196
IV Juliusz Stowacki
wowania trumiennego truchla, owych form juž obumarlych, a rol? Krasiňskiego porównuje do roli sternika zmarlych - Charona:
To my šwieci, to my mlodzi Jutrzenkami i btyskaniem Charonowej Twojej lodzi Pelnej trupów - poprzek staniem.
(w. 400-404)
Slowacki miat „te pokore, že žadnego nie klítl ruchu", ale mial równiež namictna. wiare w rychlošč wielkiej przcmiany. Goraczkowo wiec wypatrywal na niebie i ziemi znaków pochodu Ducha, który zapali šwiat btyskami piorunów, a wšród wichrów, wšród šwiate! plomiennych - to stala stylizacja narodzin z Ducha - nadejdzie nowa era, može totálnej rcwolucji, može inaczej pojetego przewrotu,^ a wraz z nia. - wolnošč Polski. Tym namietnym pragnieniem chcial jakby „docisnac" Ducha ku szybszemu marszowi w przyszlošč.
Juž prawie jeslem czlowiek oblákaný.
Ciuglc powiadam, že kraj sie juž pali, I na swiadectwo ciskam ognia zdroje -
A to sie pali tylko serce moje!...
{Dajcie mi tylku jednu ziemi mUf...)
Ptomienna wiara w rychlá, zmianc, swoista mlodzicňczošc tonu liryki okresu mistyeznego, zwlaszcza spoleeznej, i jej opowiedzenie sie za przemiana., za nowymi formami žycia, przyczynity sie do wielkiej popularnošci Stowackiego w kraju, zwlaszcza wšród mto-dziežy prz.cd powstaniem styczniowym. To byl ich poeta.
Rozdzial piqty
Zygmunt Krasiňski
■:■ Zygmunt Krasiňski naležy do najwybitniejszych poctów polskie-go romantyzmu. Niegdyš traktowany byl przez badaezy i czytelników na równi z Mickiewiczem i Slowackim jako tzw. trzeci wieszcz. Wszakže juž w dwudziestoleciu miedzywojcnnym obserwowad možná próby zakwestionowania stawy Krasiiískiego, krytykowanego za jawne niedostatki kunsztu poetyekiego, widoezne zwlaszcza w twór-czošci wierszowanej. W Polsce Ludowej proces detronizaeji wieszcza poprowadzono dalej, wskazujqc na konserwaly/.m jego pogiíidów spolecznych i mylnošc diagnózy polityeznej dotycziicej przyszlošci národu. Niemniej wlašnie mysl badawcza naszej wspólczesnošct položyta jiodwaliny pod wartošciowa. relleksje naukowa. o Kiasiňskim. Poeta ten jest aktywnie obecný we wspólczesnych rozwažaniach ó historiozofii romantyeznej, ideologii přijdu, jego gatunkach literac-kich - z uwagi na Nie-Boskq komedie, bgdaca. dramatem metafizycz-nym i polityeznym zárazem, oraz list romantyezny, którego Krasiňski, wra/ z publikowaniem coraz nowych bloków jego korespondeneji, l^aje sie najwybitniejszym reprezentantem.
S Krasiňski jest pisarzem, na którego twórczošc ogromny wplyw wywarly okolieznošci biografiezne, zwlaszcza socjogenetyczne. Wšród tych okolieznošci wybija sie fakt, iž byl synem generála Wincentego hrabiego Krasiňskiego, jednej z wybitnych postaci žycia |blityczncgo i kulturalnego czasów napoleoňskich oraz Królestwa Kongresowego. Ten zdolny oficer napoleonskí i umiejetny mecenáš sztuk, majacy ambieje aktywnego wplywania na ksztah kultury pplskiej, m.in. poprzez swój salon literacki grupujacy pisarzy klasycystycznych, byl takže „panem dumnym", zapatrzonym w slawe inagnackicgo imienia Krasiňskich.
Centrálna, postačia, w pianách familijnych stal sie jedyny syn generála - Zygmunt; totež Winccnty Krasiňski, skadinad ojciec
'ľ-l!i; '
198
V Zygmunt Krasiňski
kochajficy, rozumný i šwiatly, zadal od syna absolútnej uleglošci, a obowiazki rodowe kázal traktowac na równi z narodowymi. Ta etyka podwójnego obowiazku, która nie wydawala sie generalowi trudná do pogodzenia, gdyž w jego praktyce žycia racja partykularna okazywala sie dominujaca, stala sie palacym pietnem žycia syna i jedna, z przyczyn okrešlajacych „falszywošc" žyciowego položenia. Zygmunt Krasiňski nie zdobyl sie bowiem nigdy na zakwestionowanie uroszczen ojcowskich, ale tež nie mógt podzielič zapatrywaň etyczno--politycznych generála. Syn bowiem, mimo rozwinietej šwiadomošci. arystokratycznej, byi juž nazbyt romantycznie uformowanym patriota,; by moc akceptowač feudálna, etyke honoru i wiezi z panuj^cyira które okrešlaly pojecie obywatelskiego obowia.zku Wincentego Krasiňskiego. I ješli zmuszany przez sytuacje do dokonywania wyboru miedzy „drogim ojcem" a „droga. Polska", Zygmunt Krasiňski zwykle wybieral ojca, nie obywaío sie to bez udrek morálnych, walki sumienia, wreszcie bez wstrza,sdw nerwowych, które bardzo wczešnie . wyniszczyly organizm poety, doprowadzajac go rýchlo do ostrých nerwic i przedwczesnego fizycznego inwalidztwa.
Serie wydarzeň, ktorými kolejno „zapisywal sie ojcu na duszeV j wmanewrowywat w „krzywe položenie" wobec innych, otwiera,! epizod z warszawskiego žycia studenckiego. W dniu patriotyczneji; manifestacji, w która. zamienit sie pogrzeb senátora Piotra Bielin-skiego, przewodniczíicego Sa.du Sejmowego (sad ten nie uznal. winnymi zdrady stanu sa_dzonych przywódców Towarzystwa Patriotyíj cznego), sale Uniwersytetu Warszawskiego swiecity pustkami. Na: wykladzie pojawilo sie dwóch samotných studentów - syn znanego ze služalczošci prezydenta miasta, Woydy, i Zygmunt Krasiňskij> solidárny z ojcem, jedynym czlonkiem skladu sedziowskiego, który'l uznal spiskowych winnymi. Mlody Krasiňski zostal czynnie zniewažoi;}! ny przez innego arystokrate, Leona Lubieňskiego, otoczony powszečh'í| na. wzgarda. i relegowany z uniwersytetu. Dla kontynuowania studiótfíj trzeba bylo wybrac uniwersytet zagraniczny, i generál wyslal syna do Genewy. Warto dodac, že od tego momentu rozpoczyna sie, trwajacy.: do konca žycia, okres bezustannych podróžy Zygmunta Krasiňskiegoi chorobliwa wlašciwie podróžomania, polaczona ze wzrastajaeýj|| wstretem do przebywania w kraju. Drugi, znacznie powažniejszy akt;; posluszeňstwa wobec ojca przyszlo poecie zložyc po wybuchu i powstania listopadowego, które zastalo go w Rzymie. Mlodziutki;J poeta pragnaj zacia.gna.č sie w szeregi powstaňcze, ale zdeeydowanv
i
í
Ojciec i syn - Delfína Potocka
199
r
rozkaz ojca zatrzymal go za granica.. Krasiňski nie podzielil losu narodowego i to ustepstwo wobec ojca pocia.gnelo za sobq doniosle skutki šwiatopogladowe.
Krasiňski nie chcial bowiem wewnetrznie przystac na opinie dobrego syna, który zdradzil sprawe narodowa., totež szybko dokonal rewizji swoich pierwotnych pogla.dów na powstanie, zajmujac wobec tego ruchu stanowisko čoraz bardziej krytyczne. Przy czym z wlašciwa. sobie inteligencja. rozpoczql nie tylko polityczna, - za niedojrzalosc, i ideowa. - za .jakobinizm", krytyke powstania, ale takže kwes-tionowanie tak pojetego czynu w planie historiozoficznym. Jalowošč, niemoralnošc, wrecz zbgdnošc buntu w chrzescijaňskim porza.dku šwiata, a tak poj§ty bunt pojawi sie juž w Irydionie, i powracac bedzie čoraz natretniej w póžniejszej twórczošci, swoje korzenie znajduje niewa.tpliwie w tej cokolwiek wymuszonej rezygnacji z udzialu w powstaniu.
■I W 1832 r. Wincenty Krasiňski wezwal syna do powrotu i zawiózl do Petersburga, aby go prezentowac carowi i wyjednac wejšcie w službe monarchy. Wszakže syn wymediowal pewien kompromis. Nic doszto do rozmów o službie rosyjskiej, ponadto Ki-asiňski opuszczat Petersburg z zezwoleniem carskim na podróž zagraniczna. w celu ratowania zdrowia. W istocie w Petersburgu poeta ciežko zapadl na oczy i rozstrój nerwowy. Wtedy tež byč može zorientowal sie, že choroba jest jego jedyna. obrona. przed tyrani^ milošci ojcowskiej. Do argumentu choroby bedzie sie uciekal čoraz czešciej i tmdno dzis wyznaczyc granice, od ktorej choroba przestawata byc tylko karta, w grze, stajac sie sposobem žycia romantycznego hipochondryka.
I Krucha równowaga miedzy graniem roli chorego a byciem chorým ižachwiala sie na poczatku lat czterdziestych, gdy ojciec postanowil smalžeňstwo syna z Eliza. Branická.. Zygmunt Krasiňski byl wówczas Íp4zany trwalym romansem z Delfína. Potocka., jedna, z barwnych postaci salonowego žycia epoki. Nie byl to pierwszy wielki romans poety: poprzedzií go glošny zwi^zek z Joanna. Bobrowa,, wszakže tym razem Krasiňski nadal swemu uczuciu wymiary metafízyczne. Obok celebry milošci romantycznej pojawila sie nowa filozofia úczucia i spôsob mówienia o niej. Kochanka zmienila sie w Beatrycze •imistyczna. Siostre, z która. „rzeczywistosč sie pomalu W šwiat przemienia ideálu", jak glosi Przedšwit. Religia milošci, przenoszaca czlowieka w pozaziemski absolut, doskonala jednia dusz czyniaca
i 1
200
V Zygmunt Krasiňski
z zakochanych mistyczna. pare braterska. - poeta wrecz mówi
0 „ptciowošci dusz, nie ciat" - oto sposób widzenia zwiazku z Delfína. Potocka. wpisany przez Krasinskiego w Przedšwit, którego jest ona bohaterka., oraz w ogromna. korespondencje z nia. i z innymi jej dotyczaca.. Krasiňski uwažat sie za kreatora swojej milošci i za stwórce tej postaci ukochanej, z która, wzbií sie w „uniwersalne [...] kosmiczne królestwo". Sklonny byl sadzič, že przemiana „przepsutej" ponetami šwiata pieknej pani w mistyczna. Siostre romantycznego poety jest jego najwiejkszym ziemskim czynem, od nikogo przy tym niezawislym.
Podporza_dkowanie sie woli ojca w sprawie malžeňstwa z Branická, odczute zostalo przez poete jako cios w jego najšwietsze ideály
1 wyrzeczenie najwyžszej miary. Zárazem jako kulminacja „far-szywego položenia" w najbližszym kregu rodzinnym. Krasiňski bowiem usilowal na róžne spôsoby uchylac konsekwencje swego malžeňstwa, m.in. poprzez sytuowanie go w niskiej strefie rzeczywis-tošci i jej konwenansów, zachowujac niezaležnošč uczuc wyžszych i wiernošc duchowa. Siostrze - Delfmie. Opor przeciw sytuacji meža i ojca rodziny oraz rozpaczliwa walka o utrzymanie zwia_zków z pania. Potocka. doprowadzity go do stanu napiec nerwowych i egzaltacji uczuciowych, wyladowujacych sie w atakách placzu; konwulsji lub skrajnej melancholii, które wytrawiaty wszelka. energie twórcza.. Od czasu malžeňstwa poeta pisze z trudem i nie tworzy dziel wybitnych. Przyczyny tego stanu rzeczy sa, wielorakie - m.in. przejšcie na forme wierszowa., w której brak mu bylo „anielskiej miary" - ale za jedna, z nich možná uznac ów stan psychofizycznego napiecia, koniecznego dla podtrzymywania wlasnej egzystencji ideálnej.
Dopiero po kilkunastu latách malžeňstwa w Krasiňskim wypalit sie duch oporu. Poeta mial úmysl stworzony do dialogu, do intelektuálnych polemik, do duchowej walki z przeciwnikiem. Jego wlasna energia uzaležniona byla w dužym stopniu od miary partnera dialogu. Gdy tym partnerem stala sie žona, úmysl Krasinskiego; niewatpliwie oslabiony juž choroba., doznal wyražnego zwichniecja. Widoczne jest to zwlaszcza w barwie jego konserwatyzmu, nasyco-nego ciasnota. opinii Branickich. Tanie sady paszkwilanckie o Mic-; kiewiczu i „Trybunie Ludów", które wypisuje Krasiňski w lištách do przyjaciól, sa. echem jego domowych rozmów (Ksawery Branickij: brat žony poety, poczatkowo finansowal „Trybune", skad szczególnaí
Romantyczny dandyz.m
201
I
aktualnošc tématu w domu Krasiňskich). Wptywom „partii domowej" przypisač naležy takže wzrost katolickiej ortodoksji Krasinskiego oraz takie wyklarowanie pomystów historiozoficznych, že granicza. one z ubóstwem. Nie jest chyba przypadkiem, že owa symplicystyczna filozofia historii, wymierzona przeciwko wszelkiej aktywnošci ludz-kiej na arenie dziejów, wypelnia wiersz Do Elizy (powst. 1852), liryk, który možná uznac za dokument kapitulacji nie tylko zbun-towanego meža.
; i Wyrazistošc osobowošci Zygmunta Krasinskiego, jego sposób bycia soba. sa. zakorzenione w romantycznym dandyzmie, wažkim zjawisku kultury epoki, zwiazanym z wybuchem indywidualizmu. Krasiňski najpelniej chyba w naszym romantyzmie wciela dan-dysowskie reguly žycia i estetyczne spôsoby autokreacji. Dandyzm pojmujemy tutaj w sensie Camusowskim, jako zacz^tkowa. postač buntu zmierzajacego do wyodrebnienia dandysa spošród ogólu innych, glównie srodkami estetycznymi: stylem zachowania, hipertrofia. cech osobowosciowych, do ekscentrycznošci wlqcznie, barwq emocjonalna. (u Krasinskiego bedzie to egzaltacja), traktowaniem žycia jako gry i siebie jako aktora. Jest to wiec nie tyle problematyka indywidualiz-mu, uwiklanego zazwyczaj w bunt metafizyczny, ile da.ženie do odrebnošci wlasnej postaci przez rezerwowanie sobie prawa do uchylania zásad powszechnie obowi^zujqcych. Dlatego dandyzm jest šzczególnie zauwažalny w sferze obyczajowej, stwarzaja.c efektowne možliwošci realizowania sie innošci dandysa, jego buntu przeciwko konwenansom i normom powszechnym.
li Krasiňski, który nie uczestniczyt w romantycznych sporách z Bogiem i nie podzielal zásad žadnej z rewolt idei, jest dzieki dandyzmowi na swój sposób zbuntowany, zachowujac w galerii :.rozczarowanych, nieprzystosowanych, znudzonych i gorzkich bohate-rów wieku sw^ barwna. dandysowska. odrebnošč. Jego choroby, spleeny, spazmy, melancholie, jego gwaltownosci i egzaltacje, jego podróžowanie niedbale i eleganckie skladaja. sie na postawe estetycz-; nie dobrze skomponowanři, która zapewniata Krasiňskiemu dystans ;|,wobec pospolitošci žycia, arystokratycznej pustki salonów, nienawist-jinego mu episjerstwa i demokratycznych spoufaleň. Tu takže miala swe jízródla wewnetrzna niezaležnošč poety. Dokonané žmudnym wysil-kicni rodziny oraz postepujacej choroby sciszenie tonu dandysowskie-pod koniec žycia jest równoznaczne z útrata, tožsamošci i rozpadem postaci, w której dandyzm i poezja wspieraly sie nawzajem.
202
V Zygmunt Krasiňski
Listy — Historyzm
203
Dandyzm bowiem wydaje sie jedna, z motorycznych sil twórczošci Krasiňskiego. Na pewno w bezpošrednim z nim zwia_zku pozostaje epistolografia poety. Pisal listy nawet wówczas, gdy byl ciežko chory, pisywal je na stacjach pocztowych, w oberžach, wszedzie. Ješliby przyjac sugestie Baudelaire'a, že dandyzm to žycie przed lustrem, wolno listy Krasiňskiego potraktowač jako systém luster, do ktorých gra sie. siebie, czyli dokonuje ciqglej autokreacji w zaležnošci od adresáta. W najobszerniejszym bloku korespondencyjnym, lištách do Delfiny Potockiej - znaných jest ponad 700, bylo ich kiedyš kilka tysiecy - kreuje piszacy swa. postač romantycznego kochanka i poetyj w lištách do Augusta Cieszkowskiego utrwala portrét intelektuálny, swego rodzaju památník mysli, w mlodzieňczej zas korespondencji z Henrykiem Reeve odslania egzaltacje przyjažni, poszukujacej utožsamienia z drugim ja wybranego przyjaciela. Z wielkich bloków korespondencyjnych wymienič trzeba jeszcze listy do ojca, do Konstantego Gaszyňskiego, do Jerzego Lubomirskiego - do niedawna zupelnie nie znané, do Adama Soltana, Stanislawa Malachowskiego, do rodziny Kožmianów. Kazdy z tych zbiorów korespondencji ma swa. dominante problemowíi, narzucona. przez osob? adresáta. O in: teresach literackich pisuje si§ do Gaszyňskiego, Lubomirski jest stražnikiem spraw mitosnych z Delfína. Potockq, w lištách wiec do niego znajduje sie najwi§cej realiów tego romansu dotyczacych. Wszakže listy Krasiňskiego, niejednakowe co do rangi problemowej - tu bezsprzecznie wybijaja. si? pisane do Cieszkowskiego - sa. do siebie podobne wlašnie dzi§ki ekspresji tej samej osobowošcí piszacego, ogarnie/tego nami^tnošcia. samorealizacji poprzez utrwala-nie w odbiorze innych swoich uczuč, mysli, gestów, czgsto po I wielekroc ponawianych.
Sposób realizowania siebie poprzez listy w znacznej mierze wyczerpywal tež potrzebe. ekspresji twórczej, stawal sie jej sflj stytutem. Mówi sie), že Krasiňski po Nie-Boskiej komedii (1835); i Irydionie (1836) napisal juž niewiele. Proporcje sie zmienia., ješli? twórczošc epistolarna. potraktowač jako twórczošc wlašnie. Okáže sii wówczas Krasiňski pilným pracownikiem pióra. Možná jednak takže; przypuszczač, že písanie listów pozostawalo w zwiazku z wygasanietnl talentu poetyckiego ba_dž že potrzeba grania roli poety pochlonelä w Krasiňskim poet?. W každým razie latwiej bylo opisac w lišcie zámysl poetycki niž go póžniej realizowač. Stád czestokroč listjesl jedynym sladem dužej kompozycji poetyckiej, došč szczególowoj
wyložonej adresatowi, jak sie; to ma np. z czešcia. pierwsza. Nie-Boskiej komedii, opowiedziana. Delfinie Potockiej (list z 20 III 1840), zrealizowana. jedynie w lužných úlomkách (wyd. pošm. 1860 pt. Niedokoiíczony poemot).
Ta dominacja listów w twórczošci Krasiňskiego stád takže wynika, že jest on poeta, idei, idei historii zwlaszcza, i problematyka go pasjonujaca mogla byc wyražona w prozie listu, zwlaszcza že czestokroč styl listów žywo przypomina rytmiczna., podniosla. fráze zdaniowa. dramatów Krasiňskiego. W jego twórczošci, monolematycz-nej, na dalszy pian usuwaja. sic wyznaczniki gatunkowe, aby ustajpic jednolitej strukturze myšlowej i pulsacji idei, swobodnie prze-plywajacych miedzy korespondencji, poezjq a publicy styka,.
Ow obwód, po którym kražy mysl poety, wyznacza zainteresowa-nie história., može nawet obsesja historii, wydžwignietej do glównego tématu catej twórczošci. Wszystkie inne znaczace dla jego pisarstwa problémy, jak rewolucja, konserwatyzm, mesjanizm, katastrofizm i organicyzm, mieszcza. si? w tym pojemnym, nadrzednym temacie f historii. Historii rozumianej filozoficznie, jako poznanie sensu dziejów rprzeznaczenia czlowieka w šwiecie, takže spotecznošci ludzkich -klasowych badž narodowych. Krasiňski chcial byc przede wszystkim diagnosta. historii, tym, który rozpoznaje sensy i przewiduje skutkí. ;Nie interesowala go zgoía malowniczošc historyczna w duchu Waltera Scotta ani nawet historyczna panorama idei. Panoramicznošc ogla_du zakladá bowiem pewien badawczy dystans wobec przedmiotu, "Krasiňski natomiast byl namietnie zaangažowany w wybory wartošci, racji, sprowadzanych przezeň czgsto do zásad i postaw ekstremis-tycznych, gwaltownie ze soba. skontrastowanych (np. principium I arystokratyzmu i demokracji w Nie-Boskiej komedii). Z czasem zaczal wystepowač takže w roli lekarza historii, proponujacego šrodki zaradcze na spoleczne „choroby wieku". Jest to jedna z funkcji prganicyzmu Krasiňskiego i jego pojecia czynu, widocznych w utwo-:rach z lat czterdziestych i piecdziesiajych.
Polem obserwacji historycznych rozpoznán Krasiňskiego byla przede wszystkim nowožytnošc, rozpoczeta rewolucjíi 1789 r. Wiek-šžošc jego wniosków historiozoficznych zostala wyciagnieta z analizy jřewolucji francuskiej i rzeczywistošci Záchodu pierwszej polowy XIX w. Byl to wi?c historyzm silnie osadzony we wspólczesnošci. Nawet wówczas, gdy poeta akej? utworu umieszczal w odleglej przeszlošci (np. Iiydion), na jego tkank? myšlowa, skládaly si?
I
204 V Zygmunt Krasiňski
w dužej mierze reflcksje filozoficzno-moralne wysnute z obserwacji I! historii wspólczesnej (np. wiecz.nie dcstrukcyjna rola nicnawišci I | i buntu w dziejach ludzkich wpisana w Nie-Boskq komedie 1 antyczne- § go Irydiona). Jest wi?c Krasiňski nie tylko pos/.ukiwaczem prawidlo- i wošci historycznych, ukrytých spr?žyn poruszajacych bieg dziejów, j lecz przede wszystkim šledzi podobieňstwa historyczne korespondují- : 1 ce z jego wiedza. o czlowieku wspólczesnym i konlliktach le | wspótczesnošc rozdzierajacych. Totéž w przeszlošci postrzega glównie % kolizje racji, rozpad i destrukcj? ladu, szaleňstwo nami?tnošci, co | možná traktowad jako zásad? historycznych correspondances, „odpo- * wiedniošci", owych podobieňstw wniesionych przez ide? „przesilcň".'! w dziejach, pogra.zaja.cych si? periodycznie w totálnej destrukcji.
Przešwiadczenie o dominujacej roli katastrof, wielkich zaburzeň I rytmu dziejów w pochodzie historii towarzyszyc b?dzie Krasiňskiemu I stale, od czasu studiów w Genewie poczynajac. Jest to niewa.tpliwie J wplyw lektury tradycjonalistów francuskich, zarówno konserwatyw-;Jj nych, typu Josepha de Maistre'a, jak liberálnych, reprezentowanych I przez Pierre'a Ballanche'a, autora m.in. Essuis de palingénésié jj sociále (1827-1829), w ktorých rozczytywal sie. Krasiňski. Wszakžejj tak trwale i glebokie przyswojcnie sobie založen i obsesji historio-jjf I zoficznych francuskiego tradycjonalizinu tym sie m.in. tlumaczy, k % | znajdowal w nich Krasiňski zestaw pytaň i odpowiedzi - niejed^S nakowych bynajmniej - dotyczacych roli Opatrznošci, wolnoscfflj czlowieka, sensu cierpienia i sposobów realizowania sie postepui| w dziejach ludzkich. Pytaň, bez ktorých nie umial myšleč anljj o wspólczesnošci, ani o przyszlošci.
W jedným z listów do Gaszyňskicgo zaja.1 sic porównanicm Szekspira z Schillerem. Bylo to wlašnie zestawicnie dwu typów|| historyzmu, z ktúrych jeden tylko, Schillerowski, wydawal inu sie I'; wlasciwij wiedza. o historii: „Szekspir rozumial duszc ludzka., Schillcr ducha ludzkosci [...]. Z Szekspira w koňcu nic nie wycišnicsz, jedno naukv'. že «tak síq stalo», z Schillera sie dowiesz, že «tak si? stanie»s| Cos kronikarskicgo jest w pierwszym, cos historycznego w drugim",íía Jego wtasna. ambicja. byl wlašnie historyzm ku tajemnicom „duch$B ludzkosci" zwrócony. Tak tež Krasiňskiego lekcjc historii pojmowali j;: juž wspólczešni, czego šwiadectweiTi znaná formula Norwida: K; „Shakespeare može powiedzieč: «J a znaní Zlo», a Cakleron ii može powiedziec: «Ja znám Dobro*, a Zygmunt može powic- | dzieč: «Ja znam histori?»".
Mlodzieňcze powiešci 205
Jedynie juwenilia Krasiňskiego wymykaja. sie ponieka_d z tak pojetej znajomošci historii, ale i w nich dostrzec juž možná zawiqzki póžniejszego spôsobu myslenia o przeszlošci. Okres warszawskiej, a cz§šciowo równiež gcnewskiej twórczošci poety wypelniaja. bovviem utwory, glównie powiešci, troch? w duchu Waltera Scotta písane, wiecej jeszcze w manierze angiclskiego romansu grozy. Sa. to m.in. Grób rodziny Reichstalów. Powiešč oryginalna z dziejów wojny trzydziestoletniej (1828), Wladysiaw Herman i dwór jego. Powiešč historyczna z dziejów narodowych XI wieku (1830), Mšciwy karzel i Maslaw, ksiaie maz.owiev.ki. Powiešč narodowa (1830), Teodoro, král borów. Powiešč korsykaňska (1830).
Inspiracja wallcrskotowska nie wydaje sie najistotniejsza z tego chočby wzgle/du, že brak prozie historycznej mlodego Krasiňskiego znamiennych cech pisarstwa autora Wavedeya: studium epoki, umilowania detalu rodzajowego, socjologicznej motywacji zachowaň ludzkich. Próze Krasiňskiego cechuje raczej wstret do antykwaryzmu i rodzajowej wiernošci. W tym sensie znajduje si? ona o wicle ponižej próby skotyzmu w Janie z Teczyna Niemcewicza. Wszelkie detale, jakie pojawiaja. sie np. we Wfadyslawie Hermanie, dyktowane sa. przez estetyk? bogatego ornamentu, wystroju i - szerzej - wspa-nialošci, nie przez troske o wiernošc' historii. Slad w tej powiešci z XI wieku jako materia ubiorów przewažaja. aksamity, zloto kapie z szyszaków i bogatych kobierców, sklepienia budowli wspieraja. si? na marmurowych kolumnach. Gdyby nie podtytul powiešci, upew-niaja.cy, iž jest ona z dziejów „narodowych", možná by ja. raczej ulokowač na dworze jakiegoš wladcy Orientu, nigdy polskiego ksiecia nad Wisla..
W takim stosunku mlodego pisarza do „estetyki dawnošci" možná dopatrywac si? wplywów polskiej tradycji powiešciowej (Franciszka Salezego Jezierskiego Rzepicha, matka królów 1790) i naukowej (np. Wawrzyniec Surowiecki), awansujacych cywilizacyjnie obraz odlegtej przeszlošci národu. Chodzilo bowiem o uchylenie zarzutów dotycza.cych zacofania i prymitywizmu polskiego šredniowiecza oraz o na-rzucenie ogladowi dawnych wieków systému wartošci cenionych w klasycyzmie. Stosunek mlodego Krasiňskiego do przedromantycz-nej tradycji literaekiej nie byl wówczas ani zdecydowanie krytyezny, ani nawet selektywny. Šwiadcza. o tym chociažby motta, którymi opatruje poszczególne rozdzialy Wladyslawa Hermana, najwigkszej i najambitniejszej próby powiešciowej okresu mlodzieňczego. Obok
206
V Zygmunt Krasiňski
Byrona i Mickiewicza pojawia sie Niemcewicz, a nawel autor klasycystycznej epopei - Dyzma Boňcza Tomaszewski. Nie možná zatem wykluczyc oddzialywania ówczesnego polskiego spôsobu písania o przesztošci národu na historyczny warsztat mlodego debiutanta.
Wszakže wydaje sie, iž o wiele aktywniejszy byt tu zespót bodžców plynacych z angielskiej „powiešci gotyckiej" i francuskiego romansu „szalonego", frenetycznego, bardzo umownie traktujacych historyczne decorum akcji powiešciowej. Zarówno w przykladowym dla literackiego „gotycyzmu" Zámku Otranto Walpole'a, jak tež w niemniej stynnym „czarnym" romansie - Mnichu Lewisa, reálii historyczne dobierane sa. nie ze wzgledu na wymóg wiernošci, lecz služa. celom ekspresywnym, mája. zageszczac atmosfére tajemnicy, milošci i zbrodni. Jest to wiec raczej estetyka „okropnošci", uciekajaca si§ do silných efektów, dla ktorej dogodna. scenéria, stawaly si? šredniowieczne zamki, lochy, tajemné komnaty - šwiadkowie krwa-wych scen, dyktowanych przez ludzkie namietnošci, demonizm zla i rozchwiany porzadek morálny.
Krasiňski byl šwiadom, že podja.1 swego rodzaju „gotycyzacj?" powiešci polskiej, a poniekqd takže - dziejów narodowych. Tuž po ukázaniu sie Wladyslawa Hermana potrafil sie zdobyc na zdystan-sowany ogla_d poetyki utworu. Jego zdaniem jest to powiešc, która „dosyc dobrze swojemu celowi odpowiada, to jest daženiu ku, okropnošci i silnego wzruszenia". Z równym powodzeniem možná tej zasade organizacji šwiata powiešciowego odniešc do innych utworów:-mlodego Krasiřiskiego, do Grobu rodziny Reichstalów, a nadej wszystko do „powiastki" Mšciwy kartel, gdzie wystepna dama dla wybielenia nazbyt šniadej cery ka_pie sie we krwi dziewic, a zwlokií ofiar gromadzi w tajemnej sali pelnej trupów. Trupy bowiem i krew: sa. faworytami tej estetyki, akcje oraz sytuacje komponuje autor zet wzgledu na možliwošc siegniecia po ulubiony efekt. Nadužycie tycriŕ efektów postrzegl rychlo sam Krasiňski piszqc o „romantycznej í okropnošci", panosza.cej sie w jego ówczesnych utworach, mylonej przezeň z „wznioslošcia.". Uzasadnione bedzie wszakže przypusz-,| czenie, že poetyka okropnošci jest u Krasiňskiego nie tylko skutkiem; wptywów powiešci grozy, mody i pisarskich nieumiejetnošci. Wolno; w niej widzied trwaly rys wyobražni pisarza, wyczulonej na eťektyj skrajne, na ekspresje nadmiaru, na frenetyczna. gwaltownošc. Wolnoj takže dostrzec swoista. polemike z wizja. historii polskiej i charakteru;
„Aí^aj-Han'
207
narodowego, wymodelowanymi przez ówczesnych pisarzy i nauko-wców na wzór lagodnych sielan, pelnych cnót rolniczych i umilowania pokoju. Krasiňski ma.ci ten obraz šrodkami romantycznej frenezji, ujawniajac w dziejach Polski istnienie zbrodni, gwaltu i zla, wpro-wadzajac w nie zwiklana. wieloglosowošč racji i postaw.
Tendencja ta o wiele wyrazišciej i czyšciej ujawni sie w Agaj--Hanie (1834), bardzo stylowej próbie romantycznej powiešci histo-rycznej. Tutaj okropnošč istotnie zmierza ku estetyce wznioslošci: rzeczywistošc pelna krwi, trupów i morderstw stáje sie grožna p i porywajaca zárazem. Autor bowiem staral si? o usuniecie morali-I zowania, o wytrzebienie powiešciowych uosobieň dobra i zla,
0 oddanie losów bohaterów we wladanie swobodnej gry gwaltownych namietnošci. Owe uczucia namietne - wladzy, milošci, zemsty - to
I rodzaj fátum panujucego nad ich žyciem, pedzqcym ku zatracie.
■; Fatalnošc zaglady zawisa takže nad historycznym ksztattem opisywa-nego šwiata: podbojami Moskwy przez Polaków, walkami o tron carów, chaosem sprzecznych a krwawych da.žeň. Ow wybrany epizod z wieku XVII, zwiqzany z osoba, žony obu Dymitrów Samozwaňców, Maryny Mniszchówny, to ulubiony przez Krasiňskiego moment dziejowego przesilenia, konwulsji historii, zaglady istnieň ludzkich : i dotychczasowego ksztaltu šwiata.
j Wielkie paňstwo moskiewskie pali si? wciaž i dymi požogami Polaków. Rozbiegli si? husarze i polrzitsajíic skrzydly jako drapiežne orly, ulatuja. ponad gruzami i gestym trupem. [...]
Nowy to šwiat byl Polakom, wschodni, szeroki, otwarty na stratowanie koňskimi podkowy. [...1 Žyja wi?c bez spoczynku, walczqc dniem i noca., 1 z helmem wbitym na czoto, z bechterem przykutym do piersi, wolni, smiejac i1 si? z próšb i rozkazów, nie dbajac o doni, rozmiiowani w gonitwach
1 žeglugach, swobodni przez wszystkie dni swoje, póki šmierd nie zaskoczy. Jéj jako pani czofem z siodla bija o ziemi? (VI).
Estetyczny zachwyt dla dzikiej úrody šwiata, który wyszedí z karbów jakiejkolwiek organizacji, przewaža w Agaj-Hanie nad ;studium charakterów, nad narracja. histoiyczna., nad wymaganiami ; powiešciowego realizmu. Postaci bowiem - to metafora losów I ludzkich, narracja swobodnie zespala wydarzenia i nie troszczy sie , o jasnošc ich przebiegu ani kompletnošč historyczna., realia, liczne ibardzo, nie pelnia. funkcji realistycznej. Terény akcji to šwiat ' swobodnego synkretyzmu kultur, z których autor dobiera niezwykte
208 V Zygmunt Krasiňski
wspaniatošci, realia zaš, jakže obficie zgromadzone np. w opisie úrody i ubioru Agaj-Hana, zmierzaja. raczej do realizmu syntetycz-nego, powolujacego do istnienia ludzka. pieknošé i dziwnošč Wschodu.
Orientalizm bowiem traktowany jako bujnošč i wspanialošc', nagromadzenie, nawet nadmiar darów kultury i nátury stanowi decyduja.cy rys spôsobu przedstawiania šwiata i ludzkich charakterów. Takže nadmiar kolorystyczny, gdyž czerwieň i zloto, kolory krwi i bogactwa, okrcšlaja. sensualistyczna. warstwe powiešci.
Agaj-Hun bywa uwažany za napisany próza, odpowiednik powiešci poetyekiej wezesnego romantyzmu. Dobrze to oddaje wyjajkowe miejsce utworu Krasiňskiego w naszej litcraturze. Ozdobná, ryt-mizowana, przesycona efektami ekspresywnymi (zabiegi skladniowe i foniezne) próza Agaj-Hana nic znalazta liczniejszych kontynuaeji w powiešci polskicj, zdominowanej przez wzór walterskotowski. Natomiast wielc z došwiadczeň stylistycznych tego utworu i ze spôsobu traktowania historii przeniknie do najwybitniejszych literac-kich osia.gnicc Krasiňskiego: Nie-Boskiej komedii, a zwlaszcza Irydiona. Dramaty te, bliskie sobie czasowo, a w pewnej mierze „myšlane" równolegle, bo póžniej zrealizowany Irydion w picrwotnym zámysle uksztahowany zostal podezas pobytu w Petersburgu, taczy wiele gtebokich podobieňstw w zakresie pojmowania šwiata histo-rycznego. W obydwu centrum akeji stanowia. momenty przesileií w historii, jej „konwulsji" konania, kiedy pada w gruzy dawny ksztalt šwiata, a nowy jeszcze si§ w pelni nie zarysowat. W Nie--Boskiej komedii bedzie to zmierzch feudalizmu, panowania aryslo^ kraeji i królów, ukázaný przez pryzmat rewolucji francuskiej i innych rewolt spolecznych XIX w., w Irydionie - agonia cesarstwa rzym-skiego. Agonia przecia.gla, ma sie bowiem dopiero „pod koniec starožytnemu šwiatu", okazja wiec znakomita, aby pokazač owe' konwulsje calej epoki, pogražonej w chaosie wybujalych, a sprzcez-nych pragnieň, gdy „bogi i ludzie szaleja.". Wyobražnia Krasiňskiego. zaprawiona w szkole romantyeznej frenezji umiejetnie potrafila powolac do artystyeznego istnienia wizje epok rozkladu, formowanej przy užyciu innego budulea historyeznego, ale z tym samým, wyczuciem dla ekspresji skrajnošci, dla orgiastycznych efektów., dekadeneji kultury, dla roli jaskrawych detali totálnej dezorganizaeji; šwiata.
W Nie-Boskiej komedií obraz przesilenia czasów uderza ponadtd; šwiežošcia. spolecznych obserwaeji i nowožytna wiedza. o mechuniz-i.
„Nie-Boská komédia" 209
mach rewolucji. Tu Krasiňski wykorzystal i spostrzegawczošc podróžnika wyczulonego na klasowe konflikty swoich czasów, i došwiadczenia Ickturowe nowoczesnych rewolucji dotycza.ee, i wreszcie wlasne pochodzenie, które kázalo mu uwewnetrzniac dramat ludzi spychanych z arény dziejów. Dlatego potrafd tak rewelacyjnie wspólczešnie uchwycic w ezešci III Nie-Boskiej idce wicku rozpisane na glosy grup spolecznych i powolac do literaekiego bytu grožnego bohatera zbiorowego: zbuntowane masy glodnych i wyzyskiwanych. W tym sensie, jako utwór o nadejšciu ery rewolucji spolecznych, jest Nie-Boska dramatem absolutnie nowatorskim, nie rnaja.cym ówczcšnie odpowiednika w zadnej z literatur europejskich.
Ws/.akže obydwa dramaty Krasiňskiego nazywane bywaja. drama-lami rnetafizycznymi. Nazwa ta wskazuje na obecnošé w nich innej ' problematyki niž historyezna, šwiata ludzkiego dotyezaca. To Bóg, jego rola w historii i losach czíowicczych, to metafizyczna perspek-I tywa wszystkiego, co czyni i decyduje czlowiek w swoim ziemskim j zakiesie. Bóg okazuje sie bowiem jedynym gospodarzem dostepnego ludziom šwiata histoiycznego. Tak wiec zawiazany zostaje wezel ; z historii i metafizyki, z planu boskiego i ludzkich usilowaň zwiklany, m który jest nie tylko myšlowym, ale tež dramaturgieznym wezlem obu WM. utworów. Jednakže, mimo podobieňstwa generalnego, každý z dra-I matów podejmuje inne zagadnienie ze ztožonej problematyki chrzeš-cijariskiego prowidencjaliznui.
Dramat metaľizyczny jest w Nie-Boskiej komedii spoiwem la.czíi-JĚL cytn jej czt^ry ezešci. Metafizyczny w tym sensie, že dotyezy losu m. i przeznaczeň czlowieka, Dobra i Zla, toczqcych walke nie tylko ; w historii, ale w czlowteku i o czlowieka. W dramacie Krasiňskiego H centrálna postač owego metafizycznego planu utworu to hrabia E Henryk, a skoro on równiež jest reprezentatywnym bohaterem ezešci Hp: III i IV, pošwieconych obrazowi rewolucji, možná powiedziec, iž ta wlašnie postač Iqczy w organiezna. calošc metafizyke i historie oraz ;;   wszystkie ezešci Nie-Boskiej komedii.
Utwór bowiem ma budowe dwudzielna.. Czešci T i II traktuja. K'p žyciu domowym hrabiego Henryka, o jego šlubie i narodzinach dziecka, obledzie i šmierci /.ony, wreszcie o dziwnošciach i chorobie ■ syna, Orcia. Czešci III i IV sa. przede wszystkim dramatem idei I   spolecznych i przynosza. prz.ejmuja.cy, z wielka sila ekspresji zaryso-S!     vvany obraz rewolucji socjalnej i jej przywódców.
210
V Zygmunt Krasiňski
Pierwotny tytul utworu Mqi (tak nazwany zostal Henryk jako I osoba dramatu), z którego wszakže Krasiňski zrezygnowal, bardziej I uzasadnial tak rozbudowana. ekspozycje biografii bohatera, jego i 1 žycie prywatne. Ale i przy obecným tytule dramatu ma taka budowa swe wažne motywacje. Pokazuje bowiem hrabiego Henryka w mož- J § liwie pelnym ošwietleniu, w wielu plaszczyznach dzialaň róžnorako uzasadnianych, poddanego naciskowi sil anielskich i szataňskich we \ wszelkich obrotach žycia. Zárazem wszystkie czešci dramatu od- I slaniaja. morálne skazy hrabiego Henryka, jego biedy i winy, które 1 nie ujmujqc mu nic z wielkiego wymiaru osobowosci, nie czyniti I z niego bohatera bez zmazy, bohatera pozytywnego.
A jest hrabia Henryk obarczony ciežkimi winami juž w prywatnym ,1 dramacie swego žycia. Jak wolno przypuszczač, jest on wybitnym I poeta,, wszakže artysta. skažonym skrajnym egotyzmem, poetq, który | nie posiada daru rozróžniania prawdy od falszu, pieknostek od -pieknošci. Dlatego tež jego ideál poezji i piekna, dla którego gotów f jest wszystko porzucič, okazuje sie jawna, i strasznq pomylkq. Poezj? M i piekno symbolizuje bowiem postač dziewicy-trupa, twór szataňski,  | i swe infernalne pochodzenie zdradzajacy odorem siarki i trupiego ''WĚ rozkladu. Tak wlašnie widzi ja. Žona poety, podczas gdy oczom f Meža jawi sie ona w rozkwicie wiošnianego piekna.
Najpewniej Dziewica owa ma wcielač jednoczešnie ideál kobieco- :j | šci, pojetej romantycznie jako syntéza piekna, subtelnošci i poezji,  | | Dlatego može byč tak pelnym kontrastem dla domowego žycia 1 hrabiego Henryka, który czuje sie zredukowany do roli mežajH zwyczajnej žony i wybucha ostrým protestem przeciw filisterskim J wymiarom swego bytu: „Od dnia šlubu mojego spalem snem odretwialym, snem žarloków, snem fabrykanta Niemca przy žonie I Niemce".
Ruina žycia rodzinnego i šmierč žony mogq wiec byc potraktowané;jí| nie tylko jako prywatna wina hrabiego Henryka - zlego meža, lecz p; takže, a može przede wszystkim, jako krytyka ekstremów estetyki romantycznej, rozziewu miedzy ideálem a zwyklošcia. i pogoni za ; absolutem sztuki jako jedynym ocaleniem. Totéž tyle uwielbiona í|. poezja položy sie ironicznie mšciwym pietnem na žyciu hrabiego |j Henryka: poetessa. stanie sie žona-wariatka, poeta, - syn Orcio, í kwintesencja romantycznych wyobražeň o poe/ji jako chorobiei 'w nawiedzeniu, swoistym opetaniu przez tajemné sily nátury. W czeš-ciach III i IV hrabia Henryk stáje sie czlowiekiem publicznym |
i osobistošcia. dzialajqcq, czynnie zaangažowaníi w historie. Nie jest wszakže ta postač zbudowana wedle schématu winy i ekspiacji. Hrabiemu Henrykowi daleko bowiem do wzorca rycerza niezlomnego, szlachetnego obroňcy ginacej sprawy. Przeciwnie, to wódz czuly na uroki slawy, ogarniety obsesjq honoru, ideq przywódczq i zárazem pogarda. dla mierzwy ludzkiej obu walcz^cych šwiatów. Orzel slawy pociqga go za sobq równie gwaltownie jak niegdyš Dziewica, a pychá indywidualisty narzuca inu gniewny dystans wobec zdrob-nialych idei i skarlatych ludzi, którym przewodzi.
Nie-Boska jest w ogóle utworem bez pozytywnego bohatera, tak jednostkowego, jak zbiorowego. I w tym tkwi jedna z tajemnic wielkošci utworu, dociekliwego, jadowicie krytycznego wobec idei czasu i ludzi je uosabiajacych. Dlatego formula „nieboskošci" mogla zostač rozcia.gnieta na calošc obrazu šwiata, niezaležnie od podzialów ideowych i racji sprawy ludzkie porzadkujacych.
Tytul utworu jest aluzjři do dziela Dantego Boská komédia, wszakže Krasiňski wprowadza znaczacy dodatek: „nie". Nie-Boska komédia znaczyc ma wiec zapewne tyle co komédia ludzka roz-grywana na šwiecie, który nie chce znač Boga, šwiecie jakby wylacznie historycznym, w którym zmagajii sie ludzkie racje, da.ženia, namietnošci, staré krzywdy i nowe zbrodnie; šwiecie przesyconym dezorganizacjq, nie mogacym sie na nowo zorganizowač i niezdolnym do wylonienia idei pozytywnych. Zmurszala bowiem i spróchniala jest arystokracja, która nawet zginač nie umie z godnošciq, a z kolei jej demokratyczni grabarze nie potrafia. przekroczyč progu nienawišci. Zemsta i nienawišč do „panów", do ich kultury, do cywilizacji, to jedyne ich paliwo wewnetrzne, ich negatywna monoidea, nisz-czycielska i jalowa, niezdolna do stworzenia nowego žycia. Sa. to dla arystokratycznego bohatera utworu - hrabiego Henryka, a zapewne i dla samego Krasiňskiego, jacyš nowožytni Hunowie, którzy zmiota. europejskíi cywilizacje, przetna. nic tradycji i dziedzictwa, wszakže nie posiadajq pierwotnej energii barbarzyňców. Zbyt bowiem przesia.-kli grzechami starego šwiata, marzy im sie zamiana ról - glodnych na sytých, ubogich na bogatych, do tych trywialnych wzorów užycia daža. przez zniszczenie i krew. Tak te sytuacje ocenia hrabia Henryk po obejrzeniu obozu demokratów: „...widzialem wszystkie staré zbrodnie šwiata, ubrané w szaty šwieže, nowym kolujace tancem - ale ich koniec ten sam co przed tysiacami lat - rozpusta, zloto i krew".
212
V Zygmunt Krasiňski
Jest wprawdzie wšrótl zrewoltowanych czlowiek wielkiej idei, o znaczacym imicniu Pankracy - wszechwladca, kloš na ksztalt historycznego boga rewolucji. On pojmuje, že dzielo zniszczenia musi miec swe dopetnienie w dziele Iworzenia. Jest w nim przeczucie nowego ksztaltu šwiata, gdy mówi do Leonarda po zwyciestwie nad okopami Šw. Trójcy - symbolicznym obozem arystokratów: „trza zaludnic te puszcze - pr/.edra.žyč te skaly - potaczyc le jeziora - wydzielic grunt každému, by we dwójnasób tyle žycia sic urodzilo na tych równinach, ile šmierci teraz na nich lezy".
Wszakže gdyby powiódl mu sie ów irud tworzenia, dramat Krasiňskiego opowiadalby sie za teza. o wszechmocy czlowieka, a Pankracy bylby kimš w rodzaju ziemskiego boga historii. Historio-zofia utworu przynosilaby pochwale rewolucji jako koniecznego „przcsilcnia", otwieraja.cego wyžszy clap szczešliwošci ziemskiej, swego rodzaju „dopelnienia sie czasów", sprowadzenia „nieba" w ziemska. rzeczywistošd ludzi. Taka filozofia historii byla bliska Ballanche'owi, tňc Krasiňskiemu. Owszem, samo myslenie wcdle;. systému palingenetyczncgo, zakladajacego cia.g przekszlalceň spole- , czeňstw w drodze ku celom finálnym, ku zbawieniu ludzkošci, stanovvily istotny skladník wyznawanej przez poete filozofii historii. Wszakže nie každá cena postepu wydawala mu sie morálna i zgodna'■■ z wyžsza. wola. Opatrzno.šci. Bóg bowiem nie može akceplowač zla, gwaltu i rozlewu krwi - Krasiňski byl prawovviernym katolikiem • -jako metody dzialania ludzi na drodze postepu. Rewolucja zatemJ posiadajac swoje czqstkowe raeje, nie zaprzeezone przez poete, i pozbawiona byla raeji fundamentálnej - akceptaeji Boga, i jako nie \ mieszczaca sie w boskim planie šwiata, „nie-boska" wlašnie, musiaía J zostac potepiona.
Stád tajemniezy fina! utworu, wizja Chrystusa kmzacego, na którego widok pada ražony šmiercia. Pankracy. To zakoňczenie, 1 przez niektorých badaezy uwažane za sztuezny, „nieorganicznyV ,| dodatek poety, nie umieja_cego sobie poradzič z dramaturgia, utworu, I w šwietlc historiozofii Krasiňskiego okazuje sie najzupelniej „or-1 ganiezne" i pelne ideowej logiki. Pankracy - samowolnie siegajacy i po atrybuty twórcy historii - zostaje postawiony twarza. w twarz i z prawdziwym tej historii mistrzem: Bogiem, i ginie jako samo^| zwaniec. Ery wyžszej szczešliwošci nie dopetnila zatem rewolucja,! millenium pozostaje nadal pcrspektywa. ludzkošci, dramat zas Krasin- -i skiego nie angažuje sie w prognózy, jak ta przyszlošč ma wygladac'j!
i
„Nie-Boska komédia" - „írydion"
213
i kto obrany zostanie za jej ziemskie narzedzie. Symboliczna obecnošč Chrystusa w finále utworu može sugerowac, že bedzie to epoka jakiegoš nowego chrzešcijaňstwa i odrodzonego Košciola, mysl došč powszechna wšród lewicy katoliekiej w ówczesnej Francji. j Wszakže grožna charakterystyka postaci Chrystusa z Apokcúipsy pozwala takže na przyjecie innej, katastrolicznej wykladni finálu. Byč može dzieje nie beda. j už mialy dalszcgo biegu i Bóg przecina ezas historii, gdyž dopclnita sie miara ludzkich nieprawošci. W blis-kim Krasiňskiemu tradycjonalizmie francuskim bardzo aktywne byly idee katastrofiezne, zwlaszcza u de Maistre'a, który sqdzil, že rewolucja francuska jest zapowiedzia. koňca šwiata, nadejšcia apoka-lipsy.
Nie rozstrzygajac oslatecznie progresywnego czy kataslroficznego sensu finálu Nie-Boskiej, warlo odnotowac možliwošc wykladni katastrofieznej, gdyž jest to problém w ogóle znaezacy dla projektu przyszlošci w historiozofii Krasiňskiego.
írydion, utwór czasowo najbližszy Nie-Boskiej, pozwala bardziej wniknac w tak istotna. dla historyzmu poety zasade czynu, možliwošci i sensu dzialania w šwiecie. írydion, Grek chowany przez ojca w idei zemsty na Rzymie, žyje tylko žadza. czynu i wszystko dla dopelnienia czynu pošwieca: ukochana. siostre, swoja. milošc, žycie innych oddaných mu ludzi. Nie jest wlašciwie osoba., lecz weieleniem zemsty i czynu, ľanatycznym shižebnikicm tej idei. Mimo že w dzialaniach wspiera go došwiadczony starzec Masynissa, figura tajemnieza, može personifikaeja fátum, može szatan historyezny, symboliczna postač o atrybutach niešmiertelnošci - írydion przegrywa. Nie zniszczyl Rzymu, šcia.gnaj na siebie przckleňstwo tych, którzy mu zaufali, dzieje zaš potoezyly sie swojq koleja.. To po stronie chrzešcijan cierpia.cych i modla.cych si§ w katakumbach mialo sie ostač zwyciestwo, choc biskup Wiktor sprzeciwil sic jakimkolwiek formom ziemskiej aktywnošci. W przyszlošci przeciež krzyž zapano-wal nad Koloseum i materiálna pychá pogaňskiej Romy runela w gruzy. Wszakže stalo sic to wedle przewidzianego przez Opatrznošč rachunku ezasu historycznego, którego czlowiek wola. swa. przyrychlic nie može i nie powinien.
W Irydionie bieg dziejów, kierowanych myšla. Boža., ma swój optymistyezny sens, ale wyprzedzaja.ee ezas dzialanie czlowieka može mieé wprawdzie wzniosle piekno gestu petnego pošwiecenia, niemniej jest jalowe i skazane na kleske. Taka idea zdaje sie byc
214
V Zygmunt Krasiňski
Jrydion" - Filozofia czynu
215
wpisana w losy Irydiona, symbolicznej postaci dramatu, w ktorej skupil poeta i potepienie czynu syconego nienawišcia., i nadzieje odkupienia dla czynu prawdziwie chrzešcijaňskiego.
Bo jest to utwór, który ma próza, poetycka. dopisane Dokotíczenie, jak najšcišlej „organicznie" powia.zane z filozofia, dramatu i jego symboliczna. poetyka.. Oto o dusze Irydiona toczy sie spór poteg metafizyeznych - Boga i Szatana. Na szalach sprawiedliwošci wažy sie nienawišč do Romy, uczucie zgubne, i milošc do Grecji, uczucie šwiete, ocalaja.ce w oczach Boga. Ale Krasiňski nie tylko nie chcial potepič Irydiona - patrioty, lecz chcial go odkupic dla nowego žycia. Totež ta symboliczna postač zostanie zbudzona „ze snu wieków" i zazna ukojenia pragnieň pogladajac na ruiny Rzymu, ponadto - na zasadzie metempsychicznego wcielenia w inny byt - rozpocznie ponownq službe na ziemi. Službe milošci i ofiary, stajac sie lukiem pojednania miedzy Bogiem a czlowiekiem, czego sygnatem jest znacza.ce imie Irydion, czyli syn teczy.
Te „powtórna. próbe" žycia petnič bedzie na Pólnocy, „w ziemi mogil i krzyžów", latwo czytelnej geografii politycznej, gdzie podzieli los cierpia.cego tam národu. Bedzie to služba pokútna i odkupicielska zárazem. Przežyje bowiem ponownie katusze cierpiacego serca, ale dana mu bedzie takže radošc triumfu wolnošci, która uwieňczy owa. Golgotě národu. Polska misja Irydiona polegač ma na milošci, cierpieniu i czynie. „Idž i czyň!", pada w finále rozkaz Boski, „czyn cia.gle i bez wytchnienia", a „staniesz sie wolnym Synem Niebios". Wyeksponowane forma, rozkazu slowo „czyň" okazuje sie kluczem do misji Irydiona i sensu jego polskiego wcielenia. Latwy jest do uchwycenia zamiar polemiczny przypisany tutaj pojeciu czynu, skontrastowanego z falszywymi czynami Irydiona - Gréka spiskuja.ce-go przeciw Romie. Wszakže došc enigmatycznie rysuje sie pozytywna wyktadnia czynu. Možná sie wprawdzie domyšlaé, iž owo czynienie : zložy sie na „prace wieków", ktorej przypisuje autor role odkupiciel- !. ska. w nowym žywocie Irydiona. Zresztq czy tylko Irydiona? Czy I raczej - wszelkich bytów ludzkich i wszelkich zbiorowošci na drodze j postepu? Przeciež Irydion jest postačia, symboliczna., o biografii wedle ; potnyslów historiozoficznych obmyšlonej, zatem droga naznaczona I mu przez Opatrznošc powinna miec moc obowia.zuja.ca. každego. A juž na pcwno wspótbraci Irydiona z jego nowej, „polnočnej" ojczyzny.
Niemniej fundamentálne znaczenie czynu i „pracy wieków" w žywocie Irydiona nie rozjasnia samej konccpcji czynu. Možná ja;
rozLimieč na wzór palingenetyczny, rodem z Ballanche'a, który operowal pojeciem sumy duchowych dokonaň czlowieka wypraco-wanej w jego kolejných wcieleniach. Krasiňski žywo interesowal sie palingeneza, spoleczna. i jednostkowa. - czešciej zwana. reinkarnacja. - próbujac sobie poradzič z problémem indywidualnej niešmiertelno-šci. Wolno wiec w tym kontekšcie umieszczac sens slowa „czyn" i pojecie „pracy wieków". Ale uprawnione jest takže mniemanie, že dla autora Irydiona obie te kwestie calkowicie jasne nie byly. Zbyt czesto póžniej powracal do tej problematyki i nieidentyczne dawal jej wykladnie, aby možná sadzic, iž w hydionie wykroczyt poza ogólne intuicje. Utwór ten jest przede wszystkim krytyka., mniej prezentacj^ idei pozytywnych. Krytyka. majaca. ostrze polityczne wymierzone w powstanie listopadowe, spiski podziemne i roman-tyczníi filozofie aktywizmu, która legla u podstaw zrywów z bronia. w reku. Jest bowiem Irydion takže dramatem o polskim powstaniu roku 1830, o jego pieknie i heroizmie, jego bezsensie i niepotrzeb-nošci.
Jako krytyk powstania, choč byla to krytyka w wysokich rejestrach filozofii historii przeprowadzona, potratil Krasiňski došč dobitnie sformulowac etyczne zarzuty wymierzone w fanatyzm idei negatyw-nych (zemsta) i w bezsens czynnej ingerencji w bieg historii. Z równa. jasnošcia. i sila. poetyckiej argumentacji nie potrafil nigdy zarysowac postulowanej filozofii czynu, która by zárazem przekladala wzniosle idee czynienia duchem na praktyke spoleczna..
Niemniej cala wlašciwie twórczošc po Irydionie ujawnia borykanie sie poety z idea. czynu. Krasiňski uwiklat si? w rozwia.zanie swoistej kwadratury kola, jaka. jest czyn nie ingeruja.cy w historik, a zárazem nie sprowadzony do miernošci dobrých uczynków i drobných požytków. Wydaje sie, iž wiele z dalszych niepowodzeň twórczych, z kryzysu poetyckiego, przežywanego przezeň bardzo dramatycznie, wia.že sie z tym centrálnym punktem jego historiozofii.
Filozofie czynu, organizujúca, myšlowo twórczošc poety z lat czterdziestych, rozwina.1 Krasiňski pod wply wem Augusta Cieszkow-I skiego, z którym odnowit znajomošč w 1839 r. i którego wydane rok ; wczešniej po niemiecku Prolegomena do historiozofii wywarly na > nim potežne wraženie intelektuálne. Kilka zwlaszcza wa.tków myš-lowych Cieszkowskiego przeniknelo do filozoľicznych konstrukcji poematów Krasiňskiego. To podzial dziejów ludzkich na trzy epoki fjiprzešwiadczenie, že zbliža sie faza trzecia - organiczna, asocjacyjna,
216
V Zygmunt Krasiňski
„Przedšwit"
217
kojarzaca szczešcie spoleczne z projektem Božym wpisanym w historie, uznaná przez Cieszkowskiego za epoke czynu. To rehabilitacja žycia jako dzialania i praktyki spolecznej, w którym objawia sie duch historii. To apológia woli - polaczona z degradacja. rozumu - jako sily motorycznej w urzeczywistnianiu pozytywnych dziataň spolecz-nych nowej, organicznej epoki dziejów.
Utworem, w który najpelniej wpisane zostaly idee Cieszkowskiego i który okazuje sie zárazem najbardziej entuzjastycznie wyznawczy wobec filozofii czynu, jest Przedšwit. Nad poematem tym pracowal Krasiňski w latách 1841-1843 i w roku 1843 wydal go w Paryžu, jak zwykle anonimowo, z rozmyšlnie mylným wskazaniem w podpisie pod dedykacja. na autorstwo Konstantego Gaszyňskiego. Juž sam tytul, bedacy poniekad neologizmem jezykowym Krasiňskiego, opiera sie na przejeciu trójczlonowego podzialu historii. Przedšwit to brzask, wczesna zapowiedž šwitu nowej ery, która nadejdzie wkrótce i nieuniknienie - wlašnie jak šwit po brzasku - zwieňczaja.c dzieje ludzkošci organiczna. epoka. czynu. Poemat zostal poprzedzony obszernym, próza, pisanym wstepem, przynoszacym zarysy tej historiozofii, która w Przedšwicie moglaby sie wydac nie došc' czytelna lub niedostatecznie uzasadniona. Dotyczy to zwlaszcza wieszczego tonu poematu, zapowiadaja_cego rychle „przewcielenie'' ludzkošci poprzez czyn i wole, až po osobista deklaracje autora, iž rozstaje sie ze slowem na rzecz czynu: „Zgiňcie, me piešni - wstaňcie ,
- c z y n y moje!" Podobnie Psalmy przysztošci (1845 -1848) - bezj I pošrednia myšlowa kontynuacja Przedšwitu, zwlaszcza Psalm nadziei
- sa. nie tylko opcja. na rzecz czynu, ale takže nowej poezji czy I jednošci poezji i žycia zespolonych w czynie. Psalm nadziei ujety I jest bowiem w ramy znacza.cej zwrotki o sile rozkazu:
Došč juž dlugo - došc' juž dlugo Brzmial na strunách wieszczów žal! Czas uderzyd w struně drugq, W czynów stal!
Wszakže pojede czynu nie bylo dla Krasiňskiego jedynie kategóriu filozoficzna. - podobnie zreszta. jak dla Cieszkowskiego - ale funkcjonowato tež w ukladach spoleczno-politycznych, totéž wypadki i polskie roku 1846 (tzw. rzež galicyjska) oraz rewolucyjna fala B Wiosny Ludów gwaltownie zburzyly wiare poety w brzask „epoki , trzeciej". Nowe, które nadeszlo, mialo oblicze rewolucyjne, a w pro-1
gnozie historiozofícznej Krasiňskiego rewolucja w ogóle nie byla przewidziana. Królestwo Bože, zapowiadane z taka. pewnošcia. w Przedšwicie i powstalych przed rokiem 1846 pierwszych trzech Psalmach, nagle oddálilo sie w nieokrešlona, przyszíošc. Otwieralo to dla pojecia czynu sytuacje kryzysowa. i jest ona widoczna w twórczoš-ci Krasiňskiego po roku 1846, zwlaszcza w obszernym poemacie Dueň dzisiejszy (wydanym 1847, ze wskazaniem na autorstwo Stanislawa Egberta Kožmiana). Widoczna nie tylko w wyciszeniu tonu zwiastuja.cego dobra, nowine, ale w refleksjach wrecz sceptycznych:
fe,     Darmo z natchnieniem czyn pogodzič chcialem -Cialo w Mysl natchnac i Myši stworzyc Cialein. -Ach! nie czas jeszcze z lotnej marzeň wstegi Snuc wezly žycia i wieňce potegi!
(w. 33-36)
Oczywišcie górne hasla epoki czynu možná bylo przetlumaczyc po prostu na prace organiczna w duchu prepozytywistycznym, na pochwale postepów industrialno-cywilizacyjnych. Tak np. radowal si? sam Cieszkowski z odkrycia nawozów sztucznych jako z wažnego étápu w odrádzaniu Nátury po skazie grzechu pierworodnego. Ale ta wlašnie strona zagadnienia mniej interesowala Krasiňskiego, jego zas romantyczno-dandysowska niecheč do „industrii", kupczenia, ciulania nie pozwalata mu na zdrobniafa. konkretyzacje czynu; totéž w poemacie Dzieň dzisiejszy, w którym prezentowane sa. glosy wielu postaw šwiatopogla_dowych niemilych autorowi, krytyce podlega takže ów ciasny horyzont prac organicznych:
Nam sie snilo w šnie slepoty.
Že Car bliski - Bóg daleki -
I že nairtd špi na wieki! wú      Wiec juž tylko - šród niewoli,
Do przemyslu - handlu - roli -i V      Do drog bitých - do farbiarni;
By utuczyc - co zostato, Wf~    To - bez Ducha - nasze cialo!
O my biedni - szlamazarni!
(w. 979-987)
A filozofie pocieszenia wpisal w jeden z koňcowych swych utworów - jest nim poemat Ostatní (1847, ze wskazaniem jw.)
218
V Zygmunt Krasiňski
- w biografie politycznego skazaňca, który ponad 20 lat spedzit w kazamatach, za žycia juž pogrzebany. Ow anonimowy zeslaniec, nedza nedz doli ludzkiej i zárazem uosobienie losu polskiego patrioty, ma do przekazania przestanie ideowe cenniejsze niž raporty o far-biarniach i mlockarniach. Jego žycie, zrealizowane tylko jako cierpienie i wiara, posiada bowiem wedle autora jednostkowy i uniwersalny walor etyczny. Przez wiare i wole zbawia siebie i wpisuje sie w uniwersalny systém wartošci, w którym cierpienie jest warunkiem powszechnego duchowego postepu. Ciei-pi^c wiec skazaniec niejako walczy dalej i w godzinie šmierci dana mu jest wizja odrodzonej Polski. Wiezieri ów, postač symboliczna, móglby byč polskim wcieleniem Irydiona i irydionowe idee narodowej služby przez meke i wiare slyszalne sa. w tym ostatním ukoňczonym poemacie Zygmunta Krasiňskiego. A stalo sie tak nie tyle za sprawa. wczesnego, bodaj z 1840 r., pierwszego zámyslu poematu, ile wyniklo z rozterek i kryzysów zwiazanych z niespelnionym zwias-towaniem ery „organicznej".
Krasiňskiego zaangažowanie w filozofie czynu tym sie takže tlumaczy, že stanowila ona zwieňczenie catego systému myslenia
0 historii, w którym znajdowaly swe miejsce i wyjašnienie zarówno sprawa polska, jak zbednosc rewolucji.
Lata czterdzieste przynosza. bowiem wybuch mesjanizmu Krasiňskiego. Jego wizja przyszlošci Polski i w ogóle rozwiazywanie problému polskiego stajíi sie wypadkowa. idei mesjanistycznych, Zmartwychwstanie Polski - i to rychle - nie ulegalo dla Krasiňskiego watpliwošci. pewnošcia. przekonaň zmartwychwstania dotycza.cych przenikniete sq juž Trzy mysli pozostalé po šp. Henryku Ligenzie (1840), jeden z najwczešniejszych mesjanistycz-, nych utworów poety, operujacy przejrzysta. symbolika, grobu jako kolebki nowego žycia (zwlaszcza „mysl" druga - Sen Cezary) oraz zwiazków laczacych umarty naród polski z postačia, Chrystusa, Natomiast szczególna barwa mesjanizmu Krasiňskiego wiaže sie/ z charakterem misji, jaka. ma Polska do spelnienia w šwiecie,, z odczytaniem zatem sensu jej meki i celu zmartwychwstania. Oto Polska ma zbawic šwiat od kataklizmów rewolucji, od rzezi i kiwi rozlewów, od etyki opartej na nienawišci i zemšcie. Te idee:
1 metody zatriumfowaty w šwiecie historycznym od czasu rewolucji francuskiej, w šwiecie opanowanym przez „ludzi nowych", którzy pragna.:
Mesjanizm - „Psalmy przyszlošci"
219
W jedno zlo jedyne Wszetecznym poswatem Siostre giliotyne Šlubic z knutem bratem!
(Psalm tatu, w. 474-477)
Europa cala, takže kraje Záchodu, dobrze znané Krasiňskiemu, níe posiadaja. mocy odrodzenia moralno-ideowego. Wszakže Bóg musia! przewidziec spôsoby zbawienia šwiata, skoro dzieje sa. dla Krasiňskiego ekspresja. Božej mysli o historii. Tu wtašnie otwiera sie w systemie poety centrálne miejsce dla roli Polski. Každý z narodów ma bowiem swoje historyczne przeznaczenie, lecz niektorým przypi-sana jest misja szczególna:
A sa. wybrane jedné przed innemi,
By o Twíi pieknošc walczyly na ziemi
I krzyž lat wielu wlokac krwawym sladem,
Byty šród swiata - anielskim przykladem,
Až nie wywalczn straszna walkq w grobie
Wyžszego w ludziach pojecia o Tobie,
Wiecej milosci i wiecej braterstwa
W zamian za tkwiacy w piersiach ndž morderstwa!
(Psalm wiaiy, w. 94-101)
To o Polsce powiedziane. Milošč i wiare trzeba potraktowac jako islowa-klucze ówczesnej poezji Krasiňskiego i jego mesjanistycznego šwiatopoglíidu, wpisanego najpelniej w Przedswit i Psalmy przyszlošci (wybite zreszta, w tytulach dwu spošród trzech psalmów) oraz w niektoré wiersze, np. Resurrecturís, gdzie wrecz mówi sie o „piekle milosci", jakie przeznaczone jest Polsce.
Polské wiec czeka czyn podwójny: uniwersalny, gdy jako „Ludów Lud jedyny" wprowadzi w ziemskíi teražniejszošč Królestwo Bože, i narodowy, gdy odzyska niepodleglošc za sprawq „woli czynu" przerodzonej moralnie, w duchu milosci i wiary, spolecznošci polskiej. I'znowu nie jest zupelnie jasne, czy odzyskanie niepodleglošci mialo byc efektem metafizycznego rachunku Boga i boskiej strategii wobec šwiata, czy tež wynikiem takže ziemskich dziataň Polaków. W Psal-mie milosci mówi sie bowiem o walce zbrojnej, która nie musi byc .aktem moralnie degradujacym walczacego. Wszakže trzeba dobrze tniarkowad, czy juž nadeszla patriotycznych „žniw pora" i czy wolno „rozplomienic šwiety bunt", od którego Bóg nie odwróci oblicza.
220
V Zygnuint Krasiňski
W zasadzie jednak Krasiňski sktonny byl omijac droge walki, gdyž kojarzyla mu sie badž z nieracjonalnym, niepotrzebnym niszczeniem sil národu badž tež - czešciej - z grožba. wewnetrznej rewolucji. Spošród utworów tych lat najpotežniej oponuje prze-ciwko walce zbrojnej wiersz publicystyczny Resurrecturis, powstaly prawdopodobnie na przetomie lat 1846/1847, ogloszony w 1851 r. w Poznaniu, z myšia, o bezpošrednim oddzialywaniu na opinie krajowa.:
Unikaj meczertstwa! -
Mamej slawy wieňce
Chwytaj^ szaleňce!
W niebezpieczeňslw wiry
Skacza bohatyry!
Lecz wyžsza moc ducha
Tych uhid nie slucha!
(w. 80-86)
Natomiast obawy Krasiňskiego o spoleczny sens buntów pat-riotycznych najpelniej doszly do glosu w Psalmie milošci oraz w Psalmie žalu i Psalmie dobrej woli, które stanowia. póžniejsze, po wypadkach lat 1846 i 1848 pisane, uzupelnienie Psalmów przyszlošci! Niemniej juž przed rzezia. galicyjska. i rewolucjami Wiosny Ludów ewangeliczne cnoty opiewane w Psalmach, zwíaszcza cnota milošci, skládaly sie i na etos antyrewolucyjny, i w praktyce na postawy spoteczne polemiczne wobec rewolucji. Psalm milošci pisany byl zreszta. z jawnym zamiarem sporu ideowego z dwiema publikacjami demokraty Henryka Kamieňskiego, wydanymi pod pseudonimem Filareta Prawdoskiego: O prawdach iywotnych národu polskiego (Bruksela 1844) oraz Katechiztn demokratyczny (Paryž 1845), w ktorých Krasiňski dopatrzyl sie apologii rzezi „w cnote zamienionej", i. Totéž Spirydion Prawdzicki (pseudonim Krasiňskiego užyty pr||| publikacji Psalmów przysztošci) pospieszyl z ogloszeniem swego spolecznego credo, z zásad chrzešcijaňskiej milošci wysnutegó^; W przekladzie na konkréty polskiej sytuacji mialo to oznaczac sojušz zaslužonej dla národu szlachty z ludem, prowadzonym przez nia. ku dojrzalošci morálnej i wspólnocie narodowej:
Jeden tylko, jeden cud: Z Szlachta. polska - polski Lud, Jak dwa chóry - jedno pienie! -
„ Psalmy przysztošci"
221
Wszystko inne - zluda zlud! Wszystko inne - plama plam! I ojczyzna tylko tam! -
(w.28-33)
Lud traktowany byl przez Krasiňskiego došc konsekwentnie - nie tylko w Psalmach - jako masa bierna i bezmyšlna („marzacy w šnie olbrzym") lub jako potencjalny hajdamaka, w každej chwili gotowy chwycič nóž. W tym przešwiadczeniu ostatecznie utwierdzily poete wypadki galicyjskie 1846 r. Pisany po nich Psalm žalu juž nie wspomina nawet o braterstwie szlachty z ludem, lecz radzi ufac tylko „w szlachte polska. - i moc Pana!" Psalm ten oraz Psalm dobrej woli sa. ideowa. i filozoficzna. odpowiedzia. na polemike Stowackiego z Psalmami przyszlošci, z która. Krasiňski zapoznal sie wczešniej z dostarczonego mu odpisu jakiejš wersji nie opublikowanego jeszcze utworu. Pomnožona edycja Psalmów przyszlošci ukázala sie w Paryžu w 1848 r., zatem czytano ja. juž w kontekšcie wydarzeň galicyjskich, i-jak donosila „Gazeta Polska" - Krasiňski „jako wieszcz dziwnie štrasznego doczekat sie triumfu".
Poeta sa_dzil podobnie. Uwažal, že byl „Kassandra tych dni" i že wizja krwawego zam§tu šwiata spolecznego zarysowana w Nie-Boskiej przybiera na jego oczach ksztalty realne. „O Nfiej-Boska, ta przekleta - pisat do Cieszkowskiego 17 marca 1847 r. - dawno juž przezwyciežona w ideále, jeszcze zjawi sie na ziemi jako faktum!" W czasie Wiosny Ludów odrzucil w swych wypowiedziach tryb przypuszczaja.cy, sadzil bowiem, že nadszedl czas dokonania sie rewolucyjnej Apokalipsy. W lišcie z 27 mája 1849 pisal do tegož Cieszkowskiego: „Nieboskiej uderzyla godzina, kto wie, czy nie gorzej, czy nie Apokalipsis?" Wyobražnia poety zostala wówczas bpanowana przez obrazy katastroficzne i wizje powszechnej zaglady. .W sobie i dokola slyszat glos Apokalipsy šw. Jana: „Žyje jak gal are t a - informowal Cieszkowskiego 5 mája - co by miala čzucie i mysli, držaca cia.gle o wszystko, trzesaca sie apokaliptycznie juž pod powiewem nadchodzacych apokaliptycznošci". Czasem próbowal sie ratowad chiliastyczna. wizja. odrodzenia, które nasta.pi po wielkim wstrzasie šwiata, ale czešciej wydawal tylko krzyki |řzeražonego czlowieka i zrozpaczonego ideologa.
Ten ostrý nawrót katastrofizmu, o wiele gwaltowniejszego niž p'czasie písania Nie-Boskiej komedii, jest finálnym wlašciwie gtosem
222
V Zygmunt Krasiňski
Miejsce Krasiňskiego
223
mysli wielkiego poety, a w pcwnym sensie takže gtosem jego twórc/ošci. Stychad go lež w ostatním, nie ukoňczonym, dziele Krasiňskiego, we fragmentach czesci I Nie-Boskiej komedii, zwanej takže Niedokoňczonym poematem.
Do utworu tego nawracal poeta wielokrotnie, wpisujac weň róžnorakie ciqgi idei. Tak np. jcdyny drukowany za žyeia Krasiňskiego fragment pt. Sen (1852) - rodzaj wst?pu do catošci - jest przesycony ideami mesjanizmu i chiliastyczna. wiara. w nastanie „trzeciego dnia" szczešliwošci ziemskiej. Dante po to wodzi mlodziutkiego bohatera po piekle i czyšccu wspólczesnego šwiata, aby mu odslonič jedyna., na milošci i sensie cierpienia oparta., perspektyw? zbawienia. Wszakže w dalszych fragmentach {Podziemia weneckie) ów ton wiary i nadziei coraz bardziej gluchnie, ust?pujac miejsca frenetycznie wystylizowa-nej projekcji glosów minionych stuleci, skladajacych si? na swoisty ideowy chór „glosów podziemnych", jak zwykl byl okrešlač Krasiňski zbuntowanych i spiskuj^cych, až po apokaliptyczna. wizje rewolucyj-. nego terroru: „nie ma juž komu i nie ma juž kogo zabijac! - Od prací rumiancj rece opadly robotníkom i z nich ka/dcn položyl sic na rusztowaniu swym. - Czy slyszycie nad szmcrcm splywajacej krwi ci?ž.kie chrápania katów?"
W Niedokoňczonym poemacie, do którego Krasiňski powmcil vv 1846 i 1848 r., odžyla znowu frenezja romantyczna, aby literacko ; sprostac wyobražni poety, opanowanej przez wizje krwawej nihilis-tycznej zaglady.
W scenie 2 Podziemi weneckich, nacechowanej równiež kata- . stroficznym rozja.trzeniem ideowym, podjal Krasiňski pojedynek/ swiatopogladowy z Mickiewiczem, zaszyfrowanym pod imieniem • Pankracego i funkcja, naczelnika chóru polskiego. Pankracy-Mic-kicwicz jest tu uosobicnicm ctyki zemsty i przez gwatt osiqganegd:; czynu ziemskiego. Takiego Mickiewicza - despot? i rewolucyjncgo gwaltownika - ujrzal oczyma katastrofisty Krasiňski w 1848 r„ zwalczat go w korespondenci i i spróbovval pokonac etyka. milosti w Niedokoňczonym poemacie.
Utwór ten, którego najlepsze, sila. argumentacji i frenc/jíi roman|| tyczna. nacechowane fragmcnly uwiklane sa. w polemik? z buiuow-niczym progresywizmem, dowodzi raz jeszcze, jak dalece Krasiňs| byl negatywnie powiqzany z rewolucjřt. Žywil si? jej problémami, z niej samej czerpal energi? do walki z nia., dawal konserwatywna. replik? jej hasel. Rewolucja powolywala go poniekud do poetyckiego|
\
bytu. Totéž lata pogromu po úpadku Wiosny Ludów i stagnacji buržuazyjnego porza.dku niosíy w sobie takže wyrok šrnierci na tego wielkiego przeciwnika buntu, który nigdy nie mógl si? utožsamič z ideami i instytucjami starego šwiata. Brak obecnošci rewolucyjnego tlenu w powietrzu europejskim na równi z choroba, zadusil žycie poety.
Nie zmienia to w niczym taktu, iž wlašnie morálna walka H rewolucyjnym romantyzmem, /.arazem Psalmy i rymowana pub-vlicystyka spoleczna Krasiňskiego po 1846 r., ustálily jego pozycj? autorytetu moralnego i zapewniry mu opini? „wieszcza", ktorej nie zdobylby swymi wybitnymi utworami - Nie-Boskq komediq i Irydio-nem. Opiniotwórcze ošrodki konserwatywne odnalazly w nim swój poetycki glos sumienia.
. Natomiast w czasach nam wspólczesnych Krasiňski przyciqga uwag? przede wszystkim jako poeta egzystencji o unikalnej wyobražni uwražliwionej na rozpad, rozklad, zniszczenie materii, takže ciala ludzkiego, w którym gospodaruje šmierc. Tanatyczna wyobražnia jest najbardziej wlasnym rysem pisarstwa Krasiňskiego i podstawa. jego oryginalnošci w literaturze polskiego romantyzmu.
Ml