Tekst en cognitie
Hoofdstuk voor Taal en gebruik, Theo Janssen (red.))
Ted Sanders & Wilbert Spooren
Tweede versie, 13 november 2001
1. Inleiding
Dit hoofstuk gaat over teksten. Met de term teksten bedoelen we zowel geschreven als gesproken
teksten. In het Nederlands hebben we niet één woord dat neutraal is tussen gesproken en geschreven
tekst; het Engels gebruikt daar het woord discourse voor (ook in veel Nederlandse boeken kom je die
term wel tegen). Als we communiceren, in woord of geschrift, doen we dat in teksten. Een enkele keer
bestaat zo’n tekst uit maar één woord (hallo; Theo!; bezet; gesloten), uit een enkele woordgroep (weer
te laat!) of uit één of meer deelzinnen (Ik doop u Johanna Maria en wens u behouden vaart), maar in
de regel zijn boodschappen complexer. Zelfs een simpel kattebelletje is al een behoorlijk complexe
boodschap waarin allerlei structuur te ontdekken valt:
(1) Ha Daan, alles goed? Zou je dit even willen bekijken. Er is haast bij. Ik loop om vier uur even
binnen. Groeten, Anneke
Waarom noemen we dit een tekst? Omdat het hier gaat om een reeks uitingen die samen meer zijn
dan de som van de afzonderlijke delen.
In dit hoofdstuk stellen we een aantal eigenschappen van teksten aan de orde. Allereerst willen we
duidelijk maken wat er voor zorgt dat een tekst meer is dan een verzameling willekeurige zinnen. We
stellen dus de vraag wat een tekst tot een tekst maakt. Het antwoord op die vraag zal zijn dat een
tekst samenhang vertoont. Ook zullen we het hebben over de vraag wat die samenhang inhoudt en
wat voor signalen sprekers en schrijvers aan luisteraars en lezers geven voor die tekstuele
samenhang. En daarmee gaan we ook in op de vraag hoe we als taalgebruikers teksten produceren
en verwerken. Verder willen we aan de orde stellen dat er verschillende soorten teksten zijn en willen
we ingaan op de vraag wat maakt dat sommige teksten meer op elkaar lijken dan op andere teksten.
Bij dit alles willen we laten zien hoe je door middel van onderzoek meer te weten kunt komen over
deze kwesties.
2. Samenhang in tekst
Wat is er mis met de volgende ‘tekst’?
(2) (i) Hoewel het eten lekker was, (ii) klimt Theodoor als regel drie keer per maand naar de
Matterhorn. (iii) Klimmen heeft zeven letters, en (iv) 3 + 4 = 7. (v) Er zijn oneindig veel
priemgetallen maar (vi) dit werd geschreven op wit papier.
1
Het antwoord is dat we, hoe we ook ons best doen, geen samenhang kunnen vinden tussen de delen
van de tekst. Dat we overigens ons best doen om samenhang te vinden, geeft aan dat lezers in de
regel bereid zijn aan te nemen dat wat er als een tekst uitziet, ook daadwerkelijk een tekst is, ook als
het in feite om een losse verzameling zinnen gaat.
In een tekst is het mogelijk om betekenisvolle verbanden te leggen tussen de onderdelen.
Daardoor kun je zeggen dat het geheel in een tekst meer is dan de som van de delen: de betekenis
van een tekst schuilt niet alleen in de betekenis van de zinnen of uitingen in die tekst, maar ook in de
samenhang die je als hoorder of lezer ervaart tussen die delen.
Hoe komt die samenhang in de tekst tot stand? Het antwoord van de moderne tekstwetenschap is
dat die samenhang niet zozeer zit in de woorden die in de tekst gebruikt worden, maar in de mentale
afbeelding (representatie) die lezers en hoorders van die woorden maken. Zie het volgende
tekstfragment:
(3) (i) De 32-jarige McVeigh kreeg vier jaar geleden vanwege zijn betrokkenheid bij de aanslag de
doodstraf. (ii) Hij parkeerde voor het overheidsgebouw een bestelauto vol explosieven. (iii) Bij
de explosie kwamen 168 mensen om en raakten 500 gewond.
NOS teletekst 12 april 2001
In de zinnen van dit fragment zitten verschillende woorden die voor hun interpretatie afhankelijk zijn
van andere stukken in de tekst en die daardoor verbanden aanbrengen tussen de delen van de tekst.
Woorden en uitdrukkingen die tot doel hebben verbanden aan te brengen tussen de delen van een
tekst noemen we COHESIEVE ELEMENTEN.
Hij wordt geïnterpreteerd als McVeigh en geeft daardoor aan dat de zinnen (i) en (ii) over dezelfde
referent gaan (Timothy McVeigh)
Door de explosie
de woorden explosieven en explosie komen uit hetzelfde betekenisdomein en dat verbindt (iii)
aan (ii)
kamen om, raakten gewond
woorden die verwijzen naar slachtoffers; zitten in hetzelfde betekenisdomein als aanslag in (i),
waardoor het verband tussen (iii) en (i) gelegd wordt
Op grond van deze analyse zou je kunnen denken dat samenhang tot stand komt dankzij de
aanwezigheid van deze cohesieve elementen. Toch is dat niet het geval. Kijk nog eens naar het
tekstje in (2). In de zinnen van dit tekstje zitten verschillende woorden die voor hun interpretatie
afhankelijk zijn van andere stukken in de tekst of tot doel hebben verbanden aan te brengen tussen de
delen van de tekst:
hoewel legt een tegenstellend verband tussen (i) en (ii)
2
klimmen gedeeltelijke herhaling van een woord in (ii) (‘klimt’), dat een verband legt tussen (ii)
en (iii)
en legt een opsommend verband tussen (iii) en (iv)
priemgetallen legt een verband met ‘7’ (in (iv)): 7 is een voorbeeld van een priemgetal
maar legt een tegenstellend verband tussen (v) en (vi)
dit verwijst naar de voorafgaande tekst
Hoewel er dus volop cohesieve elementen in de tekst aanwezig zijn, stellen die de lezer niet in staat
een samenhangende representatie van de tekst te maken (zie hoofdstuk 3 voor het begrip
representatie). Samenhang in de representatie noemen we COHERENTIE. Voorbeeld (2) laat dus zien
dat er cohesie kan zijn zonder coherentie. Het volgende fragment laat het omgekeerde zien:
(4) (i) Greenpeace heeft in het Zuid-Duitse Beieren een nucleair transport verstoord. (ii)
Demonstranten ketenden zich vast aan de rails. (Telegraaf-i, 10 april 2001)
Geen van de woorden in zin (ii) is voor zijn interpretatie rechtstreeks afhankelijk van één van de
woorden in zin (i). Ook is er op geen enkele manier een verband aangegeven tussen de zinnen (i) en
(ii). Toch hebben we geen enkele moeite om van het tekstje in (3) een samenhangende representatie
te maken, bijvoorbeeld door tussen de zinnen (i) en (ii) een gevolg-oorzaak-relatie of een beweringuitleg-relatie
te leggen. Het interessante is dat we daarbij al dan niet bewust een heleboel werk
moeten verrichten: zo moeten we aannemen dat de demonstranten leden van Greenpeace zijn, dat
het nucleair transport een transport per trein behelsde, dat de plaats waar de demonstranten zich
vastketenden onderdeel is van het traject van het transport en dat het moment van vastketenen
samenviel met het transport. Schijnbaar zonder enige moeite verrijken we de expliciete tekstuele
informatie op grond van onze wereldkennis met dit soort impliciete informatie (ook wel INFERENTIES
genoemd, zie hoofdstuk 3). Het voorbeeld laat zien dat je coherentie kunt hebben zonder cohesie.
Het onderzoek van de cognitief geïnteresseerde tekstwetenschapper gaat over de manier waarop
lezers en hoorders coherente representaties maken en wat de relatie is tussen cohesie en coherentie
in teksten. Wanneer we communiceren, vertalen we voortdurend zulke coherente representaties in
tekst tijdens het spreken/schrijven. Omgekeerd, tijdens het luisteren/lezen, vertalen we voortdurend
tekst in coherente representaties. Dit complexe proces gaat ons schijnbaar moeiteloos af. Hoe kan
dat? Hoe verloopt dit proces en welke regelmatigheden schuilen erachter? Dat zijn de vragen
waarover de rest van het hoofdstuk gaat. Daarbij maken we een onderscheid tussen referentiële
coherentie en relationele coherentie.
3. Referentiële coherentie
(5) (i) Sinterklaas is een oude man. (ii) Hij heeft een witgrijze baard. (iii) Hij heeft een stoomboot
met een heleboel kleine zwarte mannetjes. (iv) Die heten Zwarte Pieten.
3
Zo begint een tekst over Sinterklaas, geschreven door een 12-jarige jongen. Als de lezer niet begrijpt
dat de woorden hij in de zinnen (ii) en (iii) steeds betrekking hebben op dezelfde persoon (die in zin (i)
is aangeduid met Sinterklaas), heeft hij de tekst niet begrepen. Ook moet de lezer weten dat de kleine
zwarte mannetjes (zin (iii)) degenen zijn die Zwarte Pieten heten. Door deze verbanden te leggen
maakt de lezer een coherente representatie van de informatie in de tekst en daarmee begrijpt hij de
tekst. Dit type samenhang wordt REFERENTIËLE COHERENTIE genoemd: de samenhang die ontstaat
doordat in een tekst verschillende woorden betrekking hebben op dezelfde referenten.
Nu gaan teksten als regel over meer dan één referent. En dat brengt meteen een probleem met
zich mee: hoe verwijst een spreker of schrijver naar de verschillende concepten waarover zij wil praten
en hoe houdt de luisteraar of lezer bij over welke concepten de spreker/schrijver het heeft? Daartoe
staan taalgebruikers een aantal principes ter beschikking, die het de luisteraar/lezer ogenschijnlijk
moeiteloos mogelijk maken de ingewikkelde referentiële ketens die de spreker/schrijver in haar hoofd
had te reconstrueren.
3.1 Referentidentificatie: vijf principes
We kunnen vijf principes onderscheiden die taalgebruikers ter beschikking staan bij het interpreteren
van tekst.
(i) GPG-principe: gebruik de informatie over getal, persoon en geslacht in het verwijswoord
Verwijswoorden bevatten informatie, ook al is dat soms niet veel. Zo kun je aan een persoonlijk
voornaamwoord zien wat het getal, de persoon en het geslacht is van het antecedent.
(6) Daan sloeg Willem. Hij was boos.
(7) Daan sloeg Noortje. Zij was boos.
In voorbeeld (6) is de verwijzing van hij niet eenduidig: zowel Daan als Willem kan het antecedent van
de verwijzing zijn. In (7) is die meerduidigheid verdwenen door de grammaticale informatie in het
verwijswoord dat het naar een vrouwelijk antecedent verwijst.
(ii) Principe van nabijheid: in geval van dubbelzinnigheid verwijst het verwijswoord naar het meest
recent genoemde antecedent
Fragment (8) bevat een dubbelzinnigheid in de betekenis van De Brabanders. Er zijn twee lezingen
mogelijk: in de ene lezing betekent het ‘de voetbalclub Eindhoven’ en in de andere lezing betekent het
‘FC Den Bosch’. Dat de lezer/luisteraar kiest voor de laatste lezing heeft te maken met principe (ii).
4
(8) [...] Eindhoven echter wacht het komend weekeinde een zware klus. Het krijgt FC Den Bosch
op bezoek, dat bij winst de titel veilig stelt. De Brabanders verrichtten zondag het nodige
voorbereidende werk door Heracles te verslaan, 2-0.
Volkskrant, 23 april 2001
(iii) Principe van topicaliteit: in geval van dubbelzinnigheid verwijst het verwijswoord naar het
discourse topic
Een zin als (9) bevat twee kandidaatantecedenten voor het verwijswoord het, namelijk ‘kopje’ en
‘schoteltje’:
(9) Willem zette het kopje met een klap op een schoteltje en brak het.
Maar als zo’n zin onderdeel uitmaakt van een groter geheel, dan wordt het oplossen van het probleem
eenvoudiger. Daarbij maakt de lezer/luisteraar gebruik van het principe dat teksten over referenten
gaan en dat sommige referenten in een tekst belangrijker zijn dan andere. De belangrijkste referent
waarover de tekst gaat wordt het topic genoemd. In een tekst als (10) is het duidelijk dat het naar het
kopje verwijst.
(10) Willem was in de stad om een moederdagcadeau te kopen. Bij de Hema zag hij een heel mooi
kopje dat hij erg graag wilde hebben. Maar hij had niet genoeg geld bij zich om het te kopen.
Daarom ging hij de volgende dag terug en kocht het kopje. Maar hij was nog maar net thuis of
daar gebeurde het: Willem zette het kopje op een schoteltje en brak het.
(iv) Subjectprincipe: in geval van dubbelzinnigheid heeft het verwijswoord betrekking op de referent
van het onderwerp van de zin
Een algemeen principe in de cognitieve linguïstiek is dat er een samenhang bestaat tussen cognitieve
noties en grammaticale structuren (zie hoofdstuk ***). Dat is ook het geval met discourse topics; die
worden vaak grammaticaal gerealiseerd als onderwerp van de zin. Vandaar dat je bij meer
kandidaatantecedenten die referent moet kiezen die het onderwerp van de zin is (het subjectprincipe).
Een voorbeeld hiervan vind je in (11):
(11) Jan Siemerink was slechts een vriendelijke passant op de 28ste
verjaardag van Stefan Edberg.
Een korte handdruk aan het net, en dat was dat. Terug in de kleedkamer trachtte hij tot
bezinning te komen.
Volkskrant, ***
5
(v) Werkwoordprincipe: gebruik de informatie die in het werkwoord zit.
Met werkwoorden leggen we relaties tussen verschillende referenten. Welke relatie gelegd wordt,
verschilt van werkwoord tot werkwoord, zoals blijkt uit de voorbeelden (12) en (13).
(12) Marie werd gefascineerd door Jan omdat ...
(13) Marie werd beschermd door Jan omdat ...
Experimenten wijzen uit dat in een geval als (12) lezers verwachten dat de omdat-zin over Jan gaat,
terwijl die in een geval als (13) over Marie gaat.
(vi) Principe van toegankelijkheid: hoe voller het verwijswoord, hoe minder toegankelijk het antecedent
is
Om naar een referent te verwijzen kun je verwijzingsvormen gebruiken. De lijst in (14) variëert van
maximaal expliciete informatie over de referent (de complete eigennaam in (i)) tot minimaal expliciete
informatie (de elliptische vorm in (x))
(14) a Sinterklaas
b de goedheiligman uit Spanje
c de goedheiligman
d Sint
e die goedheiligman
f deze goedheiligman
g HIJ
h hij
i ie
j Øi
Wat bepaalt nu de keuze tussen deze vormen? De belangrijkste factor is de toegankelijkheid van de
referent. Referenten kunnen meer of minder rechtstreeks toegankelijk zijn voor de lezer/luisteraar.
Hoe toegankelijk een referent is, hangt af van de vraag hoe sterk die referent op de voorgrond staat.
Een referent is maximaal toegankelijk als we zojuist over hem of haar gepraat hebben. De
psychologische term daarvoor is dat die referent vooraan in het korte termijngeheugen zit. In zo’n
i
“i” is het symbool dat gebruikt wordt voor elliptische of lege vormen. In een zin als Jan zei weg te
gaan wordt doorgaans aangenomen dat in het onderwerp van de beknopte lijdend voorwerpszin weg
te gaan een leeg element “i” is, dat betrekking heeft op (coreferentieel is met) de referent van Jan.
6
geval kunnen we met een minimale linguïstische vorm (een pronomen of zelfs een elliptische vorm)
naar die referent te verwijzen. Als de referent nog helemaal niet genoemd is en ook niet op grond van
de context op de een of andere manier op de voorgrond is gekomen, moet hij uit het lange
termijngeheugen opgehaald worden. Daarvoor is een volle linguïstische vorm nodig (een eigennaam
zoals in (14)a of een definiete beschrijving zoals in (14)b, c, e, f). In het algemeen begint een tekst met
een uitgebreidere vorm, omdat het concept op dat moment moet worden geïntroduceerd en
toegankelijk gemaakt, terwijl verderop in de tekst volstaan kan worden met een gereduceerde vorm.
Die variatie in linguïstische vorm van de verwijswoorden zie je ook in voorbeeld (15).
(15) ERINYEN (Lat. FURIAE, ook wel Dirae, Ned. Furiën), de wraakgodinnen, geboren uit het
bloed dat na de ontmanning van >> Ouranos op de aarde (Gaia) druppelde. Ze maken dus
deel uit van de voor-Olympische godengeneratie. Hun aantal blijft voorshands onbepaald,
maar wordt gaandeweg gesteld op drie, terwijl dan ook namen worden gegeven: Alekto,
Teisiphone en Megaira.
Ze kastijden degenen die de orde der dingen schenden. In het bijzonder maken ze
meedogenloos jacht op degene die een moord heeft gepleegd, zeker als het gaat om een
moord op ouders of andere verwanten. [...]
Uit: Eric M. Moormann en Wilfried Uitterhoeve, Van Achilles tot Zeus. Thema’s uit de
klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater. Sun; Nijmegen, 1987:
90.
De allereerste keer wordt er naar de referenten verwezen met (reeks) eigenna(a)m(en) (Erinyen,
Furiae, Direa, Furiën), vervolgens met een definiete beschrijving (de wraakgodinnen), dan een
elliptische vorm (i geboren), daarna een reeks voornaamwoorden (ze, hun, ze, ze).
3.2 Wanneer gaat het anders?
Botsende principes
In het voorafgaande hebben we verschillende principes afzonderlijk besproken. In de praktijk van
alledag zijn ze vaak tegelijk relevant. Een voorbeeld daarvan is fragment (16), een reclameslogan uit
de jaren ’70. Volgens het Subjectprincipe verwijst ze naar Bloemen, volgens het Nabijheidsprincipe
naar mensen. Toch is de interpretatie van dit voorbeeld ondubbelzinnig: we kiezen voor de Subject-
interpretatie.
(16) Bloemen houden van mensen. Haal ze in huis. (reclameslogan uit de jaren ’70)
Nu gaan we naar voorbeeld (17), gezien op een vrachtwagen van een van een veevoederbedrijf in
april 2001, ten tijde van de Mond- en Klauwzeercrisis, waarin op grote schaal vee werd gedood.
7
(17) Boeren houden van dieren. Laat ze leven. (gezien op vrachtwagen, april 2001)
Volgens het Subjectprincipe heeft ze betrekking op Boeren; volgens het Nabijheidsprincipe heeft ze
betrekking op dieren en wellicht speelt bij de verwijzing ook nog de aard van het werkwoord (houden
van) een rol. De interpretatie van dit voorbeeld suggereert opnieuw dat het Subjectprincipe
dominanter is dan de andere. Immers, in (17) hebben lezers eveneens de neiging om ze met het
onderwerp te verbinden. Pas in tweede instantie zullen lezers kiezen voor het Nabijheidsprincipe. Met
andere woorden: het is vanwege de schending van het Subjectprincipe dat dit voorbeeld in eerste
instantie komisch aandoet. Waarschijnlijk is het ook zo bedoeld.
De rol van wereldkennis
Principes zoals we zojuist besproken hebben, zijn van een andere orde dan grammaticale regels. Het
schenden ervan leidt niet tot onwelgevormde uitingen. Ook kunnen ze overtroefd worden door andere
typen informatie dan puur (discourse)linguïstische. Een heel belangrijke soort informatie is
wereldkennis. Daarvan geven we drie voorbeelden.
Voorbeeld 1: de familie Brinkhorst
Fragment (18) is een ander geval waarin één van de referentieprincipes geschonden wordt, en wel het
subjectsprincipe.
(18) (i) Laurens Jan Brinkhorst (64) is de enige zoon van een rubberplanter die in de jaren dertig
terugkwam uit Indië. (ii) Tijdens de bezetting speelde hij voedselbonnen door aan
onderduikers. (iii) Hij werd opgepakt door de Duitsers. (iv) Hij overleed in 1943 aan
tuberculose. (v) Laurens Jan was toen zes jaar oud.
Volkskrant, 18 mei 2001
Veel lezers hebben moeite met dit fragment. Uiteindelijk komen ze er wel uit, dankzij hun kennis van
de werkelijkheid (we weten dat Laurens Jan Brinkhorst na de oorlog nog leefde– bovendien, mochten
we dat niet weten dan lezen we in (i) dat hij momenteel 64 is – en dus kan hij het niet zijn die in 1943
is overleden). Het subjectsprincipe wordt hier dus overtreden. Tegelijkertijd is het wel van toepassing,
want dankzij dat principe kun je uitleggen waarom dit zo’n vreemde passage is.
[Kadertekst: voorbeeld van een mislukte anafoor: op wie heeft zijn betrekking?
Antoon, het avontuurlijke bier van De Koninck.
In 1999 vieren we de vierhonderdste verjaardag van de beroemde Antwerpse schilder Antoon van
Dyck. Aan zijn zacht aromatische smakenpalet, z’n gouden kleur en alcoholvolume van 6 % zal geen
enkele bierliefhebber kunnen weerstaan.
Van een bieretiket, voorjaar 2001]
8
Voorbeeld 2: een inbreker in de hiërarchie
In het volgende fragment zien we opvallend gebruik van een definiete NP, de inbreker, in zin (v).
(19) Inbreker gepakt na achtervolging
UTRECHT – (i)a Een 17-jarige inbreker is gisteren, (i)b nadat hij om vijf uur ’s ochtends bij een
inbraak was betrapt, in een gestolen wagen van Amersfoort naar Utrecht gevlucht. (ii) Hij ging er,
achtervolgd door de politie, met razende vaart en met gedoofde lichten vandoor. (iii) Hij racete met
150 km per uur door Zeist. (iv) Terug op de snelweg probeerde hij een achtervolgende
politiewagen van de weg af te drukken. (v) De inbreker ontkwam, maar is later opgepakt.
Algemeen Dagblad, 15 februari 2000
In elk van de zinnen (i)b-(iv) wordt naar de inbreker, die geïntroduceerd is in (i)a, verwezen met een
pronomen hij, steeds in subjectspositie. Op grond daarvan kunnen we dus zeggen dat de referent ‘de
inbreker’ erg prominent is. Toch wordt er naar deze zeer toegankelijke referent verwezen met een
vorm die lagere toegankelijkheid suggereert (het toegankelijkheidsprincipe, zie par. 3.1). Een
verklaring daarvoor zou kunnen zijn dat in de zinnen (ii)-(iv) details over de vlucht gegeven worden,
terwijl in (v) weer teruggekeerd wordt naar de hoofdverhaallijn. Zo bezien functioneert de talige vorm
dus als signaal voor de tekststructuur.
Voorbeeld 3: Perspectieven op een ontvoering
(20)
ONTVOERING MEISJE LOOPT GOED AF NA ACTIE POLITIE
Apeldoorn (ANP) - De ontvoering van een zesjarig meisje zondag in Apeldoorn is na een
grootscheepse actie van de politie goed afgelopen. Dat heeft de politie zondag meegedeeld.
Getuigen zagen hoe het meisje door een man in een auto werd gesleurd en meegenomen. De
politie zette met twintig agenten en een vliegtuig van de algemene verkeersdienst onmiddellijk de
achtervolging in, maar raakte de auto kwijt. Ongeveer een kwartier later ontdekte een agent die
met een ander onderzoek bezig was in de bossen buiten Apeldoorn, een man die een meisje bij
zich had. De man bleek zich over het meisje te hebben ontfermd, maar van de ontvoerder was
geen spoor. [...]
Volkskrant, 24 april 1989
Waarom wordt in de voorlaatste zin van dit fragment gesproken over een meisje, terwijl we al lang
weten wie dat meisje is, getuige ook de laatste zin van het fragment, waar gesproken wordt van het
meisje? Dat is een kwestie van PERSPECTIEF. Juist doordat er een meisje in de tekst staat, wordt
duidelijk dat hier niet door de ogen van de auteur wordt gekeken, maar door de ogen van de agent,
die het meisje op dat moment voor het eerst zag. Door zijn ogen kijkend zien we dus een meisje in het
bos. Dit type verschijnselen laat zien dat de volgorde in de codering van de toegankelijkheid van
9
referenten niet zomaar algemeen geldig is, maar dat die gebonden kan zijn aan een bepaalde
persoon, spreker of auteur, zoals in dit geval de politieman.
3.3 Hoe werken de principes tijdens het leesproces?
Tot nu toe hebben we het idee “verwijswoorden zijn instructies om de meest geschikte referent te
vinden” geïllustreerd met tekstvoorbeelden. De achterliggende gedachte is dat lezers en luisteraars
onbewust gebruiken gebruik maken van dit soort informatie bij het verbinden van de goede informatie
met de goede referent. Maar doen ze dat ook? Om dat te weten te komen kun je experimenteel
onderzoek doen naar de het begrijpen van discourse (zie hoofdstuk 3 voor een uitleg over de
werkwijze bij dit soort onderzoek). Taalpsychologen hebben veel onderzoek gedaan naar de manier
waarop tijdens het verwerken van teksten de principes hanteren die we hierboven beschreven
hebben. De ruimte ontbreekt om een compleet beeld te geven van dat onderzoek (zie de paragraaf
Verder lezen). Daarom beperken we ons tot drie voorbeelden.
Veel van het experimentele onderzoek naar referentiële samenhang gaat over ambigue
verwijzingen. Lezers blijken gevoelig voor die ambiguïteit, en wel onmiddellijk wanneer ze erop
stuiten, zo laat een experiment van Carpenter en Just (1977) zien. Om na te gaan hoe het leesproces
verliep, registreerden zij de oogbewegingen bij het lezen van tekstjes als (21).
(21) a The guard mocked one of the prisoners in the machine shop.
b He had been at the prison for only one week.
He in (21)b kan zowel op de bewaker als op de gevangene slaan. Bij het lezen van dit persoonlijk
voornaamwoord keken lezers dan ook vaak terug in de tekst. Meer dan vijftig procent van die
terugwaartse oogbewegingen (regressies) was er duidelijk op gericht te achterhalen wie hier bedoeld
kon zijn: de ogen sprongen terug naar de twee mogelijke referenten in de voorafgaande zin. Dat wijst
erop dat lezers gevoelig zijn voor de ambiguïteit en die onmiddellijk proberen op te lossen.
Ook voor signalen van getal en geslacht zijn lezers gevoelig. De zinnen (22) en (23) verschillen
maar op één punt: in (23) weten we wie de referent is omdat er op grond van geslacht maar één
kandidaat is.
(22) Harrie loog tegen Piet omdat hij onraad rook.
(23) Harrie loog tegen Marie omdat hij onraad rook.
Inderdaad bleken de ogen van lezers langer te blijven hangen op hij in (22) dan in (23).
Ook de theorieën over de codering van de toegankelijkheid van referenten zijn getoetst in
experimenteel onderzoek. Laten we een tekst over de Nederlandse schrijfster Hella Haasse als
voorbeeld nemen. Er zijn verschillende manieren om naar deze referent te verwijzen: met het
voornaamwoord zij, met de volledige eigennaam Hella Haasse of met een nog uitgebreidere
10
aanduiding als Hella S. Haasse, de beroemde Nederlandse schrijfster. Wat hun verwijzing betreft zijn
deze uitdrukkingen gelijkwaardig, maar ze verschillen wel in de hoeveelheid linguïstische informatie
die ze bevatten. Zoals we eerder hebben gezien is er een verband tussen de linguïstische volledigheid
en de mate van toegankelijkheid van de referent. Bij een verwijzing met zij gaan we er als lezers
vanuit dat de referent hoog toegankelijk is, bij een verwijzing met Hella S. Haasse, de beroemde
Nederlandse schrijfster nemen we aan dat dit niet het geval is. Zo’n verwijzing zou zelfs wel eens
geïnterpreteerd kunnen worden als een signaal voor een nieuw onderwerp, een nieuwe alinea of een
nieuwe paragraaf.
In een leesonderzoek werd heel precies nagegaan of lezers referentiële uitdrukkingen inderdaad
op die manier als signalen interpreteren. Proefpersonen lazen op het computerscherm een tekst met
daarin zinnen als
(24) Hella Haasse, de beroemde Nederlandse schrijfster, heeft pas een nieuw boek geschreven.
(25) Zij heeft pas een nieuw boek geschreven.
Vervolgens kregen ze een woord te zien uit de voorafgaande zin. Ze moesten zo snel mogelijk
beslissen of het woord wel of niet in de voorafgaande tekst was voorgekomen. De computer
registreerde de tijd die de lezers nodig hadden om te beslissen. Die tijd wordt beschouwd als een
indicator voor de hoeveelheid moeite die taalgebruikers moeten doen om de relevante informatie te
activeren: hoe sneller dat lukt, hoe toegankelijker de informatie is (zie hoofdstuk 3). Wat bleek? De tijd
om het juiste antwoord te geven was langer als lezers zin (24) hadden gelezen dan wanneer ze zin
(25) hadden gelezen. Met andere woorden: wanneer er een uitgebreidere uitdrukking wordt gebruikt,
is de voorafgaande informatie minder toegankelijk geworden dan wanneer een minder uitgebreide
uitdrukking wordt gebruikt. Dit resultaat wijst erop dat lezers uitgebreide referentiële uitdrukkingen
inderdaad zien als signalen om een voorafgaand deel van de tekst, een thema of subthema, af te
sluiten.
4. Relationele coherentie
In het voorafgaande hebben we geprobeerd aan te geven hoe taal de taalgebruikers stuurt bij het
construeren van referentiële samenhang van een tekst. Naast referentiële coherentie kennen we ook
de RELATIONELE COHERENTIE: samenhang die ontstaat doordat lezers tussen tekstdelen
betekenisrelaties leggen, de zogenaamde COHERENTIERELATIES. Voorbeelden zijn oorzaak-gevolg,
tegenstelling en opsomming. Als je als lezer er niet in slaagt zo’n relatie te leggen tussen de delen van
een tekst, dan heb je de tekst niet begrepen.
(26) (i) Noortje houdt van drop. (ii) Willem heeft liever zuurtjes.
(27) (i) Daan en Anneke zijn niet thuis. (ii) Hun auto staat niet op de oprit.
11
(28) (i) Het was het einde van een lange werkdag. (ii) Mart was doodmoe.
In de mini-teksten (26)-(28) moet je als lezer tussen (i) en (ii) respectievelijk een tegenstellingsrelatie,
een onderbouwingsrelatie en een oorzaak-gevolg-relatie aannemen. Dat het om deze relaties gaat,
wordt duidelijk als je woorden invult die die relaties expliciet maken. Woorden en uitdrukkingen
waarvan de functie is om de relatie tussen tekstdelen aan te geven worden CONNECTIEVEN genoemd.
Connectieven zijn dus de talige tegenhangers van coherentierelaties. Voorbeelden van zulke woorden
zijn de voegwoorden maar, want en doordat in de mini-teksten (26a-28a).
(26)a (i) Noortje houdt van drop, (ii) maar Willem heeft liever zuurtjes.
(27)a (i) Daan en Anneke zijn niet thuis, (ii) want hun auto staat niet op de oprit.
(28)a (i) Doordat het het einde was van een lange werkdag, (ii) was Mart doodmoe.
Want en maar zijn nevenschikkende voegwoorden (ze verbinden hoofdzinnen), doordat is een
onderschikkend voegwoord (het verbindt een bijwoordelijke bijzin aan een hoofdzin). Andere
connectieven zijn voegwoordelijke bijwoorden (zoals toch en daarom), ‘ relationele uitdrukkingen’
zoals sommige...andere en de oorzaak daarvan is... en ‘ relationele zinnen’ van het type Maar daar
staat iets heel anders tegenover.
4.1 Eigenschappen van coherentierelaties
In deze paragraaf bestuderen we een aantal eigenschappen van coherentierelaties.
Minimaal twee verbonden tekstdelen
Coherentierelaties bestaan tussen minimaal twee delen van een tekst. Er kunnen meer delen
betrokken zijn in een coherentierelatie, zoals in een Opeenvolgingsrelatie, die typisch gemarkeerd
wordt met het connectief en toen; van kinderverhalen weten we dat het aantal leden in een
opeenvolging zo goed als eindeloos kan zijn. Er kunnen echter niet minder dan twee tekstdelen
betrokken zijn in een coherentie-relaties, want dan zou er geen sprake zijn van een relatie. Hoe groot
die tekstdelen zijn is op voorhand niet te zeggen. Het kan gaan om deelzinnen, zinnen, alinea’s en
nog grotere teksteenheden (zoals paragrafen en hoofdstukken). In de volgende voorbeelden zijn de
twee delen van de relatie steeds weergegeven met (i) en (ii):
(29) a (i) Om de Airmiles te verzilveren (ii) heeft u een AH-bonuscard nodig. [Doel-middelrelatie;
relatie tussen deelzinnen]
b (i) Volgens een oud Turks gezegde moet koffie ‘zo zwart zijn als de hel, zo sterk als
de dood en zo zoet als de liefde’. (ii) Dat wil echter niet zeggen dat alle koffie
hetzelfde is. [Ontkenning van verwachting-relatie; relatie tussen zinnen]
12
De twee delen waartussen een coherentierelatie ligt hoeven niet altijd direct naast elkaar te liggen
(hoeven niet adjacent te zijn). Er kan talig materiaal zitten tussen (i) en (ii).
(30) (i) Stefanie ter Horst, voormalig VU-studente Frans, is genomineerd voor de ZVA Nationale
Onderwijs Talent Prijs. (ii) Deze prijs gaat jaarlijks naar een aankomende docent die zich op
een bijzondere manier heeft onderscheiden. (iii) Ter Horst volgde vorig jaar de
lerarenopleiding op de VU.
Ad Valvas, 17 februari 2000
In dit fragment geeft (iii) een nadere uitwerking van de informatie in (ii). Er bestaat dus een
coherentierelatie tussen (iii) en (i), ondanks de omstandigheid dat er een zin, (ii), tussen zit.
Overigens laat tekst (30) nog een andere eigenschap van coherentierelaties zijn, nl. dat eenzelfde
tekstdeel aan meer dan één ander tekstdeel verbonden kan zijn. Want (ii) geeft natuurlijk óók een
nadere uitwerking van (i). Als we de structuur van deze tekst weergeven in een diagram dan ziet het
resultaat er zo uit:
(i) is dus zowel in een relatie met (ii) als in een relatie met (iii)betrokken.
Additieve en causale relaties
Uitwerking
(i) (ii) (iii)
Het verband tussen de tekstdelen in tekst (30) is weinig specifiek; de Uitwerkingrelatie zegt niet veel
meer dan dat het tweede deel een uitwerking geeft van het eerste deel. Daarmee is de
Uitwerkingrelatie een OPSOMMENDE ( ADDITIEVE) relatie. Logisch gezien gebeurt er niet veel meer dan
dat de twee tekstdelen in een conjunctierelatie staan: (i) is het geval en (ii) is het geval. De informatie
zal in (ii) vaak specifieker zijn, terwijl in (i) het onderwerp van de uitwerking wordt geïntroduceerd,
maar de aard van de relatie is additief. Bij OORZAKELIJKE (CAUSALE) relaties ligt dat anders (voorbeeld
31):
(31) (i) Doordat er op een onverwachte plaats een korte pauze is, (ii) treedt er een zekere
spanning op [...]
Lodewick, Literaire kunst36
, p. 95
13
Het verband is hier veel specifieker omdat de auteur aangeeft dat er een unieke determinant is voor
de spanning die optreedt, nl. de korte pauze op een onverwachte plaats. Tussen (i) en (ii) bestaat, met
andere woorden, een fysieke oorzaak-gevolgrelatie.
Uit experimenteel onderzoek blijkt dat lezers specifieke, sterke relaties veel beter kunnen
onthouden dan algemene, zwakke relaties. Kennelijk is de mentale representatie die lezers maken
van sterke relaties veel beter dan die van zwakke relaties.
Inhoudelijke, epistemische en speech act-relaties
De samenhang die een tekstrelatie bewerkstelligt, kan op verschillende niveaus gelegd worden:
1. De tekstdelen kunnen samenhangen omdat de gebeurtenissen of situaties in de werkelijkheid die
door de tekstdelen beschreven worden met elkaar te maken hebben. Een voorbeeld hiervan is (31): er
wordt hier een oorzakelijke verband beschreven tussen onverwachte pauzes en opgeroepen
spanning, en dat verband bestand in zekere zin onafhankelijk van de schrijver/spreker die het verband
legt. Dit type relatie wordt wel INHOUDELIJK genoemd; andere namen ervoor zijn interpersonele
relaties of semantische relaties.
2. In (32) en (33) ligt de samenhang op een heel ander niveau:
(32) (i) Heb jij een nette blouse, (ii) want ik moet vanavond uit.
(33) (i) Carel moet wel ziek zijn, (ii) want hij is al drie dagen niet op zijn werk verschenen.
In (32) geeft (ii) de rechtvaardiging voor het stellen van de vraag in (i) (Rechtvaardigingsrelatie), in
(33) geeft (i) het argument voor de conclusie in (ii). De relatie in (32) wordt wel een SPEECH ACTRELATIE
genoemd: (ii) geeft niet zozeer een rechtvaardiging van de inhoud van (i), maar van het uiten
van (i) (voor speech acts zie hoofdstuk ***). De relatie in (33) heet wel een EPISTEMISCHE relatie: ook
hier ligt de relatie niet op het niveau van de inhoud van (i) (dat Carel niet op zijn werk is verschenen is
niet de oorzaak van zijn ziek zijn), maar maakt de spreker in (i) een logische afleiding op grond van de
informatie in (ii) (epistèmè is Grieks voor ‘kennis’). Speech act- en epistemische relaties worden wel
samengevat onder de noemer interpersonele, pragmatische relaties of presentatierelaties.
Positieve en negatieve relaties
Een laatste verschil dat we hier noemen tussen relaties zien we in de voorbeelden (34)a en b:
(34) a (i) Doordat er op een onverwachte plaats een korte pauze is, (ii) treedt er een zekere
spanning op.
b (i) Hoewel er op een onverwachte plaats een korte pauze is, (ii) treedt er geen enkele
spanning op.
In beide gevallen wordt er een beroep gedaan op een bepaald causaal verband tussen (i) en (ii), nl.
dat pauzes doorgaans tot spanning leiden. In de a-versie wordt er door het fragment min of meer
14
rechtstreeks aan dat causale verband gerefereerd, in de b-versie gebeurt dat indirect, via een negatie.
Daarom wordt de Oorzaak-gevolgrelatie in (34)a een positieve relatie genoemd en de Ontkenningvan-verwachtingrelatie
in(34)b negatief.
Coherentie-relaties en connectieven
Connectieven zijn de talige middelen bij uitstek om coherentierelaties expliciet te maken. Ook
connectieven hebben betekeniseigenschappen, die gelijkenis vertonen met de eigenschappen van
coherentierelaties. Niet alle connectieven kunnen alle coherentierelaties uitdrukken. Zo kan omdat
alleen positief-causale relaties uitdrukken, hoewel alleen negatief-causale relaties en Bovendien
alleen positief-additieve. Zijn er ook connectieven die alleen maar inhoudelijke, epistemische of
speech act-relaties kunnen uitdrukken? Vooral bij de causale connectieven lijkt dat wel zo te zijn.
Doordat en daardoor bijvoorbeeld, lijken zich geheel te specialiseren in inhoudelijke relaties zoals (35)
en (36); ze kunnen in elk geval niet gebruikt worden in duidelijke epistemische en speech act-relaties
zoals (37) en (38). Want en dus lijken een voorkeur te hebben voor epistemische en speech actrelaties,
hoewel ze ook kunnen worden gebruikt in de inhoudelijke voorbeelden (35) en (36), ook al
zijn er nuance-verschillen in betekenis.
(35) Het heeft gisteren flink gestormddaardoor zijn de pannen van het dak gewaaid.
daarom zijn de pannen van het dak gewaaid.
dus zijn de pannen van het dak gewaaid.
(36) De pannen zijn van het dak gewaaid doordat het gisteren flink heeft gestormd.
omdat het gisteren flink heeft gestormd
want het heeft gisteren flink gestormd.
(37) De buren zijn niet thuis, # doordat de auto niet op de oprit staat
? omdat de auto niet op de oprit staat
want de auto staat niet op de oprit.
(38) De auto staat niet op de oprit # daardoor zijn de buren niet thuis
? daarom zijn de buren niet thuis
dus zijn de buren niet thuis.
4.2 Hoe werkt het tijdens het lezen?
Uit psycholinguïstisch onderzoek weten we al heel veel over de rol die de structuur van een tekst
speelt bij het begrijpen van teksten. Een klassiek onderzoeksresultaat is het zogenaamde levels
effect: naarmate tekstuele informatie belangrijker is, staat deze hoger in de hiërarchische
tekststructuur en wordt die informatie ook beter door lezers gereproduceerd. De hiërarchische
structuur wordt daarbij weergegeven in de vorm van een boomstructuur. Belangrijke informatie staat in
zo’n geval op een hoger niveau (level) dan minder onbelangrijke details, die je juist onderin de boom
zult aantreffen.
15
Ook het type coherentierelatie tussen tekstdelen is van invloed op de manier waarop lezers teksten
verwerken. Met name causale relaties blijken daarbij een belangrijke rol te spelen. Neem de
voorbeelden (39) en (40).
(39) (i) Mart ging bij de buren spelen.
(ii) De volgende dag zat hij vol blauwe plekken.
(40) (i) Hard van de heuvel afrijdend, viel Mart van zijn fiets.
(ii) De volgende dag zat hij vol blauwe plekken.
In beide gevallen is een belangrijke taak van de lezer om de gebeurtenissen die worden beschreven,
met elkaar te verbinden. In beide gevallen zoeken lezers naar causale verbanden (“hoe komt het dat
hij vol blauwe plekken zit?”), maar in (39) is het veel moeilijker om die causale relatie te leggen dan in
(40). In een experiment werd nagegaan of dat ook bleek uit de leestijden, want die zijn immers
indicaties van ‘cognitieve energie’. Inderdaad bleek het meer tijd te kosten om de tweede zin te
begrijpen in (39) dan in (40).
Connectieven zijn de talige tegenhanger van coherentierelaties. Connectieven kunnen opgevat
worden als een signaal van schrijver aan de lezer (van de spreker aan de hoorder) om tussen twee
tekstdelen een bepaald verband te leggen. Maar dat signaal hoeft niet altijd aanwezig te zijn. Zo is er
in de tekstjes (39) en (40) geen enkel signaal voor de causale relatie tussen de twee zinnen, bv. in de
vorm van een voegwoord als daardoor. Het verband blijft, met andere woorden, impliciet en de lezer
moet het afleiden. Hoe slaagt de lezer daarin?
Daarbij spelen verschillende factoren een rol. Een heel belangrijke is de kennis die de lezer heeft
over het type tekst. Volgens sommige onderzoekers en adviseurs wordt het leesproces bij ervaren
lezers mede gestuurd door de kennis die ze hebben. Die kennis kan betrekking hebben op het
onderwerp van de tekst. In een nieuwsbericht verwacht je als ervaren lezer een nieuwsfeit en een
uitleg van het ontstaan van die feiten. Wat je niet verwacht is dat een schrijver in een nieuwsbericht
argumenten geeft om een bepaalde opinie te onderbouwen. Daarom verwacht de lezer in een
nieuwsbericht veel beschrijvende, inhoudelijke relaties en weinig speech act- of epistemische relaties.
De kennis die lezers hebben kan ook gaan over de structuur van teksten. Dit is met name van
belang wanneer teksten opgebouwd zijn volgens een conventioneel patroon, de zogenaamde vaste
structuren. Een voorbeeld daarvan is de overheidsfolder, die vaak een Probleem-Oplossingstructuur
heeft: na de schets van een probleem volgt informatie over de oorzaak van het probleem en een
oplossing. In zo’n geval vormen conventionele patronen de basis voor verwachtingen over
coherentierelaties tussen globale tekstdelen. Een ander voorbeeld is dat van het experimenteel
onderzoeksartikel, dat een standaardopbouw kent van inleiding - theorie - hypothesen onderzoeksopzet
- resultaten - conclusies. Ook recepten zijn zeer conventioneel opgebouwd: eerst de
16
ingrediënten en dan wat je na elkaar moet doen. Ervaren lezers weten dat en lezen met die kennis in
hun achterhoofd de tekst.
Als lezers op basis van kennis en verwachtingen over onderwerp en teksttype coherentierelaties
aannemen tussen de delen van een tekst, werken ze in feite van boven naar beneden. Daarom
spreken we wel van TOP-DOWN-VERWERKING, zie hoofdstuk 3. Omgekeerd, als lezers op grond van de
elementaire tekstdelen (de zinnen en deelzinnen) relaties leggen tussen de tekstdelen, en zo grotere
gehelen construeren die weer relaties kunnen aangaan met andere grotere gehelen, construeren ze
een tekstrepresentatie van onder naar boven, wat wel BOTTOM-UP-VERWERKING wordt genoemd.
In het proces van top-down- en bottom-up-verwerking spelen coherentie-aspecten dus een
belangrijke rol. Niet alleen de hiërarchie in de tekststructuur en de aard van de coherentierelatie zijn
van invloed op het leesproces en tekstbegrip, ook de wijze waarop structuur en relaties in de tekst
expliciet worden gemaakt is van belang. Veel taalpsychologisch onderzoek gaat over de vraag welke
rol dergelijke signalen, zoals signaalzinnen (“De oorzaak daarvan is...”), organiserende alinea’s (“In
deze tekst zal ik eerst..., daarna ... en ten slotte...”) en voegwoorden spelen. Voor voegwoorden als
omdat en maar zijn de volgende mogelijkheden wel geopperd:
C connectieven spelen een centrale rol bij het leggen van de verbanden tussen de delen van een
tekst (bij het construeren van een tekstrepresentatie), maar hun rol in het onthouden van teksten is
nog onduidelijk.
Onderzoek laat zien dat connectieven tijdens het lezen een gedifferentieerde functie hebben.
Teksten met connectieven worden sneller gelezen dan teksten zonder connectieven. Dit
suggereert dat teksten met connectieven makkelijker worden verwerkt. Dat betekent niet
automatisch dat teksten met connectieven ook beter onthouden worden dan teksten zonder
connectieven. Er is onderzoek dat laat zien dat teksten met connectieven beter worden onthouden
dan teksten zonder connectieven, terwijl ander onderzoek geen verschil vindt.
[ kader-tekst
Coherentie-relaties kunnen expliciet worden gemaakt, maar in de alledaagse praktijk blijven ze
natuurlijk heel vaak impliciet. Caesars beroemde “Ik kwam, ik zag, ik overwon” is een voorbeeld van
impliciete relatie, een temporele opeenvolging van acties. Maar welke relatie wordt er uitgedrukt in de
op het oog helemaal vergelijkbare sequentie (gezien in een souvenirwinkel vol porselein): “ik pak vast,
ik breek, ik koop”? ]
C de rol die connectieven spelen in het onthouden van tekst is mede afhankelijk van contextuele
factoren.
17
Een voorbeeld van zo’n factor is de hoeveelheid connectieven in de tekst. Recent onderzoek laat
zien dat als er niet teveel connectieven in een tekst voorkomen, die connectieven een positieve
invloed hebben op het onthouden van de tekst. Een andere factor van belang is voorkennis: als
lezers veel weten over het onderwerp van de tekst , lijken ze de connectieven niet nodig te hebben
om de informatie goed te kunnen onthouden. Pas als ze weinig weten over het onderwerp van de
tekst, hebben connectieven een positieve invloed op het onthouden van een tekst. Een derde
relevante factor is de moeilijkheidsgraad van de tekst: connectieven lijken hun werk het beste te
kunnen doen bij een tekst die niet te makkelijk en niet te moeilijk is. Als een tekst heel gemakkelijk
is, heb je de connectieven niet nodig. En als een tekst al te moeilijk is, helpt ook de aanwezigheid
van connectieven niet meer.
C Connectieven helpen bij het integreren van informatie en bij het maken van inferenties.
Heel recent oogbewegingsonderzoek laat zien dat connectieven twee verschillende effecten
hebben. Wie een tekst leest moet delen van een tekst aan elkaar verbinden (moet informatie
integreren). Dat gaat makkelijker als de tekst een connectief bevat: connectieven helpen bij het
integreren van informatie en daarom wordt naar het deel van een zin onmiddellijk na een
connectief korter gekeken dan als die zin geen connectief bevat. Daarnaast ben je bij het lezen van
een tekst voortdurend afleidingen aan het maken: wie een tekst leest als “Carel was te laat thuis
omdat hij in de file zat” moet onder andere de afleiding maken dat in de file zitten tot vertraging
leidt. Zo’n afleiding heet een inferentie. Het maken van die inferentie kost tijd. Als een tekst
connectieven bevat, zal de lezer die afleidingen maken. Het oogbewegingsonderzoek laat zien dat
lezers dat doen aan het einde van de zin waarin het connectief voorkomt: lezers kijken langer en
vaker naar het einde van een zin als in die zin een connectief voorkomt.
C Er zijn omstandigheden waaronder connectieven een negatief effect hebben op tekstbegrip.
Wie leest, leest niet om de informatie in de tekst te onthouden (tenzij je aan het studeren bent voor
een tentamen). Doorgaans wil je meer met die informatie, bijvoorbeeld wil je die informatie toe
kunnen passen op een nieuw gebied. Zo wil een arts die de symptomen van een bepaalde ziekte
opzoekt in een artikel op grond van die informatie vaststellen of haar patiënt aan die betreffende
ziekte lijdt. Dat toepassen van die informatie zou je ‘dieper begrijpen’ kunnen noemen. Nu is er wel
geopperd dat een tekst die veel connectieven bevat weliswaar goed is voor het onthouden van die
tekst, maar niet goed voor het kunnen toepassen van de informatie, voor het dieper begrijpen. Dat
geldt dan voornamelijk voor lezers die al veel voorkennis hebben over het onderwerp van de tekst.
De verklaring daarvoor is de volgende: als je veel weet over het onderwerp van een tekst waarin
maar weinig connectieven staan, ga je voorkennis activeren om de verbanden tussen de
tekstdelen te kunnen leggen. Je verwerkt de informatie in de tekst dus op een grondige wijze, wat
18
ervoor zorgt dat je de informatie goed opslaat in je geheugen en dat die informatie ook weer goed
op te halen is als je hem op een nieuw gebied moet toepassen. De lezer wordt door het ontbreken
van de connectieven als het ware geprikkeld om zijn voorkennis te berde te brengen. Als je
diezelfde tekst leest, maar nu met veel connectieven, kun je dankzij de connectieven de relaties
tussen de delen van de tekst leggen, ook zonder dat je je voorkennis activeert. Dat leidt tot een
oppervlakkige verwerking van de tekst en daardoor is de informatie in de tekst moeilijker op te
roepen als je hem moet toepassen. De prikkel om de voorkennis van de lezer te berde te brengen
ontbreekt. Heb je als lezer weinig voorkennis over het onderwerp, dan heeft de aanwezigheid van
connectieven niet zo’n negatief effect op het ‘dieper begrijpen’, omdat er geen voorkennis is die
geprikkeld kan worden door de afwezigheid van connectieven.
4.3 Soms gaat mis, of het gaat anders
Voorbeeld 1
In par. 4.2 hebben we opgemerkt dat het teksttype van een tekst van invloed is op onze verwachting
over wat voor tekstrelaties we tegenkomen. Voorbeeld (41) is ontleend aan een krantenartikel dat een
portret van een reisadviseur bij de spoorwegen schetst.
(41) (i) Acht jaar geleden kwam ze via de moeder van haar dochters vriendje in Zaandam terecht.
(ii) “Haar verhalen over de telefoongesprekken maakten mij enthousiast. (iii) En ik zocht weer
iets om te beginnen.” (iv) Na een tijd in de verkoop te hebben gezeten, raakte ze zwanger en
bleef ze zestien jaar thuis om voor haar kinderen te zorgen. (v) “Ik was dus een herintreedster
en daar waren ze hier dol op, want dan kregen ze subsidie.”
Uit: Spits, maandag 22 januari 2001
Interview met Will Poortvliet, reisadviseuse bij Openbaar Vervoer Reisinformatie
Het fragment heeft een sterk verhalend karakter: we krijgen een schets van de gebeurtenissen in het
verleden die de geïnterviewde op haar huidige positie hebben gebracht. In zo’n verhalend fragment
verwachten we vooral tijdsopeenvolgingsrelaties (vergelijkbaar met de en toen-vertelstrategie van
jonge kinderen) of oorzakelijke relaties (ter verklaring van bepaalde gebeurtenissen). Die strategie lijkt
te werken voor de relatie tussen (i) en (ii)-(iii): (ii)-(iii) is de verklaring voor wat in (i) beschreven wordt.
Maar bij (iv) lopen we vast: we verwachten dat de gebeurtenis in (iv) volgt op het voorafgaande: ofwel
volgend op het terechtkomen in Zaandam (i) ofwel op het weer iets zoeken om te beginnen (iii). Maar
het vervolg maakt duidelijk dat wat in (iv) geschetst wordt, veel eerder gesitueerd moet worden: het
zwanger raken is 24 jaar geleden gebeurd en 16 jaar later zocht ze weer wat om te beginnen. (iv)
moet dus geïnterpreteerd worden als achtergrondinformatie bij (i)-(iii).
Voorbeeld 2: de exploitatie van connectiefbetekenis
19
We hebben al gezien dat sommige connectieven zich lijken te specialiseren in het uitdrukken van
bepaalde typen relaties. Daardoor en doordat drukken positief-causale relaties uit waarin meestal
geen menselijke acties aan de orde zijn, terwijl voor een typische menselijke handeling of een
(epistemische) conclusie vaak daarom of dus wordt gebruikt, kijk nog maar eens naar de voorbeelden
(35-38).
Toch wordt daardoor in bepaalde contexten juist wel in plaats van dus en daarom gebruikt. Zo kan
een conducteur in de trein omroepen:
(42) “Dames en heren, deze trein heeft geen machinist. Daardoor kan deze helaas niet
vertrekken.”
Wij denken dat het niet toevallig is dat de conducteur het precies zó formuleerde. Had hij hier dus of
daarom gebruikt, dan was hij veel meer verantwoordelijk geweest voor het slechte nieuws dat hij
brengt, kijk maar:
(43) “Dames en heren, we hebben geen machinist. Dus kunnen we niet vertrekken.”
In dit tweede omroepbericht vereenzelvigt hij zich veel meer met de inhoud van de mededeling, en het
gebruik van ‘we’ in plaats van de onpersoonlijke constructie past daar natuurlijk goed bij. Vergelijken
we dit met het eerste bericht, dan lijkt het wel of de conducteur daar de betekeniseigenschappen van
daardoor exploiteert; hij maakt er retorisch gebruik van. Dit retorische gebruik van connectieven is ook
beschreven voor zodat, zoals dat door rechters gebruikt wordt in constructies als
(44) “X is onvoldoende aannemelijk geworden, zodat het verweer wordt verworpen.”
Hier gebruikt de rechter zodat, een connectief dat net als doordat gebruikt wordt voor positief-causale
relaties waarin menselijke acties of overwegingen geen rol spelen. Waarom zou het aantrekkelijk
kunnen zijn voor rechters om dergelijke formuleringen te gebruiken? Omdat ze zo uit kunnen drukken
dat niet zijzelf zo vervelend zijn om het verweer te verwerpen, nee, zij kunnen niet anders: “niet wij
doen het, maar het recht”.
5. Afsluiting
In dit hoofdstuk hebben we een indruk proberen te geven van de wijze waarop teksten zijn
opgebouwd, van de manier waarop taalgebruikers teksten produceren en begrijpen, én van de manier
waarop je onderzoek kunt doen naar vragen die samenhangen met ‘tekst en cognitie’. Het gaat om
een levendig onderzoeksterrein waarop steeds meer samenwerking plaats vindt tussen tekstlinguïsten
en psycholinguïsten. Die samenwerking is nodig omdat we willen weten hoe we teksten zó kunnen
schrijven of herzien dat ze goed te begrijpen zijn. Maar ook omdat we willen weten hoe die complexe
20
cognitieve processen van tekstproductie en -interpretatie in hun werk gaan. Per slot van rekening
communiceren we de hele dag met elkaar, en die communicatie heeft altijd de vorm van discourse,
niet die van een zin. “Discourse is what makes us human”.
6. Verder lezen
Cohesie-coherentie
Halliday en Hasan (1976) bespreken de verschillende soorten cohesieve elementen.
Referentiële coherentie
Voor een overzicht van de manier waarop het probleem van de verwijzing van verwijsoorden wordt
opgelost in de computationele taalkunde, zie Mitkow (1999). Voor de psycholinguïstische
onderbouwing van het Werkwoordsprincipe, zie Garnham et al. (1996). Givón (1995) bespreekt de
samenhang tussen grammaticale positie (subject) en discoursefunctie (topic). Voorbeeld (22) is
ontleend aan J. Sanders, 1990 en wordt in J. Sanders en Redeker (1996) besproken in termen van
mental spaces theorie van Fauconnier (1985). Het experimentele onderzoek naar de toegankelijkheid
van referenten (voorbeelden 26-27) wordt gerapporteerd in Vonk, Hustinx & Simons (1992).
Relationele coherentie
Kintsch (1998) geeft een recent overzicht van het taalpsychologisch onderzoek naar onthouden
belangrijke informatie vs. onbelangrijke informatie, en van de rol van voorkennis daarbij. De benaming
inhouds-, epistemische en speech act relaties zijn ontleend aan Sweetser (1990). Sanders, Spooren
en Noordman (1992) bespreken eigenschappen van relaties. Stukker, Sanders en Verhagen (1999)
en Pander Maat en Sanders (2000) gaan in op het domeinspecifieke karakter van causale
connectieven zoals dus, daarom, daardoor. Van Dijk en Kintsch (1983) bediscussiëren de rol van
kennis over de tekstsoort en de bijbehorende tekststructuur bij het bepalen van coherentierelaties. Het
onderzoek naar de interpretatie van verschillende gradaties van causaliteit (voorbeelden 42-43) wordt
besproken in Keenan, Baillet en Brown (1984). Noordman en Vonk (1998) en Sanders en Noordman
(2000) onderzoeken het verband tussen relationele coherentie en het verwerkingsproces.
Voor meer algemene informatie over de relatie tussen tekst en cognitie zie Sanders, Schilperoord
en Spooren (2001). Het citaat “Discourse is what makes us human” is ontleend aan Graesser et al.
(1997).
7. Verwijzingen
Carpenter, Patricia A. en Just, Marcel A.
21
1977 Reading Comprehension as Eyes See It, in Cognitive Processes in Comprehension,
Carpenter & Just (red.), Lawrence Erlbaum Ass., Hillsdale.
Dijk, Teun A. van en Kintsch, Walter
1983 Strategies of discourse comprehension, New York etc.: Academic Press.
Fauconnier, Gilles
1985 Mental spaces: aspects of meaning construction in natural language, Cambridge, MA.
etc.: The Mit Press.
Garnham, Alan, Traxler, Mathew J.., Oakhill, Jane en Gernsbacher, Morton A.
1996 ‘The locus of implicit causality effects in comprehension’, in Journal of Memory and
Language 35, 517-543.
Givón, Talmy
1995 ‘Coherence in text vs. coherence in mind’, in: Mortan Ann Gernsbacher and Talmy
Givón (red.), Coherence in spontaneous text, Amsterdam etc.: Benjamins, 59-115.
Graesser, Art, C., Millis, Keith K. en Zwaan, Rolf
1997 ‘Discourse comprehension’, in: Annual Review of Psychology 48, 163-189.
Halliday, Michal A.K. en Hasan, Ruqaiya
1976 Cohesion in English text, London etc.: Longman.
Keenan, Janice M., Baillet, S. D. en Brown, P.
1984 ‘The effects of causal cohesion on comprehension and memory’, in: Journal of Verbal
Learning and Verbal Behavior 23, 115-126.
Kintsch, Walter
1998 Comprehension. A paradigm for cognition, Cambridge: Cambridge University Press.
Mitkow, Ruslan
1999 ‘Anaphor resolution: the state of the art’,
http://www.wlv.ac.uk/sles/compling/papers/mitkov-99a.pdf
Noordman, Leo en Vonk, Wietske
1998 ‘Memory-based processing in understanding causal information’, in: Discourse
Processes 26, 191-212.
Pander Maat, Henk en Sanders, Ted
2000 ‘Domains of use or subjectivity? The distribution of three Dutch causal connectives
explained’, in: E. Couper-Kuhlen en B. Kortmann (red.), Cause, condition, concession
and contrast: Cognitive and discourse perspectives, Berlin: Mouton de Gruyter, 57-81.
Sanders, José en Redeker, Gisela
1996 ‘The representation of speech and thought in narrative texts’, in: Gilles Fauconnier &
Eve Sweetser (red.), Spaces, worlds and grammar, Chicago: Chicago University
Press, 290-317.
Sanders, Ted en Noordman, Leo
22
2000 ‘The role of coherence relations and their linguistic markers in text processing’, in:
Discourse Processes 29, 1, 37-60.
Sanders, Ted, Schilperoord, Joost en Spooren, Wilbert (red.)
2001 Text representation: Linguistic and psycholinguistic aspects, Amsterdam etc.:
Benjamins.
Sanders, Ted, Spooren, Wilbert en Noordman, Leo
1992 ‘Toward a taxonomy of coherence relations, in: Discourse Processes 15, 1-35.
Stukker, Ninke, Sanders, Ted en Verhagen, Arie
1999 ‘Waar een wil is, is geen wet. De categorisering van causale relaties binnen en tussen
zinnen’, in: Gramma/TTT, 7, 66-86.
Sweetser, Eve
1990 From etymology to pragmatics, Cambridge: Cambridge University Press.
Vonk, Wietske, Hustinx, Lettica en Simons, Wim
1992 ‘The use of referential expressions in structuring discourse’, in: Language and
Cognitive Processes 7, 301-333.
Noten
23