ASPECTUALITEIT IN HET NEDERLANDS ALS PROBLEEM VOOR TSJECH1SCNE STUDENTEN
187
Voor de meeste taalleerders is het geen probleem om dit schéma en de bijbe-horende vormen perfect te leren. lets anders is het echter om een en ander ook toe te passen. Waarom kun je in het Nederlands schijnbaar net zo goed zeggen:
Morgen koop ik dat boek.
ais
Morgen zal ik dat boek kopen?
En welk verschil is er tussen Ik las een spannend boek, Ik had een spannend boek gelezen en Ik heb een spannend boek gelezen? Vooral het verschil tussen de onvoltooid verleden tijd (imperfectum) en de voltooid tegcnwoordige tijd (per-fectum) is voor veel tweede taalleerders een volstrekt mystérie. Het probleem is m.i. dat aspectualiteit en temporaliteit hier dooř elkaar lopen. Dit vormt vooral bij het vertalen vanuit het Tsjechisch in het Nederlands en omgekeerd een veel groter probleem dan meestal wordt toegegeven.
Het probleem komt overigens ook voor in veel andere talen. Gymnasiasten zullen zieh wellicht de vertaling van de aoristus in vergelijking met het imperfectum en perfectum in het Oud-Grieks herinneren. In de moderně talen kan de Engelse aspectualiteit met vormen als I've been trying to work (Ik heb geprobeerd te werken, ik probeerde te werken, ik was bezig te proberen te werken - geen van drieěn komt echt precies met de Engelse uitdrukking overeen) de nodige vertaal-problemen opleveren. Hier zal ik me echter beperken tot het Nederlands als West-Germaanse taal en het Tsjechisch als West-Slavische taal, de talen waar mijn eigen Studenten mee te maken hebben.
Definitie van aspectualiteit
Wat precies aspectualiteit is, is niet eenduidig. In de Slavische talen wordt het aspect traditioneel gezien als een morfologische categorie. De Tsjechische term voor aspect is vid, letterlijk gezichtspunt of zienswijze? In de beide academischc standaardgrammatica's van de hier te vergelijken talen - het Nederlands en het Tsjechisch - worden de volgende definities gegeven. De Mluvnice češtiny, de aca-demische Tsjechische spraakkunst, omschrijft het aspect als volgt8:
Onder aspect wordt het morfologisch-lexicale niet-geconjugeerdc middel van het werk-woord verstaan dat een onderdeel vornit van de reflectieve functie van het werkwoord. Gezien zijn karakter staat het aspect op dc grens van grammatica en lexicon en wordt daarom gewoon-
7 Vid komt van het werkwoord vidět dat zien betekent. Als substantief kan het ook zichtbaar spoor betekenen, zoals bijv. in Po uprchlíku není ani vidu, ani slechu (Er is geen spoor van dc vluchteling te bekennen, vb. in Hugo Siebenschein e.a.: Tschechisch-deutsches Wörterbuch IL P-Ž (Praha: SPN 19863), p. 690. Vgl. ook Vcrkuyl 1993: 268, die v/V/vertaalt met appearance of view.
8 Jan Pelr e.a. (red.): Mluvnice češtiny 2 (Praha: Academia, 1986), p. 179 (mijn vertaling).