tntl 127(2011) 390-419
een artistieke guerrillagroep
Sander Bax en Sarah Beeks
Een artistieke guerrillagroep
Hugo Claus, Harry Mulisch en de opera Reconstructie
Abstract - In 1969 seven well-known artists - five composers and two literary writers - worked together on an opera called Reconstruction. They had been inspired by the Cuban revolution and had chosen the figure of Che Guevara as their main character. For the two writers, Hugo Claus and Harry Mulisch, this was a period in which they questioned the function of their work: they were eager to be politically committed, but also wanted to guarantee the artistic autonomy of their profession. The collective strategy of the Reconstruction group seemed a way in which they could put aside their reservations. A closer look at the opera, however, reveals that the problem of political commitment versus artistic experiment still had to be dealt with.
1 Het slotconcert van de jaren zestig
Voor het Holland Festival van 1969 maakten zeven vooraanstaande kunstenaars de voorstelling Reconstructie. Deze opera was een unieke gebeurtenis in de na-oorlogse cultuurgeschiedenis. Vijf componisten - Louis Andriessen, Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg, Peter Schat en Jan van Vlijmen - en twee auteurs - Hugo Claus en Harry Mulisch - werkten samen aan een voorstelling waarmee ze zieh solidair wilden verklaren met de Cubaanse revolutie. Voor literatuurhis-torici is vooral de samenwerking tussen de twee auteurs interessant. Het publiek kende deze twee schrijvers als dwarse Individualisten, als auteurs met een vol-strekt eigen profiel. Stond Claus bekend als de barokke taalkunstenaar die zieh niet wenste te beperken en allerlei literaire genres tegelijk beoefende, Mulisch was in 1969 de schrijver die ooit experimenteel próza had geschreven, maar zieh nu opwierp als het geweten van de natie in zijn non-fictieteksten over eigentijdse onderwerpen. En ineens werkten ze samen aan zoiets eigenaardigs als een opera.
In een reflectieve beschouwing achteraf - 'Een geldig recept?', opgetekend in februári 1969 - beweerde Mulisch dat de samenwerking harmonieus verliep.1 Eerst hadden de zeven kunstenaars een werkplan gemaakt en vervolgens stuurden ze Mulisch en Claus op päd om het libretto te schrijven:
Hiermee trokken Hugo Claus en ik ons gedurende drie weken terug om een gede tailleerde tekst uit te werken, - ieder aan een kant van de tafel, geen woord neerschrijvend dat niet de instemming van ons beiden had. Overeenstemmend alleen in onze politieke opvat-tingen, verschilden wij artistiek in bijna alles; in veel dingen waren wij elkaars tegendeel. Als zo ongeveer de twee meestgelezen schrijvers in het nederlandse taalgebied, even oud, elk met een niet onaanzienlijk eigen oeuvre, bevonden wij ons bovendien in zoiets als een coneurrentiepositie ten opzichte van elkaar. Maar geen moment werd de samenwerking
i De tekst verscheen in 1969 in een vertaling van de Cubaanse dichter Jose Rodriguez Feo in La Gaceta de Cuba. In 1979 verscheen de tekst voor het eerst in Nederlandse vertaling in Mulisch 197?-
vertroebeld, want wat Claus niet wist, dat wist ik, en wat ik niet kon, dat kon hij; ik nam een aanloop, hij voltooide hem dezelfde seconde, ik deed er iets af, hij deed er iets bij, en wij zaten elkaar verbijsterd aan tekijken van het kleine wonder, dat zieh weer had voltrokken. Het is een genot er aan terug te denken (Mulisch 1979: 43).
Dit citaat vertelt verschillende interessante dingen. Mulisch benadrukt dat de politieke opvattingen van Claus en hemzelf gelijk waren en dat die politieke saam-horigheid het mogelijk maakte om over de artistieke verschillen en de coneurren-tieposities heen te stappen. Bovendien stipt hij kort het probleem aan dat in het hele proces centraal zou komen te staan: hoe zouden artistieke en politieke opvattingen zieh tot elkaar moeten verhouden? In 'Een geldig reeept?' ziet Mulisch die verhouding allerminst als problematisch. Hij gaat zelfs zo ver dat hij een pleidooi houdt voor het 'collectieve schrijverschap':
En misschien - dit is mijn voorstel - moeten wij het niet zo zeer meer zoeken in overwe-gingen van 'vorm' en 'inhoud', maar in de werkwijze. Alle overwegingen hadden tot nu toe betrekking op de persoon van de kunstenaar: zijn individuele talent, zijn individuele karakter, zijn individuele overtuigen. Daarmee stond of viel alles. Misschien kunnen wij een uitweg uit de impasse vinden door ons eens minder bezig te houden met de aard van zijn talent, zijn karakter en zijn overtuigen, dan wel met het feit dat hij een individu is, dat hij alleen is. Misschien moet hij gezelschap krijgen - niet van funetionarissen, de he-mel beware hem, maar van zijn collega's. Als de klassen verdwijnen en de mensheid een familie wordt, zouden dan de kunstenaars kleine ondernemers met prive-firma's moeten blijven? (Mulisch 1979: 38)
De groep kunstenaars kan dan fungeren als een 'guerrillagroep', een term die Mulisch in deze tijd regelmatig gebruikte. Hugo Claus dacht er in 1969 niet veel anders over. Tijdens het gezamenlijke schrijfproces vond een rolverwisseling plaats 'waardoor Harry dichterlijke taal schreef en ik zelf verwarde middeleeuwse trac-taten. 't Heeft te maken met vriendschap, louche gevoelens' (Bibeb 1969: 3). Mulisch en Claus droegen dus in 1969 gezamenlijk een nieuwe literatuuropvatting uit: ze pleitten voor een collectief, revolutionair schrijverschap.
Erg lang zou het geloof in het collectieve schrijverschap niet aanhouden en een vervolg op Reconstructie zou er niet komen. In een dubbelinterview in Humo uit 1993 keken beide schrijvers lichtelijk ironisch terug op wat zij in 1969 nog zeer serieus als een revolutionaire daad beschreven:
We zaten gedurende een paar weken afwisselend in Amsterdam en Nukerke tegenover elkaar aan tafel, een theepot vol sake tussen ons in. Hij zei een regel, ik een volgende, hij de derde en de vierde. Tweede theepot sake ... Je begrijpt dat het steeds hilarischer werd. 'Reconstructie' moet je zien als het slotconcert van de jaren zestig. Daarna was het dood, afgelopen (Schaevers 1993: 22).
De wat oudere auteurs bagatelliseren de ernst van de onderneming en beschou-wen haar als het 'slotconcert van de jaren zestig', als het eindpunt van hun geen-gageerde schrijverschap. Het is dan 00k een feit dat beide schrijvers zieh vanaf het begin van de jaren zeventig minder met het engagement gingen bezighouden. Claus publiceerde in 1972 sinds lange tijd weer een roman (Schaamte) en 00k Mulisch begon weer proza te schrijven (De Verteiler 1970 en Twee vrouwen 1975).
sander bax en sarah beeks
een artistieke guerrillagroep
393
De opera Reconstructie is dan ook tegelijkertijd het culminatiepunt en het eind-punt van het geěngageerde schrijverschap van zowel Claus als Mulisch geweest. De casus illustreert twee problemen die cruciaal zijn voor de relatie tussen litera-tuur en engagement. In de eerste plaats zien we dat de schrijvers zieh afvroegen welke rol er in de samenleving voor hen was weggelegd. De heren dachten dat probleem te kunnen omzeilen door zieh als collectief op te stellen. Het engage-ren op deze collectieve manier heeft echter als gevolg dat de schrijver niet langer een autonome - onthechte, belangeloze, afzijdige - positie in kan blij ven nemen. Engageren betekent dan opgaan in een collectief en in dienst staan van een poli-tiek ideaal, waarmee de onafhankelijkheid en uniciteit van de schrijver geweld aan wordt gedaan. Tegelijkertijd ziet elke geěngageerde schrijver zieh geconfronteerd met de vraag hoe hij vorm geeft aan zijn engagement. Het uitdragen van een poli-tieke opvatting is één ding, maar het is lastig om die opvatting te verwerken in een literair kunstwerk, zonder de artistieke kwaliteit ervan geweld aan te doen. Claus en Mulisch hebben in de jaren zestig beiden met dit probleem geworsteld en ze hebben beiden hun eigen oplossingen gezocht. Bij het maken van Reconstructie moesten ze gezamenlijk tot een oplossing komen. Het is heel goed denkbaar dat de samenwerking beide auteurs bewust heeft gemaakt van de ultieme consequen-ties van het literaire engagement.
2 Autonomie en engagement
Mulisch en Claus werden in de jaren zestig voor twee problemen gesteld die grof-weg te verbinden zijn aan de twee niveaus waarop het literaire engagement zieh manifesteert. De vraag of een schrijver 'geěngageerď is, heeft in de eerste plaats betrekking op zijn positie in de samenleving. Eenvoudig gezegd: kiest de schrijver voor een positie buiten de samenleving ('de ivoren toren', 'de schrijfkamer') of kiest hij ervoor zieh te mengen in het publieke debat. Een geěngageerde schrijver kiest voor die laatste optie. De vraag daarbij is of hij dat doet vanuit een onaf-hankelijke of universele positie (als zo'n positie überhaupt bestaat) of dat hij zieh schaart achter een bepaalde politieke beweging. Ten tweede heeft het engagement betrekking op de keuze die de schrijver maakt in zijn literaire werk. Geěngageerde schrijvers staan voor het probleem dat ze hun betrokkenheid op literaire wij-ze moeten vormgeven. Om dat probleem te omzeilen kozen velen van hen eerder voor non-fictionele genres zoals het essay, het pamflet of de reportage. Toch zijn er ook schrijvers die hun engagement een plaats probeerden te geven in hun fic-tionele werk.
Laten we beginnen met het eerste probleem, dat betrekking heeft op de positie van de schrijver in de samenleving. Vaak wordt het engagement gezien als de antipode van de autonomie van de literatuur.2 Dat laatste coneept verwijst immers naar de gedachte dat literatuur 'belangeloos' en 'onpartijdig' is, terwijl geěngageerde literatuur daarentegen juist partijdig zou willen zijn.' Maar wie
2 Zie voor discussies hierover: Dorleijn, Grüttemeier en Korthals Altes 2007; Marx 2008; Vaes-sens 2008.
3 Zie: Bowie 1990; Ferry 1993; Korthals Altes 2007; Schmidt 1989; Woodmansee 1994.
de discussies over het literaire engagement volgt, weet dat de twee begrippen meestal niet los van elkaar gebruikt worden. In een recente beschouwing merkt Gisele Sapiro op dat het literaire engagement in het midden van de negentiende eeuw opkomt op hetzelfde moment dat het literaire veld een autonome status verwerft (Sapiro 2010). De actoren in dat autonome literaire veld waren minder geprofessionaliseerd dan de actoren in andere maatschappelijke velden. Daar-om zochten de schrijvers naar een vorm van compensatie voor dit gebrek aan 'professionele waarden'. Volgens Sapiro is het literaire engagement dan ook ontstaan als een manier waarop schrijvers zieh konden verhouden tot de autonome positie die zij in de loop van de negentiende eeuw hadden verworven. Be-noit Denis is dezelfde mening toegedaan. Hij steh dat het literaire engagement vanaf het einde van de negentiende eeuw 'especially makes sense, in so far as it questions the functional and symbolic frontiers within which an autonomized literary practice is conceived' (Denis 2007: 32-33). Hij laat zien dat deze geěngageerde schrijvers voortdurend worstelen met hun positie ten opzichte van de 'geautonomiseerde literaire praktijk'. Elke schrijver moet opnieuw zijn positie definieren ten opzichte van de autonome norm: hoe kan ik betrokken zijn zonder daarmee mijn vrijheid op te geven? Tot hoe ver kan ik mijn autonome positie verlaten zonder mijn geloofwaardigheid in het literaire veld te verliezen? Wie zieh presenteert als een geěngageerd schrijver, herdefinieert daarmee de literaire autonomie.
Zich engageren betekent in de eerste plaats het verlaten van de schrijfkamer door zieh te mengen in het literaire debat. Die actie heeft echter wel consequen-ties voor het imago van de schrijver in het literaire veld. Een belangrijke conventie van de autonomie is immers dat de schrijver financieel en institutioneel onafhan-kelijk is van de samenleving. Met zijn engagement brengt een schrijver die positie dus in gevaar. Maar engagement Staat niet lijnrecht tegenover autonomie. Ook de geěngageerde schrijver heeft de autonomie nodig, als afzetpunt en als vertrekpunt. Veel moderne schrijvers gebruiken hun uitzonderingspositie om op een onafhan-kelijke en ongebonden manier over de maatschappelijke en politieke werkelijk-heid te kunnen spreken. Als we de situatie zo bekijken, dan is de uitzonderingspositie dus eigenlijk de voorwaarde voor het engagement. De autonome schrijver is vrij van de samenleving en kan juist daardoor dingen schrijven die zo belangrijk zijn dat de burger zieh er iets aan gelegen moet laten liggen. Door zieh vrij van die samenleving op te stellen creěert hij voor zichzelf de speelruimte om een prominente rol in de samenleving op te eisen. De keerzijde daarvan is dat we het begrip speelruimte in deze zin letterlijk moeten nemen: het is een vrijplaats, een plaats in de marge zonder direct effect op de werkelijkheid.
Frans Ruiter en Wilbert Smulders gaan nog een stap verder in hun ideeěn over de verwevenheid van autonomie en engagement (Ruiter en Smulders 2010a en 2010b). Zij onderscheiden drie verschillende dimensies van autonomie, die alle drie betrekking hebben op 'het probleem van de vrijheid': de literatuur als maatschappelijke vrijplaats, de vrijheid van de verbeelding in de fictie en de vrijheid van het individu. De autonomie van de literatuur implieeert dat literatuur niet beoordeeld kan worden in termen van nut en winstgevendheid, noch in politieke of religieuze termen. Juist doordat zij zieh aan deze dimensies onttrekt, kan zij het 'domein van de vrijheid zijn, dat een belangrijke maatschappelijke impact
394
sander bax en sarah beeks
heeft.< Ruiter en Smulders stellen dat de literatuur daardoor eigenlijk automa tisch geěngageerd is. Het engagement van de literatuur bestaat eruit dat de schrij-ver deze vrijplaats creéert en verdedigt. De consequentie van deze opyatting is dat iedere schrijver die deze vrijplaats opeist, in essentie een politieke daad ver-richt. Het möge duidelijk zijn dat deze categorie geěngageerde schrijvers een andere is dan de categorie schrijvers die de vrijplaats weliswaar nodig hebben, maar die in de wereld treden om zieh expliciet geěngageerd te manifesteren. Deze geěngageerde auteurs zien de autonomie van de literatuur niet alleen maar als een verworvenheid die zij moeten verdedigen, maar ook als een probleem waarvoor een oplossing gezocht moet worden.
Het spanningsveld tussen autonomie en engagement heeft niet alleen betrek-king op de positie van de schrijver, maar ook op de (inhoudelijke en formele) literaire keuzes die hij maakt. Dat vormt het tweede probleem van het literaire engagement. Ook bij de artistieke keuzes die een auteur moet maken, wordt hij namelijk geconfronteerd met de conventies van de literaire autonomie. Veel geěngageerde schrijvers kiezen ervoor om gebruik te maken van niet-fictionele genres (zoals essays, pamfletten, documentaires), omdat ze hun engagement niet kun-nen vormgeven in een roman of een dichtbundel. Andere geěngageerde schrijvers proberen hun engagement echter wel degelijk in een fictionele vorm te gieten. Zij stuiten echter op het probleem van de artistieke creativiteit: de complexe literaire technieken die vernieuwende en experimentele literatuur mogelijk maken (zoals fictionaliteit, meerstemmigheid, meerduidigheid, implicatie), staan vaak haaks op de behoefte van schrijvers om zieh direct en expliciet over de wereld uit te spre-ken. Dit probleem laat zieh het beste illustreren door twee opvattingen over lite-rair engagement tegenover elkaar te zetten.5
In zijn canonieke tekst Wat is literatuur Steide Jean Paul Sartre dat prozaschrij-vers zieh bedienen van de taal, terwijl dichters de taal dienen. Het onderscheid tussen próza en poezie lijkt hier in feite te verwijzen naar de tegenstelling tussen een geěngageerde literatuur en een meer op de vorm gerichte literatuur (De Bra-bander 2005: 93). Volgens Sartre wil de prozaschrijver de wereld veranderen:
De geěngageerde schrijver weet, dat het woord een handeling is: hij weet dat onthullen
veranderen betekent en dat men niet anders kan onthullen dan met de opzet te wijzigen.
Hij heeft de onmogelijke droom opgegeven een onpartijdig beeld van de maatschappij en
van het mensdom te geven (Sartre 1968: 24). De geěngageerde schrijver is degene die weet dat woorden 'geladen pistolen' zijn, 'als hij spreekt, schiet hij' (Sartre 1968: 24). Door te onthullen wat nog niet ont-huld is, kan de schrijver de mensen aanzetten tot verandering en verantwoorde-lijkheid. Aan het einde van de rit komt Sartre's eigen mening over poezie uit de mouw: hij verzet zieh tegen de idee van Vart pour Vart: 'Men weet heel goed dat
een artistieke guerrillagroep
395
zuivere kunst en ledige kunst een en hetzelfde is en dat esthetisch purisme slechts een schitterende verdedigings-manoeuvre van de bourgeois uit de vorige eeuw is geweest' (Sartre 1968: 27). Sartre plaatst de geengageerde literatuur dus lijnrecht tegenover de 'zuivere literatuur' van Vart pour Vart. Hoewel al vaker is betoogd
4 Zie: Bax 2007; Ruiter en Smulders 2010a en 2010b; Ruiter 2010; Smulders 2010.
5 Dit probleem wordt ook gei'llustreerd in Franssen 2008, hoofdstuk vijf.
dat hij later in zijn carriere anders over dit onderscheid is gaan denken, hebben zijn ideeen een grote invloed gehad op het debat over het literaire engagement.6
Lijnrecht tegenover de opvatting van Sartre staan de ideeen van Theodor Adorno. Die Steide immers dat juist autonome literatuur de ware geengageerde literatuur is. In de tekst 'Engagement' zei hij 'dat men van iedere vorm van engagement moet afzien om de idee van een geengageerd kunstwerk recht te doen' (Vogelaar 1970: 367). Adorno vond dat kunst kritisch werd door formeel af te wijken van de weergave van de wereld. Kritische literatuur biedt weerstand tegen maatschappe-lijke ideologieen en filosofische Systemen. Ze verzet zieh tegen de maatschappelij-ke overheersing en tegen de idee dat zij nuttig zou moeten zijn (Zima 1981). Adorno vestigt daarom de aandacht op niet-communicatieve aspecten als ambigui'teit, autonomic en negativiteit. Voor hem zijn de kritische en geengageerde momenten in een literaire tekst juist die momenten waarop de eenduidige betekenistoeken-ning wordt gefrustreerd. In zijn Aesthetic Theory lezen we bijvoorbeeld:
[Art] is social primarily because it stands opposed to society. Now this opposition art can mount only when it has become autonomous. By congealing into an entity unto itself - rather than obeying existing social norms and thus providing itself to be 'socially useful' - art criticizes society just by being there (Adorno 1984: 321).
De bijdrage van kunst aan de maatschappij ligt niet besloten in zoiets als een direct communiceerbare inhoud, maar heeft te maken met verzet. Door er te zijn, verzet kunst zieh tegen de wetten die gelden in de maatschappij. Door anders te zijn, belichaamt de kunst een plaats buiten de orde, een mogelijkheid om zieh aan die maatschappelijke orde te onttrekken. Adorno spreekt dan ook over de 'dual essence of art': zij is autonoom en zij is een sociaal feit (Adorno 1984: 326). Hij is zieh ervan bewust dat dit voor moderne kunst een ingewikkeld dilemma impli-ceert: de schrijver die zieh wil engageren door expliciet en eenduidig te schrijven, is alleen in schijn geengageerd. Maar de schrijver die zieh daadwerkelijk engageert door zieh aan de orde te onttrekken, die wordt in de samenleving niet gehoord (Adorno 1984: 337)
Een schrijver kan er - in de tweede helft van de twintigste eeuw - dus niet sim-pelweg voor kiezen om ofwel 'autonome' (zuivere, wereldvreemde) literatuur te schrijven ofwel 'geengageerde' (betrokken, politiek bewuste) literatuur. De geengageerde schrijver moet als gezegd op twee niveaus een relatie zien te definieren tot de conventies van de literaire autonomic: wat betreft zijn positie in de samenleving en wat betreft de literaire keuzes die hij maakt. In de eerste plaats komt zijn behoefte voort uit een zekere onvrede met de 'buitensporigheid' van zijn maatschappelijke positie als schrijver. De maatschappij verleent hem weliswaar een bijzondere status, maar hij heeft het gevoel dat hij de maatschappij daarvoor iets moet teruggeven. Tegelijkertijd kan zijn engagement die vrije positie dan weer on-dermijnen. Om zieh als schrijver publiekelijk te manifesteren heeft hij immers het symbolische kapitaal nodig dat zijn optreden in het autonome literaire veld hem heeft verschaft. In die zin bestaat er geen engagement zonder dat daar eerst een proces van (literair-sociale) autonomisering aan vooraf is gegaan. Op de tweede plaats stuit de geengageerde schrijver op een literair-technisch probleem. Als hij
6   Zie hiervoor: Franssen 2008: 143 en De Brabander
2005: 91.
literair vorm wil geven aan zijn engagement, dan moet hij rekening houden met d conventies van de literaire autonomic, die haaks lijken te staan op de behoefte 0rri een expliciete geengageerde boodschap uit te dragen. Het autonome karakter van de tekst verhindert in veel gevallen immers dat de boodschap van de schrijver ' de samenleving wordt herkend.
De geengageerde schrijver ziet zieh dus geplaatst voor een literair-sociaal en een artistiek probleem. In de jaren zestig van de twintigste eeuw worstelden divers schrijvers met precies deze problemen. Door een complex proces van verande ringen stonden de conventies van de literaire autonomic in die jaren zwaar on der druk. Bovendien voelden veel schrijvers zieh geroepen om zieh te verbinden aan de culturele en maatschappelijke revolutie die zieh op dat moment voltrok Zo ook Hugo Claus en Harry Mulisch. Voor beiden geldt dat de jaren zestig ge-zien kunnen worden als een geengageerde periode in hun oeuvre. Maar voor beiden geldt ook dat zij zieh moesten verhouden tot de literair-sociale en artistieke problemen die dat engagement met zieh meebracht. In wat volgt zullen we de geengageerde periode in het werk van beide auteurs nader beschouwen. Daaruit zal blijken dat Mulisch en Claus verschillende oplossingen zochten om hun geengageerde positie vorm te geven. Toch vonden de twee elkaar in een gezamenlijk project: de voorstelling Reconstructie. In het creatieproces van deze opera zien we dat de hierboven aangehaalde problemen opnieuw de kop op staken.
3 'Onze dood is ons eigendom.' Het literaire engagement van Harry Mulisch
In 1956 reisde Harry Mulisch naar Oost-Duitsland om onderzoek te doen voor de roman Gratie voor de doden waaraan hij op dat moment werkte (Blom 2002: 139). Tijdens die reis bezocht hij Dresden en bedacht hij het plan voor wat later de roman Het stenen bruidsbed zou worden, een roman over het geallieerde bom-bardement op Dresden. Mulisch had overigens al langer belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog; de onvoltooide roman Gratie voor de doden, waaraan hij in 1952 begon, had ook al over een oorlogsmisdadiger moeten gaan. Aan het ein-de van de jaren vijftig leidde die belangstelling voor het eerst tot een min of meer geengageerde tekst (als we Het stenen bruidsbed zo kunnen beschouwen) (Bax 2009).
Mulisch ging op zoek naar een fictionele vorm voor zijn engagement. Hij ge-bruikte daarvoor de genres van het toneelstuk {De knop, Tanchelijn) en de roman (Het stenen bruidsbed). Dit veranderde toen hij in 1961 afreisde naar Jeruzalem om het Eichmannproces te volgen. Door het schrijven voor de krant ontdekte hij een nieuw (non-fictioneel) genre dat hij de körnende jaren zou gaan beoefe-nen.7 In 1962 publiceerde Mulisch De zaak 40/61. Die tekst, die bestaat uit stuk-ken die Mulisch in 1961 voor Elseviers weekblad schreef, had als ondertitel 'Een
7 Overigens schreef Mulisch in deze jaren aan enkeie romans die hij maar niet rond kreeg {Gratie voor de doden I De toekomst van gisteren, De zegelbewaarders I De Verteiler en De ontdekking van Moskou). Uit De toekomst van gisteren kunnen we opmaken dat de artistieke crisis die hij tussen 1962 en 1970 had, vooral te maken had met een zoektocht naar een adequate literaire vorm voor zij« maatschappijbetrokken literatuur. Die zoektocht eindigde pas toen het engagement minder radicaal werd en Mulisch opnieuw een romaneske vorm gevonden leek te hebben.
reportage\ Mulisch deed verslag van het Eichmannproces door afwisselend op te treden als Journalist, historicus, filosoof en schrijver. In deze tekst zien we twee veranderingen die cruciaal zijn voor Mulisch' geengageerde schrijverschap. In de eerste plaats ontdekte hij een nieuwe manier van schrijven, een genre dat nog het pieest lijkt op het literaire essay. Ten tweede ontdekte Mulisch, door zijn analyse van Eichmann, zijn maatschappelijke taak als schrijver. Begon hij de reportage als nieuwsgierige, enigszins afstandelijke observator, hij eindigde de reportage als be-trokken schrijver (Bax 2010).
In De zaak 40/61 beschrijft Mulisch Adolf Eichmann, de man die in het Derde ßjjk aan het hoofd stond van de afdeling die de Jodenvernietiging uitvoerde, als een 'machinemens'. Hij Voerde Hitlers bevelen niet uit omdat hij in zijn leider ge-loofde, maar omdat hij gebrainwasht was en de leider blindelings volgde. Daar-niee vertegenwoordigt Eichmann een nieuwe variant van het kwaad, die de mo-derniteit met zijn technologische ontwikkelingen heeft gecreéerd. Aan het einde van het boek vat Mulisch samen wat hij in het proces heeft geleerd. Hij heeft een nieuwe visie op de mens ontwikkeld: de kleine mens die gedijt dankzij de grote techniek. Die situatie is in de tijd van de Koude Oorlog actueler dan ooit, er is immers een bom die de wereld in een seconde zou kunnen vernietigen:
Deze kleinste mens met zijn grote techniek is het, die wij bestrijden. Met de komst van H-bom is de mens nog kleiner geworden, - het gaat er op lijken, dat er binnenkort niets meer aan hem te vernietigen zal zijn. Hier schuilt de moeilijkheid van ons gevecht tegen de atoomwapens. Deze techniek zijn wij zelf, of beten zij is wat wij juist niet meer zelf zijn, zij is ons tekort, zij is groot ten koste van ons. Als wij haar in haar moorddadige uitingen bestrijden, bestrijden wij in eerste plaats onszelf [...] en niet C of K, die hier of daar toe-vallig aan de knop zitten (Mulisch 1962: 183-184).
In dit citaat zien we hoe Mulisch de koppeling maakt van zijn interpretatie van Eichmann als de 'kleinste mens' naar een visie op de problemen van zijn eigen tijd (in het bijzonder die van de Koude Oorlog). Mulisch begint hier ook ineens in de 'wij-vorm' te spreken. Hier spreekt even niet de onthechte, afstandelijk beschou-wende literaire schrijver, maar iemand die zieh solidair verklaart met de mensheid: er zal de körnende tijd iets bestreden moeten worden, namelijk de techniek die de atoombom mogelijk heeft gemaakt. In de jaren na 1962 (zeker tot 1969) zou Mulisch dit punt herhaaldelijk benadrukken.8 Het is de achtergrond waartegen zijn gehele 'geengageerde periode' begrepen dient te worden (Bax 2010). De ideeén die hij tijdens het proces ontwikkelde, Hggen aan de basis van de maatschappijkritiek in Bericht aan de rattenkoning (1966) en Het woord bij de daad (1968).
In de jaren tussen 1962 en 1969 droeg Mulisch dit engagement met steeds meer enthousiasme en met steeds meer radicaliteit uit. Hij deed dat in diverse teksten, Waarvan de meeste gebundeld zijn in Wenken voor de jongste dag (1967) en Pa-niek der onschuld (1978). Alle stukken in de bundel Wenken voor de jongste dag hebben 'op de een of andere manier te maken met de vernietiging, die ons onaf-gebroken bedreigt' (Mulisch 1967: 8). Mulisch vond dat de schrijver zieh hierover
8 Illustratief in dit verband zijn twee essays/lezingen: 'Het "neen"' (opgenomen in: Wenken voor de jongste dag, 1967: 239-248) en 'Een geldig recept?' (opgenomen in: Paniek der onschuld, 1978: 35-45)-
moet laten hören. Doet hij dat niet, dan lijkt hij op Jean-Sylvain Bailly, burge-meester van Parijs, die tijdens de Franse revolutie een boek schreef over de onder-gang (vernietiging) van Atlantis. In Wenken voor de jongste dag wil Mulisch de vernietiging bestuderen, niet die van een individu, maar die van 'het vlees van de mensheid, het Laatste AvondmaaP (Mulisch 1967: 11). In deze bundel stuiten we op de kern van Mulisch' engagement: alles draait daar om de atoombewapening, 'de vernietiging die ons onafgebroken bedreigt'. De mens heeft de mogelijkheid gecreeerd om de wereld te vernietigen, maar beseft niet dat die verantwoordelijk-heid groter is dan de mensheid kan dragen. Mulisch beweert dat we moeten pro-testeren tegen het feit dat een willekeurig en onvolmaakt mens in Staat is om alle andere mensen te doden. 'Onze dood is ons eigendom. Toch wordt het einde van ons leven sinds jaar en dag onophoudelijk over onze hoofden gevlogen' (Mulisch 1967: 242).
In 1968 publiceerde Mulisch Het woord bij de daad. Deze tekst heeft als onder-titel Getuigenis van de revolutie op Cuba. In zeven hoofdstukken beschrijft hij daarin zijn twee bezoeken aan Cuba, in de zomer van 1967 en in januari 1968. Een van de motivaties om dit boek te schrijven is dat hij tussen beide momenten grote veranderingen waarneemt; het gaat slechter op Cuba en dat is een gevolg van de Amerikaanse druk op het eiland. Mulisch' liefde voor Cuba lijkt vooral voort te komen uit een grote haat tegen wat hij het Amerikaanse imperialisme noemt. Het woord bij de daad moet dan 00k gelezen worden in de context van de kritiek op de Verenigde Staten en de Vietnamoorlog. Zijn bezoeken aan Cuba hebben hem een zekere hoop gegeven, die hij in de jaren ervoor langzaam verloren had.
Cuba heeft mijn leven gebeterd, dat Zeven jaar geleden in Jeruzalem was verslechterd. Van Eichmann heb ik geleerd, waartoe rechts leidt; van Fidel Castro, wat daartegen gedaan kan worden. Daarmee wordt hij geen god, want Eichmann was geen duivel. Hij is een goed mens tegenover een siecht mens: een mens tegenover een machine. Het is dezelfde strijd, die momenteel in Viet-Nam wordt uitgevochten (Mulisch 1968: 11).
Was de conclusie in De zaak 40/61 nog dat ieder mens en ieder regime tot machi-nemensen kon leiden, nu heeft Mulisch (net als in Beriebt aan de rattenkoning en 'Meningen in marstempo') een links-rechts-tegenstelling gecreeerd längs de hjnen goed en siecht. We zouden kunnen zeggen dat hij daarmee een in eerste instantie morele verontwaardiging en bezorgdheid over de toestand van de mensheid om-werkte tot een concreet politiek conflict, waarin hij als schrijver duidelijk Stelling konnemen.
Deze tegenstelling (tussen links en rechts, tussen mens en machine) komt in zijn boek steeds terug. Het Amerikaanse kapitalisme beschouwt hij als een toestand van verstening en de situatie op Cuba is het verzet daartegen. 'De eubaanse werke-lijkheid overtrof niet mijn voorstelling ervan noch bleef zij onder de maat er van, zij was van een andere aggregatietoestand' (Mulisch 1968: 17). En dat terwijl hi) verwacht had iets anders aan te treffen, zoals in het westen, 'de onveranderhjk geworden verandering: een ongetwijfeld sympatieke maar toch versteende toestand, [...]' (Mulisch 1968: 17). In Het woord bij de daad verschijnen Ernest Hemming-way, de Amerikaanse schrijver die lang op Cuba woonde, en Che Guevara, de Cubaanse verzetsheld, als de twee antipoden die de wereldbeelden representeren die Mulisch in deze tekst tegenover elkaar plaatst:
Tussen Ernest Hemingway en Fidel Castro was kontakt niet goed mogelijk. De uitbeel-der van het romantische geweld van de vereeuwiging en de uitvoerder van het systematische geweld van de vertijdelijking hebben elkaar niets te zeggen. Het gesprek tussen de vereeuwiging en de vertijdelijking wordt nu juist door de wapens gevoerd [...] (Mulisch 1968:67).
In dit fragment plaatst Mulisch de schrijver, 'de uitbeelder', tegenover de politi-cus, 'de uitvoerder'. In Het woord bij de daad ligt zijn Sympathie meer dan ooit bij de laatste. Hij voegde dan 00k het woord bij de daad, en niet de daad bij het woord. Waar bestond die daad dan uit? Mulisch' gedroomde revolutie draait niet in de eerste plaats om het veranderen van de economische omstandigheden, maar moet uitmonden in de creatie van een nieuwe mens als alternatief voor de machi-nemens. In Het woord bij de daad noemt hij die mens 'de integrale mens':
De integrale mens is hij, die in Staat is voor zichzelf te denken, die begiftigd is met het vermögen tot het nemen van initiatieven, die beschikt over kreatieve verbeeldingskracht, die in Staat is om problemen, waar tegenover hij zieh gesteld zal zien, stoutmoedig onder ogen te zien en op te lossen.
De integrale mens is, samenvattend, technisch bekwaam, lichamelijk goed toegerust, moreel en geestelijk rijk (Mulisch 1968: 225-226).
Mulisch' geengageerde schrijverschap in de jaren zestig kwam voort uit zijn po-ging om de vernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog te begrijpen en uit zijn onvrede met het klimaat van de Koude Oorlog. Aanvankelijk wilde hij deze on-derwerpen fictioneel verwerken (1956-1961), maar tijdens het Eichmannproces ontdekte hij dat de schrijver maatschappelijk voorop moet lopen omdat er reeel gevaar dreigt voor de samenleving (1962-1966). Dat engagement had aanvankelijk dus een waarschuwend karakter, maar kreeg gaandeweg een positiever aspect. Er was een beweging die tegenwicht kon bieden aan de verstening, een beweging die opteerde voor een nieuwe wereld en een nieuwe mens. Die nieuwe mens zag hij voor het eerst opduiken in het Amsterdam van 1965. Die ervaring beschreef hij in Bericht aan de rattenkoning (1966). In het Cuba van Castro zag Mulisch die po-sitieve droom voor even verwezenlijkt. Wat begon als een engagement uit nood-zaak, werd tot een enthousiaste politieke alliantie met Provo en Cuba. Meer en meer had Mulisch zieh tussen 1962 en 1969 ingegraven in een gemarkeerde politieke positie. In een dubbelinterview verweet collega-schrijver Willem Frederik Hermans hem dan 00k dat hij zijn schrijverschap te veel in dienst Steide van (du-bieuze) politieke bewegingen:
Hermans: - Je kunt het 00k van de humoristische kant bekijken. Ik neem aan, een auteur als Harry Mulisch met uitgesproken linkse sympathieen - daarmee forceer ik je standpunt toch niet, hoop ik? - die zou in een land als Spanje met een Franco-regime geen been aan de grond krijgen. Toch doet Spanje, omdat het in de politiek van meneer Franco te pas komt, honderdduizend keer meer voor Cuba, dan hele Harry met zijn boekie. Mulisch: - Dat heeft 00k allerlei oorzaken, zoals koloniale nostalgie ... Hermans: - Daarmee is de belangrijkheid van het geengageerde schrijven volgens mij aar-dig beschreven.
Mulisch: - Maar op mijn kleine akkertje vind ik, dat ik wel iets moet doen wat buiten dat akkertje gaat. Ze hoeven niet te zeggen: zijn laatste boek was beter of slechter dan zijn vo-
400
sander b ax en sarah beeks
rige. Zo is mijn boek over Cuba helemaal niet bedoeld en beoordeeld. En voor zover het zo beoordeeld is, probeerde men het op die manier te ontkrachten, waarmee de literatuur-kritiek in politieke dienst trad (Brugsma 1982: 87).
Het antwoord dat Mulisch hier geeft, is belangrijk. De literatuurkritiek moet Het woord bij de daad niet op esthetische gronden beoordelen, maar op politieke. Die uitspraak sluit aan bij de vaker geciteerde uitspraak dat je 'in tijden van oorlog' geen romans schrijft (Van Marissing 1982). In 1968 en 1969 lijkt Mulisch helemaal gebroken te hebben met het literaire schrijverschap. Balanceert hij in De zaak 40/61 en Bericht aan de rattenkoning nog tussen distantie en betrokkenheid, in Het woord bij de daad bevindt de schrijver zieh voortdurend tussen de politieke elite. Hij bezoekt hooggeplaatste Cubanen, die hem rondleiden en van alles laten zien. Als hij beschrijft hoe hij door de Cubaanse regering ontvangen wordt, ge-bruikt hij de woorden:
Men was onder vrienden. Hoe moet ik het uitdrukken? Een paar dagen eerder hadden de vietnamezen buiten Havana een afscheidslunch gegeven: om en om waren wij onder de loggia aan de tafeis gerangschikt: een dichter, een meisje van het Nationaal Bevrijdings-front, een schilder, een jongen van het Front, een zanger, een meisje, een vietnamese kolo-nel, een comandante...; de oude Carlos Puebla, 'de stem van de revolutie', kwam met zijn gitaar en zong over de ley de reforma urbana, en over Ernesto Che Guevara, op dat mo-ment nog in leven. Wie zou niet ontroerd worden? (Mulisch 1968: 229)
In een latere passage in de roman reflecteert de ik-verteller uit deze documentaire expliciet op deze verandering. Door zo sterk partij te kiezen, is er van een autonome en onafhankelijke schrijver niet veel meer over. In Bericht aan de rattenkoning stond de betrokken schrijver nog tegenover de heersende klasse van regenten, in deze tekst toont hij slechts zijn betrokkenheid met een heersende klasse die het in zijn ogen juist aanpakt.
Voor het eerst roeide ik niet tegen de stroom op, de stroom van de algemene overtuiging, de officiele politiek; voor het eerst begon ik te begrijpen, hoe een bourgeois in mijn eigen land zieh moet voelen, wanneer hij van bovenaf zijn eigen opvattingen hoort repro-duceren. Ik hoorde de mijne, maar met dit verschil, dat er weliswaar een minister aan het woord was, maar niet 'van bovenaf. [...] Hoe ondenkbaar, dat ik in een burgerlijke sa-menleving met hoge militairen zou praten! (Mulisch 1966: 230-231)
Mulisch' bewondering voor het Cuba van Fidel Castro kwam voort uit zijn steeds herhaalde opvatting dat Cuba niet het rijk van de verstening is, maar het rijk van de beweging. Dit 'panta rhei' van de revolutie was wat Mulisch betreft het meest fascinerend, zo zeer zelfs dat hij zijn eigen literatuuropvatting ging modelleren naar de guerillatechnieken van de Cubaanse rebellen. In Bericht aan de rattenkoning had hij de provo's al 'de ernst-spelende kinderen van hun tijd' genoemd. Ze ontregelden de bestaande orde door zieh bedrieglijk, provocerend en verwarrend te gedragen. Maar vooral door ongrijpbaar en moeilijk te begrijpen te zijn. Die proteststrategie vergeleek Mulisch met de guerillatactiek uit Mao's Joe Tsi Tsjan-Hij plaatste Mao's geschrift tegenover het bekende Vom kriege van Clausewitz. De essentie van een guerillaoorlog is dat je je weet te onttrekken aan de binaire oppositie waarin de tegenstander je wil plaatsen: die van een frontale oorlog tus-
een artistieke guerrillagroep
4OI
sen twee legers. Mao schrijft dat de guerrilla's 'zieh [moeten] verplaatsen met de vloeibaarheid van het water en het gemak van de waaiende wind. Hun taktiek moet voor de vijand bedrieglijk, provocerend en verwarrend zijn' (Mulisch 1966: 134). De provo's lijden hun definitieve nederlaag op het moment dat het wél tot een grote beslissende slag met de politie komt. Deze 'grote kladderadatsch' markeerde het einde van de provorevolutie.
Met die literaire guerrillatechniek identiŕiceerde de geengageerde schrijver Harry Mulisch zieh. De geengageerde schrijver moet zijn politieke tegenstanders niet op een directe manier aanvallen. Als de schrijver een debat aangaat met de politi-cus, dan verliest hij omdat hij zieh op het terrein van de polilicus heeft laten lok-ken. De schrijver moet niet zelf een politicus worden, maar hij moet ongrijpbaar blijven, ondermijnen, ontmaskeren en hij moet de grenzen tussen ernst en spei opheffen. Wat Mulisch als politieke revolutionair, als revolutionair filosoof en als ernst-spelende schrijver wilde bereiken is het ontstaan van een nieuwe, 'wordende' mens die zieh verzet tegen vereeuwiging en verstening. 'Zo wordt er een andere mens geboren, een mens als waarde, niet als koopwaar [...]' (Mulisch 1968: 169-170).
De vraag waarover Mulisch zieh in de jaren hierna ging buigen was natuurlijk: hoe kun je als schrijver op dezelfde manier creatief zijn? Het pijnlijke was immers dat een aantal noties (verstening, eeuwigheid, volmaaktheid) nu precies de noties zijn die traditioneel aan de literatuur worden toegeschreven. Niet voor niets was het de schrijver Hemmingway die tegenover Castro stond. Mulisch concludeerde vooralsnog dat de traditionele schrijver helaas dichter bij Hemmingway (en daar-mee bij Eichmann) stond dan bij Castro: daarom begon hij vanaf nu te pleiten voor het collectieve schrijverschap van een artistieke guerillagroep en ontwierp hij een nieuwe literatuuropvatting. 'Maar eenheid is uit den Boze, in de kunst zo goed als in de Staat. Het is een voorschrift uit absolutistische dagen: wat de artistieke eenheid verstoort, moet verwijderd worden - wat de politieke eenheid ver-stoort, moet neergeslagen worden. Maar de artistieke en de politieke tijden zijn veranderď (Mulisch 1966: 196).
Ook Het woord bij de daad is geěnt op een uitgewerkte tegenstelling. Op politiek niveau is dat de tegenstelling tussen de Verenigde Staten (het imperialisme) en Cuba (de permanente revolutie). Deze tegenstelling valt samen met die tussen rechts en links en die tussen machine en mens. Anders dan in Bericht aan de rattenkoning komt het in dit boek niet tot een confrontatie tussen beide polen, al waarschuwt Mulisch wel voor het gevaar dat de revolutie permanent bedreigt. Mulisch steh vast dat het lot van de Commune nog altijd boven het hoofd van Cuba hangt. Het is de taak, zo steh hij, van ieder behoorlijk mens om te zorgen dat de Cubaanse revolutie overleeft. 'En wanneer de amerikanen het land verplet-teren, zal dat onze schuld zijn, want dan hebben wij niet genoeg ondernomen' (Mulisch 1968: 250).
i im v 11 or.
een artistieke guerrillagroep
403
4 'Een pleidooi voor iets verstaanbaars'. Het literaire engagement van Hugo Claus
'Een pleidooi voor iets verstaanbaars' (Vandenbroucke 1996: 11), zo typeerde Hugo Claus meer dan veertig jaar na dato de poging die hij in 1952 met Tancredo infrasonic deed. Het openingsgedicht van deze bundel kan opgevat worden als een van de eerste geengageerde momenten in het schrijverschap van Claus. Het is een pleidooi voor een meer maatschappijbetrokken, socialer gerichte poezie:
Dit is een brief aan mijn broeder dit is drijfhout Een Bericht aan de bevolking een vriendelijk Spreekwoord aan een soldaat gericht (Claus 1952: 7).
Hier spreekt de dichter de wens uit om zijn woorden tot anderen te richten. Maar van een verstaanbaar betoog bleek geen sprake te zijn. Ondanks het programmatische openingsgedicht werd Tancredo infrasonic ervaren als een ontoegankelijke en hermetische bundel.
Het zou uiteindelijk nog tien jaar duren voordat Claus opnieuw een poging deed om zijn bericht tot de bevolking te richten. Die nieuwe poging ondernam hij op nieuwjaarsdag 1962 tijdens de zogenaamde Anti-Atoombom Mars in Amsterdam, georganiseerd door het 'Comite voor de Vrede 1962'. Claus droeg zijn steentje bij aan de manifestatie door het voordragen van zijn speciaal voor de gele-genheid geschreven gedieht 'Bericht aan de bevolking'. Geen hermetische poezie dit keer, maar een verstaanbaar gedieht waarmee hij aansloot bij belangrijke dis-cussies rond de atoombewapening en waarbij hij als publieke figuur op de 'barricades' stond. Hij gaat in het gedieht expliciet in op datgene wat er van de dichter wordt verwacht: de dichter is degene die in 'romance-vorm [...] / het gejammer van de mensen in hun tuinen [registreert]', hij hoort zieh niet met het 'ratelwerk der politiek' te bemoeien (Claus 1962: 145). Tegen dat beeld lijkt Claus zieh te willen verzetten en dat doet hij door de politiek wel degelijk tot onderwerp van zijn gedieht te maken: in 'Bericht aan de bevolking' Staat het actuele probleem van de atoomdreiging centraal. Claus verwijst - net zoals het 'Comite voor de Vrede 1962' op spandoeken en in folders deed - naar de gevolgen van een atoomontplof-fing. Met de dichtregel 'dat wij mögen ver-assen en verdwijnen' (Claus 1962: 148) verwijst hij naar de allesverwoestende kracht van de atoombom, die levende we-zens in enkele seconden kon doen verdampen. En met de regels 'Zullen schrome-lijk / Al onze oog-en-tandloze kleinkinderen / Tot op hun zestien tenen verteilen?' (Claus 1962: 146) refereert hij aan de schadelijke effecten van een ontploffing op ongeboren kinderen. Het meest treffend vat Claus de atoomdreiging echter in een metafoor: het is een 'scheet van God' (Claus 1962: 147) en 'een gruwelijke, obscene wind van God' (Claus 1962: 146). Zijn gedieht eindigt met een parodie op het Onze Vader, een nucleaire apocalyps:
Onze Vader Die in de Hemel zijt Gezegend is Uw Born Dat Uw Rijk kome
Dat Uw Megatonnen ontvlammen hier op aarde Als in Uw Hemel.
Geef ons heden ons nucleair wapen
En vergeef ons onze voorlopige vrede
Zoals wij vergeven wie ons weerstaat met gejank om vrede.
En leid ons niet in de bekoring der ontwapening
Maar dat wij mögen ver-assen en verdwijnen
Tot op het einde der tijden.
Amen (Claus 1962: 148).
Aan de toeschouwers van de protestdemonstratie gaf Claus te kennen dat ze net zo goed de hand aan zichzelf konden slaan, voordat het te laat was. Hij riep hen dan ook op hun eigen rol kritisch te bekijken, zoals hij zelf 00k deed. Want ei-genlijk zag de dichter het nut niet van protesteren en actievoeren: 'Hoe ik hier sta voor gek. / Want wie ben ik dat ik me sterk maak om u wat dan ook / Te zeggen?' (Claus 1962: 146). Het haalt zijn betoog in een klap weer onderuit. Een eendui-dige boodschap leek Claus dan ook niet te willen verkondigen. Toch kan 'Bericht aan de bevolking' beschouwd worden als een van de eerste geengageerde 'gelegen-heidsgedichten' waarmee Hugo Claus in de jaren zestig van zieh liet hören. In de jaren die volgden zou hij nog vaker op publieke plaatsen zijn werk voordragen, bijvoorbeeld tijdens de Anti-Censuur Protest Read-In op 15 maart 1968 in Antwerpen. Daar las hij zijn gedieht 'Aan de gecensureerden' voor, waarin hij de toe-hoorders opriep tot het innemen van een meer geengageerde houding: 'Trek de condoom van uw kop. / Leer minder letterkundig minnen / En eerder haten wat gij ondergaať (Claus 1970: 58).
Zelf noemde Claus gedichten als 'Bericht aan de bevolking' en 'Aan de gecensureerden' 'publieke gedichten'. Ze waren bedoeld voor de voordracht, er werd direct een publiek aangesproken en de dichter schrok er niet voor terug om over concrete, maatschappelijke onderwerpen te reppen. Deze gedichten zijn niet al-leen 'publiek' vanwege de vaak actuele thematiek, ook de werkwijze van de schrij-ver is opvallend te noemen. De aanleiding voor het schrijven van dergelijke gedichten kon namelijk van alles zijn. Dus ook een bericht in de ochtendkrant, zoals blijkt uit de ode aan Spoetnik, die Claus acht dagen na de lancering van deze sa-telliet publiceerde in het dagblad Vooruit (Claus 1957). Zoals er in de krant op het nieuws gereflecteerd werd, deed Claus dat op openbare wijze met zijn gedichten. Het schrijven van deze publieke gedichten kwam tot een hoogtepunt in de bundel Van hören zeggen uit 1970, met daarin 'anti-poězie die zieh bezighoudt met de dagelijkse verbeelding en moderne fenomenen' (Claus 1970: flaptekst).
Die bundel Van hören zeggen vormt een belangrijk verzamelpunt in deze geengageerde periodě binnen Claus' schrijverschap. Hierin komen namelijk verschil-lende gedichten samen die hij in de loop van de jaren zestig schreef en voordroeg; gedichten die verschillende sociale en maatschappelijke zaken tot onderwerp heb-ben. Een van die onderwerpen is Claus' bewondering voor Cuba, waar hij begin 1968 samen met Harry Mulisch een bezoek aan had gebracht. Het is een van de weinige momenten in de carriěre van de schrijver waarop hij betrapt kan worden op het verkondigen van een politiek ideaal. Op Cuba had hij iets bijzonders gezien:
Ik kwam uit Cuba terug met een gevoel, alsof ik peppillen had gegeten. Alsof ik high was, helemaal trillerig van opwinding. Ik voelde me ontzettend opgekikkerd door alles wat ik
daar had gezien, meegemaakt. Ik had nooit gedacht dat ik zo zou kunnen reageren. Ik ben van nature een zeer wantrouwig iemand, maar toch ... (Schoemans 1968: 4).
Net als Mulisch wilde Claus zijn ervaringen op Cuba op literaire wijze verwerken en kenbaar maken. Hij deed dat in de vorm van een lang gedieht, want, zo Steide Claus, 'Ik moet mijn indrukken en emoties in een gedieht kunnen kanaliseren' (Auwera 1969: 91). Onder de titel 'Cuba libre' werd het negen pagina's teilende gedieht opgenomen in de bundel Van hören zeggenS Dat het bijna twee jaar duur-de voordat Claus het lange gedieht afrondde en publiceerde, lijkt deels verklaard te kunnen worden door de moeite die hij had om het materiaal te verwerken: 'Omdat [ik], precies door [m]ijn emotieve inzet en de bezorgdheid om zo duide-lijk mogelijk en onmiskenbaar over Cuba te schrijven met lyrische dementen, in het slop zit' (Claus 1968: 251).
In het onderschrift noemde Claus 'Cuba libre' een 'spreekgedicht'. Dat kan be-tekenen dat het bij uitstek geschikt was om voorgelezen te worden, maar het kan 00k duiden op de vele verschillende stemmen die in het gedieht hoorbaar zijn. Wie er spreekt en tot wie er gesproken wordt, is in de meeste gevallen niet duidelijk:
Hebben zij maar een krant? Een. - How charming! [•••]
Staan er moorden in, verkrachtingen? Neen.
Alleen propaganda?
Ja. - How queer! (Claus 1970: 70)
Er lijken steeds verschillende gezichtspunten ingenomen te worden, waarbij diverse facetten van de Cubaanse revolutie behandeld worden. In brokjes krijgen we de geschiedenis te lezen en passeren de belangrijke figuren uit de culturele revolutie de revue: Abel Santamaria, Fidel Castro, Jose Marti. Ook belangrijke momenten worden gememoreerd, zoals de gevangenschap van Castro op Isla de Pinos, in de Presidio Modelo: 'Een cirkelband van beton, / 50 meter doorsnede, 2000 cellen, / zonder ruiten of deuren, alleen tralies en muren / stomend in de hitte, 2 gevangenen per cel van 3 m2' (Claus 1970: 73). En de sfeer op Cuba na de ontketening van de revolutie wordt beschreven: 'De meisjes zijn mooi als de dag. / Hun matrak is wit als hun tanden' (Claus 1970: 72). Er is een aantal opval-lende overeenkomsten tussen 'Cuba Libre' en Het woord bij de daad. Claus zei dan ook dat hij het 'woord voor woord eens [was] met het boek dat Mulisch over Cuba [had] geschreven' (Auwera 1969: 92). Maar behalve enkele opvallende overeenkomsten is er ook een belangrijk verschil tussen het dichtwerk van Claus en de getuigenis van Mulisch: Claus beschrijft niet alleen de verandering op Cuba, maar vergelijkt deze ook met de situatie in zijn eigen land.
9   'Cuba libre' is niet het enige gedieht in Van hören zeggen waann aan Cuba gereferd word In het kortere 'Modellen voor een straathed' (1970:16) vormende eerste letters van de ^egels alinea's de volgende tekst: che guevara ha. Hoe het afslmtende ha opgevat moet worden, «de vraag Wellicht als de lach van de dichter die tegelijk een houding van bewondenng en Ironie aannam-
'Is je vrouw natuurlijk blond?
Uit welk land kom je? Waar ligt het dan?'
En ik: 'Uit een land dat geen land is
maar een vergelijk, een oponthoud, een bestand,
een tent van vunzige kleren,
ik kom uit een land waar de mot in zit' (Claus 1970: 72).
Het thuisland komt niet positief uit de vergelijking. Het gedieht eindigt dan ook met een opdracht - 'Envoi' - gericht aan zijn landgenoten. Aan de 'heren, sa-mengezakt / tot een parlement', die niet openstaan voor verandering en die zieh ophouden in hun 'verschrikte fort / bepleisterd met de schimmel van [hun] vele woorden' (Claus 1970: 76). Maar ook de dichters worden aangevallen, wier woor-den evenmin iets teweegbrengen, want ze kunnen alleen maar 'kwelen over de eeuwige mens en zijn verdriet'. De ik-figuur trekt zijn conclusie: 'ik wil niet meer in deze koude wonen' (Claus 1970: 78). Dit gedieht gaat dus niet alleen over Cuba, maar ook - en misschien in nog grotere mate - over Belgie.
Een eenduidige boodschap leek er uit het Cuba-gedicht echter niet gedestilleerd te kunnen worden. Dat heeft wellicht te maken met Claus' bekommernis om de literaire vorm van zijn geengageerde werk. In tegenstelling tot Mulisch was hij niet bereid om de vorm op te offeren aan de inhoud. Voor hem was het geengageerde schrijverschap een constante worsteling, want er leek steeds sprake te zijn van twee tegenstrijdige behoeftes. Aan de ene kant wenste Claus niet vrijblijvend en gei'soleerd te werk gaan, want '[h]et is indecent altijd maar aan de eeuwigheids-waarde te denken' (Auwera 1969: 87). Aan de andere kant wilde hij niet beperkt worden in zijn bewegingsvrijheid: 'Ik heb een welbepaalde opinie over sommi-ge dingen, en of ik het wil of niet, dat komt in mijn werk te pas. Maar het is niet "mijn taak". Dat is niet mijn "boodschap" om opinies mee te delen' (Anthierens 1962: 27). Hij zag om zieh heen veel zaken die hem niet onberoerd lieten, maar hij wilde zijn autonome positie als schrijver niet zomaar opgeven door zieh ermee te bemoeien. Niet dat hij zieh uit principe niet zou willen committeren, maar hij had zo zijn twijfels over de effectiviteit van literair protest, want '[i]n de politiek kun je slechts aan je trekken komen als beroepspoliticus of anders als terrorist. In een andere funetie krijg je geen schijn van kans' (De Bruyn 1966: 61).
Toch bleef Claus in de jaren zestig naar manieren zoeken waarop hij 'iets ver-staanbaars' kon brengen. De (publieke) poezie bleek niet het enige middel te zijn waarmee hij toenadering tot zijn publiek dacht te kunnen vinden, ook via het to-neel probeerde hij hier invulling aan te geven:
Het is begonnen toen ik het gevoel kreeg dat het contact van een schrijver met zijn le-zer toch maar een sprookje is. In elk geval wilde ik dat contact wel rechtstreekser. [...] Ik dacht dus, ik moet iets vinden om directe reactie te krijgen, en zo, uit een soort nood, be-gon ik toneel te schrijven (De Man 1967).
Claus hield het echter niet bij het schrijven van toneelstukken, hij ging ook aan de slag als regisseur, omdat hij bij het gehele creatieve proces betrokken wilde zijn. Begin 1965 Steide hij zieh zelfs kandidaat voor het directeurschap van een nieuw theatergezelschap in Gent. Deze poging zou uiteindelijk op een mislukking uitlo-pen (want hij werd niet verkozen), maar het demonstreert de houding van de au-
teur in de jaren zestig: Tk wil graag die isolatie van het schrijverschap doorbreken en iets publieks doen' (Sluysmans 1964). Een groot aantal van de toneelstukken die hij in dit decennium schreef en regisseerde, waren bovendien politiek getint of gekoppeld aan de actualiteit. In Het leven en de werken van Leopold 11 (1970) Steide hij het koloniale verleden van zijn land aan de kaak, in Tand om tand (1969) schetste hij een toekomstbeeld van een onafhankelijk Vlaanderen en in de opera Morituri (1970) gaf hij zijn visie op de Vietnamoorlog. Met dit laatste stuk sneed hij dus opnieuw een belangrijk thema uit de jaren zestig aan. In Morituri wordt de Vietnamoorlog overigens niet expliciet genoemd, al moeten de vele impliciete ver-wijzingen het publiek toentertijd niet zijn ontgaan. Het stuk kan opgevat worden als een aanklacht tegen het moderne, immorele oorlogvoeren, waarbij geen ethische grenzen meer zijn en de mens door de techniek geleefd wordt.
In deze en andere stukken zien we hoe Claus zijn toeschouwers expliciet en im-pliciet een visie op de maatschappij voorschotelde, zonder daarbij zijn werk in dienst te stellen van een concreet politiek engagement. De vorm die hij voor deze voorstellingen koos, mag opmerkelijk genoemd worden. Het waren stuk voor stuk groteske voorstellingen, waarin barokke beeiden, karikaturale personages en revueachtig entertainment de boventoon voerden. Er werd gezongen en gedanst, er waren verkleedpartijen en het toneel werd aangekleed met uitbundige decors en attributen. Dat groteske en burleske van deze stukken was volgens Claus de enige manier waarop hij bepaalde zaken aan het licht kon brengen. Hij zocht steeds de grens op tussen lachen en huilen, waardoor er een grillige mix van komedie en politiek engagement ontstond. Tot zijn grote onvrede werden deze spektakelstuk-ken echter niet altijd gewaardeerd door de bezoekers en de kritiek. Men begreep zijn bedoelingen niet en zag het spektakel vooral als plat vermaak: 'De critici heb-ben toen niet gezien dat ik kinderachtigheid, banaliteit en marionetteneffecten hanteerde als stijlmiddel' (Bromet 1973: 48).
Dat vooral poezie en toneel in de jaren zestig geschikt leken om zijn behoef-tes als schrijver te vervullen, blijkt wel uit het feit dat Claus in deze jaren wei-nig prozawerken publiceerde. Er wordt (wellicht onterecht) gesproken over een 'periodě van creatieve windstilte': na De verwondering (1962) en Omtrent Dee-dee (1963) duurde het tot 1972 vooraleer er weer een roman van zijn hand verscheen, Schaamte. Claus leek in deze periodě dan 00k moeite te hebben met het schrijven van proza, iets wat hij zelf weet aan '[zijn] onzekerheid tegenover de graad van engagement die [hij] harmonisch in de structuur van [zijn] werk [kon] opnemen' (Auwera 1969: 90). In tegenstelling tot Mulisch Steide Claus openlijk vragen bij zijn eigen werkwijze, zoals in een interview in 1966: 'En daarom heb ik nu in het laatste jaar niets gepubliceerd, omdat mijn instelling tegenover mijn materiaal redelijker moet worden, minder op het gevoel gericht en dat vergt veel meer tijd en aandacht dan mijn vroegere manier van schrijven' (Claeys 1966. 143). Bovendien was Claus niet gei'nteresseerd in het schrijven van essays 01 journalistieke stukken. Die genres leken hem niet te liggen, zoals hij vaak aan-gaf in interviews:
Ja, kijk, ik ben vrij sterk gehandicapt wat het denken längs logische lijnen betreft. Ik zou het willen maar ik kan het niet. Ik ben geen rationalist maar een lyricus. Ik heb nooit essays of kritieken geschreven - ik wantrouw mijn eigen denkwerk. Ik geloof in de con-
structie achteraf, - eerst doen, dan pas er over denken. [...] Ik wilde maar zeggen dat ik moeilijk kan uitleggen wat ik bedoel. Ik kan niet redeneren maar alleen empties van baar-lijke nonsens geven (Van de Pol 1967: 13).
Toen er begin jaren zeventig weer een roman van Claus verscheen, viel op dat zijn 'pleidooi voor iets verstaanbaars' niet langer gold. Schaamte - waar hij al vanaf rnidden jaren zestig aan gewerkt zou hebben - werd als ontoegankelijk proza er-varen. Ook in de poezie leek een verandering op te treden: in de dichtbundel Heer Everzwijn, die in 1970 tegelijk met Van horen zeggen verscheen, werden hermetische gedichten met vooral klassieke interteksten opgenomen. Net als bij Mulisch leek de periode met meer sociaalgericht werk begin jaren zeventig tot een einde te zijn gekomen.10
De geengageerde periodes van Claus en Mulisch lijken dus zo goed als samen te vallen. Beiden beseften dat ze in de politiek geen schijn van kans maakten en dat ze zieh alleen als schrijver konden inzetten. De manieren waarop ze daar ver-volgens invulling aan gaven, leggen een aantal opmerkelijke verschillen tussen de twee bloot. Voor Mulisch betekende de periode van engagement na 1959 een stil-vallen van expliciet fictioneel werk. Hij begon 'documentaires' te schrijven. Na-tuurlijk hebben die teksten een artistiek karakter, maar wie ze achter elkaar leest, merkt dat er sprake is van een afnemen van onafhankelijkheid en isolement. Daar komt bij dat Mulisch geen fictionele vorm wist te vinden voor dit engagement. Voor Claus leek het tegenovergestelde te gelden. Hoewel hij net als Mulisch wei-nig romans schreef, bleef hij wel op zoek naar fictionele genres om zijn engagement vorm te geven. Zijn publieke gedichten en theaterstukken zijn daar het re-sultaat van. Bovendien liet hij de politieke inhoud van zijn stukken samengaan met groteske en spectaculaire vormen. De boodschap stond nooit voorop, maar werd ingepakt en omkleed. We zouden zijn keuze voor het groteske dan ook kun-nen interpreteren als een middenweg tussen geengageerd theater en artistieke onafhankelijkheid. Waar Mulisch op een gegeven moment zijn schrijverschap op het spel zette, daar zette Claus liever zijn betrokkenheid op het spel. Voor Mulisch was het een ideologische aangelegenheid, voor Claus - op enkele momenten na -in de eerste plaats een artistieke. Ondanks - of misschien wel dankzij - deze verschillen gingen de twee schrijvers een samenwerking aan.
te
5 Het collectieve kunstwerk Reconstruct,
Aan de basis van het collectieve kunstwerk Reconstructie lag een gedeelde erva-ring: Harry Mulisch, Hugo Claus en Peter Schat waren begin 1968 op Cuba te gast ln het kader van het Congreso Cultural, een groot propagandacongres waar hon-derden westerse intellectuelen voor waren uitgenodigd. Het idee voor de opera ~ het maken van een ode aan Che Guevara - kwam dan ook van deze drie. Louis Andriessen en Reinbert de Leeuw zagen wel wat in dit onderwerp, maar Mischa Mengelberg en Jan van Vlijmen stonden er afwijzend tegenover (Adlington 2007: :7i). Toch wisten de zeven mannen de ideologische verschillen weg te poetsen,
10   Voor meer over Hugo Claus in de jaren zestig zie: Beeks 2010.
ze wilden immers als een artistieke guerrillagroep te werk gaan. Dat principe ve woordde Mulisch achteraf in 'Een geldig recept?':
En al dadelijk werd het ons nu duidelijk, dat wij alleen als deze artistieke guerrillagroep recht konden doen aan ons onderwerp: de strijd tegen het us-imperialisme in Latijns-Amerika. Onze revolutionaire werkwijze zou, anders gezegd, ons revolutionaire onderwerp weerspiegelen, en er op die manier wezenlijker in binnendringen dan wanneer het alleen object bleef (Mulisch 1979: 39).
Dit idee van de guerrilla sloot zowel aan bij de opvatting van Fidel Castro die zei dat er van de kracht van de gemeenschap moest worden uitgegaan, als bij de filosofie van de Provo's, die eveneens de guerrillatactiek verkozen hadden (Adlington 2007: 171). Dat de groep de samenwerking zeer serieus nam, blijkt wel uit het feit dat ze in juli 1968 een week lang in een klooster in Diepenveen aan het werk ging Daar werd de basis gelegd voor de opera én voor het groepsgevoel, zoals Reinbert de Leeuw vertelde in een interview in 1986:
In dat klooster hebben we vaak gehuild van het lachen. Ik weet nog dat in aanwezigheid van de paters dikwijls gevloekt werd of 'kuť geroepen en dat Harry een van hen een keer per ongeluk met 'ober' aansprak. We konden ons niet voorstellen dat we ooit weer indivi-dueel zouden werken. Dat was vanaf dat moment definitief afgelopen. Die samenwerking was zelfs zó sterk, dat we de zaak na Reconstructie zouden uitbreiden en uiteindelijk met de hele wereld samen één opera zouden schrijven (Rooduijn 1986: 106).
De collectieve werkwijze paste bovendien perfect in de tijd. 'Dat proces geeft uit-drukking aan wat de jaren zestig waren, aan hoe je in de wereld stond,' vervolgde de Leeuw, 'De "achtste man" stond voor het gemeenschappelijke idee, dat altijd beter was dan elke individuele inbreng. Begrippen als solidariteit hadden een concrete betekenis' (Rooduijn 1986: 106). Het idee van de 'achtste man' hield in dat er door de samenwerking een meerwaarde kon ontstaan, die de Zeven individueel niet hadden kunnen bewerkstelligen. Dat gold ook voor de samenwerking van de componisten onderling, zoals benadrukt werd in Blauwdruk van de opera Reconstructie: 'Wij hebben de paradoxale ervaring dat deze werkwijze niet uitmondt in een kleurloos compromis op basis van de compositorische technieken die wij met elkaar gemeen hebben, maar dat er een nieuwe muzikále situatie ontstaat, die ie-ders individuele muzikále capaciteiten op scherp steh' (Andriessen e.a. 1969: n)-Meer nog dan het eindresultaat, telde dan ook de samenwerking, zoals Mulisch verklaarde: 'Voor ons is de opera al geslaagd omdat die samenwerking geslaagd is (Van Marissing 1969: 25).
De voorbereidingen op de opera gingen ondertussen niet onopgemerkt voor-bij. Henk van der Meijden - roddeljournalist met een eigen showpagina in De Te~ legraaf - was in februari 1969 verantwoordelijk voor het ontstaan van een grote rel rond het project. Hij publiceerde verschillende paginagrote artikelen waann Reconstructie en het Holland Festival gehekeld werden. Van der Meijdens voor-naamste bezwaar was dat de makers van de opera met gemeenschapsgeld 'een gr°^ te politieke hetze tegen Amerika en een verheerlijking van de revolutie op Cuba mochten vertonen (Van der Meijden 1969a: 33). Bovendien ontving het exclusive Holland Festival volgens hem onterecht overheidssteun, want het ging om 'de verspilling van tonnen aan evenementen, waar slechts een klein snobistisch pU'
bliek op zit te wachten' (Van der Meijden 1969^5). Van der Meijden rekende uit dat elke stoel tijdens de zes geplande voorstellingen van Reconstructie voor tach-tig gulden werd gesubsidieerd door de overheid, geld dat dus niet ten goede kwam aan de gewone belastingbetaler. De Telegraafcampagne had zijn uitwerking en re-sulteerde zelfs in Kamervragen. Marga Klompé - Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk - moest zieh verantwoorden voor het Holland Festival, dat met overheidssteun politiek protest in haar programmering verwerkte. Zou bondgenoot Amerika hier op Staatskosten beledigd gaan worden? De minister was echter niet bereid om in te grijpen in de plannen van het festival en beargu-menteerde dat de overheid zieh niet zou moeten mengen in het artistieke proces (Adlington 2007: 179).
De zeven makers van Reconstructie waren ondertussen niet rouwig om de con-sternatie die De Telegraaf rond hun opera veroorzaakt had, het was immers gratis publiciteit. Bovendien vergrootte alle ophef de slaagkans van het project, zoals Reinbert de Leeuw memoreerde in een documentaire over Reconstructie. 'Jui-chenď had hij met zijn vrienden de stukken in de krant gelezen:
Het was toch kantje boord allemaal, of het wel kon. Dat het uiteindelijk allemaal door is gegaan hebben we volgens mij vooral aan Henk van der Meijden te danken. Want als er een ding zeker was, dan was het dat je niet kon wijken voor een hetze van De Telegraaf. Dat kon niet, dat was not done. Dus toen wisten we: nu gaat het door (Andere tij-den 2005).
De opera was op de kaart gezet en de politieke tegenstellingen waren benadrukt. Want dat de makers zieh in de linkse, revolutionaire hoek van het politieke spectrum ophielden, dat mocht inmiddels duidelijk zijn. De publiciteit, de ophef en de politieke reacties maakten het mogelijk om een politiek statement te maken. Want, zoals Mulisch het bijna twintig jaar na dato formuleerde, 'het was een groot "nee" tegen de schoften, [...] vanuit een groot en enthousiast "ja" dat wij verte-genwoordigden' (Rooduijn 1986:105). Toen Reconstructie op 28 juni 1969 in premiere ging in theater Carré in Amsterdam, waren de twee belangrijkste doelen dus al bereikt: de collectieve samenwerking was gerealiseerd en de opera had voor politiek oproer gezorgd.
6 Een revolutionaire opera
De bezoeker die op 28 juni 1969 een pick had weten te bemächtigen in het uit-verkochte Carré, moest plaatsnemen op de tribunes rond een soort circuspiste •net daarachter een toneel. Op dat toneel lagen onderdelen van een elf meter hoog beeld van Che Guevara. In de loop van de voorstelling zouden zeven 'arbeiders' dit beeld stuk voor stuk opbouwen. Aan de zijkanten van het toneel hingen 26 fetalen platen met de letters van het alfabet, die tijdens de opera 'op gezette tij-den' zouden openklappen, 'als verbaal pendant van het te bouwen monument' (Andriessen e.a. 1969: 7). Naast deze twee doorlopende processen was er nog een handeling die herhaald werd tijdens Reconstructie: iedere vijftien seconden werd er een Latijns-Amerikaanse persoonsnaam omgeroepen, want op Cuba stierf er iedere vijftien seconde iemand als gevolg van het Amerikaanse beleid. In de piste
was een grote cirkel met een doorsnede van zeven meter te zien, die het westelijk halfrond moest voorstellen. Latijns-Amerika werd voorgesteld als een reusachtig bed, geflankeerd door lianen en reuzenvarens die het oerwoud van Bolivia moes-ten suggereren. Het 'meisje in bloedbevlekt bruidstoilet', dat aan het begin van het stuk op het grote bed zat, was de personificatie van Cuba."
Er was voor de toeschouwer dus veel te zien tijdens Reconstructie. Bovendien kende het stuk ook nog eens twee verhaallijnen die afwisselend gepresenteerd werden en die elkaar aan het einde van het stuk ontmoetten. In de eerste verhaal-lijn wordt het verhaal verteld van Don Juan die probeert de meisjes Cuba en Bolivia te overmeesteren. De tweede verhaallijn draait om een groep hooggeplaatste Amerikaanse zakenlieden. Zij zijn verbunden aan de Totaal-Amerikaanse Com-pagnie en hun namen beginnen meestal met een C (Clyde, Clarence, Chouchou en Cinderella). Het personage abc blijkt in de loop van het stuk de grote baas van de Compagnie te zijn. Hij heeft twee missies: hij wil zijn afkomst achterhalen en hij wil de 'Gevederde Slang' (Che Guevara) die zijn 'missiewerk' in Latijns-Amerika dwarsboomt uitschakelen.
De eerste verhaallijn is gebaseerd op het verhaal uit Mozarts opera Don Giovanni. In de klassieke opera wordt Don Juan tijdens het verleiden van een jonge vrouw gestoord door haar vader. Hij vermoordt de vader, maar wordt na diens dood lastig gevallen door zijn standbeeld. Het standbeeld weet Don Juan uitein-delijk via een list mee te slepen naar de hel. In Reconstructie is het Amerika (Don Juan) die Cuba en Bolivia verkracht en die Che Guevara ('de vader van Cuba') vermoordt. Che keert vervolgens terug als standbeeld om Don Juan naar de hel te sleuren. Don Juan wordt in het stuk overigens vergezeld door Erasmus. Hij is hier niet de beroemde humanist, maar loopt mee aan de hand van Don Juan en speelt twee verschillende rollen. Allereerst vertegenwoordigt hij Nederland en zijn internationale politiek: Erasmus loopt achter Don Juan aan zoals Nederland het beleid van de Verenigde Staten volgde in de jaren zestig. Maar Erasmus vertegenwoordigt ook zoiets als 'de humanistische intellectueeP, die 'weigerde te kiezen toen er gekozen moest worden' (Andriessen e.a. 1969: 14). Hij is het type intellec-tueel waartegen de makers van Reconstructie - jonge kunstenaars die wel durfden
kiezen - zieh afzetten.
De twee verhaallijnen komen samen wanneer de zojuist vermoorde Che wordt gevonden door een Amerikaan genaamd Bill. De 'Gevederde Slang' is uitgescha-keld en daarmee is een van de missies van abc dus al volbracht. In de nasleep van de moord ontvouwt zieh een knotsgek verloop van gebeurtenissen en wordt ook de tweede missie volbracht, want abc ontdekt dat hij het kind is van Tarzan en Principia Economica Al Caponensis, 'de liefste, de bevalligste, de aanminnigste van alle splijtzwammen van de planeet' (Andriessen e.a. 1969: 86). Deze ongemak-kelijke waarheid wordt bekend gemaakt door nazi Martin Bormann, hier gepresenteerd als zoon van Martin Heidegger. Hij verenigt abc met zijn familie, maar niet lang daarna worden ze alien om het leven gebracht door Don Juan.
De opera wordt besloten met een reeks gescandeerde zinnen, steeds bestaande uit variaties op 'Nooit meer ...':
i, De beschrijving van het decor is gebaseerd op de beschrijvingen in Blauwdruk van de opera Reconstructie (Andriessen e.a. 1969).
Nooit meer goede smaak - nooit meer
Nooit meer toegangsprijzen - nooit meer
Nooit meer beursberichten - nooit meer
Nooit meer medezeggenschap - nooit meer
Altijd zeggenschap - altijd (Andriessen e.a. 1969: 130)
Het slot van het stuk toont ons dus de teloorgang van het Amerikaanse kapitalisme, dat wordt verbeeld door abc en zijn familie. Dat zij uiteindelijk worden gedood door Don Juan (de personificatie van de Amerikaanse uitbuiting), kan alleen maar betekenen dat de makers wilden suggereren dat dit soort zelfverrij-king zieh uiteindelijk tegen de Verenigde Staten moest keren. De oorzaak voor de Amerikaanse ondergang is te vinden in de opstand van Cuba. Het meisje Cuba ontsnapt uit de harem van Don Juan en dat geeft alle andere meisjes de inspiratie om ook in verzet te komen. Met andere woorden: de Cubaanse revolutie gaf de andere landen de hoop ook onder het Amerikaanse juk uit te komen. In die zin fungeerde het levensgrote standbeeld van de dode Che Guevara als het beeld van het verzet tegen het Amerikaanse kapitalisme. Het slot van Reconstructie moest dan ook de utopie van een volledig bevrijd en gedemocratiseerd Latijns-Amerika uitbeelden.
Het verhaal van deze opera werd niet alleen in tekst en beeld verteld, maar ook door middel van een zeer doordachte muzikále enscenering. De vijf componisten maakten rijkelijk gebruik van werk van bestaande componisten (in het bijzon-der van Mozarts Don Giovanni), zonder daarbij letterlijke citaten te gebruiken. Ze vervormden de klassieke werken door bepaalde instrumenten weg te laten en door het elektronisch nabootsen van klanken. Via deze muzikále vervreemding wilden zij kritiek leveren op de muziek die zij bewerkten. Zo reageerden zij op de burgerlijke ideologie die in hun ogen uit sommige klassieke stukken sprak (zoals van Mozart, Wagner en Haydn) en op de kapitalistische ideologie die ten grond-slag lag aan de populaire beatmuziek, waarmee ze ook de scheiding tussen hoog en laag wilden opheffen. Wie goed kijkt en luistert, ziet echter dat de populaire muzikále vormen (zoals beatmuziek, chansons en popmuziek) steeds verbonden werden met het Amerikaanse kapitalisme, terwijl de Latijns-Amerikaanse karakters werden gekoppeld aan progressieve avant-gardemuziek. Ook wat betreft de stilistische coherentie werd dit verschil benadrukt. Waar het negatieve getoond moest worden, zorgden de componisten altijd voor onsamenhangende muzikále patro-nen, en vice versa. Dat is bijvoorbeeld te zien in de tegenstelling tussen de onsamenhangende Zangen van Don Juan en de liederen van Bolivia, die juist geken-merkt worden door continui'teit en stilistische eenheid (Andriessen e.a. 1969: 22). Er werd, zoals Adlington betoogt, dus allerminst gebroken met de tegenstelling tussen avant-garde en kitsch (Adlington 2007: 187).
In de muzikále enscenering, de theatrale performance en het libretto zien we telkens een spanningsveld tussen artistiek experiment en ideologische progressi-viteit. Op alle vlakken moesten de makers balanceren tussen de drang om artistiek vernieuwend te zijn (wat ten koste zou kunnen gaan van de boodschap) en hun wil om een politiek statement te maken (waardoor het kunstwerk te eenduidig dreigde te worden). Die gespletenheid tussen artistieke en politieke vernieuwing zorgde zo nu en dan zelfs voor spanning in het creatieve proces. Zo vertelde Hugo
Claus in een interview in Humo dat hij het totaal niet eens was geweest met de heroische manier waarop Che Guevara in het stuk was afgebeeld:
[De anderen hadden] speciaal voor mij een b.i.z. opgericht, een Bureau voor Ideologi sehe Zuiverheid. Vooral over die passage met de dood van Che Guevara waren we he niet eens: ik had voorgesteld dat hij in de rüg geschoten zou worden, terwijl hij probeer de weg te kruipen als een rat. Dat vonden de anderen heiligschennis, Che moest zeggeri 'Hier Ben Ik, Pak Me Dan', en hij moest nog in het gezicht van zijn ondervrager spu wen ook. Wie beschrijft hun verbazing wanneer een paar maanden later de historische waarheid blijkt te zijn dat Che inderdääd geprobeerd heeft weg te lopen (De Coninck <•--Piryns 1972: 18).
Vooral het einde van het stuk leverde nogal wat discussie op tussen de Zeven ma kers, in het bijzonder de invulling van de letter Z. Die kwestie maakt duidelijk da er niet altijd sprake was van een harmonieus groepsproces en dat er wel degelijk grote ideologische verschillen bestünden (Adlington 2007: 175). In maart en april 1969 hield Peter Schat een 'dagboek van Z' bij, waarin hij de discussies erover noteerde (Adlington 2007: 191-192). In dat dagboek is te lezen dat er aanvankelijk drie opties waren voor de Z. De eerste optie heette: 'Z is Zon'. De meerder-heid vond een zonsopgang echter een wel erg romantisch en kitscherig einde. Een tweede optie was het eindigen met het strijdlied 'De Internationale', maar dat idee werd verworpen als te banaal. Een derde optie ten slotte, was het weglaten van de Z. Maar een geěngageerd stuk zonder einde, dat was te artistiek. Deze drie opties tonen ons dus een discussie binnen de groep, waarbij de ene helft van de kunste-naars de boodschap van de opera voorop wilde plaatsen (vermoedelijk de eerder-genoemde Cubagangers) en de andere helft van mening was dat een te eenduidige boodschap de artistieke integriteit in de weg zou staan. Eind maart Steide Schat 'Z is Zingen' voor, waarbij de acteurs, de muzikanten, het publiek én het Che-beeld een lied zouden zingen dat het karakter zou hebben van een tweede 'Internationale'. Mulisch en Claus waren het met hem eens, maar de andere componisten waren fei tegen. Zij voelden er niets voor om met een musicalachtige popsong te eindigen. De artistieke vernieuwers opteerden voor 'Z is Zwijgen': een scene waarin een drie minuten durende D-noot het stuk beěindigde, gevolgd door het scande-ren van de slotwoorden.
In de Blauwdruk voor de opera Reconstructie is te lezen dat het niet 'Z is Zingen werd, maar ook niet 'Z is Zwijgen'. Men koos met 'Z is Zeggen' de gulden mid-denweg (Andriessen e.a. 1969). In de Blauwdruk zien we hoe het slot uiteindelijk werd opgebouwd:
De vier verschillende tempi die tijdens de teksten door het spreekkoor in r is recoN structie door middel van metronooms hoorbaar waren, gaan de muziek beheersen wan neer het beeld voltooid is en zieh ontpopt als stenen gast. De muzikále handeling wor teruggebracht tot de ijzeren regelmaat van metronooms (Andriessen e.a. 1969: 116)-
De muzikále omlijsting werd dus steeds minder melodieus en steeds mechani scher. Er ontstond ten slotte een improvisatie waaraan geleidelijk alle musici dee namen. Het spreekkoor beěindigde de improvisatie door het scanderen van eerder geciteerde teksten: 'Nooit meer, nooit meer, nooit meer ...'. Het pophe was dus overboord gegooid en het scanderen van de slotwoorden kwam er voor
jn de plaats. Adlington concludeert dat de 'conceptuelen' wat betreft het slot dus van de 'collectieven' gewonnen hadden (Adlington 2007: 192). Dat klopt niet he-jgrnaal, want het einde waarbij er gezwegen zou worden, was immers ook verworpen. Nu eindigde het stuk met monotoon gescandeerde spreekkoren. We zouden kunnen zeggen dat het stuk op muzikaal gebied artistiek progressief eindigde, maar dat de tekst die daarbij uitgesproken werd toch de ideologische boodschap onderstreepte. Dat illustreert nog maar eens hoe de hele opera het resultaat is van het voortdurend balanceren tussen de eenduidigheid van de politieke boodschap en de drang om artistiek vooruitstrevend te zijn.
j Politiek traktaat of artistieke traktatie?
In de dagen en weken na de premiére werd er nogal wisselend gereageerd op de opera. Er waren nauwelijks recensenten te vinden die dit een artistiek geslaagde opera vonden. Dat benadrukte Bert Japin in zijn bespreking in De Spectator.
Uit het ultra-linkse kamp wordt nogal gejuicht, maar het is meer dankzij de tendens van het werk dan om de artistieke kwaliteiten: de andere kampen zijn gematigd tot fei afwij-zend en zelfs de ultra-linkse weet ook in de lovendste kritieken niet de waarheid te om-zeilen, dat het geheel tot een nogal rommelig kijkspel is geworden, waarbij het vooral aan goede regie heeft ontbroken (Japin 1969).
Inderdaad betrof de waardering vooral de 'happening' die Reconstructie was geworden. Zo sprak W. Boswinkel in Algemeen Handelsblad van 'een opzienba-rend evenement', 'iets om beslist niet te missen' (1969: 2). En in Trouw gaf R.N. Degens, ondanks zijn kritiek op de opera, de lezer het advies om te gaan kij-ken: 'U zult het waarschijnlijk, net als ik, helemaal geen geslaagd werkstuk vinden. Maar u zult zeker onder de indruk komen van deze toch wel boeiende manier van "theater maken" met bespeling van de gehele ruimte en met betrekking daarin van de musici die rondom de piste zitten [...]' (1969). Reconstructie werd gezien als een schouwspel dat men niet mocht missen. De meeste recensenten balanceerden echter tussen waardering voor dit spektakel en kritiek op de over-daad.,a
Over het artistieke gehalte van de opera was men niet zozeer te spreken, dat leek ondergesneeuwd te worden door de ambities op politiek terrein. In De Telegraaf- de krant die in de voorgaande maanden zo fei geageerd had tegen de ope-ra - moest H.J.M. Muller niets hebben van het gemakzuchtige antikapitalisme en ^e overduidelijke boodschap (1969: 9) en in dezelfde krant Steide Leo Riemens 7at 'de totale indruk [...] die van een loodzwaar politiek tractaat [is], en zoiets 's zelden een artistieke tractatie' (1969: 9). Mia Aleven-Vranken en Gabriel Smit eelden die mening in De Volkskrant; volgens hen kwam de tekst 'niet boven het niveau van een vinnige, handige, politieke brochure en van een echte dramatische
Duidelijk negatief waren Bert Japin in De Spectator, Th. Wentholt in De Nieuwe Linie en Leo Jemens in De Telegraaf. De besprekingen van Mia Aleven-Vranken en Gabriel Smit in De Volks-r*nt en H.J.M. Muller in De Telegraaf waren gematigd. En positief getoonzet waren de recensies van de criticus van de Nieuwe Rotterdamse Couraní, van W. Boswinkel en J. Reichenfeld in Alge-mee» Handelsblad en van L. Jacobs in Het Vrije Volk.
verbeelding is - niettegenstaande enkele briljante ogenblikken en verrassende, geestige vondsten - niet of nauwelijks sprake' (1969).
De meest uitvoerige en genuanceerde recensie werd geschreven door Konrad Boeh mer en Johan Pfaff in Vrij Nederland. Zu waren positief gestemd, maar had-den toch hun reserves: 'Het collectief [...] heeft zieh te veel vereenzelvigd met het evangelie dat het wilde verspreiden, heeft gewerkt met de gevoelige neus te zeer op de harde feiten gedrukt, heeft uiteindelijk het vrijblijvende woord te dicht naast de broodnodige daad gelegď (Boehmer en Pfaff 1969). Het artistieke resultaat van de Reconstructie voldeed dus niet aan de eisen van de kritiek: het werkstuk leek ten onder te gaan aan de overdaad aan ambities.
Over het politieke succes van de opera spreekt Anthony Mertens in Nederlandse literatuur, een gescbiedenis zo zijn twijfels uit. Hij noemt de motivering van het project 'eerder literair [...] dan politiek':
In dat opzicht heeft Reconstructie historisch voornamelijk een documentaire waarde ge-had en was het een afdruk van een mentaliteit. De relatie tussen kunst, literatuur en politiek leek even op een osmose, maar zo'n rechtstreekse - op de actualiteit gerichte - ver-binding bleek niet zo vruchtbaar voor de literatuur. Schrijvers hebben een ander vak dan Journalisten, dat bleek ook in de jaren zestig (Mertens 1993: 812)
Het daadwerkelijke politieke effect van Reconstructie mag dan verwaarloosbaar zijn, de analyse van Mertens doet het project toch te weinig recht. De makers wis-ten met hun werkstuk immers de gemoederen in beweging te brengen en politieke discussies los te maken. Zoals in Elsevier werd opgemerkt: 'Voor het eerst in de geschiedenis van meer dan twintig jaar Holland Festival heeft een ěcht principiěle zaak tongen en pennen in beweging gebracht' (Anoniem 1969b: 59). Niet alleen de Nederlandse en Belgische kranten hadden verslag gedaan, ook de internationale pers had oog voor het project. Zo noemde de Franse krant Le Monde de voorstel-ling 'un monstrueux spectacle épique, burlesque, tragique, qui mele le cirque au lyrisme et ä Taction politique' (Lonchampt 1969: 15). Ook The New York Times besteedde aandacht aan 'the sensation of the European theatre', hoewel de Ame-rikaanse recensent niet echt onder de indruk was van deze aanval op het Amen-kaanse imperialisme. Volgens hem was het resultaat van Reconstructie een soort 'schoolboy naughtiness', 'which makes it difficult to take as a serious work of art (Barnes 1969). De Nixon-gezinde krant Washington Star nam de aanklacht tegen Amerika wél serieus en richtte zelfs een dringend verzoek aan de Nederlandse re-gering om het project te ontmantelen (Rooduijn 1986: 106). Deze mate van op-schudding en debat waarvoor de opera zorgde, had de verwachtingen van de makers waarschijnlijk ruimschoots overtroffen. Hun kunstwerk was behalve doel immers ook een middel om iets aan de kaak te stellen, en dat middel was doeltref-fend geweest.
8 Conclusie
Zowel Mertens als Adlington concluderen dat het de Reconstructie-kunsten^ uiteindelijk vooral te doen was om het artistieke experiment. Die mterpretat doet de samenwerking naar ons idee niet voldoende recht. Beiden zien over he
hoofd dat er binnen de groep wel degelijk enkele figuren waren die vooral politiek gemotiveerd werkten. Daar komt bij dat de opera commercieel gezien een succes was: Carré was tijdens de zes voorstellingen volledig uitverkocht en de makers konden hun boodschap dus goed verkopen. Bovendien ontstond er rondom de opera een uitvoerige publieke en politieke discussie. Genoeg redenen om te beto-gen dat Reconstructie wel degelijk politiek effect had.
De vraag of de opera als artistiek of als politiek product geslaagd is, brengt de problematiek van het literaire engagement opnieuw onder de aandacht. In de oor-delen over het stuk kwam steeds naar voren dat de geengageerde intentie verhin-derde dat het een artistiek vernieuwend kunstwerk werd. Daarmee stuitten de makers van de opera op de conventies die literatuur- en toneelcritici hanteerden en die nog altijd gekleurd werden door het autonomistische paradigma. Maar niet alleen de critici brachten dat paradigma naar voren: ook de makers zelf worstelden in het creatieve proces voortdurend met dilemma's die te maken hadden met de vraag in hoeverre het autonome karakter van het kunstwerk zou lijden onder de expliciete wil om een boodschap uit te dragen.
Ook op het andere (in de inleiding genoemde) niveau van het literaire engagement - met betrekking tot de positie van de schrijver in de samenleving - worstelden de makers van de opera. De wens om als collectieve kunstenaarsgroep te werken kwam immers voort uit een onvrede met de individualistische, afzijdige positie van de schrijver binnen de samenleving. Lukt het hen daadwerkelijk om als een 'guerrillagroep' te funetioneren? Dat lijkt inderdaad het geval te zijn geweest. De discussies laten zien dat de opera in overleg en als collectief product tot stand kwam. Zelfs op het cruciale punt van het einde, waarover logischerwijs verschallende meningen bestünden, kwamen de makers met een compromis waarin de te-genstellingen verenigd werden. De werkwijze voldoet dus aan de verwachtingen die Claus en Mulisch van de samenwerking hadden: met verenigde krachten kon er iets ontstaan dat boven de individuele talenten uitsteeg.
Het paradoxale is echter dat het kunstwerk dat uit deze collectieve werkwijze ontstond, maar moeilijk een 'guerrillakunstwerk' genoemd kan worden. Het ge-volg van de gekozen strategie is namelijk in de eerste plaats dat de opera overvol was: er zijn te veel sporen van te veel kunstenaars in het kunstwerk achtergeble-ven. De typering die we Mulisch aan de guerrillero zagen geven, namelijk dat hij 'ernst moet speien' en 'bedrieglijk, provocerend en verwarrend' moet zijn, lijkt niet van toepassing op Reconstructie. Uiteindelijk was de strekking van de opera dualistisch: het kwaad in de vorm van de Verenigde Staten (Don Juan, abc) Staat tegenover het verzet dat gerepresenteerd werd door Che Guevara. Beide posi-ties bleven eendimensionaal. Door een opera te maken die zo dualistisch was, begaven deze kunstenaars zieh op het terrein van het eenduidige politieke debat en werd hun kunstwerk dus niet provocerend en verwarrend. In zekere zin gebruikten de makers van Reconstructie eerder de methode-Clausewitz dan de methode-Che.
Daarmee laat Reconstructie het spanningsveld zien dat kenmerkend is voor ie-dere vorm van artistiek engagement. De artistieke eisen die aan kunst gesteld worden - vernieuwing, oorspronkelijkheid, meerduidigheid - kwamen in botsing met de maatschappelijke taak waarvoor de kunstenaars zichzelf gesteld hadden. Claus en Mulisch hebben dat spanningsveld ook binnen hun eigen schrijverschap erva-
ren in de jaren zestig. Mulisch was in deze periode op zoek naar een vorm voor zijn politieke boodschap, terwijl Claus telkens wat terugdeinsde voor al te expli-ciet engagement. In de opera leken ze bij elkaar te vinden waar ze naar op zoek waren: de inhoud van de opera sloot volledig aan bij Mulisch' opvattingen, de the-atrale vorm van de opera kende veel overeenkomsten met de theaterstukken die Claus in deze periode maakte. De schrijvers wisten elkaar aan te vullen en zo hun eigen beperkingen te overwinnen.
Toch kunnen beide auteurs niet echt tevreden zijn geweest met het resultaat. De grote paradox van de opera was dat Che Guevara - die als symbool voor ver-andering moest staan - als versteend beeld op het toneel verscheen. Uit de interviews blijkt wel dat Claus nogal wat moeite had met oprichten van een huizen-hoog standbeeld voor Che. En hoewel Mulisch een voorstander van dit einde was, moet hij toch ook beseft hebben dat hij hiermee het icoon van de verande-ring uitbeeldde als een levenloos beeld. Daarmee was dit stuk in zekere zin al de voorbode voor de restauratie die later ook op Cuba zou gaan plaatsvinden, en die Mulisch later kenmerkend zou achten voor de gehele jaren zeventig. De ver-steende Che luidde tegelijkertijd het einde van het politieke engagement van deze schrijvers in. Begin jaren zeventig sloegen ze beiden een nieuwe weg in en ze zou-den nooit meer zo expliciet uiting geven aan hun politieke betrokkenheid als in de zomer van 1969. Daarmee was ook een einde gekomen aan de Utopie van het collectieve kunstenaarschap: na de opera waren er nog even plannen geweest om gezamenlijk een nieuw project te starten, maar dat kwam nooit van de grond. Re-constructie bleek in al deze opzichten inderdaad het 'slotconcert van de jaren zestig' te zijn geweest.
Bibliografie
Adlington 2007 - R. Adlington, '"A Sort of Guerilla": Che at the Opera'. In: Cambridge Opera Journal 19 (2007), nr. 2, p.167-193.
Adorno 1984-Th. Adorno, 'Society'. In: Th. Adorno, Aesthetic Theory. London, 1984, p. 320-369.
Aleven-Vranken en Smiti969 - M. Aleven-Vranken en G. Smit, 'Reconstructie vooral kijkspul. "Moraliteit" als collectief werkstuk.' In: De Volkskrant (30 junii9Ö9).
Andere tijden 2005 - 'Reconstructie'. Televisie-uitzending Andere tijden, vpro (31 mei 2005).
Andriessen e.a. 1969 - Louis Andriessen, Hugo Claus, Reinbert de Leeuw, Misha
Mengelberg, Harry Mulisch, Peter Schat, Jan van Vlijmen, Blauwdruk van de opera Reconstructie. Een moraliteit. Amsterdam, 1969.
Anoniem 1969a - Anoniem, 'Reconstructie: opera kan nog tot publiek spreken'. In: Nieuwe Rotter-
damse Courant, (30 juni 1969). Anoniem 1969b-Anoniem, 'Reconstructie Readies Realiteit'. In: Elsevier (12 juli 1969), p. 59-63. Anthierens 1962 - J. Anthierens, 'Humo sprak met Hugo Claus'. In: Humo (18 januari 1962), p- 26-
27; 75-
Auwera 1969 - F. Auwera, Schrijven of Schieten: Interviews. Antwerpen/Utrecht, 1969.
Barnes 1969 - C. Barnes, 'Theater: Amsterdam Hit. "Reconstruction"Aims Satire at U.S. "Imperialism" in South America'. In: The New York Times (8 juli 1969).
Bax 2007 - S. Bax, De taak van de schrijver. Het poeticale debat in de Nederlandse literatuur, 1968-1985. Den Bosch, 2007.
Bax 2009 - S. Bax, 'Met zijn rug naar de toekomst. Harry Mulisch als historicus van de Tweede We-
reldoorlog.' In: Nederlandse letterkunde 14 (2009), p. 215-244. Bax 2010 - S. Bax, 'De man die Carre ging bezetten. Het beeld van Harry Mulisch als geengageerd
schrijver. In: Vooys, 28 (2010), nr. 2, p. 58-73.
nj\1131IIlJVß ljU^-Kl^Il-JLJA(jK01ilJ
417
Beeks 2010 - S. Beeks, 'Naakt protest van Hugo Claus. Een reconstructie van de zaak Masscheroen'.
In: Zacht Lawijd 9 (2010), nr.2, p. 2-31. Bibeb 1969 - Bibeb, 'Hugo Claus: "Je kunt elementaire eerlijke schreeuw, als die niet goed gepland
is beter laten'". In: Vrij Nederland (8 november 1969), p.3-4. Blom 2002 - O. Blom, Zijn getijdenboek. Amsterdam, 2002.
Boehmer en Pfaff 1969 - K. Boehmer en J. Pfaff: 'Het woord bleef te dicht bij de daad. Cuba en Mozart interessant gereconstrueerd in Carre.' In: Vrij Nederland (5 JUÜ1969).
Boswinkel 1969 - W. Boswinkel, '"Reconstructie": Nai'ef en imponerend'. In: Algemeen Handels-blad (30 juni 1969), p. 2.
Bowie 1990 - A. Bowie, Aesthetics and Subjectivity. From Kant to Nietzsche. Manchester/New York, 1990.
De Brabander 2005 - R. de Brabander, 'Literair engagement. Het onmededeelbare meedelen.' In: R. Welten (red), Sartre. Een bedendaagse inleiding. Kampen, 2005, p. 91-102.
Bromet 1973 - J. Bromet, 'Gesprek met Hugo Claus: "Ik beoefen het liefst alle genres en dan in contrast'". In: De Vlaamse Elsevier (3 September 1973), p. 48.
Brugsma 1982 - W.L. Brugsma, 'Wat moet een schrijver doen? Twistgesprek tussen Willem Frederik Hermans en Harry Mulisch.' In: M. Mathijsen (red.), De mythische formale. Dertig gesprekken 1951-1982. Amsterdam, 1982, p. 80-96.
De Bruyn 1966 - F. de Bruyn, 'Claus uit apenland'. In: Avenue (mei 1966), p. 60-62.
Claeys 1966 — H.J. Claeys, Wat is linksf. Brugge, 1966.
Claus 1952 - H. Claus, Tancredo infrasonic. 's-Gravenhage, 1952.
Claus 1957 - H. Claus, 'Lied van de jongeling in October'. In: Vooruit (12 oktober 1957). Claus 1962 — H. Claus, 'Bericht aan de bevolking'. In: Podium 16 (1962), nr. 4, p. 145-148. Claus 1968 - H. Claus, 'De landbouwmachines en de dichter'. In: De Gids 131 (1968), nr. 9/10, p. 247-251.
Claus 1970 - H. Claus, Van hören zeggen. Amsterdam/Antwerpen, 1970.
De Coninck en Piryns 1972 - H. de Coninck en P. Piryns: 'Humo sprak met Hugo Claus'. In: Humo (6 januari 1972), p. 12-21.
Degens 1969 — R. N. Degens, 'Reconstructie: virtuoos verpakt engagement. Meer hilariteit dan moraliteit'. In: Trouw (30 juni 1969).
Denis 2007 - B. Denis, 'Criticism and Engagement in the Belle Epoque. The Autonomy of Literature and the Social Function of the Writer during the Third Republic'. In: G.J. Dorleijn (red.), The Autonomy of Literature at the Fins de Siecles (7900 and 2000). A Critical Assessment. Leuven, 2007, p. 29-40
Dorleijn, Grüttemeier en Korthals Altes 2007 - G.J. Dorleijn, R. Grüttemeier, L. Korthals Altes, 'The Autonomy of Literature': to be handled with Care. An Introduction'. In: G.J. Dorleijn (red.), The Autonomy of Literature at the Fins de Siecles (1900 and 2000). A Critical Assessment. Leuven, 2007, p. ix-xxvi.
Ferry 1993 - L. Ferry, Homo Aestheticus. The invention of Taste in the Democratic Age. Chicago,
Franssen 2008 - G. Franssen, Gerrit Kouwenaar en depolitiek van het lezen. Nijmegen, 2008. Jacobs 1969 - L. Jacobs, 'Reconstructie: de ernstige gein van 7 "guerilero's"'. In: Het Vrije Volk, (30 juni 1969), p. 5.
Japin 1969 - B. Japin, 'Loopt Holland Festival op laatste benen? Opera-moraliteit "reconstructie" een rommelig kijkspel'. In: De Spectator^ juli 1969), p. 10.
Korthals Altes 2007 - L. Korthals Altes, 'Aesthetic and Social Engagement in Contemporary French Literature. The Case of Francois Bon's Daewoo'. In: G. J. Dorleijn (red.), The Autonomy of Literature at the Fins de Siecles (/900 and 2000). A Critical Assessment. Leuven, 2007, p. 261-284.
Lonchampt 1969 - J. Lonchampt, 'Un opera collectif "Reconstruction" au Festival de Hollande'. In: Le Monde (1 juli 1969), p. 1 $■
De Man 1967 - J. de Man, 'Laureaat Claus: "Ik zou eigenlijk om de drie jaar een Staatsprijs horen te krijgen'". In: Het Laatste Nieuws (14 december 1967).
Van Marissing 1969 - L. van Marissing, 'Vijf componisten : Louis Andriessen, Reinbert de Leeuw, Peter Schat, Misja Mengelberg, Jan van Vlijmen, twee auteurs : Hugo Claus, Harry Mulisch ; als-mede een computer werken in ontroerende eendracht aan een opera met 'n les: Reconstructie, een moraliteit'. In: De Volkskrant (12 april 1969), p. 25. Van Marissing 1982 - L. van Marissing, 'Harry Mulisch gelooft niet meer in de roman'. In: M. Ma-
thijsen (red.), De mythische formale. Dertig gesprekken igj 1-1982. Amsterdam, 1 Marx 2008 - W. Marx: Het afscheid van de literatuur. De geschiedenis van een onf
2000. Amsterdam, 2008. Van der Meijden 1969a - H. van der Meijden, 'Politiek schandaal dreigt rond Holland Festival'
De Telegraaf, 8 februari 1969, p. 33. Van der Meijden 1969b - H. van der Meijden, 'Reconstructie een bodemloze put'. In: De Telegraaf
19 juni 1969, p. 5.
Mertens 1993 - A. Mertens, '28 juni 1969. Premiere van de opera Reconstructie. Het politiek-maat-schappelijke klimaat in de jaren zestig'. In: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (red.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993, p. 807-813.
Mulisch 1962 - H. Mulisch, De zaak 40/61. Een reportage. Amsterdam, 1962.
Mulisch 1966 - H. Mulisch, Bericht aan de rattenkoning. Amsterdam, 1966.
Mulisch 1967 - H. Mulisch, Wenken voor de jongste dag. Amsterdam, 1967.
Mulisch 1968 - H. Mulisch, Het woord bij de daad: getuigenis van de revolutie op Cuba. Amstei dam, 1968.
Mulisch 1979 - H. Mulisch, 'Een geldig recept? Körte reconstructie van "Reconstructie"'. In: H. Mu
lisch, Paniek der onschuld. Amsterdam, 1979, p. 44. Muller 1969 - H.J.M. Muller, 'Grove effecten, maar ... een brok theater'. In: De Telegraaf (30 juni
i969). P- 9- ' 1
Van der Pol 1967 - D.F. van der Pol, 'Het tienjarenplan van Hugo Claus: Filmen levert schrijver
nieuwe perspectieven'. In: Het Vaderland (14 oktober 1967), p. 13. Reichenfeld 1969 -J. Reichenfeld, 'Stijlloosheid als muzikale "stijl" boeiende affaire'. In: Algemeen
Handelsblad, (30 juni 1969), p. 2. Riemens 1969 - L. Riemens, 'Zwaar politiek traktaat, maar geen opera'. In: De Telegraaf (30 juni
i969), P- 9-
Rooduijn 1986 - T. Rooduijn, 'Zeven jongens en een ouwe opera'. In: HP-magazine (20 december 1986), p. 104-108.
Ruiter 2010 - F. Ruiter, 'Willem Frederik Hermans: kantiaan a contrecoeur.' In: F. Ruiter en W. Smulders (red.), Alleen blindgeborenen kunnen de schrijver verwijten dat hij liegt. Over het schrijverschap van Willem Frederik Hermans. Amsterdam, 2010, p. 33-80.
Ruiter en Smulders 2010a-F. Ruiter en W. Smulders, 'Het autonome schrijverschap van Willem Frederik Hermans. Een inleiding'. In: F. Ruiter en W. Smulders (red.), Alleen blindgeborenen kunnen de schrijver verwijten dat hij liegt. Over het schrijverschap van Willem Frederik Hermans. Amsterdam, 2010, p. 7-32.
Ruiter en Smulders 2010b - F. Ruiter en W. Smulders, 'Van moedwil tot misverstand, van Dorleijn tot Vaessens. Kritische kanttekeningen uit het veld.' In: tntl 126 (2010), p. 63-85.
Sapiro 2010 - G. Sapiro, 'Authorship and Responsibility. The Case of Emile Zola's Commitment in the Dreyfus Affair.' In: G. Dorleijn, R. Grüttemeier, en L. Korthals Altes, Authorship Revisited. Conceptions of Authorship around 1900 and 2000. Leuven, 2010, p. 1-11.
Sartre 1968 - J.P. Sartre, 'Wat is schrijven?'. In: J.P. Sartre, Wat is literatuur? Amsterdam, 1968, p.
11-33- ''I Schmidt 1989 - S. Schmidt, Die Selbstorganisation des Sozialsystems Literatur im 18. Jahrhundert-
Frankfurt am Main, 1989. Schoemans 1968 - R.H. Schoemans, "Tk wil de pure liefde verheerlijken." De Vlaamse TV heeft zes
films over de de geboorte in de maak. Een opdracht ging naar Hugo Claus'. In: ZondagmorgW
(januari 1968)^.4. ^ Sluysmans 1964 - C. Sluysmans, 'Hugo Claus' wens: theaterdirecteur worden! "Schrijven buji 1
töch weP". In: De Telegraaf (14 mei 1964). Schaevers 1993 - M. Schaevers, 'Claus: "Harry wou altijd een monument worden; ik lig liever als een
vodje in een hoek": Hugo Claus en Harry Mulisch: het dubbelinterview'. In: Humo (4 februan
1993). p-14-23- . ju
Smulders 2010 - W. Smulders, '"Polemisch mengelwerk": Hermans geeft een lesje in autonome teratuur.' In: F. Ruiter en W. Smulders (red.), Alleen blindgeborenen kunnen de schrijver ve wijten dat hij liegt. Over het schrijverschap van Willem Frederik Hermans. Amsterdam, 201 ' p. 81-136.
Vaessens 2008 -Th. Vaessens, De revanche van de roman. Literatuur, autoriteit en engagement- N') megen, 2009.
Vandenbroucke 1996 - T v   j i_
Poeziekrant 20 (jan_feJb 'H^° CkuS:      m°« chance hebben, dat scheelt'". In-
Vogelaar 1970 - J. Voeelaar "T c
(WO), nr. j.p.^^,' T°P°g-fie ™ -n materialistische literatuurtheone.' In: Raster 4 Wentholt 1969 - Th w,.„,i, 1. «<r> • „
Nteuwe Urne, (, jj~'   Rec°<~tie » goed voor regie-tandem Mulisch-Claus'. In- De
Zima£ - P. Z,ma, Uteratuur en maatschapp, Inleidlng m de ^ ^^ ^
a-
Adres van de auteurs
Sander Bax
Universiteit van Tilburg Taal- en Cultuurstudies Postbus 90153 5000 LE Tilburg p.a.bax@uvt.nl
Sarah Beeks
Universiteit Antwerpen
Letterkunde
Lange Winkelstraat 40
2000 Antwerpen
sarah.beeks@ua.ac.be