw nieczulemu Bogu odslania pyche Konráda, |! która jak wolno sadzic, stanowi grožna. skaze tej niezwyklej in-■« dywidualnošci, a w jego porywie buntowniczym pozwala widzieélot
„komety Medu".
Wszakže nie ma w Dziadach wyražnego potepienia postacj Konráda ani nie zostaje mu przeciwstawiony inny pozytywny bohatefj Nie jest nim bowiem Ks. Piotr, którego rola polega glównie na l! ratowaniu Konráda z úpadku moralnego, na ocaleniu tej niezwyktejf postaci, do której - byc može odnosza. sie slowa jego widzeniaj-
pošwiecone zbawcy národu. Konrád caly czas pozostaje centrálny postaciíi utworu, a walka o jego dusze wiaže w calošc nie tylko reálny i metafizyczny pian dramatu, ale nawet tak lužno z calošcia. polaczone scény jak czwarta - Widzenie Ewy, i koňcowa (IX) - Noc Dziadów.
Wcale nielatwo wydobyč z tekstu odpowiedž na pýtanie, jaki jest Konrád i kim on jest. Wiemy o nim mniej niž o innych, nawet drugorzednych postaciach scény wieziennej. Ponurý, blady, na-tchnienie miewa o pólnocy („polnoc jego godzina"), nieobcy mu dar wróžebny („o przyszlošci, jak Cygan, powiada") - to niemal wszystkie informacje dostarczone przez tekst i wszystkie zwia.zane sa. z rola. romantycznego poety. Zárazem wiemy o Konradzie niezmiernie dužo, tyle že jest to wiedza o duchowej istocie tej postaci. Cata bowiem wiedza o Konradzie pochodzi z jego monologu i sklada sie na cos w rodzaju wewnetrznego portrétu bohatera. Jego wypowiedzi o cechách monologu - obydwie improwizacje, a zwlaszcza tzw. Wielka - mája, bowiem takže charakter konfesyjny, w sensie szczerošci i glebi wyznania, otwierania duszy, co wiaže sie w kulturze . chrzešcijaňskiej z aktem spowiedzi.
Tok analityczny, chod gwaltowny, autorefleksyjny improwizacji Konráda jest - byc može - dana. mu w nadzwyczajnym porywie mocy poetyckiej wizja. samego siebie, rozpoznaniem siebie, swych dažeň i celów. Pod koniec Prologu Wiezieň nápisem na šcianie: „Gustavus obiit [...] hic natus est Conradus", powoluje w sobie do istnienia nowego czlowieka, który ma byc istotnym przeciwienstwem ; kochanka Maryli. Ale kto i co kryje sie za tym nowym imieniem, ! rozpoznajemy dopiero dzieki Wielkiej improwizacji. W pewnym sensie dowiaduje sie takže Konrád, Wielka improwizacja bowiem f jest poniekad aktem autokreacji. Dlatego možná sie o niej wyrazic, iž jest widzeniem siebie i pelni funkcje podobna, do „widzeň" innych i postaci dramatu - Ks. Piotra, Ewy, Senátora.
Widzenia odgrywaja. doniosla. role w konstrukcji Dziadów drez-fdeňskich. Stanowiři one czešc žycia duszy, tej sféry bytu ludzkiego, ' która. szczególnie interesowali sie romantycy, upatruj^c w niej nie .. tylko ukryta, prawde jednostkowej psychiki, lecz domene kontaktu H wymiarem pozarzeczywistym, z bytami spirytualnymi - z duchami, ýdiablami, aniolami. Jest to - jak mówi sie w Prologu - „šwiat čichy, Igluchy, tajemniczy", do którego przenikaja. dusze ludzkie we šnie (šni Wiezieň w Prologu, Ewa, Senátor).
:1
130
/// Adam Mickiewi.cz
Ale w Dziadach drezdeňskich równouprawniona jest sytuacja szczególnego napiecia, podniesienia ducha, która na jawie czyni možliwym przekraczanie rzeczywistošci. To widzenie Ks. Piotra i widzenie siebie, zejšcie w glab siebie Konráda w Improwizacji. Uniesienie religijne Ks. Piotra i wielkie natchnienie artysty, furor poeticus Konráda, moga, wiec powodowac podobne skutki dla „žycia duszy", stač sie žródlem nadludzkiej mocy. Bo dominujacym rysem Konráda jest jego sila poety, bycie poeta, romantycznym, czyli wizjonerem, wieszczem, stwórca. przez slowo.
Žegnajac w Konradzie typ bohatera indywidualisty - zbun-towanego samotnika-poety, który od lat towarzyszyl jego twórczosci i wspaniale zsumowat sie w tej postaci, zachowal Mickiewicz na dlugo szczególne zaufanie do osobistošci ludzkich wyróžnionych darami mocy duchowej. Tyle že nie w poetach ich bedzie poszukiwal; lecz w nosicielach slowa žywego - w prorokach, w mesjaszach, Dziadów czešc III nie jest zamknieta. calošcia., przeciwnie stanowi fragment dziela, które može byc kontynuowane i zapewne miafy powstawac jego cia.gi dalsze (nastepne akty czešci trzeciej?). M bowiem fragmentarycznošč tkwi w strukturze tego romantycznego utworu, który došč lekcewažaco traktuje klasycystyczne zásady budowy dramatu. Istnieja. poszlaki, najpowažniejsze w lišcie do J. 11 Niemcewicza z mája 1833 roku, že w cia.gu dalszym Dziadów poeta zamierzat objad „caía, história, przešladowaň i meczeňstwa naszej Ojczyzny". Zdaniem wiarygodnego swiadka, Bohdana Zaleskiegó, zaraz po ukoňczeniu Pana Tadeusza Mickiewicz „na lužných kartkach" zapisywal jakieš nowe Dziady. Prób tych nikt nigdy nié poznal.
Tak wiec Dziadów czešc III, opublikowana po raz pierwszy w IV1 tomie Poezyj Mickiewicza (Paryž 1832) i w rok póžniej jako druk odrebny pt. Adama Mickiewicza Dziadów czešc trzecia (Paryž 1833) zamyká to wielkie wydarzenie polskiej literatury. Ale nie zamyká w ogóle sprawy Dziadów.
Pozostaje bowiem nie wyjašniona i dosyc tajemnicza história I czešci Dziadów, nazwana przez poete Dziady. Widowisko. Utwór zachowal sie. we fragmentach, w wersji brulionowej, wszakže n$ zostal przez Mickiewicza zniszczony nawet wówczas, gdy pálil rekopisy przed wyjazdem do Turcji. Najprawdopodobniej twdréf mial šwiadomošc wielkiej pieknošci tych fragmentów. Powstaf pýtanie, które zadawalo sobie wielu badaczy, dlaczego autor nié
„Dziady. Widowisko" - „Ksiegi národu i pielgrzymstwa " 131
kontynuowat Dziadów. Widowiskal A pisal je, jak przekonywajaco dowiódl Stanislaw Pigoň, na pocza_tku roku 1821 i mial zamiar zamiešcic w II tomiku Poezyj- Na pýtanie dlaczego od zamiaru odstapil najbardziej zdecydowanie odpowiedziala Zofia Stefanowska: „Poecie, który napísal IV cz. Dziadów, cz. I nie byla juž potrzebna". ; Ten sam bohater, identyczna história milosna opowiedziana przez Pustelnika-Gustawa, ta sama filozofia przeznaczeň dusz wybranych. Obydwa poematy stanowily zatem dla siebie konkurencje, która. wygrat utwór zakoňczony, opublikowany, czyli IV cz. Dziadów, | spychajíic Widowisko do roli brulionów z teki autorskiej.
Jasna, argumentacje tego wywodu možná jednak podwažyč". Przede wszystkim Dziadów cz. I prezentuje innych bohaterów niž czešc IV. Nade wszystko duchowa. partnerke Gustawa - Dziewice. W czešci IV o wspólbohaterce romansu dowiadujemy sie tyle, ile zechcial ; opowiedzieč Gustaw. Jest to zatem jego punkt widzenia i jego wersja ; wydarzeň. Czešc I przywraca glos drugiej stronie romansu - Dziewicy, ; poczyna budowač jej portrét duchowy. Bylaby tež szansa na milosny dialog dusz wybranych i sobie przeznaczonych. Co innego bowiem wspomnienia Gustawa o ich romansie, co innego zaš rozwój tego ; uczucia angažujacy emocje i racje dwojga kochanków. Tej autonomi-; cznej sféry tematyczno-psychologicznej Dziadów. Widowiska w naj-! mniejszej mierze nie likwidowata czešc IV. Zatem wiekszošc pytaň ::, dotycza.cych tego fragmentarycznego utworu nadal pozostaje otwarta.
Najbližszy czasowo Dziadom drezdeňskim wybitny utwór Mickiewicza to Ksiegi národu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832). Operuje on nie tylko etyka. antyindywidualistyczna., obca. íjednostkowemu heroizmowi, ale wrgcz zwraca sie do bohatera zbiorowego, „Brači - Wiary - Žolnierzy", i naucza prawd od-noszíícych sie do catej wspólnoty emigranckiej. Wiecej, Ksiegi [ipotraktowane s^ jako dzielo zbiorowe, którego autor role swa. redukuje do minimum, widza.c w sobie przekaziciela mysli „žebraných z dziejów polskich i z pism, i z opowiadaň, i z nauk Polaków, ludzi řpobožnych i pošwieconych za Ojczyzne, m§czenników, wyznawców ipielgrzymów. A niektoré rzeczy z laski Božej". Biblijna stylizacja Ksiqg, przypowiešci, wyklady nauk morálnych, skladajúce si^ na próze kunsztownq artystycznie, kunszt ów ukrywajíi pod pozorná, prostota, trešci parabol i parataktyczna. skladniít zdaň, užywana. w šlad ža Starým i Nowym Testamentem. Mickiewiczowi chodzilo bowiem biskojarzenie z powaga. wzorów Ewangelii i katechizmu (pierwotny
132
/// Adam Mickiewicz
„Ksiqgi národu i pielgrzymstwa"
133
tytut Ksiqg mial brzmiec Katechizm pielgrzymstwa polskiego) i o spôsob odbioru tego dziela inny niž artystycznego tworu autorskiego. Ksiqgi mialy przede wszystkim wychowywač i nauczac. Wychowywac rzesze polskich emigrantów, a nauczac religii wolnošci i wiary w jej zwyciestwo.
Ksiqgi národu i pielgrzymstwa polskiego oraz publicyslyka pocza.tku lat trzydziestych šwiadcza., že Mickiewicz pojmowal ówczesna. sytuacje europejska. jako przelomowa. dla ideowo-poli-tycznej przysztošci šwiata, jako okres „przesilenia" despotyzmu' i schylek panowania królów. Do tej wlašnie sytuacji, która w každej chwili mogia rozwia.zac sie burza, rewolucji politycznych, chcial przygotowac polskich emigrantów, okrešlič ich role jako žolnierzy wolnošci i odslonic role Polski w ustanowieniu nowego porza.dku šwiata. Dlatego m.in. nadal Mickiewicz swemu utworowi budowe dwudzielna,, aby prognózy najzupelniej polityczne i morálny dekalog polskich pielgrzymów (Ksiqgi pielgrzymstwa) umoco-wac w rozwažaniach historiozoficznych pošwieconych dziejom wolnošci w historii ludzkiej, które skladajú, si? na zawartošc Ksiqg národu.
Wedle Ksiqg národu osnowe dziejów stanowi pochod wolnošci. Wszakže ów rozwój wolnošci nie odbywal sie bez- sprzeciwów i zahamowaň. W czasach starožytnych takim destruktorem idei wolnošci jest dla Mickiewicza Rzym cezarów, wcielenie despotyzmu. Zamordowanic Chrystusa, „najšwietszego i najniewinniejszegoi z ludzi", stáje sie w tym porzadku faktem o znaczeniu podwójnym: wskazuje na triumf despotów i zárazem jest sygnatem przesilenia' ciemnej nocy niewoli. Triumfuja.ce chrzešcijaňstwo otworzylo bowiem nowa. ere wolnošci i uniwersalizmu oparlego na prawie: Božym.
Ten lad rozbili nowi przeciwnicy wolnošci, królowie nowožytnej Európy. W wiecznej walce dobra ze zlem, Boga i Szatana - a taj metafizyczna perspektywa losów šwiata ludzkicgo jest w Ksiqgaá] stale obecná - królowie okázali sie nie tylko przeciwnikami ludówjí lecz takže nieprzyjaciólmi samcgo Boga. Polityczne rozbicie uniwepj salizmu Európy, ciagle wojny w imie hase! balwochwalczych, jakí „równowaga polityczna", zaokra.gIenie granic, interes, zysk, popchnelyž národy do bezustannych walk, w ktorých ginela wolnošč, a potcžnielj| królowie. A przeciež, wedtug historiozofii Ksiqg, w czasach najnow! szych zaistnialy fakty wskazuja.ce na podobne „przesilenie" w dzie|
jach, jakim kiedyš byla šmierc Chrystusa. To rozbiór Polski i kažň umeczonego národu, dokonaná w powstaniu listopadowym.
I umeczono naród polski, i zložono w grobie, a królowie wykrzykneli: Zabilišmy i pochowalismy Wolnošc.
A wykrzykneli glupio, bo popelniajřic ostatniři zbrodnie, dopelnili miary ; nieprawoáci swych, i koňczyla sie potega ich wtenczas, kiedy si? najwiecej cieszyli.
Nienawišč królów do Polski plynac miala ze žródel podobných jak zajadtošč slug imperátora rzymskiego przeciw Chrystusowi. I Albowiem Polska w šwiecie nowožytnym uosabiala idee wiary i wolnošci. Nie znala falszywych bogów interesu, zysku, nie prowadzila zaborezych wojen, przeciwnie - umacniala braterstwo i sprawiedliwošč.
Przy zastosowanym przez Mickiewicza systemie interpretaeji ■historii Polski przeszlošč národu w oczywisty sposób piekniala S i szlachetniala, lecz - co wažniejsze - uzyskiwata wymiar uniwersal-ny. Dawala sie bowiem pojmowac nie tylko jako symboliezna i história wolnošci, lecz takže jako „figura" (w sensie biblijnych, figur ; Mesjasza, odkupiciela itd.), jako zapowiedž przyszlego, na braterstwie ,i solidarnošci ludów opartego ladu šwiata. Losy Polski wpisane zostaly w uniwersalny ciqg idei i w eschatologiczna. walke Boga z Szatanem. Dlatego mógl si? Mickiewicz uciec do šmialej analogii ;Polski z Chrystuscm: „A jako za zmartwychwstaniem Chrystusa j ustaly na ziemi calej ofiary krwawe, tak za zmartwychwstaniem \ národu polskiego ustana, w chrzešcijaňstwie wojny".
1 Jest to mesjanistyezna analógia, odwolujqca si? i do podobieňstwa ? meczeňskiego losu, i do uniwersalnego, zbawczego sensu ofiary. Jednakowož mesjanizm Ksiqg narodit nie koncentruje si? na zbaw-czym sensie samego cierpienia, lecz na przemianie i duchowym ■odnowieniu šwiata, które wywalczyč trzeba wysitkicm ludzkim. ^Dlatego wolne sa. Ksiqgi národu od biernego wyczekiwania na boská, záplate za krew i meke. Ich mesjanizm žada czynu i wzywa wiernych do wielorako pojetego wysilku.
B*í Bez mesjanistyeznej perspektywy Ksiqg národu, bez. zapo-:;wiedzianego tam rychlego triumfu wolnošci i zmartwychwstania ' Polski, „katechizm" Ksiqg pielgrzymstwa bylby zawieszona. w próžni Inauka. morálna., skažona. nadmiernym wobec spoleeznošci emi-1'granckiej tonem apologetycznym (X: „Nic wszyscy jestešcie równie
136
/// Adam Mickiewicz
Publicystyka lat trzydziestych
137
redaktor wykonywal calkowicie honorowo. Niektoré z artykutów I publikowanych w tym pišmie sa. przykladem znakomitej publicystyki 1| politycznej (O dqieniu ludów Európy, O bezpolitykowcach i opolityce p; „Pielgrzyma", O ludziach rozsqdnych i ludziach szalonych). Calošc Ji tej publicystyki pozwala uchwycic myšlowe linie przewodnie poli- i tycznego rozumowania Mickiewicza i zárazem klimat uczuciowy, i, w którym ksztaltowaly sie poglady polityka. Powstala ona bowiem ;|§ w krótkim okresie przešwiadczeň poety o rýchlej odmianie porzadku |: europejskiego, który obali zmurszaíy systemat królów i bankierów, m. „majacych juž tylko pól žycia", odda glos ludom i przywróci I niepodlegty byt Polsce. Sta.d plynie nie tylko ostrošč ocen Mici I kiewicza, którymi opatruje on rza.dy, parlamenty, medrków i gaze- I ciarzy, wspierajqcych zachwiane trony, ale równiež radosna pewnosc }wb rychtego zwyciestwa wolnošci.
W porzadku myšlowym tej publicystyki, zwiazanej z prognóza. | i bliskiego wstrza.su politycznego, na miejsce naczelne wysuwa sie II przekonanie o wspólnocie wolnošci ludów, które „nie maja. žadnego r interesu gubič sie nawzajem". Ta wolnošč objawi sie w „powszechnej | 1 federacji europejskiej", nowej formule internacjonalizmu narodów | 1| wyzwolonych od wojen narzucanych przez interesy wladców.
Polska jest czešcia. europejskiego frontu wolnošci, jej awangardq, :| Žadnego wiec z žywotnych interesów Európy nie možná rozwia.zac i I bez rozstrzygniecia sprawy wyzwolenia Polski. Dia Mickiewicza-j publicysty jest ta zásada nie tylko aksjomatem etycznym - jak a w Ksiggach - lecz wtašnie politycznym, opartym na przekonaiuu|j I o wspólnocie ludów wolnych jako jutru Európy: „jedynie byt Polski \'M wolnej i niepodleglej može rozwiazač praktycznie wszystkie trudnošci ■■■.m teorii politycznych, dla ktorých wysila sie dotad daremnie mysl i leje J krew ludów zachodnich Europy" (art. „Pielgrzym Polski"). Dia 1- W Mickiewicza-taktyka oznaczalo to stale narzucanie sprawy polskiej llM Europie, swoiste „upla.ty wanie" Europy w te wtašnie kwestie na wzór taktyki Napoleona, który czul „že sprawa wolnošci jest europejska.;|§ že w nia. cata. Europe wmieszac naležy" (O dqieniu ludów Europy)' i
Zásada uniwersalizmu wolnošci powinna obowia.zywac takiěfl Polaków we wszelkim mysleniu o ojczyžnie i dzialaniu dla niej. Dia | Polski, czyli dla wolnošci powszechnej, bez której Polska nic powstanie - oto wskazówka dziataň i zárazem otwarta formulím patriotyzmu Mickiewicza, znakomicie wyíožona w artykule O partií^ polskiej: „Mial w sobie ducha polskiego ten cztowiek, który w rewóll
lucji napisal na chora.gwiach polskich: «Za wasza. i nasza. wolnošc«, i wyraz «wasza.« položyl przed wyrazem «nasza.«, wbrew calej dawnej logice dyplomatycznej".
Myslenie uniwersalistyczne, operowanie wspólnota. wolnošci stanie sie trwalym rysem šwiatopogla.du Mickiewicza i znamieniem jego dzialaň rewolucyjnych, czego wybitnym potwierdzeniem bedzie rok 1848 i publicystyka „Trybuny Ludów".
W publicystyce pocza.tku lat trzydziestych pojawil sie takže zespól idei, które póžniej Mickiewicz rozwinie i zabsolutyzuje, przypisujac im wyla.czna. wartošč. To forsowanie czynu przeciw teoretyzowaniu, refleksji, wiedzy ksia.žkowej: „Ale polityka., dziata-niem, nazywamy tylko c z y n y albo slowa i mysli, które rodza. czyny" (O bezpolitykowcach i o polityce „Pielgrzyma"). Z czasem Mickiewicz skupi sie na rozwijaniu pojecia czynu, obecnie glówna. energi? kieruje przeciwko negatywnemu przeciwieňstwu czynu, czego konkretyzacja. sa. wszelkiego rodzaju dyskusje nad formami ústroju i teorie praw, które nazywa „paplaniami zepsutych starców" i radzt strzec sie tej szermierki slowem jak zaražliwej choroby.
Na miejsce „rozumkowania" i medrkowania wprowadza poeta instynkt jako trafna. zdolnošč rozpoznawania prawdy i slusznošci. Instynkt, stanowia.cy wlašciwošc ludu, duszy ludu, „czucia", a wiec tych žródel wiedzy pozarozumowej, które Mickiewicz-romantyk od dawna cenil najwyžej; totéž jest to stowo nie tylko užywane, ale wrecz nadužywane w publicystyce redaktora „Pielgrzyma" i nadaje ono mysleniu Mickiewicza barwe romantyczna.. Zwlaszcza w poj-mowaniu rewolucji jako žywiolu spontanicznego. líííiRewolucja polityczna byla bowiem dla Mickiewicza swego rodzaju irracjonalna. ekspresja. duszy ludu, jego pragnieií i uczuc. Uprawianie polityki polegač wiec mialoby na wspólodczuwaniu z ludem i na íimiejetnošci wnikniecia w instynkt mas. Tylko wtedy polityk može pozostač w zgodzie z duchem czasu i stawiac trafne diagnózy. Inne postepowanie okrešla Mickiewicz jako studiowanie „teorii wulkanu" wówczas, gdy wulkan juž wybucha.
Powtórzmy: publicystyka lat trzydziestych to znakomity zapiš &romantycznego myslenia politycznego, laczacego rewolucje z chrzeš-cijaňstwem, wolnošč z uniwersalizmem, mesjanizm polski ze zba-|ř   wieniem šwiata. Myslenia wybierajacego lud przeciw medrkom, i ; instynkt przeciw rozumowi, uc/.ucie przeciw kalkulacjom, a nade |.  wszystko czyn przeciw gabinetowemu politykowaniu. Dlatego w šwiet-
138
III Adam Mickiewicz
„Pan Tadeusz"
139
nym artykule O bezpolitykowcach mógl zapisač Mickiewicz znamicn-na. pochwale „wszysťkich, którzy nie czekali", dajac przyklad nowej „dyplomacji" czynu: „Wielkimi dyplomatami szczególnie byli pod-choražowie w tej nocy, kiedy akt belwederski wystrzalami Kuropie oglosili".
Z dužym uzasadnieniem možná powiedziec, že w Ksiegach i publicystyce „Pielgrzyma" oprócz programu wychowawczego, skierowanego do spolecznošci emigranckiej, tkwil takže zamiar: terapeutyczny przyznania gromadzie ludzi, którzy stracili tak wiele
- szanse niepodleglej Polski, strony ojczyste i rodzinne majajki
- godnošci rycerzy wolnošci i apostolów morálnej odnowy šwiata.
Wszakže na wielka. skale pian terapeutyczny z.realizowany zostať w Panu Tadeuszu (1834), poemacie, który trudnej formule ojczyzny zawartej w Ksiegach: „ojczyzna [jest] tam, gdzie zle", przeciwstawial wyobraženie ojczyzny szczcšliwej, swojskiej, nie zmienionej „wypad-ków stnimieniem", oczekujacej powrotu swych „synów w roz-proszeniu". Gdy rzeczywistošc polityczna nie stwarzala scény dlä rycerzy wolnošci, a stabilizacja porzadku europejskiego degradowala „pielgrzymów" do roli ucia.žliwych emigrantów, gdy wšród samego wychodžstwa wybuchaly čoraz gwaltowniejsze spory (wbrew naukom Ksiqg), Mickiewicz wystqpil z poematem o harmonii domowego žycia, o sile wspólnoty, pieknie tradycji i urodzie ziemi ojczystej. Nie tylko przypomnieniem realnošci polskiej leczyl duszc ludzi teskniacych, ale przywracal im poczucie obywatelstwa kraju o od| miennej niž Zachód formule kultury, lecz o wyja.tkowym nasyccniu wartošciami bytu žyczliwego ludziom. Totež wizja ojczyzny w ľanu, Tadeuszu i w ogóle rodzimošci jest wizja. idylliczna., wizja. kraji); szczešliwego na miare polskich wyobražeň o szczešciu, zatem idyllí) ziemianska,.
Nie pocmatcm opisowym, gatunkiem pošwieconym przede wszysi tkim sztuce rolniczej i metodom gospodarowania, z czym Pan, Tadeusz ma niewiele wspólnego. Jest poematem ziemiaňskim wcdle: swobodnie pojetej tradycji staropolskiej, pelnej przywiazania doi uroków i požytków žywota „czlowieka poczciwego", czyli szlach-cica-gospodarza.
W Panu Tadeuszu tym miejscem szczešliwym i zárazem „centrura; polszczyzny" jest zámožný folwark szlachecki - Soplicowo. Wszakžě; jego sila atrakcyjna tkwi nie tyle w sukcesach rolniczych, choc; Sedzia prezentowany jest jako dobry gospodarz, a ksiega I poematti
E
nosi znamienny tytu! Gospodarslwo, lecz na umiejetnym, harmonij-nym spleceniu wielu sfér žycia w stabilný wzorzec polskošci. W porza.dku wartošci zwróconym ku ternu, co trwale, rolnictwo odgrywa rol? szczególnq, jest bowiem ostoja. owej niezmiennosci. Ono taczy byt ludzki z rytmem nátury, z powtarzalnym kalendarzem czterech pór roku, i tym samým zmniejsza nacisk historii, która
: nawet gdy nie jest gwaltowna i krwawa, wnosi rytm zmiennošci,
; wtašciwy czasowi lineárnemu, nie cyklicznemu.
Wraženie, iž czas historyczny i duch przemian nie majq wpfywu na Soplicowo, osiqga Mickiewicz w poemacie wieloma sposobami, m.in. dzieki bardzo wyeksponowanej organizacji žycia spolecznošci soplicow-
: skiej, poddanej rygorom obyczaju, tradycji i opartej na nich etykiecie, która kieruje zachowaniem ludzi. Etykieta bowiem operuje wfasnym
' systémem znaków, w pclni zrozumialym jedynie w obrebie okrešlonej spolecznošci; totež musza. istniec jej stražnicy i jej biegli interpretatorzy.
W poemacie jest ich kilku, przede wszystkim Sedzia, Podkomorzy i Wojski Hreczecha. Sa. to žywe kodeksy zachowaň, i wystarczy baczna obserwacja ich spôsobu bycia, aby možná bylo sie zorientowac w obyczajowych prawach i obowiazkach. Gdy obserwacja žywego wzoru okazywala síq niewystarczaja.ca, wówczas wprost przypomi-nane zostawaly prawidla etykiety. Te role pelniq w Panu Tadeuszu przemowy: S?dziego „wažna nauka o grzecznošci", Podkomorzego „uwagi nad módami" i Wojskiego refleksje íowieckie, gdyž on
'iwlašnie ukázaný jest jako žywa ksiega prawidel myšliwskich. I] Zwlaszcza Sedzia wydajc sie šwiadomym i surowym obser-
■watorem zásad etykiety. Czyni to zreszta. nie z pedanekiego rygoryz-
t tnu, lecz spontanieznie i žywiolowo, gdyž dla niego bycie czlowie-
jkiem realizuje sie w skórze szlachcica i zwi^zane jest z rolq
pspoleczna. oraz z przekazywanymi tradycja. normami obyczaju. Dlalego nawet swobodna przechadzka, w której on uezestniezy (np.
[ipowrót z lasu w ks. I), odbywa sie z poszanowaniem ceremoniálu /abarwionego czytelnym sensem towarzyskim i spoteeznym:
Bo Sgdzia w domu dawnc obyezaje chowal I nigdy nie dozwalal, by chybiano wzglpdu Dia wieku, urodzenia, rozumu, urzQdu.
(ks. I, w. 219-221)
/.a tym rygoryzmem porzadku kryla sie u Sedziego ogólniejsza |; filozofia žycia spoleeznego, przede wszystkim pogla.d na tradycje.
140
/// Adam Mickiewicz.
Dla Sedziego tradycja byla zracjonalizowana. wiedzq o obyczaju,
0 formách spolecznych sposobów bycia, o genealogii szlacheckiej |
1 rolách spetnianych w spolecznošci ludzkiej. Swoista. wiedza. : o porzadku spolecznym i domowym.
Tym ladem - mawial - domy i národy slyna, Z jego upadkiem domy i národy gina..
(w. 222-223)
Duch narodowošci ujety w lad i reguly etykiety stal sie, podstawa ; tej niezmiernie pochlebnej opinii powiatowej o Soplicowie jako 0 „centrum polszczyzny", gdzie sie czlowiek „napije, nadysze Ojczyzny".
Wpisane w byt Soplicowa pojecie tradycji jest literackim potwier-dzeniem formulowanych wówczas niejednokrotnie przez Mickiewicza,:; przekonaň (np. w odczycie O duchu narodowym i artykule Konstytucja ; trzeciego mája), že tradycja to „prawo žywe" potwierdzane codzienna, praktyka, žycia. Na tak pojeta. tradycje skladaja. sie:
mniemania i uczucia dawnej Polski, zyja.ce dotad w pamieci rodziców, krewnych i przyjaciói, objawiane w ich rozmowach, žebrané w rožnýchi maksymach morálnych i politycznych, kierujace sadami pospólstwa o ludziach i í wypadkach, rozdzielajíice jednym pochwafe, drugim nagane. [...] ta tradycja, po úpadku, rozerwaniu i przytlumieniu opinii publicznej schronita sif' w domach szlachty i pospólstwa. (O duchu narodowym)
Wszakže w Panu Tadeuszu nie jest to tradycja hermetyczniejj zamknieta, ograniczona do repetycji wspomnieň i zwyczajów dawnej Polski. Na „znajomych šcianach" soplicowskiego dworu, które witai Tadeusz po powrocie z Wilna, wisi znaczacy zestaw portretdw „ludzfij szalonych" wedle formuly Mickiewicza z artykulu O ludziaá rozsqdnych i ludziach szalonych. Košciuszko w „czamarce krakov^j skiej", Rejtan, „žatošny po wolnosci stracie", Jasiňski, „mlodzian • piekny i pos§pny" na szaňcach Pragi - to reprezentacja Polski; patriotycznej i walczacej u schytku Rzeczypospolitej, jej morálny testament, ludzie i czyny zwane przez wspótczesnych szaLQHffin którym przeciež naród przyznal racje. Sygnatem, že ta tradycja;; znalazía kontynuatorów, jest „zegar kurantowy" wygrywajacy Mazur^ ka Dqbrowskiego, czyli Piešň legionów polskich w Wloszech.
Ów Mazurek Dqbrowskiego stanowi ogniwo pošrednie miedzyj tradycja. a história, wspólczesna., zapowiada jakby jej wtargniecie do
,Pan Tadeusz"
141
Soplicowa, które dokoná sie w ksiegach XI i XII, przynoszac zárazem uzasadnienie rozwinietego tytulu utworu: Pan Tadeusz, czyli Ostaíni zájazd na Litwie. História szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu ksiegach wierszem. A dokoná sie na sposób bezkolizyjnego pojednania tradycji ze wspólczesnošcia., ziemiaňskiej idylli z historici. História niczego tu bowiem nie burzy, nie zmienia w sposób gwaltowny, sprzeczny z oczekiwaniami ludzi. Przyszly te wojska, ktorých oczekiwano, i ci bohaterowie, których poprzedzila pat-riotyczna stawa.
Slawni dowódcy owi naszych legijonów, Których lud znal imiona i czcil jak patronów, Których wszystkie tulactwa, wyprawy i bitwy Byty ewangelija. narodow^ Litwy.
fks. Xt, w. 188-191)
š . Nawet znaczaca nowošc, jak uwlaszczenie chlopów, którego dokonuje Tadeusz, tak zostaje w poemacie wyrežyserowana, že odjeto jej posmak obcego nowinkarstwa, zapožyczonego od „Fran-cuzów wymownych". Tadeusz bowiem jak gdyby niczego nowego nie wymyšla i nie narusza miejscowych wyobražeň. Kieruje sie ;ojcowskq troska, o byt wíošcian, którzy by sie mogli dostač pod rzady mtiiej ludzkiego pana - w perspektywie wyprawy wojennej troska to catkiem uzasadniona - i niejako poprawia miejscowe praktyki „pana Karpia, nieboszczyka", który niezupelnie tak, jak trzeba, wíošcian :wyswobodzil. Wyražnie widac, že Pana Tadeusza pisal autor niedawnej publicystyki politycznej, który w artykule o Konstytucji ;trzeciego mája krytykowal jq za ducha przemian, obcego tradycjom íodzimym, i zárazem autor pisma Do przyjaciói galicyjskich, który radzil wyjašniac chlopom, že paňszczyzne utrzymujíi rz^dy zaborcze, .hämujace inicjatywe panów polskich.
Obecnošci historii zawdziecza takže Pan Tadeusz budow? postaci swego fundamentalnego bohatera - Jacka Soplicy. I to w sensie wielorakim, od konstrukcji biograficznej poczynajac. A ma Jacek ;Soplica dwie biografie, powia.zane ze soba, wezlem tožsamošci osoby 1 zbrodniarza i pokutnika. Jako zbrodniarz nie jest Jacek osobliwy i jego czyn przestepczy miešci si§ w prawdopodobieňstwie žywotów s/tacheckich (miíošc, upokorzona duma i zemsta). Osobliwa natomiast ■i. niemožíiwa do pomyslenia bez udzialu historii jest ekspiacyjna iczešc žywota ksiedza Robaka. Ten duch pokutujacy wybiera bowiem
142
/// Adam Mickiewicz
na miejsca dobrowolnej kary pola bitewne slynne w historii napoleoň-skiej Európy. Bil sie pod Hohenlinden, Jena., zdobywal wawóz Somosierra, gdzie „obok Kozietulskiego byl ranný dwa razy". Wszakže nie tylko žolnierzem byl ksiadz Robak. Okazal sie równiež konspirato-rem, emisariuszem, wiežniem politycznym i cierpietnikiem „za sprawe":
Udalo mi sie nieraz do kraju przedzierač, Rozkazy wodzów nosič, wiadomosci zbierac, Ukladac zmowy - znaja, i Galicyjanie Ten kaptur mnísi - znaja. i Wielkopolanie! Pracowalem przy taczkach rok w pruskiej fortecy, Trzy razy Moskwa kijmi zranila me plecy, Raz juž wiedli na Sybir; potem Austryjacy W Szpilbergu zakopali mnie w lochách do pracy, W carcer durwn...
(ks. X, w. 841-849)
- totež jego žycie wyznaczaja. niebanalnie pojete bieguny morálne podlošci i šwietošci, grzechu i ekspiacji. Biografia Jacka Soplicy w fazie pokutniczej staje sie bowiem modelowym žywotem patrioty Polski porozbiorowej. Može nawet žywotem symbolicznym. Dlatego Jacek walczy na tylu frontách wojen napoleoňskich, dziala w trzech zaborach i došwiadcza przešladowaň w sposobie wlašciwym dla systému I represyjnego každego z zaborców. Jest wiec ksia.dz Robak nie tyle indywidualnošcia., co bohaterem - syntéza., wcieleniem losu narodowego.
Ponadindywidualna reprezentatywnošd biografii Jacka Soplicy widoczna jest takže w pozornie jednostkowej motywacji jego dziejów,\ zwlaszcza jego winy i pokuty. Jacek tak konstruuje swój przedšmier-: tny monolog, aby jego wyznania odslanialy podglebie zbrodni. Duma i pýcha to slowa-klucze, które otwieraja. szlachecki okres biografii Soplicy i wskazuja. na sily sprawcze deprawuja.ce tego czlowieka.; Dlatego tež pokora wydata sie winowajcy, a zárazem bystrému analitykowi wlasnego žycia, najwlašciwsza. droga, pokuty:
Ja, niegdyš dumny z rodu, ja, com byl junakiem, Spušcilem glowe, kwestarz, zwalem sie Robakiem, Že jako robak w prochu...
(w. 830-832)
Tak zas zinterpretowana wina i tak pojeta pokuta traca. charakter szczegóíowego przypadku ludzkiego. W každým razie traca. \
i
„Pan Tadeusz'
143
w systemie myslenia Mickiewicza, który traktowal pýche zarówno jako przežytek narodowej przeszlošci Polski, jak tež widzial w niej negatywne znamie bohaterów-indywidualistów. Nowy bojownik o wolnošc - np. bohater i zárazem adresát Ksiqg pielgrzymstwa - to čzlowiek pokorný, cichy i ofiarny, to nie nazwana imieniem in-dywidualnym czlowiecza wersja ksiedza Robaka. Rytm przemian wewnetrznych tego bohatera poematu Mickiewicza rysuje sie jako syntéza postaw narodowych i jako droga pokútna, prowadzaca od skaženia pýcha po pokore bezimiennych žolnierzy wolnošci.
Sila optymizmu tkwiaca w možliwošci takiej przemiany i zárazem jej wymiar zgodny z narodowym losem Polaków powoduja., že história Jacka Soplicy nie maci swa. ponurá, tonacja. pogody poematu ani nie przekracza literacka. niezwykĺošcia. normy zwyklošci, panuj acej w Panu Tadeuszu.
;: A tej wlašnie normie zwyklošci podporzqdkowani síj indywidualni bohaterowie i szlachecka zbiorowošč poematu. Sa. oni poddáni charakterystyce wydobywajacej barwnošc i oryginalnošc postaci, bynajmniej nie sprzecznej z pojeciem spolecznej, szlacheckiej reprezentatywnošci. Ich oryginalnošc i dziwactwa, bo jest to poniekad zbiorowošč oryginalów, wskazuja. na dwie cechy wysoko cenione w uksztaltowaniu šwiata ludzkiego Pana Tadeusza: wrošniecie w tradycje regionu, „okolicy", oraz intymne wiezi miedzyludzkie. Ludzie tu wzajem dla siebie znacza., sq powiazani systémem upodobaň, obsesji, mánii, poprzez które stajq sie odrebni i zárazem zjednoczeni ze spolecznošciq, sa. bohaterami zašciankowej sagi. Stqd w Panu Tadeuszu postaci nosza. najczešciej nie tylko imiona inazwiska, ale wielorakie „imioniska", czyli przezwiska, ksztaltuja.ee ich barwnq odrebnoše, osadzonq w malej historii szlacheckiego šwiatka.
Wspóltworzy te charakterystyki postaci i šrodowisk - humor. On wydobywa indywidualnošc rysów, a zárazem wprowadza konieczna, równowage miedzy trywialnq šmiesznošcia. a niepokojem morálnym, który móglby budzič prymitywizm reakeji wielu spošród szlachty 'zašciankowej czy dzialalnošc Gerwazego. Humor bowiem jest takže czujnym stražnikiem idyllicznej harmonii šwiata przedstawionego Pana Tadeusza.
■Kŕ1;, j>
p Swiat ten swa. zdumiewajaca. równowage zawdziecza równiež przyjetcnni w dziele sposobowi budowania narraeji - zbližonej do jezyka mówionego, do swobodnego toku gawedy, uznanej w roman-
144
HI Adam Mickiewicz
„ Pan Tadeusz " - Epilog - Liryki lozaňskie
145
íyzmie za najbardziej reprezentatywna. forme wypowiedzi polskiej kultury szlacheckiej. Nie jest wszakže Pan Tadeusz gaweda. w sensie gatunkowym. Pozostaja,c dzielem epickim, znakomicie wewnetrznie zorganizowanym, pozbawionym amorfizmu strukturalnego gawedy, czerpaí z niej potoczna. norme jezyka i jezykowy horyzont wypowiedzi postaci, zgodny z ich kondycja, spoleczno-kulturalna.. Zgodny takže z przešwiadczeniem, že kultura szlachecka byla kultura, rozmowy. Totéž w poemacie Mickiewicza liczne scény beda, pomyšlane jako rozmowa, czasem klótnia, jako maly sejmik, wreszcie jako opowiešč. Wszak przez wiele ksiqg Pana Tadeusza snuje sie spór o zaslugi myšliwskie Kusego i Sokola oraz towarzysza.ce mu i z wa,tkiem sporo powiazane opowiešci Wojskiego o Domeyce i Doweyce oraz o Rej-tanie i ksieciu Denassów. Pozwala to autorowi na prezentowanie szlacheckiego typu gawgdziarza i na rozbudowanie jezykowej wypowiedzi gawedowej.
Takže norma jezykowa, ktorej przestrzega glówny narrator poema-tu, zostala maksymalnie zbližona do jezyka innych postaci utworu, tak aby nie powstal widoczny rozdžwiek miedzy potocznošcia, a literacko-šcia.. W ogóle postač glównego narratora zostala pomyšlana w ten sposób, aby byl on czlonkiem spolecznošci szlacheckiej, pragnacym. sie z niři identyfikowač, ja. rozumieč i mówic o niej w sposób dla niej wlašciwy. W tym zminimalizowaniu i ukryciu glosu autora možná dostrzec wewnefrzna. polemike Mickiewicza z indywidualistycznie wyodrebnionym ja autorskim wtasnej wczešniejszej twórczošci.
Równiež warsztat opisowy Pana Tadeusza, przede wszystkim liczne opisy przyrody, podporzadkowany zostal zasadzie wiernej; pamieci i prostoty šrodków wyrazu. W opisach tých chodzic bedzie nie tylko o uhonorowanie zjawisk zwyktych, jak wschody i záchody sloiíca, oraz pejzažu rodzimego, rustykalnego - w tym sensie Pan Tadeusz stworzyl pejzažowa. formule polskošci - lecz takže o zasu-gerowanie szczególnego zblíženia, jakie laczy w poemacie nátur? i czlowieka. Sta.d m.in. došc manifestacyjne animizacje i antropomor-; fizacje, widoczne w przypisywaniu zjawiskom przyrody emocji; ludzkich (milošč dwu stawów), oraz sposób budowania opisu wsparty na rozleglej analogii miedzy czlowiekiem a nátura..
Pojecie prostoty i zwyklošci oznaczalo takže liczenie sie z odbior-cq, z dostepnošcia. dziela dla „malých ludzi". Problém ten powróei równiež w Epilogu, w którym mówi sie o „ksiegach prostých"; litewskiego poematu i wyraža si? pragnienie, aby „zbladzily pod
strzechy", tam znajdujac swego powszechnego czytelnika. A jednak ówczešnie poemat nie znalazl zbyt wielu odbiorców, sprzedawal sie ž!e, a ciegi krytyki zbieral z prawa i z lewa. Stalo sie tak w dužej mierze dlatego, že polscy emigranci oczekiwali od Mickiewicza epopei narodowej upamietniajacej powstanie listopadowe, nie wspo-minków o niegdysiejszym žyciu na litewskiej prowincji. Takže Slowacki i Norwid, pelni podziwu dla artystycznego mistrzostwa poematu, zraženi byli „wieprzowatošcia" obrazu žycia w utworze (Slowacki) i zaprezentowana. tam galéria, szlacheckich safandulów, którzy „jedza., pija., grzyby zbieraja. i czekaja,, až Francúzi przyjda. zrobic im ojczyzne" (Norwid). Ksiažka^ ukochana, i niešmiertelna. stal sie Pan Tadeusz w kraju po powstaniu styczniowym. W czasach tragicznej egzystencji polskiej zbiorowošci, poddanej odwetowym przesladowaniom, czerpano z tego poematu pocieche, wiare w lad žycia przyjaznego czlowiekowi i znajdowano upodobanie w idyllicz-tiym tonie opowiešci o pieknie prostých form istnienia.
Epilog to wiersz o charakterze elegijno-refleksyjnym, który Mickiewicz zamierzat dola.czyč do poematu može nie tyle jako jego zamkniecie, ile jako autointerpretacje dziela, ujawniajaca. glos autora. Wszakže Epilog nie zostal nigdy ukoňczony i w wersji brulionowej odnalazl sie w papierach pošmiertnych. Wolno go wiec traktowac jako liryk došc samoistny, kontynuujacy tradycje wierszy intymno-elegijnych, takich jak Dumania w dzieň odjazdil (powst. 1825), Do***, Na Alpách w Splugen (powst. 1829), Te rozkwitle šwieio drz.ewa (powst. 1832) oraz niektoré z omówionych dalej liryków lozaňskich, zwlaszcza Nad wodq wielkq i czystq, Gdy tu môj trup oraz Polaly sie Izy. Sa. to utwory, w ktorých ujawnia sie nie Mickiewicz - romantyczny retor idei, lecz czlowiek o bolesnej autošwiadornošci, ciežkich došwiadczeniach žyciowych, do glebi przenikniety poczuciem kl§ski, jaká. w porzadek losu indy widualnego wniosla história. Szczególnie ostro ušwiadamiana bedzie przez Mickiewicza dola wygnaňca, dla którego obca pozostaje i rzeczywis-tošc Záchodu, i wtasna emigrancka spotecznošc, pelna rozrachunków, "nienawišci, owych „potepieňczych swarów", wedle okrešlenia z Epilogu. Dlatego m.in. pojawi sie tak wielkie zatrucie kleska., mniej dochodzace do glosu w utworach publikowanych, widoczne zas w wyznaniach lirycznych nie poddaných upublicznieniu, jak Epilog, a zwlaszcza króciutki liryk lozaňski Polaly sie Izy, nazwany przez Juliana Przybosia „wierszem-placzem". W tym wíerszu „wiek meski",
146
/// Adam Mickiewicz
k tóry bywa wiekiem dokonán i pelni, okreálony jest jednoznacznii jako „wiek kleski". Takže liryk Gdy tu máj trup, oprócz sensów metařizycznych i symbolicznych, operuje podzialem rzeczywistošci na trupia, obumarla., te wyznaczona. przez reálna egzystencje, i na „ojczyzne mysli mojej" - kraine ideálna., powotana. do istnienia przez pamiec przeszlošci, nostalgie wygnaňca i marzenie o bycie nie; napietnowanym przez martwot§ pozornego žycia.
Liryki lozaňskie to kilka wierszy powstalych najpewniej w latách 1839-1840, podczas pobytu Mickiewicza w Lozannie, nie opub-likowanych za žycia poety: Nad wodq wielkq i czystq, Gdy tu mój trup, Polaty sie Izy, Snuč rnilošč oraz dwa fragmenty - Ach, jui i w rodzicielskim domu, Uciec z duszq na lístek. Wiersze te zachowaly sie w wersji brulionowej, skažonej licznymi biedami zápisu, i praw-r dopodobnic nic byty przeznaczone do druku. Takže tytut Liryki lozaňskie jest arbitralnie nadaný przez badaezy. Uwaža sie, iž ta. grupa wierszy otwierala nowa. perspektywe literaekiego rozwoju ich twórcy i zárazem sygnalizowata przemiany w liryce romantyeznej. Przemiany owe wyznaczonc sa. przez odejšcie od retoryki, od opisowošci, tak silnie zakorzenionej takže w liryce Mickiewicza, przez lapidarnošc odlegla. od romantyeznego wiclostowia. Ten efekt literacki uzyskuje poeta m.in. eksponujac funkeje slowa w wierszu, nie konstrukeje zdaniowe, jak zazwyczaj bywalo w liryce Mh> kiewieza, oraz przez poszerzanie sensów slowa o znaezenia alegorycz-no-symboliezne.
Totéž každé stowo w tych oszczednych wierszach uzyskuje nie tylko szczególne znaezenie w ich artystyeznej budowie, ale promie--niuje wieloma sensami, ezesto metafizycznymi, które ksztaltuja, tajemnieza. wieloznacznošc myšlowej zawartošci utworu. Dobrým przykladem sensów reálnych i symbolicznych zárazem jest koňcowa strofa wiersza Gdy tu mój trup:
Tam widze j a., jak z ganku biala stapa. Jak ku nam w las éród lak zielonych leci, I wpošród zbóz jak w toni wód si§ kapa, I ku nam z gór jako jutrzenka šwieci.
Strofa byta odczytywana w sposób biografiezno-ukonkretniajacy ] jako wspomnienie o Maryli Wereszczakównie. Dziš bardzicj sktonni jestešmy widzieč w wizyjnej bialej postaci, która i sta.pa, i leci, i šwieci, symbolizaeje duszy lub glebokiego ja wewnetrznegc-i
Liryki lozaňskie - Wyklady 1839-1840
147
czfowieka w dwoistym sposobie istnienia równoczcsnego: realnego i metafizycznego.
Liryki lozaňskie zwracaja. takže uwage sklonnošcia. do mclodyj-nego zorganizowania wypowiedzi i uwyražnienia fonieznej strony jgzyka, uzyskiwanych przez zastosowanie róžnorakich powtórzen i paralelizmów. Ta muzycznošc, jakby prosta i ludowa, nie stáje sie jednak špiewankowa. latwošcia., wtašciwa. ezešci liryki romantyeznej. Panuje nad nia. zwartošd budowy artystyeznej dawnego mistrza sonctów i aforyzmów poetyekich oraz waga rcflcksji myšlowych weišnietych (np. Polaty sie Izy) w rozkotysany ryttn, powtórzeniowq rame i wewnetrzne paralelizmy wiersza - syntézy žycia:
Polály sic Izy rae czyste, rzesiste Na rae dziecirístwo sielskie, anielskie, Na mojq mlodošd górnq i durna,, Na mój wiek m?ski, wiek kleski; Polály sie Izy me czyste, rzesiste.
Pobyt Mickiewicza w Szwajcarii to takže jego praca profesorská ; w Akademii lozaňskiej. Wyklady o literaturze taciňskiej rozpoc/.a.l poeta jesienia. 1839 r., a przerwat w czerwcu roku nastepnego z powodu objecia katedry literatur slowiaňskich w Collěge de France w Paryžu.
1 Wyktady lozaňskie zachowaty sic w szcza.tkowej formie w kilku brulionach profesora i skrótowych notatkach sluchaezy. Mialy charakter kursowy, dawaty orientaeje w rozwoju literatury rzymskiej, ze szczególnym uwzglgdnieniem doby cesarza Augusta. Najlepiej zachowal sie tzw. wyktad instalacyjny z czerwca 1840 r., prezentuja.cy Mickiewicza jako profesora zwyczajnego i zárazem szkicuja.cy program zaječ powakacyjnych, klórych poeta juž nic podjak
W wykladzie tym Mickiewicz skupit sie na literaturze taciňskiej schylku cesarstwa, w szczególnošci taciňskiej literaturze chrzešcijaň-skiej. W centrum uwagi wykladowcy znalazta sie twórczošc poety Prudencjusza (II pol. IV w.). Ta literatura stač sie tež miata przedmiotem nie odbytego juž cyklu wyktadowcgo w roku akademic-kiin 1840/1841. Wybór literatury, na która. ówczcsna filológia nie ;zwracala uwagi, jest znaezaca. decyzja. Mickiewicza. Z wyktadu íinstalacyjnego možná tež poznač motywy, które kicrowaty decyzja. íprofesora. To dramatyezne napiecie idei miedzy upadaja.cym Rzymem ä triumfuja.cym chrzešcijaňstwem, obserwaeja kultury juž pozbawionej
148
/// Adam Mickiewicz
možliwošci duchowego rozwoju oraz literackiej ekspansji sil kultury chrzešcijaňskiej, wreszcie wyczulenie Mickiewicza na martyrologie pierwszych chrzešcijan, utrwalona. m.in. w religijnej twórczošci Prudencjusza. Oprócz wiec socjologicznej wražliwošci na literatur? jako šwiadectwo czasów - skladá wrecz takie ošwiadczenie w wy-kladzie instalacyjnym - odnajdywal poeta cenná, dla mesjanisty duchowa bliskošc miedzy meczeňskimi dziejami Košciola a martyrologia. Polaków.
Liryki powstale w Lozannie w zasadzie zamykaja znaná, nam poetycka twórczošc Mickiewicza. Albowiem po tej dacie powstalo kilka zaledwie wierszy: dwie bajki, pare fragmentów iiryki mistycznej i okolicznošciowe towianistyczne poslanie poetyckie Do B...Z. Warto wiec zastanowic sie nad tym zjawiskiem z zakresu psycholog twórczošci.
Powody zamilkniecia Mickiewicza jako poety sa. wielorakie i u žródel swych nie do koňca wyjašnialne. Oczywisty jest natomiast zwia.zek pasywnošci poetyckiej z filozofia, aktywizmu moralno-' -spotecznego, której namietnym wyznawca stal sie Mickiewicz w latách czterdziestych i pozostal jej wierny do koňca žycia. Od dawna czyn, dzialanie cenil znacznie wyžej od wiedzy ksiažkowej, obecnie przenosil dzialanie ponad wszelka. twórczošc, takže poetycka.. Wažne i warte uwagi wydawaio mu sie wylacznie to, co prowadzié moglo do wewnetrznej przemiany cztowieka i do przeobražeri rzeczywistošci. Coraz bardziej takže spirytualizowal wiež la.cza.c4 wole i wewnetrzne dyspozycje czlowieka z bytem materiálnym. Byt ów zostawat podporzadkowany dyspozycjom czlowieka, przede wszystkim jego sile duchowej, plynúcej z pozamaterialnych žródet mocy. Cata. energie zwrócit wiec Mickiewicz na rozwijanie darów wewnetrznych podobných do takich, jakie posiadali šwieci, mistycy, twórcy Košciola w czasach jego bohaterskiej ofiamošci. Odnosi si? wraženie, iž entuzjazmem i moca duchowa. chcial ujarzmič rzeczywis-tošc polityczna i zárazem položyc tame dalszej degrengoladzie šrodowiska emigranckiego, zalamanego brakiem widoków na pomyslné rozwiazanie sprawy polskiej.
O Mickiewiczu z tego okresu možná mówič jako o mistyku romantycznym, który dyktatowi ducha podporzadkowal myslenie: polityczne, praktyke spoleczna i wszelkiego rodzaju dzialanie,; Najpelniej te wlašciwošci myslenia i dzialania ujawnily sie w pracy poety w Kole Sprawy Božej Andrzeja Towiaňskiego, zwanym.
Mistyk romantyczny - prelekcje paiyskie
149
IJ
I
skrótowo kotem towiaňczyków, którego poeta byl wspóltwórca i glównym filarem w latách 1841-1846.
v Wiele energii i czasu wložyt w organizacje, rytual i morálne ksztaltowanie žycia w zamknietej spolecznošci towiaňczyków. Pisma towianistyczne stanowia swego rodzaju dorobek twórczy poety lat 1841-1846. Jednakže nikle rezultáty praktyczne podejmowanych wysilków wewnetrznych, izolacjonizm grupowy wtašciwy sekcie, dyktatorskie zapedy Towiaňskiego i jego niechec do politycznej aktywnošci, staly si? podstawa uniezaležnienia sie Mickiewicza od dominacji Mistrza Andrzeja. Poczatkowo polegalo to na rozlužnieniu wiezi, a od wiosny roku 1846 na založeniu przez Mickiewicza i solidárnych z nim towiaňczyków wlasnego Kola. W czasie Wiosny Ludów poeta dzialal juž zupetnie samodzielnie, „krokami ziemskimi", organizujac Legion wloski i czynnie angažujac sie po stronie walczacych o wolnošc.
Najpetniejszym šwiadectwem pogladów Mickiewicza-romantycz-nego mistyka jest czteroletni kurs wykladowy literatur slowiaňskich
' gloszony przez poete} w Collěge de France od grudnia 1840 do mája 1844 r. Profesor traktowal te wyklady jako szczególne poslannictwo, jako walke slowem o porzadek idei w šwiecie przyszlošci i o kon-cepcj? czlowieka wspótczesnego, który te. przyszlošc wywalczy. Profecja, wieszczenie, rola prorocza mieszala sie w prelekcjach
;'iz historycznymi wiadomošciami o Slowianach i ich kulturze. Z cza-sem, mniej wiecej od polowy kursu drugiego, dominowac bedzie profecja oraz swobodne refleksje historiozoficzne dotyczace prze-szlošci i przyszlošci ludów Európy, zwtaszcza Slowian i Francji.
! Intelektualnie rzecz biorac, wyklady w Collěge de France stanowia dzieto ogromne. Materia naukowa prelekcji oraz refleksje polityczno--filozoficzne zorganizowane sa wokól kilku uprzywilejowanych tematów, takich jak história Polski i dzieje Rosji, konflikt polsko--rosyjski, misja Slowian, Slowianie wobec cywilizacji Záchodu, rola Francji w przeszlošci i przyszlošci šwiata, koncepcja duchów przy-wódczych w historii lub obdarzonych szczególna sila idei. Znamien-ny jest takže mesjanistyczny charakter rekonstrukcji przeszlošci i prognózy historiozoficznej  wyktadów. Prelegent zmierzal do
,:ujawnienia szczególnej roli Slowian, jako ludu pierwotnego, nie
■ zdeprawowanego przez cywilizacje, który przechowal zdolnošc rozumienia tradycji i nátury, ludu, w który wcielito sie Slowo Bože.
1 Ten mlodszy cywilizacyjnie lud ma do spelnienia odrodzeňcza misje
150
/// Adam Mickiewicz
Publicystyka „Trybuny Ludów"
151
wobec Europy. Francja natomiast, posiadajaca tradycje rewokicyjnej i napoleoriskiej energii czynu, da Slowianom realizacyjna. sile idei. Przyszlošc Europy, jej ratunek bedzie wiec dzielem misji mesjanis-tycznej slowiaňsko-francuskiej, tworzaeej nowa. jednošč Europyi Prawdy te przenikna, do šwiadomošci powszechnej za sprawa. rewelatora, tego który doznaje objawieň i przekazuje je innym. Mickiewicz mówi o tym wprost, wskazujac na Towiaňskiego jako na wybrané narzedzie Boskie, Meža Naznaczonego lub Pošrednika w skali globu (stád okrešlenie Czlowiek Globu). Totéž obok misji zbiorowych - stowianskiej i polsko-francuskiej wystepuje w wy-: kladách mesjanizm osobowy i apológia postaci Andrzeja Towiaňskiego.
Niejednokrotnie zarzuca sie Mickiewiczowi dowolnošc i arbitral-nosc sadów niezgodnych z wiedza. o przedmiocie nawet wedlug ówczesnego stanu badaň. Jest to chybiony punkt widzenia, Kazdy sad wykladowcy, nawet najbardziej fantazyjny i zaprzeczony póžniej przez rozwój wiedzy, zachowuje swój niezwykly walor dlatego wlašnie, že jest j ego sadem i pošwiadcza jakieš j ego wybory, upodobania i niecheci.
Zaangažowanie polityczne wykladów, ich namietny ton tak w krytyce, jak w prorokowaniu przyszlošci, ataki na Košcióí oras.l propaganda napoleonizmu niewqtpliwie przyczyniaíy popularnošci prelekcjom, zwlaszcza wšród mlodziežy, zárazem jednak wzmogly czujnošc wladz, które kurs zawiesily, urlopujac Mickiewicza.
Prelekcje pozostaja. wspanialym dokumentem nie tylko mysli Mickiewiczowskiej, ale zárazem profetycznej služby idei i roman- ; tycznej ekspresji wy kládo wej, przeradzajacej sie co moment w na- j tchnione improwizacje poety-proroka. Kurs Mickiewicza, obudowany równoczešnie prowadzonymi wykladami pisarza i filozofa Edgara Quineta oraz historyka Jules'a Micheleta (zwano ich wielka. troj ca, ■ z College de France), stánowií zlota, epoke w dziejach tej uczelni i triumf romantycznego stylu wykladowego.
Rok 1848 stal sie dla Mickiewicza prawdziwa. epokq czynu. Ostro formuíowany przez niego, zwlaszcza w czasach towianizmu, postulát zgodnošci síów i czyndw znalazl okazje do pelnego potwierdzenia.' Poeta zaangažowal sie bez reszty w popieranie ruchów wolnosciowych ; Wiosny Ludów, liczac oczywišcie na pomyslné rozstrzygniecie.;! sprawy polskiej, dla której pomocy oczekiwal wyla_cznie od zwycig- ;>; stwa rewolucji. W styczniu 1848 r. pospieszyl do Wloch, aby tami
:
formowac legion zbrojný, który walczylby o wolnošc Itálii i zárazem, bijac sie przeciw Austrii, torowal droge do wolnej Polski. Formowal ten legion wbrew opinii obozu Czartoryskiego, wbrew klerykalom, usposabtajacym wrogo wobec poety kola watykaňskie, i wbrew :wspóIbraciom towiaňczykom. Pokonujac ogrom trudnošci zdolal sformowač záložek formacji wojskowej i na czele garšci legionistdw ; przemaszerowal przez Wlochy, porywaja,c tlumy dla idei wolnošci Itálii i Polski.
Mi Rozbite na ksiestwa i czešciowo podlegle Austrii Wlochy nie byly w stanie poprowadzic zwycieskiej wojny o wolnošc, totéž i polska formacja wojskowa nie mogla odegrac wiekszej roli, ale nie w suk-cesach militamych tkwi znaczenie legionu. Tworzac go w osamot-nieniu i pomimo pietrza.cych sie przeszkód, Mickiewicz potwierdzal , romantyczny aksjomat woli, wiary i dzialania, dzieki którym czlowiek : jest zdolny íamac przeszkody realnego šwiata. Poznawal i wprowadzal ; w czyn takže innq zásade, która. przejrzyšcie sformulowal w jednym z artykulów „Trybuny Ludów": „W rewolucji trzeba byc rewolu-.cjonistú, kto nim nie jest, upadá". Dzieki tej taktyce dzialania í.inieprzecietnej sile wewnetrznej, które zaangažowal w czasie Wiosny Ludów, Mickiewicz stal sie wybitna. osobistošcia. polityczna. i postrachem opinii konserwatywnej.
p;. Zriakoinitym dokumentem jego ideowej šwiadomošci jest Sklad zásad, zawierajqcy ujete w 15 punktach ideowe podstawy legionu. W dokumencie tym myslenie religijne przecina si§ ze spolecznym demokrat y zrnem, humanistycznymi racjami czlowieczeňstwa i ponad-!narodowym braterstwem wolnych ludów. Punkt 10 przyznawal prawa . obywatelskie Žydom, punkt II - równošc kobiecie, punkt 13 deklarowal: „Každej rodzinie rola domowa pod opieka. gminy. Každej gminie rola gromadna pod opiekři národu". Punkty te vnajbardziej oburzyly wspólczesnych, zwlaszcza zas punkt 13, niezu-pelnie zresztq precyzyjnie sformulowany, ale jasny w intencji obdzielenia ziemiq nieposiadajacych i grožny w odwolaniu sie do wspdlnoty wlasnošci.
lvL! Kolejným polem Mickiewiczowskiej batalii o wolnošc stalo sie francuskie pismo polityczne „La Tribune des Peuples", którego poeta byl redaktorem i najczynniejszym publicysta- „Trybuna Ludów" ; štanowila organ miedzynarodowy skupiaja,cy dzialaczy politycznych :i ideologów wielu krajów, powoíany w celu obrony europejskich dažeň wolnosciowych i wyzwoleňczych doby Wiosny Ludów. Gazeta
152
/// Adam Mickiewicz
Idea i czyn
153
wychodzila od marca do czerwca 1849 r. (zajecie lokálu przez policje) i od wrzešnia do polowy paždziernika tegož roku, po czym podlegla ostatecznej konfiškácie. Mickiewicz zamiešcil tu kilka-dziesia.t artykulów i drobných notatek, które skladajú, sie na blok znakomitej publicystyki politycznej o uderzajacej šwietnošci stylu - widocznej takže w przekladzie polskim - zwiezíego, pelnego skrótowych formúl na pograniczu aforystyki i pamfletowej zjadliwošci w walce z przeciwnikami. Tymi przeciwnikami sa. dla publicysty „Trybuny" nie tylko reakcyjne rzady, dtawia.ce Wiosne Ludów, ale równiež Košciól i osoba papieža Piusa IX, który zawiódt pokladane w nim nadzieje na przywódce wloskiego wyzwolenia, politycy umiarkowani, zdradzajacy rewolucje, a takže chrzešcijaňscy socjališciy majacy do zaoferowania ludowi rzewne wspólczucie i utopijne programy.
Swoista. calošc myšlowa. nadaje publicystyce Mickiewicza z „Trybuny" idea, ktorej dopracowaí sie we Wloszech, a teraz ujal ja. w pelny ksztalt myšlowy - idea rewolucyjnego uniwersalizmu, nazwana wkrótce internacjonalizmem przez teoretyków ruchów robotniczych. Terénem realizacji wiezi ponadjednostkowych stáje sie dla poety' história, a podmiotami tego nowego uniwersum - ludy da.za.ce do wolnošci. Braterstwo ludów stanowič by mialo takže oparcie dla: wolnošci narodów. W centrum Mickiewiczowskiego uniwersalizmu tkwi zasadá niepodzielnosci rewolucji, która gdziekolwiek sie. dzieje,' jest sprawa. wszystkich. Totéž kule, ktorými rozstrzeliwuje sie wolnošč" w jakimkolwiek punkcie šwiata, padaja. takže w Paryžu: „w Rzymie, w Warszawie, w Brukseli, w Madrycie, podobnie jak dziš w Turynie, atakuje sie i broni sie tých samých spraw, które tocza. walke na ulicach [Paryža] i w Zgromadzeniu Narodowym" (art. Nieinlerwencjá), Dlatego tak szydliwie nicowal formule mieszczaňskiego egoizmu politycznego: „každý u siebie, každý dla siebie", klóra legla u podstaw doktryny o nieinterwencji w czasach monarchii Ludwika Filipa, fl
Zaprzeczeniem partykularnych interesów i egoizmów byla dla Mickiewicza nowa idea epoki - socjalizm (por. art. Socjalizm). Bo „socjališci wzywajíi wszystkie jednostki, wszystkie paňstwa do'l pošwiecenia swoich prac uczuciu, które nosi w sobie zaród dogmatu powszechnego". W intcrpretacji Mickiewicza socjalizm zwiuzany'; byl z czlowickiem jako reprezentantem rodzaju, z. jego pragnieniem:. usuniecia krzywd i stworzenia žycia szczešliwego. Stanowit wieé| idee nieodlaczna. od bytu ludzkošci i domagaja.ca. sie realizacji.
Otóž wlašnie rozwažania Mickiewicza o socjalizmie odslaniaja. fundamentálne založenie jego taktyki rewolucyjnej: koniecznošc dzialania, nadawania ideom ksztaltu realizacji, urzeczywistnienia w historii. Socjalizm powinien byc wiara. powszechnq., podobnie jak bywata nia. religia, i miec zdolnošc historycznego wcielenia. Inaczej pozostanie idea. utopijnq, lekcewažona. przez rza.dy, które dysponujq wtadza. i sila..
Punkt widzenia rewolucyjnego aktywizmu stal sie decyduja.cy w Mickiewiczowskiej ocenie Napoleona, postaci, do ktorej wracal kilkakrotnie w artykulach „Trybuny" (np. Bonapartyzm a idea napoleonská, [Idea napoleonská a demokracja]). Napoleon bowiem to „slowo krótkie, a czyn ogromny", to „rewolucja, która sie stala regulárna, wladza.. To idea socjalna, która sie stala rzadem" (art. Bonapartyzm a idea napoleonská). W tym sensie Napoleon pozostawaí dla Mickiewicza opatrznošciowym mežem rewolucji, choc ja. w koncu zdradzil, i uosobieniem sily realizacyjnej, bez ktorej wspólczesne idee rewolucji pozostana. nieszkodliwa. gadanina. teoretyków.
Do rzedu teoretyków ani na moment nie chciai spase sam Mickiewicz. Dlatego zakladal Legion wtoski i dlatego piórem walczyl
; w „Trybunie" ze zludzeniami rožných ideologów, iž radykalne
: zmiany w spolecznym i politycznym ksztalcie šwiata možná osia.gna.č tagodnie, bez gwaltów, przy užyciu perswazji.
Wiernošč /asadzie czynu potwierdzil žyciem. W 1855 r., w czasie tzw. wojny krymskiej, udal sie na Wschód. Powodów ku ternu mial wiele. Oficjalnie byla to podróž naukowa do poludniowych slowiaň-skich krajów Európy pod panowaniem tureckim, finansowana przez rzad francuski. Nieoficjalnie Mickiewicz udal sie do Turcji, aby wspierac idee formowania síq pulków polskich przy boku Turcji
i walczacej z Rosja.. Mial takže przeciwdzialac ro/.wydrzonym intrygom politycznym, jakie rozpetali Polacy nad Bosforcm. W dužej mierze
: wymierzone one byly w osobe niegdysiejszego agenta Czartoryskich na Wschodzie - Michala Czajkowskiego, obecnie mu/ulmanina
.Sadyka Pasz?. Jego wlašnie swym autorytetcm wsparl Mickiewicz. Z nim tež mial zamiar sformowac tzw. legion žydowskt stworzony
;z'Izraelilów pojmanych w armii rosyjskiej i ochotników z terénu Turcji. Wszystkie te prace przecieta šmierč poety 26 listopada 1855 roku. Naglošc zgonu, jego niejasne okolicznošci, daly wspólczesnym
jjpqdstawe do mniemaň o cholerze jako przyczynie šmierci lub wrecz
'o otruciu Mickiewicza przez przeciwników politycznych.
my