Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 1
‘Polenproblematiek’
Het beeld van de Midden- en Oost-Europese arbeidsmigrant in Nederlandse
nieuwsmedia en het politieke discours (2000-2011)
Jo Sterckx, Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań, Polen
In the Netherlands, approximately 200.000 Central and Eastern Europeans are
registered, and the Polish community (±136.000 people) has become a
considerable and recognizable minority. Over the last ten years, the Polish
plumber has personified the conceived threat to Western European job markets,
public health sectors and social security systems as a result of the eastward EU
enlargements in 2004 and 2007. This article analyzes the hetero-image of
Central and Eastern European (CEE) labor migrants in Dutch news media texts
and political discourse between 2000 and 2011. The labor migration has led to
the creation of several Dutch neologisms. In addition to old national stereotypes
(e.g. backwardness), new images (e.g. strong personal ambition) gained
prominence. CEE labor migrants have been represented either as a resource for
Dutch society (by NRC Handelsblad), as socioeconomic victims (by Trouw) or as
the cause of social inconveniences (a.o. by Algemeen Dagblad and de
Volkskrant). It is also found that war rhetoric has slipped into the Dutch political
discourse on CEE labor migrants, who were occasionally considered and
presented as a threat to Dutch society by parties on both sides of the political
spectrum.
1. Onderzoeksopzet
In de eerste editie van Popolsku: źródło informacji dla Polaków w krajach
Beneluksu, een tweewekelijkse krant gericht op Polen in de Benelux, vroeg
Johan Vlemmix, de maker van de carnavalshit Een bussie vol met Polen,
verontschuldigingen aan de Poolse gemeenschappen in de Lage Landen. Het
kolderieke liedje geeft bepaalde Nederlandse stereotypen over Poolse
arbeidsmigranten accuraat weer: hun omvangrijke aanwezigheid, lage
economische waarde, gulzig drinkgedrag en onderontwikkeling. De videoclip
toont clichématige wodkadrinkende en ongemanierde arbeiders in blauwe
overalls die de gemiddelde Poolse arbeidsmigrant moeten verbeelden
(Nourhussen 2008)1
.
1
“'s Morgens, 's middags, 's avonds laat, rijdt bij ons in de straat, een bussie vol met Polen.
Kijk ze daar nou toch eens gaan, waar komen ze vandaan, waar zitten ze verscholen? Op
het land of in de bouw, ze kijken niet zo nauw, ze komen met z’n allen. Voor een paar tientjes
en een blikkie bier, komen ze helpen daarvoor zijn ze hier! Ze hebben bij ons in de buurt,
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 2
In Nederland is de Poolse gemeenschap de afgelopen tien jaar een aanzienlijke
en onmiskenbare minderheid geworden; van de circa 200.000 in Nederland
geregistreerde Midden- en Oost-Europeanen oftewel MOE-landers zijn er
plusminus 136.000 afkomstig uit Polen. Desondanks is het reële aantal Polen in
Nederland moeilijk te meten wegens niet-geregistreerde en tijdelijke verblijven
(Wobma & Van der Vliet 2011). Het is dan ook een relevante vraag welk(e)
heterobeeld(en) of stereotypen over Midden- en Oost-Europese
arbeidsmigranten in de Nederlandse nieuwsmedia en het politieke discours
bestaan2
. Er wordt eveneens nagegaan of het onderzoekscorpus gekenmerkt is
door een ‘euro-oriëntalistisch discours’, i.e. een intra-Europese tegenstelling
tussen West- en Oost-Europa door het gebruik van stereotypen (Van Heuckelom
2009a: 132). Dit onderzoek heeft als uitgangspunt dat het algemene beeld niet
positief is aangezien direct voor en na de vijfde EU-uitbreiding in 2004 de Poolse
loodgieter de verpersoonlijking was van de door West-Europese nieuwsmedia en
politici voorgestelde bedreiging voor de nationale arbeidsmarkt, gezondheidszorg
en sociale zekerheid als gevolg van de oostwaartse EU-uitbreiding en
westwaartse arbeidsmigratie3
. Deze studie heeft niet als doelstelling om een
moraliserend oordeel te vellen over la culture regardante (Nederland) of een
willoos slachtoffer te maken van la culture regardée (Midden- en Oost-Europa).
2. Neologismen in Nederlandse nieuwsmedia als gevolg van de
arbeidsmigratie
Onderzoek naar de stereotypering van Midden- en Oost-Europa in de
hedendaagse West-Europese nieuwsmedia wordt op internationaal vlak
uitgevoerd. Britse nieuwsmedia hebben in hun beeld van de Baltische staten
tussen 2004 en 2007 zowel het communistische label als de associatie met
alweer een huis gehuurd, gezellig met zijn allen. En is dan 's avonds het werk gedaan, dan
gaat de polkamuziek keihard aan!” (Vlemmix 2007).
2
In de imagologie duidt een heterobeeld op een beeld in natie/cultuur X dat natie/cultuur Y
karakteriseert. In dit onderzoek gaat het dus om het heterobeeld van Midden- en OostEuropa
in de Nederlandse cultuur (naar Leerssen & Beller 2007: 27). Voor dit onderzoek
werd er gezocht naar teksten gepubliceerd tussen 2000 en 2011 in Nederlandse dagbladen,
tijdschriften en nieuwswebsites: NRC Handelsblad, de Volkskrant, Trouw, Algemeen
Dagblad, De Telegraaf, Elsevier, Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer, Spitsnieuws, De
Pers en de Dagelijkse Standaard. Niet opgenomen in het corpus zijn berichten op
internetfora of online geplaatste reacties op nieuwsartikelen.
3
De EU-uitbreiding in 2004 betrof de toetreding van Estland, Grieks-Cyprus, Hongarije,
Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië. In 2007 traden Bulgarije en
Roemenië toe. Het begrip 'Poolse loodgieter' kreeg internationale bekendheid in april 2005
toen de toenmalige EU-Commissaris voor de Interne markt, de Douane Unie en Belastingen,
Frits Bolkestein, tijdens een persconferentie verklaarde dat “de aanwezigheid van Poolse
loodgieters gewenst is aangezien het erg moeilijk is een elektricien of loodgieter te vinden in
de Noord-Franse regio waar ik woon” (Thibaudat 2005).
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 3
onderontwikkeling en inferioriteit in stand gehouden door middel van termen als
“ex-sovjet” en “ex-communistisch”. Na 2004 werd de Britse beeldvorming van
Midden- en Oost-Europese arbeidsmigranten gekenmerkt door oorlogsretoriek
zoals “het leger”, “de horden”, “de bendes” en “de bestorming” (Mockutė 2008 en
Morosanu 2007: 6-8). Vlaamse nieuwsmedia hebben koude-oorlogsretoriek
gehanteerd door het gebruik van de beladen en in feite anachronistische term
“Oostblok”. Bovendien gebruiken de Vlaamse en Franstalig Belgische media
negatieve kwalificaties zoals “de migrantenproblematiek” en “de stroom
asielzoekers” (Saeys – Lits 2007: 14 en Van Heuckelom 2009b: 131-139).
Nederlandse mediateksten kennen homogeniserende, negatieve neologismen
die Midden- en Oost-Europese arbeidsmigranten problematiseren, zoals “het
Polenprobleem” (Nota 2008), “de Polenproblematiek” (de Bot 2008) en “de
Probleem-Pool” (Halkes 2007). Er wordt gebruik gemaakt van negatief geladen
begrippen zoals “een vloedgolf” en “oprukken” (van Meteren 2003), “verdrijven”
(Rengers 2005) en “overspoelen” (Kuiper 2010). In De Telegraaf, het dagblad
met de grootste betaalde oplage in Nederland, worden spanningen tussen
autochtonen en Poolse arbeidsmigranten, die “gewoon anders zijn, dat is
cultureel bepaald”, letterlijk als een “Koude Oorlog” gekarakteriseerd (Colijn &
Sanders 2009). Koude-oorlogsretoriek is eveneens zichtbaar in “de
Oostblokjunk” (Nijman 2011). De westwaartse arbeidsmigratie wordt in feite
gerelateerd aan de pre-1989 notie van Oost-Europa, zoals in “OostEuropeanenbeleid”,
en negeert dusdoende de hedendaagse, Midden-Europese
definitie van het gros van de in 2004 en 2007 toegetreden EU-lidstaten (Spits
2010).
Hoewel de arbeidsmigrantenpopulatie heterogeen qua afkomst is, duiden
bepaalde neologismen op een generalisatie die een arbeidsmigrant gelijkstelt
aan een Pool; aanwijzingen hiervoor zijn de sectorale informatie verschaffende
termen “fabrieks-Pool”, “vlees-Pool” en “pluk-Pool” (Rengers 2007). De
arbeidsmigratie heeft eveneens geleid tot neologismen in het jargon van
overheidsinstellingen en werkgevers- en werknemersorganisaties. Zo beschrijft
een “Polen-CAO” de tewerkstellingsvoorwaarden voor tijdelijke arbeidsmigranten
(Hendriks 2009). Tijdens een “Polentop” bespreekt de overheid (“het
Polendebat”) zowel de tewerkstelling- en huisvestingsomstandigheden van
arbeidsmigranten als de maatregelen in de strijd tegen de naar verluidt
toegenomen maatschappelijke overlast na de openstelling van de EU-grenzen
voor werknemers uit de nieuwe EU-lidstaten op 1 mei 2007 (Stoker 2007). Een
“Polenquotum” duidt op een evenredig aandeel van nieuwe arbeidsmigranten in
bijvoorbeeld de verspreide huisvesting (van Haastrecht 2007). Een werkgever
kan een “Polenboete” krijgen als gevolg van de tewerkstelling van illegale
werknemers (AD 2008c) en voor nieuwe arbeidsmigranten worden er
“Polendorpen” gebouwd met “Polenhotels”, i.e. voornamelijk voormalige
kantoorgebouwen getransformeerd tot opvangpanden (AD 2008a).
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 4
3. De arbeidsmigrant als vloek of zegen voor de arbeidsmarkt
Nieuwsmedia zijn medebepalend element in het politieke spel. Zo werd in het
Verenigd Koninkrijk de relatief succesvolle Poolse integratie en solide werkethiek
geprezen maar ook kritiek geleverd op de arbeidsmarktopenstelling voor Middenen
Oost-Europeanen. Deze kritiek was echter gericht op de toenmalige
Labourregering die verantwoordelijk werd geacht voor de ontoereikende
voorbereiding op de migratiestijging en is ten dele te verklaren door
conventionele anti-immigratie- en eurosceptische standpunten in de Britse media
(Fomina & Frelak 2008: 75). Enerzijds hebben Britse mediateksten morele
paniek over Midden- en Oost-Europese arbeidsmigranten gecreëerd; met name
populaire en conservatieve bladen (bv. The Sun en The Daily Telegraph) hebben
de arbeidsmigrant voorgesteld als een bedreiging voor de sociale zekerheid, het
onderwijs en de arbeidsmarkt (Gabrielatos & Baker 2008: 33 en Khosravinik
2009). Anderzijds hebben centrum- en progressieve kranten (bv. The Times en
The Guardian) arbeidsmigranten erkend als ambitieuze en nuttige individuen
(Fleming 2005: 19-27). Binnen de Nederlandse economie wordt de Midden- en
Oost-Europeaan beschouwd als voordelig, zelfs noodzakelijk, aangezien er
wegens de vergrijzing nood is aan extra arbeidskrachten en deze
arbeidsmigranten bereid zijn om de vacatures in te vullen waarvoor Nederlandse
werklozen niet gemotiveerd zijn; NRC Handelsblad pleit onomwonden voor een
vrije toelating van gemotiveerde en bekwame Midden- en Oost-Europese
werknemers (NRC 2006). Het onafhankelijke, eerder links-liberale weekblad De
Groene Amsterdammer stelt in een reportage over Poolse migranten in het
oosten van Duitsland “dat in plaats van bang te zijn en te klagen over de Polen,
de Oost-Duitsers er beter aan zouden doen de kansen te benutten die de komst
van de Polen met zich meebrengt” (Kuiper 2007).
Het Nederlandse slachtofferbeeld, i.e. victimisering, komt op de voorgrond
vanwege de tewerkstelling van Midden- en Oost-Europeanen ten nadele van de
Nederlandse werknemers en wegens de productieverhuizing naar Midden- en
Oost-Europa (Westerlaken 2005)4
. In de eerder centrumlinkse, progressieve de
Volkskrant wordt een gezicht gegeven aan de benadeelde Nederlandse
werknemer:
‘Dit was mijn kentekenplaat’, wijst Henk. In zijn stem klinkt enige nostalgie door.
Op een stok pronkt een geel-met-zwarte Nederlandse nummerplaat. Met een
zwaai draait hij het bord om, om aan de andere kant een wit-met-zwarte Poolse
nummerplaat te tonen. “En dit is het nummerbord waar mijn truck nu mee rijdt”
(Doorduyn 2006).
Niet alleen autochtone maar ook allochtone werknemers zijn het slachtoffer;
Haagse Turken zijn getroffen door “brodeloosheid” door de komst van
4
Om verwarring te voorkomen wordt hier de term ‘victimisering’ gebruikt en niet de juridische
en medische term ‘victimisatie’.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 5
“spotgoedkope Poolse werknemers” en keuren het Poolse EU-lidmaatschap af
(Mulder 2004). Bovendien zijn de Midden- en Oost-Europeanen niet bevorderlijk
voor de allochtone gemeenschappen aangezien “ze in de buurtwinkels vrijwel
niets uitgeven” (Cohen & Donkers 2006). Er is ook een slachtofferbeeld van de
arbeidsmigranten; de uitgebuite Polen zijn in “mensonterende omstandigheden”
gehuisvest en ondergaan “een moderne vorm van slavernij” (Trouw 2002 en
Keuning 2007). Het dagblad Trouw, met een christelijke achtergrond, besteedt
aandacht aan het ontwrichte gezinsleven in Polen als gevolg van de
arbeidsmigratie; de dupe zijn de door de “vaak alcoholistische achtergebleven
vaders” opgevoede kinderen van geëmigreerde moeders (van Meteren 2006).
Het centrumlinkse opinieweekblad Vrij Nederland (VN) brengt het verhaal van
twee hoopopgeleide, ingeburgerde Poolse vrouwen die in Nederland niet aan de
slag mogen als lerares Duits, een knelpuntberoep, vanwege de
arbeidsmarkttoets, die trouwens tegelijkertijd door VN wordt bekritiseerd (Sysling
2005).
4. Onderontwikkeling en maatschappelijke overlast
Een conventioneel West-Europees stereotype of heterobeeld van Midden- en
Oost-Europa betreft onderontwikkeling. Zo wordt de beeldvorming in Duitse
nieuwsmedia bepaald door twee ‘cultureel geïdealiseerde cognitieve modellen’,
i.e. de oude tegenover de sinds 2004 of 2007 nieuwe EU-lidstaten. In de
beeldvorming van deze landen staan drie frames centraal: rationaliteit tegenover
irrationaliteit, macht tegenover onmacht en beschaving tegenover
onderontwikkeling. Macht, rationaliteit en beschaving worden toegeschreven aan
de oude EU-lidstaten die het onderontwikkelde, onmachtige en irrationele
Midden- en Oost-Europa domineren (Hudabiunigg 2004: 369-384). Roemenen
en Bulgaren worden door Britse nieuwsmedia beschouwd als “barbaars”,
“onbetrouwbaar” en “storend voor de beschaafde Britse samenleving” en zijn
gekenmerkt door criminaliteit, geweld en een verdachte moraal (Morosanu 2007:
6-8).
Het beeld van onderontwikkeling en overlast is hoofdzakelijk in de Volkskrant
aanwezig. De Pool als oorzaak van overlast komt met name tot uiting in
berichten over slechte huisvesting, hygiënegebrek, lawaai en overmatig
alcoholgebruik. Bovendien hebben Poolse werknemers nood aan bewustmaking,
zelfs (her)opvoeding (van Haastrecht 2007 en Kuiper 2010). In Polen, waar je in
tegenstelling tot Nederland “niet snel een bekeuring krijgt als je zonder licht
fietst”, is op cultureel vlak “weinig te beleven” en zijn werknemers tevreden met
“een vooroorlogs loontje”. Het Nederlandse zelfbeeld berust hier op soliditeit en
culturele ontwikkeling (van Alphen 2007, Chaudron 2005 en Kagie 2008).
Daarnaast heeft de Pool een reputatie van onverantwoord rijgedrag en
onbetaalde verkeersboetes, hetgeen niet strookt met het Nederlandse zelfbeeld
van betrouwbaarheid en transparantie (AD 2007c). Polen hebben een slechte
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 6
reputatie inzake professionele bekwaamheid: zo verguist de Nederlandse
vakman het werk van de ondegelijke Poolse loodgieter, die elke klus “verkloot”
en “slordig metselt” (Stoker 2006)5
.
In het Algemeen Dagblad (AD), de op één na populairste betaalde krant in
Nederland, vinden we een negatief beeld van de seksuele overlast
veroorzakende arbeidsmigrant die ver van huis is zodat Nederlandse vrouwen
een makkelijk slachtoffer kunnen zijn van bespieding en rokkenjagerij (AD 2006
en AD 2008b). In Trouw wordt de Poolse man beschreven als een gewelddadige
alcoholicus die vrouw en kinderen in de steek laat (Gunst 2007). Midden- en
Oost-Europese arbeidsmigranten moeten via een dvd ingelicht worden over
Nederlandse gewoontes zoals nuchterheid op de werkvloer en individueel
winkelen aangezien “tien of twintig Polen die samen de Aldi binnengaan
intimiderend kan werken voor andere bezoekers” (de Graaf 2007).
“Samentroepende” Polen concurreren met “gewone” zwervers voor een
slaapplaats in een opvangcentrum (De Witt 2008). De stevig drinkende Pool is
een gevaar op de werkvloer en in het verkeer dat volgens het Nederlands
zelfbeeld niet geconfronteerd wordt met alcomobilisme (AD 2007a). Ook in
allochtone gemeenschappen bestaat er een beeld van de Polen als oorzaak van
overlast, aangezien ze “met z’n zessen op één kamer wonen, fietsen en auto’s
stelen, onze banen inpikken en in het weekeinde harde muziek draaien en veel
bier drinken” (Groen 2010).
5. De Pool als praktiserende katholiek en ambitieus individu
In het liberale NRC Handelsblad en in Visie, het radio- en tv-magazine van de
Evangelische Omroep, zijn Polen per definitie praktiserende katholieken en
worden de onfortuinlijke kerkleegloop in Nederland en het voorbeeldige, massale
kerkbezoek in Polen benadrukt (Postma 2002 en Nota 2008). Uit een Visieinterview
met een in Nederland verblijvende Poolse katholiek moet blijken dat
katholieke arbeidsmigranten het goede voorbeeld geven:
Aan tafel droomt de geblokte Krzysztof, die zijn moeder erg zegt te missen, van
een mooie toekomst. “Ik wil met 25.000 euro op de bank Nederland weer
verlaten. In Polen koop ik dan mijn eigen huis en wil ik een eigen bedrijf
beginnen. Het liefst neem ik dan ook gehandicapte werknemers in dienst, zodat
ik hen een betere toekomst kan geven. Waarom? Omdat ik gelovig ben en een
goed mens wil zijn, die niet alleen op geld is belust” (Nota 2008).
5
Deze passage is mede gebaseerd op teksten afkomstig uit Trouw (1), Elsevier (1), NRC
Handelsblad (1) en De Telegraaf (1). De Pool werd door het gratis dagblad Spits, overigens
zonder duidelijke aanwijzingen, ‘de nieuwe Marokkaan’ genoemd, met een aantal negatieve
associaties tot gevolg, aangezien het beeld van de Marokkaan niet over de gehele lijn
positief is (cf. ‘kut-Marokkaan’) (Geerdink 2011).
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 7
Bovendien wordt volgens Trouw de katholieke kerk in Nederland versterkt door
de oprechte en authentieke aard van het geloof van de Poolse arbeidsmigranten
(van Dijk 2006). Nadat het katholieke beeld na 2005 wegebt, treedt het opnieuw
op de voorgrond door het rouwproces van de Poolse gemeenschap in Nederland
na de vliegtuigcrash op 10 april 2010 in het Russische Smolensk (Marlet 2010)6
.
De Volkskrant beklemtoont de gebrekkige Nederlandse uitspraak van een Poolse
leerling-priester en creëert al dan niet bewust een enigermate dommig beeld van
de Poolse katholiek:
“Rafal ies mooie man en iedereen wil met hem zingen. Als hij de afwas doet, als
hij televisie kijkt, of vlak na de mis; altijd komt er wel een priesterstudent aan zijn
schouders hangen die in het accent van de Nederlands-Tsjechische
televisiemaker Martin Simek zegt: ‘Rafal ies mooie man’. Op zijn Nederlands is
weinig aan te merken, zoals elke ochtend blijkt als hij voorgaat in de mis. Al is de
Heer wel eens de Geer, de hemel de gemel, en zijn er in de liturgie
veelvoorkomende ongelukkiger woorden. ‘Wat doe jij, wat doe jij’, zegt Rafal, op
een manier die zowel een uitroepteken als een vraagteken rechtvaardigt. Rafal
stapt op Victor af. ‘Zeg’, zegt hij, ‘jij wielt zeker met mij ziengen hè?’” (de Hoog
2005).
Tijdens onlusten in augustus 2011 in de Londense voorstad Croydon sprong de
32-jarige Poolse Monika Konczyk uit haar brandende flatgebouw. In de
conservatief gezinde The Daily Telegraph werd Konczyk geportretteerd als een
ambitieuze en voorbeeldig geïntegreerde migrant, in tegenstelling tot de
werkloze en tot de sociale onderklasse behorende autochtone en allochtone
onruststokers. Het beeld van de Midden- en Oost-Europese arbeidsmigrant was
positiever dan dat van de luie, asociale en van de sociale zekerheid profiterende
Britse sociale onderklasse en niet-Europese migrantengemeenschappen
(Holehouse 2011). In NRC Handelsblad, openlijk voorstander van de
liberalisering van de Europese markt, EU-uitbreidingen en vrije toegang van EUarbeidsmigranten,
staat het beeld van de hardwerkende en productieve Poolse
arbeidsmigrant tegenover de van de welvaartsstaat afhankelijke, klagende, en
aan ziekteverzuim verslaafde Nederlandse werknemer (of werkloze), die niet
(meer) bereid is om in zijn of haar ogen slecht betaalde en onaangename
betrekkingen uit te oefenen. Daarenboven tonen de Midden- en OostEuropeanen
een vlotte integratie, in tegenstelling tot vorige generaties
arbeidsmigranten (Weede 2005, Hunin 2006 en Müller 2007). Jonge Midden- en
Oost-Europeanen worden in Trouw gedefinieerd als “MTV-Polen”, die
opgegroeid zijn met de muziekzender Music Television, en flexibel,
kosmopolitisch en beter geïntegreerd zijn dan oudere migranten, onder andere
vanwege hun bereidwilligheid om Nederlands te leren (van Haastrecht 2009).
6
Bij deze vliegramp kwamen 96 inzittenden om het leven, waaronder het merendeel hoge
overheidsfunctionarissen betrof, inclusief de toenmalige Poolse president Lech Kaczyński.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 8
6. De Pool als speelbal in de Nederlandse politieke arena
Tijdens de federale verkiezingscampagne in 1981 in België maakte de Vlaamsnationalistische
partij Vlaams Blok gebruik van de slogan “400.000 werklozen,
waarom dan gastarbeiders?” (Vandezande 2002). In 1992 hanteerde het Front
National de protectionistische slagzin “Franse productie door de Fransen zelf”
(“Produisons Français avec des Français”) (de Granvil 2008). Ook volgens de
Nationaldemokratische Partei Deutschlands moeten Duitsers als eerste in
aanmerking komen voor een betrekking (“Arbeit zuerst für Deutsche!”) (NPD
2009). In het discours van verschillende West-Europese extreemrechtse partijen
werden arbeidsmigranten voorgesteld als een bedreiging voor de positie van de
autochtonen op de arbeidsmarkt. In Gastarbeid en Kapitaal, gepubliceerd door
de Socialistische Partij (SP) in 1983, stond dat “ofwel de buitenlanders na
verloop van tijd de Nederlandse nationaliteit aannemen, ofwel zij op een gegeven
moment naar hun vaderland terugkeren”. Bovendien zouden “die buitenlanders
welke Nederlander willen worden, ook speciale kursussen moeten krijgen,
waarbij voorrang zal moeten hebben de Nederlandse taal en vervolgens
Nederlandse zeden en gewoonten” (SP 1983). In Nederland is met andere
woorden ook links voorstander geweest van een veeleisend en streng
integratiebeleid voor arbeidsimmigranten7
.
Na de uitgesproken Nederlandse steun voor de EU-uitbreiding en de Poolse EUtoetreding
gedurende de jaren 1990, groeide vanaf 2000 de ongerustheid
hieromtrent. In juni 2001 behoorde Den Haag nog tot de meest liberale stemmen
binnen de EU inzake de implementatie van de vier vrijheden van de
gezamenlijke markt: het vrij verkeer van personen, goederen, diensten en
kapitaal. Naast het Verenigd Koninkrijk en Zweden was ook Nederland
tegenstander van overgangsmaatregelen inzake het vrij verkeer van
werknemers. De Sociaal-Economische Raad (SER) voorspelde immers geen
grote migratiegolf of zware gevolgen voor de lonen en werkloosheid in
Nederland. Vanaf 2002 groeide de Nederlandse bezorgdheid over de gevolgen
van de EU-uitbreiding voor de interne markt. Een diepgaande verandering in de
Nederlandse politieke wereld, met name de opkomst van een nieuwe, rechtse
politieke beweging (Lijst Pim Fortuyn, LPF), maakte een eind aan de paarse
coalitie, die sinds 1994 bestond uit de liberale Volkspartij voor Vrijheid en
Democratie (VVD), de sociaaldemocratische Partij voor de Arbeid (PvdA) en de
links-liberale Democraten 66 (D66). Terwijl de LPF pleitbezorger was van
7
Hier kan verwezen worden naar Winnaars en verliezers. Een nuchtere balans van
vijfhonderd jaar immigratie (2011) van Jan en Leo Lucassen, waarin o.a. de wisselende
standpunten met betrekking tot het immigratie- en integratiedebat worden beschreven. Terwijl
(centrum-)rechtse partijen vandaag de dag de nationale identiteit verdedigen en zich
verzetten tegen multiculturalisme en massa-immigratie, was in de jaren 1970 en 1980 de
VVD de grootste voorstander van arbeidsimmigratie, en verdedigde de toenmalige Katholieke
Volkspartij (KVP) het toestaan van huwelijksimmigratie. Politiek links, met name. de PvdA en
de vakbonden, nam daarentegen een terughoudender positie in.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 9
hervormingen in de publieke sector en een restrictief asielbeleid – geheel in de
lijn van het groeiende publieke onbehagen over de multiculturele samenleving en
de openbare dienstverlening – eiste ook de oppositiepartij ChristenDemocratisch
Appèl (CDA) de aanpassing van immigranten aan de Nederlandse
cultuur (Szytniewski & Segers 2011: 271-274, 280-281).
Het relatief voorspelbare en negatieve discours over arbeidsmigratie uit Middenen
Oost-Europa van een populistische partij als de Partij voor de Vrijheid (PVV)
komt hier niet uitgebreid aan bod. Interessanter en opvallender is het discours
van VVD, CDA, PvdA en SP. Eind 2003 stond het CDA- en VVD-verzet tegen de
toelating van Midden- en Oost-Europeanen tot de Nederlandse arbeidsmarkt,
haaks op de positie van het kabinet-Balkenende8
. Toenmalig minister van
Financiën Gerrit Zalm (VVD) verklaarde niet “overspoeld” te willen worden door
Poolse werknemers (Peeperkorn 2003 en NRC 2003). Omwille van oneerlijke
concurrentie of ontwrichting van de arbeidsmarkt was volgens de SP begin 2004
de nieuwe arbeidsmigratie een bedreiging voor de onderkant van de
samenleving en de allochtone gemeenschappen (Marijnissen & Ulenbelt 2005).
Het VVD-discours daarentegen beschouwde de arbeidsmigranten als een
noodzaak met het oog op openstaande betrekkingen “waarvoor een Nederlander
nauwelijks te porren is” (Roubos & Scheepens-van den Boom 2005)9
.
In 2006 bestond er vanuit de hoek van de werknemersorganisaties een zekere
vorm van inlevingsvermogen. Jij, Jerzy, gepubliceerd door de grootste
Nederlandse vakbond FNV, richtte de aandacht op de uitbuiting van Midden- en
Oost-Europese werknemers. De titel was geïnspireerd op het boek Ik (Ali) (Ganz
Unten, 1985) van de journalist Günter Wallraff die twee jaar lang in Duitsland
undercover werkte als Turkse gastarbeider en de uitbuiting en discriminatie van
buitenlandse werknemers aan de kaak stelde (Hupkes 2006). Anderzijds sprak
de toenmalige oppositiepartij SP van een “vloedgolf” van Midden- en OostEuropeanen
en beschouwde de Nederlanders als slachtoffers ten gevolge van
het vrije verkeer van werknemers (Marijnissen & de Wit 2006). PvdA-wethouder
Marnix Norder uit “Polengemeente” Den Haag, die zelfs de oorlogsmetafoor
“Poolse invasie” gebruikte, legde de verantwoordelijkheid voor groeiende
maatschappelijke overlast bij Midden- en Oost-Europeanen (Norder & Meijer
2006). Door VVD en D66 werd de arbeidsmigratie echter als voordelig
beschouwd voor de Nederlandse economie (NOVA 2006).
In maart 2007 stuurden de wethouders van de G4 een brandbrief naar de
Tweede Kamer met een oproep om de grenzen dicht te houden voor Midden- en
8
Het kabinet-Balkenende II bestond uit CDA, VVD en D66 en regeerde van 27 mei 2003 tot
30 juni 2006. D66 trok zich uit de coalitie terug naar aanleiding van de crisis over het
functioneren van de toenmalige minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie, Rita
Verdonk (VVD).
9
VVD en D66 waren de enige politieke partijen die in 2006 voorstander waren van de
grensopenstelling voor Midden- en Oost-Europeanen (Kuin 2006).
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 10
Oost-Europeanen10
. In een NOVA-reportage daaromtrent stelt PvdA-raadslid
Duco Hoogland uit Rotterdam (“Warschau aan de Maas”) dat arbeidsmigranten
wel slachtoffers zijn van huisjesmelkerij en “moderne slavernij”, maar ook
problemen veroorzaken: “’s Avonds wordt er enorm veel gedronken. De overlast
kan iedereen zelf bedenken: drank, geluid, feestjes, etc.” De geïnterviewde gaat
verder met een persoonlijk verhaal over een lichte aanrijding met een auto met
een Poolse kentekenplaat: “Stel dat zo’n auto niet verzekerd is, wordt de schade
niet gedekt en dat is een groot probleem”. Bovengenoemde Norder ziet de
Midden- en Oost-Europeanen als bedreiging voor de leefbaarheid in de buurt:
“Twaalf Polen die een biertje drinken, lol maken en een feestje bouwen, als je
daarnaast woont, dan stuur je je dochter niet meer op straat om te spelen, want
je hebt niet het gevoel dat je kind niet veilig (sic) in en uit het portiek kan komen”.
De oorzaak van deze soort overlast en overtredingen wordt uitsluitend gelegd bij
Poolse arbeidsmigranten (NOVA 2007).
Vanaf eind 2010 sloop er oorlogsretoriek in het discours over de arbeidsmigratie
uit Midden- en Oost-Europa en trad het beeld van de “Polenproblematiek”
manifest op de voorgrond. De PvdA beschreef de arbeidsmigratie als “een
tsunami van Polen” en bepleitte een gespierder “Oost-Europeanenbeleid”
(Zuidervaart 2010 en Vos 2011)11
. De SP omschreef het Noord-Brabantse
Zundert als een oorlogszone die het slachtoffer was van “een rauwe invasie van
Polen” waartegen “hulptroepen” soelaas moesten bieden (Pijnappels 2011).
Tegelijkertijd kunnen centrumlinkse partijen op veel steun rekenen bij
migrantengemeenschappen. Zo heeft onderzoek aangetoond dat SMATallochtonen
overwegend stemmen voor centrumlinkse partijen zoals de PvdA
(84%), GroenLinks (7%) en de SP (5%) (UvA Persvoorlichting 2006)12
. Er
bestaat ook een beeld van de ‘Probleem-Pool’, maar niet overheersend, bij
bepaalde allochtone partijen. Zo beweerde Hasan Küçük (Islam Democraten) in
september 2010 in een brief aan de voorzitter van de Haagse gemeenteraad dat
“het voor parkeercontroleurs lastig is om geparkeerde busjes met slapende
Moelanders te bekeuren” en stelt de vraag “of parkeercontroleurs niet durven te
bekeuren bij dergelijke situaties en of ze met verbaal geweld te maken krijgen en
worden bedreigd” (Küçük 2010). In februari 2012 ten slotte lanceerde de PVV
een website (Meldpunt Midden en Oost Europeanen) waarop klachten over
overlast door Midden- en Oost-Europeanen gemeld kunnen worden, met een
10
De G4 bestaat uit de vier grootste gemeenten in Nederland: Den Haag, Utrecht,
Amsterdam en Rotterdam.
11
Met deze uitspraak werd verwezen naar de uitlating van PVV-voorzitter Geert Wilders die
in 2006 vreesde voor een “tsunami van islamisering”. In februari 2011 pleitte de PVV voor de
repatriatie van werkloze arbeidsmigranten (Vos 2011).
12
SMAT-allochtonen: Surinamers, Marokkanen, Antillianen en Turken.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 11
wildgroei aan satirische protestwebsites als gevolg13
. De website veroorzaakte
internationaal protest, o.a. van Europees Commissaris Neelie Kroes (VVD) en
van Midden- en Oost-Europese regeringen en ambassades in Nederland.
7. Conclusie
Na de vijfde EU-uitbreiding hebben centrumlinkse (i.e. PvdA en SP) en in
mindere mate centrumrechtse partijen (i.e. VVD en CDA) de arbeidsmigratie van
Midden- en Oost-Europa naar Nederland als een sociale en economische
bedreiging beschouwd en wordt hun discours daaromtrent bij tijden occasioneel
gekenmerkt door oorlogsretoriek.
NRC Handelsblad stelt deze arbeidsmigratie voor als een kans voor de
Nederlandse economie en samenleving en uit tegelijkertijd kritiek op bepaalde
aspecten van de welvaartsstaat en het sociale zekerheidssysteem (bv. inzake de
toekenning van uitkeringen en de aanpak van de werkloosheid). De
hardwerkende en moedige migrant uit Midden- en Oost-Europa wordt geplaatst
tegenover de verwende, ondankbare en gemakzuchtige Nederlandse werknemer
of werkloze. Er is ook sprake van een nieuw type migrant: veeleer jong,
hoogopgeleid en vrouwelijk. Trouw en Visie benadrukken de rooms-katholieke
achtergrond van deze ambitieuze modelmigranten.
Victimisering van de Nederlanders (in AD, de Volkskrant, Trouw en De
Telegraaf) focust voornamelijk op het banenverlies bij Nederlandse werknemers
als gevolg van productieverplaatsing of de goedkope salarissen van
arbeidsmigranten. Trouw hangt een slachtofferbeeld op van de arbeidsmigrant:
er wordt aandacht besteed aan gebroken gezinnen door de migratie naar WestEuropa
en de ongunstige woon- en werkomstandigheden. Het beeld in het AD en
de Volkskrant van de Midden- en Oost-Europeaan wordt deels gevormd door
onderontwikkeling (chaos, gebrek aan professionaliteit) en overlast (lawaai,
alcoholisme, gevaarlijk rijgedrag).
Er zijn tot slot enkele kleine overeenkomsten tussen conventionele WestEuropese
heterobeelden van Polen en het hedendaagse Polenbild in de
Nederlandse nieuwsmedia en het politieke discours. De Pool als slachtoffer van
sociale en economische uitbuiting en de complicaties van migratie vertoont
raakpunten met het beeld van de Poolse slachtoffernatie na de Duitse- en
Sovjetbezettingen in de 20ste
eeuw. De Pool in Nederland – gelieerd aan
geluidsoverlast, alcoholmisbruik en zwartwerk – heeft, zoals de Poolse politieke
elite in de 18de
eeuw, enigszins een reputatie van onbetrouwbaarheid en
oncontroleerbaarheid. In het hedendaagse Nederlandse heterobeeld van de Pool
13
Zo lanceerde de hiphopartiest en Pool van het Jaar in 2011, Mr. Polska, een website
waarop bezoekers positieve ervaringen met Oost-Europeanen kunnen melden. Verder zagen
o.a. ook satirische meldpunten voor Belgen en voor Limburgers het licht (van Lier 2012).
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 12
ontbreekt het 19de
eeuwse romantische en messianistische passie- en eergevoel
(Leerssen & Beller 2007: 217-218).
Bibliografie – primaire literatuur
AD (2006), ‘Recreatie tussen de overalls’. In: Algemeen Dagblad 18/06/2006.
AD (2007a), ‘“Drinken? Ja, we lusten wel een biertje”’. In: Algemeen Dagblad
16/04/2007.
AD (2007b), ‘Op slot voor Oost-Europeanen’. In: Algemeen Dagblad 06/11/2007.
AD (2007c), ‘Wielklem tegen Polen’. In: Algemeen Dagblad 05/12/2007.
AD (2008a), ‘Rots-Vast wilde eigenlijk “Polen-dorp” voor EU-arbeiders’. In:
Algemeen Dagblad 11/03/2008.
AD (2008b), ‘“Ze gaan toch op zoek naar een rok”’. In: Algemeen Dagblad
09/05/2008.
AD (2008c), ‘Fieret krijgt Polenboete alsnog terug’. In: Algemeen Dagblad
30/10/2008.
AD (2011), ‘Zuipende Polen op “zwarte lijst” bij uitzendbureaus’. In: Algemeen
Dagblad 01/02/2011.
Bol, B. van der (2007), ‘Polen willen werk en eigen kerk’. In: NRC Handelsblad
01/05/2007.
Bot, M. L. de (2008), ‘Wees gastvrij voor Polen’. In: de Volkskrant 19/06/2008.
Chaudron, J. (2005), ‘“In Polen draait alles om carrière maken”’. In: Trouw
29/06/2005.
Cohen, M. & S. Donkers (2006), ‘Operatie-Transvaal. Pioniers in een
probleembuurt’. In: Vrij Nederland 11/02/2006.
Colijn, J. & C. Sanders (2009), ‘Veldslag om “Klein Warschau”’. In: De Telegraaf
12/06/2009.
Dijk, M. van (2006), ‘“Mensen genoeg, maar de kerk blijft dicht”’. In: Trouw
03/11/2006
Doorduyn, Y. (2006), ‘Sneller, sneller, tempo, tempo, weg, weg’. In: de
Volkskrant 13/04/2006.
Geerdink, J. (2011), ‘Polen zijn de nieuwe Marokkanen’. In: Spits 26/04/2011.
Graaf, P. de (2007), ‘Hollandse mores-DVD voor Pool’. In: de Volkskrant
16/10/2007.
Groen, J. (2010), ‘Turkse Nederlanders wijzen andere migranten af’. In: de
Volkskrant 25/03/2010.
Gunst, F. (2007), ‘Poolse zoekt hier werk en man’. In: Trouw 24/11/2007.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 13
Haastrecht, R. van (2007), ‘Poolse golf vraagt om duidelijke afspraken’. In: Trouw
12/12/2007.
Haastrecht, R. van (2009), ‘“MTV-Polen” willen graag Nederlands leren’. In:
Trouw 20/07/2009.
Halkes, J. (2007), ‘Rotterdam houdt top over probleem-Polen’. In: Metro
06/11/2007.
Hendriks, J. (2009), ‘Bondsfusie streep door Polen-cao’. In: De Telegraaf
03/02/2009.
Hoog, M. de (2005), ‘Simeks’. In: de Volkskrant 13/05/2005.
Hunin, J. (2006), ‘Vijftien uur werken per dag, zonder te klagen’. In: NRC
Handelsblad 26/07/2006.
Kagie, R. (2008), ‘Wegwezen en inpakken’. In: Vrij Nederland 27/12/2008.
Keuning, W. (2007), ‘Steeds meer “moderne” slavernij in Nederland’. In: de
Volkskrant 04/09/2007.
Kuin, I. (2006), ‘Wees niet bang voor de Polen’. In: Trouw 13/04/2006.
Kuiper, J. (2007), ‘Help, de Polen komen!’. In: De Groene Amsterdammer
14/12/2007.
Kuiper, J. (2010), ‘Acht Roemenen op een kamer’. In: De Groene Amsterdammer
28/10/2010.
Lier, H. van (2012), ‘Meldpunthumor: Meldpunten voor Limburgers, Belgen en
gezellige Polen’. In: de Volkskrant 09/02/2012.
Marijnissen, J. & P. Ulenbelt (2005), ‘Voor Polen dreigt uitbuit-CAO’. In: NRC
Handelsblad 23/08/2005.
Marijnissen, J. & J. de Wit (2006), ‘Help, daar komen de Polen’. In: NRC
Handelsblad 31/01/2006.
Marlet, G. (2010), ‘Polen in Nederland delen verdriet met elkaar’. In: Trouw
12/04/2010.
Meteren, W. van (2003), ‘De open grens en oprukkende Polen’. In: Trouw
22/11/2003.
Meteren, W. van (2006), ‘Het Poolse gezinsleven lijdt schade’. In: Trouw
18/08/2006.
Mulder, E. (2004), ‘De Polen verpesten het voor de Haagse Turken’. In: Trouw
05/10/2004.
Müller, J. (2007), ‘Vakbekwaam en werklustig: wie wil de Pool niet?’. In: NRC
Handelsblad 11/12/2007.
Nijman, B. (2011), ‘Alarm om Oostblokjunk’. In: Spits 31/01/2011.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 14
Norder, M. & D. Meijer (2006), ‘Werken en wonen van Polen belast regio Den
Haag’. In: de Volkskrant 17/03/2006.
NRC (2003), ‘Zalm tegen goedkope Polen’. In: NRC Handelsblad 18/11/2003.
NRC (2006), ‘Laat de Polen komen’. In: NRC Handelsblad 09/02/2006.
Peeperkorn, M. (2003), ‘Rem op arbeiders nieuwe EU-landen’. In: de Volkskrant
17/11/2003.
Pijnappels, R. (2011), ‘SP-Kamerlid: “Zundert kan tsunami van Polen niet aan”’.
In: BN DeStem 11/02/2011.
Postma, R. (2002), ‘Zusters met een streepje minder’. In: NRC Handelsblad
16/03/2002.
Rengers, M. (2005), ‘Na de klus-Pool nu de verzekerings-Tsjech’. In: de
Volkskrant 01/11/2005.
Rengers, M. (2007), ‘Polen kijken meewarig naar bankpersoneel’. In: de
Volkskrant 05/05/2007.
Roubos, G. & M. Scheepens-van den Boom (2005), ‘Jan Marijnissen moet echt
eens leren rekenen’. In: NRC Handelsblad 25/08/2005.
Spits (2010), ‘PvdA’er: “Immigratiebeleid halfzacht”’. In: Spits 10/12/2010.
Stoker, E. (2006), ‘Schuine muren, lekkende pijpen en kapotte afvoerputjes’. In:
de Volkskrant 06/04/2006.
Stoker, E. (2007), ‘Polentop: malafide uitzendbureaus in de ban’. In: de
Volkskrant 12/12/2007.
Sysling, F. (2005), ‘Dolende Polen’. In: Vrij Nederland 02/09/2005.
Trouw (2002), ‘Belabberde camping voor Poolse arbeiders ontruimd’. In: Trouw
31/08/2002.
Alphen, F. van (2007), ‘Groenrode fietsen voor Poolse werknemers’. In: de
Volkskrant 18/09/2007.
Vos, R. (2011), ‘PVV: “Zet werkloze Oost-Europeanen uit”’. In: Spits 02/02/2011.
Weede, F. (2005), ‘Superforenzen’. In: NRC Handelsblad 05/03/2005.
Westerlaken, N. (2005), ‘Dzien dobry’. In: de Volkskrant 28/09/2005.
Witt, R. De (2008), ‘Nieuwe EU-burgers massaal naar daklozenopvang’. In:
Elsevier 19/05/2008.
Zuidervaart, B. (2010), ‘Zelfs mislukte Polen blijven gewoon in Nederland’. In:
Trouw 01/11/2010.
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 15
Secundaire literatuur
Fleming, M. (2005), ‘The use of stereotypes in the British media during the period
of European Union expansion in 2004: The representation of post-communist
states’. In: Sprawy Narodowościowe 26. 19-27.
Fomina, J. & J. Frelak (2008), Next stopski London. Public perceptions of labor
migration within the EU. The case of Polish labor migrants in the British press.
Warschau: Fundacja Instytut Spraw Publicznych.
Gabrielatos, C. & P. Baker (2008), ‘Fleeing, sneaking, flooding: a corpus analysis
of discursive constructions of refugees and asylum seekers in the UK press,
1996-2005’. In: Journal of English Linguistics 36. 5-38.
Heuckelom, K. Van (2009a), ‘Borat is een Pool. Euro-Oriëntalisme in de Vlaamse
media’. In: Streven Februari 2009. 132-139.
Heuckelom, K. Van (2009b), ‘Zij kwamen uit het Oosten’. In: De Leeswolf 9. 686-
688.
Holehouse, M. (2011), ‘UK riots: England is sick, says woman who jumped from
blazing building’. In: The Telegraph 13/08/2011.
Hudabiunigg, I. (2004), ‘The otherness of Eastern Europe’. In: Journal of
Multilingual and Multicultural Development 25 (5-6). 369-388.
Khosravinik, M. (2009), ‘The representation of refugees, asylum seekers and
immigrants in British newspapers’. In: Discourse Society 20. 477-498.
Leerssen, J. & M. Beller (red.) (2007), Imagology: the cultural Construction and
literary representation of national characters. Amsterdam: Rodopi.
Lucassen, J. & L. Lucassen (2011), Winnaars en verliezers. Een nuchtere balans
van vijfhonderd jaar immigratie. Amsterdam: Bert Bakker.
Mockutė, M. (2008), ‘The images of the Baltic States in the international media
upon accession to NATO and the EU’. In: Lithuanian Foreign Policy Review 21.
10-37.
Nourhussen, S. (2008), ‘Een positief weekblad voor Polen in Nederland’. In:
Trouw 21/02/2008.
Szytniewski, B. & M. Segers (2011), ‘The Netherlands and Poland’s accession to
the European Union’. In: D. Hellema e.a. (red.), Poland and the Netherlands: A
case study of European Relations. Dordrecht: Republic of Letters Publishing.
259-282.
Internetbronnen
Granvil, O. de (2008), Fraternité avec les travailleurs français de Molex.
Geraadpleegd op 15 mei 2011 van: http://www.nationspresse.info/?p=21680
Küçük, H. (2010), Onderwerp: Polen bekeuren is lastig. Geraadpleegd op 24
april 2011 van: http://zbs.denhaag.nl/risdoc/2010/RIS175580A.PDF
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 16
Morosanu, L. (2007), Back to Europe? Framing Romania’s accession to the
European Union in the United Kingdom. Geraadpleegd op 8 september 2010
van: http://www.migrationonline.cz
Nota, M. (2008), Polen over “ons” Polen-probleem. Geraadpleegd op 8 oktober
2011 van: http://www.eo.nl
NOVA (2006), Nederlandse Omroep Stichting-VARA-Nederlandse Programma
Stichting 12/04/2006. Geraadpleegd op 29/02/2012 van
http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1127880
NOVA (2007), Nederlandse Omroep Stichting-VARA-Nederlandse Programma
Stichting 26/03/2007. Geraadpleegd op 02/03/2012 van
http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1146929
NPD (2009), Arbeit zuerst für Deutsche! Geraadpleegd op 24 augustus 2011
van: http://www.npd-niedersachsen.de/index.php/menue/56/PDF-Archiv
Saeys, F. & M. Lits (2007), De berichtgeving over allochtone minderheden in de
Belgische media. Geraadpleegd op 21 januari 2011 van:
http://www.psw.ugent.be/cms_global/uploads/publicaties/comwet/samenvattingsr
apport.pdf
SP (1983), Gastarbeid en kapitaal. Geraadpleegd op 24 augustus 2011 van:
http://archief.devrijegedachte.nl/constandse/dossier/gastnawo2
SP (2011), Roemer: “Reguleer de instroom van werknemers uit Oost-Europa”.
Geraadpleegd op 11 juli 2011 van:
http://www.sp.nl/werk/nieuwsberichten/8695/110216-
roemer_reguleer_instroom_van_werknemers_uit_oost_europa
Thibaudat, J-P. (2005), Le plombier polonais, fossoyeur du oui. Geraadpleegd op
16 juli 2011 van: http://www.liberation.fr/evenement/0101532374-le-plombier-
polonais-fossoyeur-du-oui
UvA Persvoorlichting (2006), IMES onderzoekt stemgedrag allochtonen: 80%
kiest PvdA. Geraadpleegd op 14 mei 2011 van:
http://www.science.uva.nl/actueel/nieuws.cfm/60DE766E-B3BE-472D-
89229110020D2564
Vandezande, M. (2002), Rechts-radicalisme tussen Noordzee en Leiestreek. Een
analyse van het Vlaams Blok in West-Vlaanderen. Geraadpleegd op 17 juni 2011
van http://www.ethesis.net/vlaams_blok/vlaams_blok_deel_1_1.htm
Vlemmix, J. (2007), Een bussie vol met Polen. Geraadpleegd op 17 maart 2011
van: http://www.songteksten.nl/songteksten/79524/johan-vlemmix/een-bussie-
vol-met-polen.htm
Wobma, E. & R. van der Vliet (2011), Aantal Midden- en Oost-Europeanen in vijf
jaar tijd verdubbeld. Geraadpleegd op 10 september 2011 van:
Comparatieve neerlandistiek
Tijdschrift van de Vereniging voor Neerlandistiek in Centraal-Europa 17
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/dossiers/eu/publicaties/archief/2011/2011-
3442-wm