De Nederlandstalige cultuur
internationaal
Centraal-Europa en de Lage Landen
Editor:
Jana Engelbrechtová
Olomouc – Univerzita Palackého v Olomouci
2015
Deze publicatie kwam tot stand in het kader van het ESF project
“Interdisciplinární inovace výuky kulturních studií na Univerzitě Palackého v Olomouci”
(reg. no. CZ.1.07/2.2.00/28.0137)
en is mede gefinancierd door het Europees Sociaal Fonds
en de begroting van de Tsjechische Republiek.
Recensenten: prof. PhDr. Jana Rakšányiová, CSc. (Univerzita Komenského v
Bratislave)
dr. Agata Kowalska-Szubert (Uniwersytet Wrocławski)
© Jana Engelbrechtvá, 2015
© Ludo Beheydt, Reka Bozzay, Lucie Doležilová, Wilken Engelbrecht, Ivan
Koláčný, Eva Kubátová, Magdalena Lipnicka, István Németh, Jelica NovakovićLopušina,
Sven Peeters, Milan Potočar, Gábor Pusztai, Jo Sterckx, 2015
© Palacký University in Olomouc, 2015
First edition
ISBN DOPLNI VUP
i
Inhoudsopgave
VOORWOORD ..................................................................................................... 1
Ludo Beheydt, EEN SEMIOTISCHE INTERPRETATIE VAN HET WERK VAN DE
VLAAMSE PRIMITIEVEN TEGEN DE ACHTERGROND VAN DE BOURGONDISCHE
CULTUUR............................................................................................................ 3
Inleiding: semiotische interpretatie .......................................................................................4
1. Een semiotisch cultuurmodel............................................................................................6
1.1 Motieven en attributen.................................................................................................7
1.2 Locaties...........................................................................................................................8
1.3 Personen.........................................................................................................................8
1.4 Rituelen...........................................................................................................................9
2. Toepassing van het semiotisch model op de Piëta van Rogier van der Weyden
(Brussel).....................................................................................................................................9
3. De opdrachtgevers ........................................................................................................... 16
4. Jan van Eyck, Madonna met kanselier Rolin ............................................................... 19
5. Rogier van der Weyden, Kruisafneming....................................................................... 23
6. Dirk Bouts, Laatste avondmaal...................................................................................... 27
Besluit ..................................................................................................................................... 34
Bibliografie............................................................................................................................. 35
Milan Potočár, LIEUX DE MÉMOIRE - EEN CENTRAAL-EUROPESE
REVOLUTIONAIRE PLAATS VAN HERINNERING BINNEN DE VLAAMSE
BEWEGING....................................................................................................... 39
Inleiding.................................................................................................................................. 39
1. Plaatsen van herinnering vanuit West- en Midden-Europees perspectief............... 40
2. Bloei en ondergang op één plaats .................................................................................. 42
2.1. Een revolutionair plein in Centraal-Europa ......................................................... 44
2.2. Keerpunten binnen de Vlaamse Beweging ............................................................... 45
3 Het Slowaakse revolutionaire plein................................................................................. 47
3.1. Verloren in het midden van de stad. .......................................................................... 47
ii
3.2. Een dag op een symbolische plaats voor alle generaties en ideologieën.............. 48
3.3. Geconcentreerde Slowaakse herinneringen .............................................................. 49
4. Een “Vlaams SNP Plein”................................................................................................ 53
4.1. Een heilige plaats vol Vlaamse herinneringen .......................................................... 57
4.2. Het revolutionaire plein in Vlaanderen...................................................................... 59
Conclusie................................................................................................................................ 60
Bibliografie............................................................................................................................. 61
Jelica Novaković & Sven Peeters, ‘WAT KWAM ER UIT EEN SCHOT?’ ............. 67
Inleiding.................................................................................................................................. 67
1. Het beeld van Gavrilo Princip in de Nederlandstalige pers ...................................... 68
1.1. Leeftijd en psychische gesteldheid......................................................................... 68
1.2. Emotionele betrokkenheid...................................................................................... 69
1.3. Motieven..................................................................................................................... 70
1.4. Verschil in beeldvorming tussen Noord en Zuid................................................ 72
2. Het beeld van Gavrilo Princip in de Nederlandstalige poëzie .................................. 74
2.1 Contemplatie en melancholie................................................................................... 74
2.2 Deconstructie ............................................................................................................. 77
Conclusie................................................................................................................................ 79
Bibliografie............................................................................................................................. 79
Jo Sterckx, BEELDEN VAN POLEN EN MIDDEN- EN OOST-EUROPA IN DE
NEDERLANDSE CULTUUR.................................................................................81
Inleiding.................................................................................................................................. 81
1. Beelden van Polen in de Nederlandse geschreven pers (1980-2010)....................... 83
1.1 Tijdens de Staat van Beleg........................................................................................ 83
1.2 Tijdens de liberaliseringen........................................................................................ 84
1.3 Arbeidsmigratie.......................................................................................................... 85
1.4 Het beeld in de opinieweekbladen.......................................................................... 86
1.5 Het beeld in de dagbladen........................................................................................ 90
iii
2. Beelden van Midden- en Oost-Europa in de Nederlandse cultuur.......................... 90
2.1 Het beeld in de televisieprogramma’s..................................................................... 91
2.2 Het beeld in reisgidsen en handboeken.................................................................. 96
2.3 Literaire non-fictie ................................................................................................... 100
3. Besluit............................................................................................................................... 108
3.1 Opiniebladen ............................................................................................................ 108
3.2 Dagbladen................................................................................................................. 109
3.3 Documentaireseries................................................................................................. 110
3.4 Handboeken en reisgidsen ..................................................................................... 110
3.5 Literaire non-fictie ................................................................................................... 110
Bibliografie........................................................................................................................... 112
István Németh, EMIGRANTEN UIT OOST-EN MIDDEN-EUROPA IN DE HAVEN
VAN ANTWERPEN ...........................................................................................117
Inleiding................................................................................................................................ 117
1. Eugeen Van Mieghem ................................................................................................... 118
2. Bekendheid van Van Mieghems werk......................................................................... 121
3. De Red Star Line ............................................................................................................ 122
4. Reclame............................................................................................................................ 123
5. Tussendekspassagiers..................................................................................................... 124
6. Landverhuizers................................................................................................................ 124
Epiloog ................................................................................................................................. 126
Bibiografie............................................................................................................................ 127
Eva Kubátová, DE KOSMOPOLITISCHE ERFENIS VAN DE SPAANSE GLOBALE
HEGEMONIE ...................................................................................................129
1. Inleiding ........................................................................................................................... 129
1.1 Korte schets van de historiografie van de Desagüe ........................................... 131
1.2 Inleiding in de historische achtergrond................................................................ 132
2. De geschiedenis van de desagüe................................................................................... 133
iv
2.1 Op zoek naar een oplossing voor de drainage.................................................... 135
3. Adriaan Boots rol in de Mexicaanse desagüe............................................................. 137
3.1 Boots eerste evaluatie.............................................................................................. 138
3.2 De meest verwoestende overstroming in de koloniale geschiedenis............... 139
4. Wie was Adrian Boot eigenlijk?.................................................................................... 140
4.1 Omstandigheden van Boots aanwezigheid in Nieuw Spanje............................ 142
4.2 Een anti-Nederlandse stemming........................................................................... 143
5. De Inquisitie.................................................................................................................... 144
5.1 De Inquisitie in de Nieuwe Wereld....................................................................... 145
5.2 Boots proces bij de Inquisitie................................................................................. 146
6. Conclusie.......................................................................................................................... 148
6.1 Verkoop je paard en koop een kano..................................................................... 149
6.2 Slothypothese ........................................................................................................... 151
Bibliografie........................................................................................................................... 152
Gábor Pusztai, De karikatuur van de kolonie ................................................155
Inleiding................................................................................................................................ 155
Het ‘riool van Europa’ ....................................................................................................... 157
Deli........................................................................................................................................ 157
Analyse van catalogi ........................................................................................................... 158
László Székely...................................................................................................................... 162
Conclusie.............................................................................................................................. 165
Bibliografie........................................................................................................................... 166
Lucie Doležilová. NEDERLANDSE BOEKDRUK IN DE 17E EEUW MET
AANDACHT VOOR VERSCHILLENDE GENRES..................................................169
Inleiding................................................................................................................................ 169
2. Ontwikkeling van de boekdrukkunst tot de 17e eeuw.............................................. 171
3. Boekdruk in de Gouden Eeuw..................................................................................... 173
4. Specifiek Nederlandse genres in de 17e eeuw ............................................................ 176
v
4.1. Atlassen en reisverhalen......................................................................................... 176
4. 2. Theologische literatuur en klassieke filologie.................................................... 179
4.3. Comeniana ............................................................................................................... 180
4.4. Techniek en natuurwetenschappen...................................................................... 182
4.5. Recht......................................................................................................................... 186
5. Samenvatting................................................................................................................... 187
Bibliografie........................................................................................................................... 187
Wilken Engelbrecht, DE LOTGEVALLEN VAN EEN GROEPJE ‘KETTERSE’
BOEKEN UIT DE LAGE LANDEN .....................................................................190
Inleiding................................................................................................................................ 190
1. Censuur in Tsjechië........................................................................................................ 191
2. Censuur in de Republiek ............................................................................................... 193
3. Libri prohibiti onder de neerlandica in de Vědecká knihovna................................ 195
4. Een vreemd groepje libri prohibiti .............................................................................. 198
5. De Hongaarse provenance – oplossing van het raadsel?......................................... 203
6. De Societas en de Verlichting in het onderwijs......................................................... 205
7. Betekenis van de zending voor Szathmári.................................................................. 208
Bibliografie........................................................................................................................... 210
Appendix - De ± 1750 door du Brueil geconfisqueerde libri prohibiti..................... 212
Reka Bozzay, De invloed van het Nederlandse medisch onderwijs in
Hongarije........................................................................................................215
Inleiding................................................................................................................................ 215
1. Nederlands medisch onderwijs in de 17e eeuw.......................................................... 217
2. Medisch onderwijs in de 18e eeuw............................................................................... 220
3. Het Boerhaave-effect..................................................................................................... 224
Bibliografie........................................................................................................................... 230
Magdalena Lipnicka, IMPLEMENTATIE VAN HET BOLOGNAPROCES IN HET
EUROPESE HOGER ONDERWIJS ......................................................................234
vi
Inleiding................................................................................................................................ 234
1. Universiteiten als organisaties in context.................................................................... 236
2. Wat houdt de implementatie van het BP in?.............................................................. 238
3. Contexten en vertalingen van het BP: Vlaanderen en Polen................................... 240
4. Van vertaling naar realisatie aan de universiteiten..................................................... 245
4.1. Case study 1: KU Leuven...................................................................................... 245
4.2. Case study 2: Universiteit in Antwerpen............................................................. 248
4.3. Case study 3: Universiteit van Warschau ............................................................ 250
4.4. Case study 4: KU Lublin........................................................................................ 253
Conclusie.............................................................................................................................. 254
Literatuurlijst........................................................................................................................ 255
Over de auteurs ..............................................................................................261
1
VOORWOORD
De regio Centraal-Europa, zoals deze officieel door de Nederlandse Taalunie en
de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek wordt betiteld, is een zeer
gevarieerde regio die in totaal twaalf landen omvat waar bij 22 instellingen
tientallen neerlandici werken die aan enkele duizenden studenten Nederlands
doceren.
Elk van deze instellingen heeft haar eigen tradities en is ontstaan in een
andere culturele omgeving. Wat hen verbindt, is dat er bij al deze instellingen
neerlandistiek kan worden gestudeerd. Elf auteurs, sommigen pas-afgestudeerde
studenten, anderen hoogleraren met een lange staat van dienst, bekijken in dit
boek cultuur – en dan met name de culturele interactie tussen de Lage Landen
en Centraal-Europa – op heel verschillende wijzen.
Ludo Beheydt geeft een semiotische interpretatie van de Vlaamse primitieven,
wier werken in menig Centraal-Europees museum aanwezig zijn en van
wie de kunst ook veel Centraal-Europese schilders heeft beïnvloed. Wat maakt
hun kunst zo anders dan de Italiaanse?
Milan Potočár confronteert het Námestie Slovenského národného povstania, een
qua politieke geschiedenis centraal plein van Bratislava, met soortgelijke lieux de
mémoire in Vlaanderen. Jelica Novaković en Sven Peeters richten zich dan op de
weerslag van de daad van Gavrilo Princip in 1914 die de ‘Groote Oorlog’
inleidde, in de Nederlandse en Vlaamse pers en literatuur.
Jo Sterckx gaat vervolgens in op de perceptie van Poolse migranten in
Nederlandse media, een ader type receptie van Centraal- en Oost-Europa in de
Lage Landen. Emigranten werden voorheen ook in de schilderkunst afgebeeld,
zoals István Németh toont aan de hand van het werk van de Antwerpse schilder
Eugeen Van Mieghem.
Eva Kubátová kijkt vervolgens naar de lotgevallen van de waterbouwkundig
ingenieur Adri(a)an Boot in het zeventiende-eeuwse Mexico, met zijn poging
2
om de eeuwige problemen met wateroverlast van Mexico Stad op te lossen.
Gábor Pusztai richt zich omgekeerd op Centraal-Europese receptie van de
koloniale cultuur in het koloniale gebied zelf door te kijken naar de karikaturen
van Lázsló Székely in Deli.
Receptie vond ook plaats in de vorm van literatuur. Lucie Doležilová bekijkt
specifieke ‘Nederlandse’ genres in de wetenschappelijke bibliotheek van Olomouc
en Wilken Engelbrecht neemt één specifieke casus van zgn. Libri prohibiti
onder de loep die vermoedelijk stammen uit een achttiende-eeuwse boekenzending
vanuit Franeker bestemd voor de Hongaarse theoloog István Szathmári
in Debrecen. Reka Bozzay bespreekt vervolgens de impact van Nederlands
medisch onderwijs uit diezelfde periode op het Hongaarse onderwijs.
Ten slotte sluit de bijdrage van Magdalena Lipnicka over moderne aanpassingen
van academisch onderwijs als gevolg van het Bologna Proces in
Vlaanderen en Polen dit boek af.
We hopen dat deze verschillende bijdragen hun weg zullen vinden naar
collega-neerlandici van binnen en buiten de regio en dat ze een aansporing
mogen vormen voor verder onderzoek.
Olomouc, juli 2015
Mgr. Jana Engelbrechtová, Ph.D.
3
EEN SEMIOTISCHE INTERPRETATIE VAN HET WERK VAN DE
VLAAMSE PRIMITIEVEN TEGEN DE ACHTERGROND VAN DE
BOURGONDISCHE CULTUUR
Ludo Beheydt
(Université catholique de Louvain)
A SEMIOTIC INTERPRETATION OF THE WORK OF THE FLEMISH PRIMITIVES
AGAINST THE BACKGROUND OF BURGUNDIAN CULTURE.
Abstract: A semiotic interpretation of art is based on a concept of culture that denotes
culture as webs of significance (Geertz 1976) that a community shares and to which artists
contribute in a way that is at the same time representative of their culture and highly
individual. Giving works of art a semiotic interpretation is to contextualize them it in
the particular pattern of meaning in which they function. Such contextualization must
be both iconographic and stylistic. In the present article a hierarchic interpretative
semiotic model of culture is presented that by means of a systematic description of signs
(motives and attributes, locations, persons and rituals) in works of art attempts to
identify their local meaning in a particular period of time. Applying this semiotic model
of culture to the painting of the Flemish Primitives reveals that Jan van Eyck, Rogier
van der Weyden and Dirk Bouts were in their own specific way highly dependent on
the Netherlandish Burgundian culture. A systematic analysis of their art reveals a highly
varied image of 15th-century Netherlandish painting, while at the same time yielding an
integrated interpretation of the cultural identity of that art. Observing that Van Eyck
disguises religious devotion in opulent material wealth, Van der Weyden tends to a
dramatic emotional expression of devotion and Bouts to a restrained aesthetics of
intimate interiorized devotion, leads to a multi-faceted rich interpretation of the
semiotic system of art of the 15t-century Burgundian culture.
Keywords: semiotic interpretation – Flemish Primitives – Van Eyck – Van der Weyden
– Bouts
4
Inleiding: semiotische interpretatie
Een semiotische interpretatie van kunst berust op een cultuurvisie die cultuur
definieert als een web van betekenissen dat een gemeenschap deelt en waaraan
kunstenaars hun specifieke bijdrage leveren die tegelijk representatief is voor de
cultuur waarin ze wordt gecreëerd en een originele creatie van een individu
(Beheydt 2011, Beheydt 2014a, Beheydt 2014b). Voor de semioticus is “het
hoofdprobleem opgeworpen door het loutere fenomeen van de esthetische kracht [..., het
kunstwerk dus, LB] , het te kunnen plaatsen tussen de andere vormen van sociale activiteit,
het te kunnen incorporeren in het weefsel van een specifiek levenspatroon” (Geertz 1976:
1475).1
Kunstwerken zijn, net als teksten of gedragsvormen, symbolische vormen
waarmee leden van een cultuurgemeenschap betekenissen creëren en meedelen.
Semiotische analyse is dan gericht op de interpretatie van kunstwerken als symbolische
uitdrukkingen van betekenis. Die interpretatie moet gebeuren tegen de
achtergrond van de cultuur waarin de kunstwerken tot stand zijn gekomen, of –
semiotisch geformuleerd – de interpretatie van de tekens moet contextueel
uitgevoerd worden, door ze terug te plaatsen in het betekenissysteem waarin ze
functioneren. Die contextuele interpretatie moet bovendien gebeuren met het
oog van de tijdgenoot, wat Baxandall (1986) het ‘period eye’ noemt, en dat
veronderstelt een voorafgaande intensieve kennismaking met de cultuurgemeenschap
waarin het kunstwerk tot stand is gekomen.
Zo veronderstelt het semiotisch interpreteren van de kunst van de Vlaamse
primitieven, dat die kunst wordt gerelateerd aan de complexe individuele en
collectieve betekeniswereld van de Bourgondische vijftiende eeuw. Schilderijen
staan niet op zichzelf: als tekens en betekenissen leiden ze geen geïsoleerd
bestaan. Ze vormen een web van betekenis, of preciezer: een systeem van
betekenis. Tekens, en dus ook schilderijen, ontlenen hun betekenis grotendeels
1 Tenzij anders aangegeven is, zijn de vertalngen van citaten van de hand van de auteur van deze
bijdrage.
5
aan de context waarin ze functioneren en zijn daardoor alleen contextueel
interpreteerbaar.
Reeds De Saussure wees erop, terecht, dat het teken een relationele eenheid
is, waarvan de waarde (valeur) binnen het systeem bepaald wordt door de relatie
met andere tekens (De Saussure 1916). Bovendien is de betekenis enkel
synchroon vast te stellen, dit wil zeggen in een bepaald stadium in de tijd . Het is
dus voor de juiste interpretatie van tekens van essentieel belang ze in hun lokale
historische context te begrijpen. Voor de betekenis van het werk van de
Vroegnederlandse kunst is dat geen sinecure, want – zoals Jan van der Stock
terecht heeft opgemerkt:
Gegeven de schaarste aan tekstbronnen, evenals het gebrek aan lokale geschreven
theoretische – prescriptieve – traktaten, zal de historische studie van de
oorspronkelijke receptie van Vroegnederlandse visuele kunst onvermijdelijk een
hypothetisch en fragmentair karakter hebben. Het is overigens ook moeilijk om
kijkersreacties accuraat te evalueren en vooral dan de beschrijving van die reacties. Het
is bijvoorbeeld vaak onduidelijk of het beschreven gedrag reëel is, dan wel wenselijk
geacht. (Van der Stock 2012:9)
In die zin is de semiotische benadering eerder een interpretatieve wetenschap
waarin men op zoek gaat naar betekenis dan een experimentele benadering op
zoek naar wetmatigheid. Die interpretatieve benadering vindt plaats vanuit een
‘emisch perspectief’, dit betekent van binnenuit.
Anders dan een puur iconologische benadering die gericht is op het
achterhalen van de betekenis van het kunstwerk op zich, probeert de
semiotische interpretatie het kunstwerk te begrijpen in het licht van de sociale
interactie waarin het is ontstaan en tegen de achtergrond van het betekenispatroon
waarin het past. In die zin is semiotische interpretatie dus holistisch.
Een semiotische analyse kan zich bovendien ook niet beperken tot een
iconologische interpretatie. Ze moet én inhoud én stijl integreren in de verklaring
van het kunstwerk als expressie van de lokale cultuur. Zoals Clifford
6
Geertz terecht heeft opgemerkt, is in een semiotische visie de eenheid van vorm
en inhoud geen filosofische tautologie: “Als er een semiotische wetenschap van de kunst
moet zijn, dan is het juist deze verwezenlijking die ze zal moeten verklaren.”(Geertz 1976:
1481) Een semiotische benadering moet dus de beeldinhoud en de beeldtaal in
een samenhangende en omvattende cultuurinterpretatie integreren.
1. Een semiotisch cultuurmodel
Een systematische semiotische analyse van kunstwerken dient geschraagd te
worden door een helder gestructureerd cultuurmodel. Zo’n cultuurmodel gaat
uit van een uitvoerige beschrijving van het tekensysteem van het kunstwerk
vanuit het standpunt van de tijdgenoot, met als doel de betekenis te achterhalen
die de oorspronkelijke kunstenaars en hun tijdgenoten eraan toekenden.
Figuur 1. Een hiërarchisch semiotisch cultuurmodel
7
Het descriptieve semiotische cultuurmodel dat ik heb ontwikkeld (Fig. 1), is
geïnspireerd op het ui-diagram dat Geert Hofstede heeft voorgesteld in zijn
bekende boek Allemaal andersdenkenden, omgaan met cultuurverschillen (1995:18-19),
maar anders dan Hofstede ben ik uitgegaan van het semiotische tekenbegrip.
Van Hofstede neem ik het hiërarchische ui-model over waarbij ik de
verschillende types tekens als schillen van een ui representeer, ervan uitgaand
dat de buitenste tekens de meest oppervlakkige symbolische betekenissen
dragen, terwijl de binnenste de diepste lagen van de cultuur vertegenwoordigen.
In de kern van het model zit dan de betekenis, die uiteraard niet zichtbaar is,
maar tot het gedeelde betekenisweb van de gemeenschap behoort. Conform het
tekenbegrip van De Saussure (1916) zijn de tekens in het kunstwerk de
‘betekenaars’ (signifiants) die verwijzen naar de ‘betekenissen’ (signifiés). Het model
dat ik hier presenteer lijkt me nuttig omdat het ons in staat stelt de relatie tussen
kunstwerk als teken en de cultuur als betekenisweb helder te conceptualiseren en
daarmee meteen een systematisch beschrijvingsmodel biedt om kunstwerken als
cultuuruitingen te beschrijven.
1.1 Motieven en attributen
Anders dan Hofstede die op de buitenste schil de symbolen plaatst, kies ik hier,
conform de iconografische praktijk, voor attributen en motieven. Met motieven
bedoel ik alle elementen in een voorstelling, met een conventionele betekenis die
begrepen kan worden door de leden van een cultuur (Panofsky 1984:8). Dat
kunnen woorden zijn (Ave, Gloria,..;), voorwerpen (een kruis, een lelie, emblemen,
wapenschilden, vlaggen,…), gebaren (gevouwen handen, zegening,…),
kleuren (wit voor maagdelijkheid,…), kledij (brokaat, harnas, habijt,…), licht
(licht vs. duisternis). Naast motieven onderscheiden we attributen. Dat zijn
voorwerpen, planten of dieren die vast verbonden zijn met bepaalde personages
of personificaties (zie Van Straten 2002:49-50). Bijvoorbeeld de vaste attributen
van heiligen zoals die voorkomen in de populaire middeleeuwse Legenda Aurea
van bisschop Jacobus de Voragine: de zalfpot van Maria Magdalena (waarmee ze
8
de voeten van Christus zalfde), de toren van Barbara (waarin ze werd opgesloten),
het gebroken rad en het zwaard van Catharina, de sleutel van Petrus, etc.
Ook beroepsvoorwerpen kunnen als attribuut fungeren: het zwaard van de beul,
het goudstuk van de goudsmid, de partituur van de musicus, etc. In de late
middeleeuwen waren dergelijke visuele elementen nadrukkelijk symbooldragend.
Er was “een voortdurend creatief omgaan met de zichtbare wereld, de objecten, de
natuurverschijnselen, die telkens onzichtbare begrippen of eigenschappen door vergelijking
moesten uitdrukken.” (De Vos 2002:10).
1.2 Locaties
Locaties zijn echte of fictieve plekken, al of niet van historisch belang, die in een
cultuur een speciale betekenis hebben. De bekende ‘lieux de mémoire’ (Pierre
Nora), plekken van herinnering die een cultuur koestert, horen daartoe, maar
ook mythische of godsdienstige plekken (Golgotha, een kathedraal, de hel,…)
en zelfs de eigen omgeving. Ze zijn vanwege hun lokale kleur minder inwisselbaar
tussen culturen onderling dan motieven en attributen, maar anderzijds toch
minder direct verbonden met cultuurspecifieke betekenissen dan personages.
Ook al fungeren locaties als een cultureel bepaald decor, ze kunnen toch ook
geheel zelfstandig culturele betekenissen oproepen. De kathedraal in het werk
van Van Eyck of Van der Weyden staat voor de Heilige Kerk en het landschap
in de achtergrond van het Lam Gods van Van Eyck symboliseert het Heilige
Jeruzalem.
1.3 Personen
Met personen verwijzen we zowel naar echte personen, zoals hertogen, kanunniken,
kanseliers, etc., als naar goden of personificaties. Onder personificaties
verstaan we dan menselijke of antropomorfe figuren die gewoonlijk abstracte
begrippen verbeelden. Daar vallen dus figuren onder als de Maagd Maria, Jezus,
engelen, heiligen, duivels, mythologische figuren etc. In de personen maakt een
9
cultuur gewoonlijk onderscheid tussen exempla virtutis, de positieve rolmodellen
van de cultuur (Maria, de apostelen, heiligen, matigen, deugdzamen, …), en de
exempla contraria, de negatieve voorbeelden (duivels, Judas, de kwade
moordenaar, de zondaar, onmatigen, ondeugdzamen, …) (Hazelzet 2007).
1.4 Rituelen
Rituelen zijn conventionele collectieve activiteiten zoals begroetingen, beweningen,
feesten, kermissen, huwelijksceremonies, aanbiddingen, Bijbelse gebeurtenissen,
etc. die weliswaar op zichzelf geen betekenis hebben, maar hun betekenis
ontlenen aan de cultuur waarin ze voorkomen. Zo waren bijvoorbeeld Bijbelse
rituelen zeer populair in de middeleeuwen omdat de hele cultuur doordrenkt
was van de Bijbelse invloed.
2. Toepassing van het semiotisch model op de Piëta van Rogier van
der Weyden (Brussel)
De toepassing van dit semiotische cultuurmodel laat zich exemplarisch illustreren
aan de schitterende Brusselse Piëta van Rogier van der Weyden (ca.1400
– 1464) van omstreeks 1441, een originele weergave van de Bewening van
Christus op een relatief klein devotiepaneel (32,5 x 47,2 cm) (Stroo 2009) dat
“getuigt van een technisch en esthetisch meesterschap dat niet moet onderdoen voor de
Kruisafneming in het Prado.” (Stroo, 2009:507)
Iconografisch gaat het thema van dit werk terug , niet op het evangelie, maar
op een apocrief verhaal uit de twaalfde eeuw dat een lacune aanvulde in het
evangelie tussen de kruisafneming van Christus en de graflegging. Dit verhaal
werd bijzonder populair omdat het door de dramatiek van een moeder die haar
dode zoon beweent, aanstekelijk emotioneel is.
10
Afb. 1 Rogier van der Weyden, Piëta (ca.1441), 32.5 cm × 45.8 cm – olie op eiken paneel –
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Brussel
Als we dit schilderij semiotisch willen interpreteren dan moeten wij het zowel
vormelijk als inhoudelijk benaderen en het als teken proberen te verbinden met
het betekenissysteem waarin het is ontstaan. Wat hier wordt afgebeeld, past
inhoudelijk alvast volkomen in de religieuze passiecultuur van de vijftiende
eeuw. Op de heuveltop waar de kruisiging heeft plaatsgevonden, knielt Maria
overmand door verdriet met het dode lichaam van haar zoon in haar armen,
gesteund door de trouwe apostel Johannes en bijgestaan door Maria Magdalena.
We beginnen bij het ritueel dat hier is afgebeeld: de bewening. In eerste
instantie veronderstelt het kunnen duiden van deze scène een vertrouwdheid
met de tekstuele bron van dit tafereel, meer bepaald met de religieuze betekenis
ervan zoals die in het apocriefe verhaal voorkomt. Maar daarnaast ontleent dit
schilderij zijn betekenis evenzeer aan de maatschappelijke achtergrond waarin
het is gecreëerd. De dramatische intensiteit van dit persoonlijke devotieobject
kadert ontegenprekelijk in de Bourgondische passiebeleving en dit zowel
stilistisch als iconografisch.
11
De uitbeelding van de passie ondersteunde namelijk visueel de herdenking
van het lijden en sterven van Jezus, een cruciaal onderdeel van het geestelijk
leven van de late middeleeuwen. Dag in dag uit werd er over de passie gemediteerd,
zoals blijkt uit talloze overgeleverde passieoefeningen in laatmiddeleeuwse
handschriften (Van Aelst 2011). Als wij een eigentijds Bourgondisch
meditatieboek als de Meditationes Vitae Christi, toegeschreven aan Bonaventura,
naast Van der Weydens Piëta leggen, dan constateren wij een zelfde minutieuze
beschrijvingsdrang, met een zelfde schokkend naturalisme, van alle lichamelijke
houdingen en zichtbare aandoeningen van het passiedrama. Die Piëta is derhalve
een perfecte uitdrukking van “het pathetisch naturalisme waarin de tonelen […] van de
kruisafneming en de bewening hun levende kleur kregen” in de toenmalige cultuur
(Huizinga 1919:290).
Stilistisch is de dramatische intensiteit van de voorstelling met dat onnatuurlijk
naar voren gewende lichaam dat ons het volledige lijdende lichaam
laat aanschouwen ‘in al Zijn leden’ zoals Thomas a Kempis voorschreef (De
Vos 2002:79), bijzonder geschikt voor passionele meditatie. De ritmisch
verbonden groep die zich monumentaal aftekent tegen een schrale achtergrond
versterkt de intense emotionele impact van het plastische tafereel op het
voorplan. Hier geldt onverkort wat Bernhard Ridderbos opmerkte over de
ritmiek van Rogiers compositie: het is “niet een autonoom artistiek aspect, maar maakt
deel uit van zijn streven naar emotionele expressie, die vervolgens weer functioneel was voor de
devotie.” (Ridderbos 1995:34)
Die aangrijpende schildering van ontroostbaar moederleed moest de mediterende
aanzetten tot com-passio, intens mede-lijden. Zo’n passionele vroomheidsbeleving
was een essentieel kenmerk van de laatmiddeleeuwse Bourgondische
cultuur die dit in al haar cultuuruitingen liet zien: in de passieoefeningen, in de
mysteriespelen, in de processies, in de volksliteratuur. Daardoor is dit een
devotiepaneel dat perfect beantwoordt aan de hang naar passionele betrokkenheid
van de toenmalige Brusselse gemeenschap, die hartstochtelijk deelnam
aan publieke manifestaties als executies en processies, die hartverscheurende
12
tableaux vivants verwachtte in het straatbeeld bij liturgische optochten en die in de
sequentia van de mis ontroerd werd door het Stabat mater dolorosa van de door
smart bevangen Moeder Gods. Of zoals het in de tekst van het Stabat Mater
weerklinkt:
Wie zou tranen binnenhouden
Als hij dat verdriet aanschouwde
Van de moeder bij haar kind? (vertaling W.P. Gerritsen & W. Wilmink)
En daarmee komen we bij de personen op dit paneel. Christus en Maria zijn duidelijk
de protagonisten, en dit zowel iconografisch als stilistisch. Dat Maria naast
Christus de centrale rol kreeg in de passiebeleving, past in de cultuur van de
vijftiende eeuw, want toen bloeide de verering van Maria’s smarten op en kreeg
zij een steeds belangrijker rol naast Christus in het verlossingsverhaal. Dionysius
van Rijckel, de beroemde kartuizermonnik en tijdgenoot van Van der Weyden,
noemde Maria zelfs “Redster der Wereld, ‘Salvatrix Mundi’ op grond van haar compassio”
(Ridderbos 2005:34). Zij staat dus als hoofdpersonage naast Christus als
teken van ‘compassio’, het mede-lijden met de ‘passie’ van Christus. De beide
andere personages, de apostel Johannes en Maria Magdalena, zijn eveneens uit
de Bijbel bekende ‘mede-lijdenden’. Van Johannes weten we dat hij de geliefde
apostel was die onder het kruis stond en Maria Magdalena was als ontredderde
getuige aanwezig bij de graflegging.
Kijken we vervolgens naar de locatie als teken, dan valt in eerste instantie op
dat de kale heuvel die hier wordt afgebeeld, de plek van de kruisiging is, in het
evangelie van Markus en Matteüs ‘Golgotha’ genoemd. Deze locatie heeft een
symbolische betekenis: ze verwijst direct naar het lijden van Jezus dat de
mensheid moet verlossen.
De betekenis van het hele tafereel wordt nog verduidelijkt door de motieven en
attributen die op het schilderij voorkomen. In de eerste plaats is er het kruishout
dat op de middenas van de compositie staat. Dit symbool van de verlossing
fungeert als contactpunt op de wereldas die in de middeleeuwse visie hemel en
13
aarde verbindt (Lievens-De Waegh 1994:209). De schedel die als attribuut
vooraan in het beeld ligt, verwijst in eerste instantie wellicht naar de locatie
Golgotha, die immers in het evangelie van Matteüs nader omschreven wordt als
‘schedelplaats’ (Matt. 27:33), maar die schedel kan met even veel recht verklaard
worden vanuit het typologische theologische denken van de late middeleeuwen.
De schedel staat dan als verwijzing naar de eerste mens, Adam, en als voorafspiegeling
van Christus, de nieuwe Adam die nieuw leven brengt, waar de oude
Adam door de zondeval de dood bracht (Janssens 2011:61). Een ander attribuut,
de zalfpot naast Maria Magdalena, is het vertrouwde herkenningsteken voor dit
Bijbelse personage. In de populaire Legenda Aurea van bisschop Jacobus de
Voragine wordt Maria Magdalena altijd afgebeeld met de zalfpot waarmee zij de
voeten van Jezus zou hebben gezalfd. Johannes wordt als apostel volgens de
conventie blootsvoets afgebeeld. Een aparte betekenis heeft het licht dat hier als
een felle dageraad achter het doodse Golgotha verschijnt, de symbolische
betekenis van dit licht is, zoals zo vaak bij de Vlaamse primitieven, de verwijzing
naar Christus die het licht in de wereld brengt.
Het zal al duidelijk zijn dat de middeleeuwer in al het aardse Gods aanwezigheid
zag en dat het realisme in de uitbeelding van het verdriet een uitnodiging
was om mee te lijden. Kortom, de Piëta van Van der Weyden is
iconografisch en stilistisch perfect aangepast aan en gericht op de lokale cultuur,
die behoefte had aan uiterst emotionele uitbeeldingen van de passie die de mediterende
gelovigen actief moest betrekken in het afgebeelde lijden. Of zoals het
in het Stabat Mater luidt:
Om te lijden voor mijn zonden,
laat mij lijden aan zijn wonden,
laat mij delen in de pijn.
Van der Weydens beeldtaal krijgt daarmee een heel eigen culturele identiteit
die bijvoorbeeld wezenlijk verschilt van de culturele beeldtaal in de voorstelling
van hetzelfde thema door de Italianen uit dezelfde periode. Als een schilder als
Pietro Perugino een Pietà (1490) schildert (afb. 2), dan voegt hij zich naar de
14
typische Italiaanse kijkhabitus en dan krijgt zijn voorstelling een Italiaanse culturele
identiteit. Italianen uit het quattrocento keken op een heel andere manier naar
religieuze voorstellingen.
Afb. 2 Pietro Perugino, Pietà (1494), 176x168 cm – olie op hout – Uffizi, Florence
We kunnen daar een goed idee van krijgen dankzij een representatief religieus
meditatieboek dat geschreven werd voor Italiaanse jongedames en dat omstandig
instrueert hoe Bijbelse taferelen moeten worden gevisualiseerd (Baxandall
1986:58-59). Heel anders dan in het genoemde Bourgondische meditatieboek
van Bonaventura, wordt in het meditatieboek Zardino de Oration [Tuin van
Gebed] (1454) geadviseerd om hoogst persoonlijke innerlijke voorstellingen te
maken van Bijbelse scènes en gebeurtenissen. Voor een efficiënte meditatie is
het nuttig en noodzakelijk dat de mediterende de Bijbelse gebeurtenissen
15
personaliseert door ze zich voor te stellen in de eigen omgeving en dat hij zich
zelf de personages inbeeldt door ze gezichten te geven van mensen die hij goed
kent. Zo’n persoonlijke visualiseringshabitus had uiteraard gevolgen voor de
voorstellingen die de schilders maakten, want zoals Baxandall terecht opmerkt:
De schilder kon niet wedijveren met de bijzonderheden van de strikt persoonlijke
voorstelling. Waar beschouwers zijn schilderijen tegemoet zouden kunnen treden met
innerlijke schilderingen die van te voren in alle details vormgegeven waren en van
persoon tot persoon verschillend, probeerde de schilder in de regel geen gedetailleerde
karakteriseringen van personen en plaatsen te geven: zou hij dat wel doen, dan zou
dat gebotst hebben met de persoonlijke visualisering van het individu. Schilders die
bijzonder geliefd waren in godvruchtige kringen, zoals Perugino, schilderden mensen
als algemene, onderling verwisselbare typen, zonder opvallende kenmerken.
(Baxandall 1986:59).
Hoe verschillend was de culturele kijkhabitus van de Vlaamse mediterende
vromen. Van hen werd niet verwacht dat ze persoonlijke details zouden toevoegen
aan de voorgestelde figuren. Integendeel, in de Brusselse omgeving waar
Rogier sinds 1434 werkte, was het publiek juist gewend aan heel concrete en
gedetailleerde uitbeeldingen van Bijbelse voorstellingen, in levensechte taferelen
met hoogst emotionele expressies zoals in Rogiers piëta’s. Het publiek was
immers vertrouwd met naturalistische uitbeeldingen van de passieprocessies en
de mysteriespelen die toen onderdeel waren van godvruchtige rituelen. Tijdens
religieuze ommegangen vonden vaak op vaste podia langs de route stomme
vertoningen plaats en werden wedstrijden uitgeschreven voor de beste uitbeeldingen
(Pleij 2007:124-25). De Brusselse toeschouwer was dus gewend aan
kijkstukken waarin Bijbelse figuren in dramatische scènes uiterst concreet
gestalte kregen in stille tableaux vivants.
Met zijn gedetailleerde expressieve uitbeelding van de bewening was Van der
Weyden een typische vertegenwoordiger van de Bourgondische cultuur, die
grondig verschilde van de Italiaanse. Het artistieke tekensysteem van Van der
Weyden kwam consequent tegemoet aan de verwachting van zijn publiek.
16
Afb. 3. Rogier van der Weyden (atelier), Piëta – National Gallery, Londen
En aangezien kunst toen nog primair in dienst stond van de publieksverwachting,
werd een thema dat succesrijk gebleken was bij het doelpubliek, ook opnieuw
gebruikt. Zo vinden we de centrale groep van de Brusselse Piëta verschillende
navolgingen, onder meer in een latere Piëta die zich tegenwoordig in de
National Gallery in Londen bevindt (afb. 3) maar waar de figuur van Johannes
vervangen is door de opdrachtgever met zijn patroonheilige, de heilige
Hiëronymus, en Maria Magdalena de plaats heeft moeten ruimen voor een
dominicaner monnik. Kennelijk waren in het atelier ontwerpen van thema’s
beschikbaar die op verzoek van de opdrachtgever opnieuw gebruikt konden
worden en vervolgens volgens zijn wensen werden aangepast.
3. De opdrachtgevers
Veel meer dan vandaag was het kunstwerk in de vijftiende eeuw een uitgesproken
maatschappelijk geïntegreerde betekeniscreatie. De kunstenaar creëerde
17
niet in de eerste plaats een persoonlijke betekenis, maar wel een betekenis die
paste in het betekenisweb van de cultuur. L’art pour l’art, het kunstwerk als puur
artistieke creatie is een verworvenheid van onze tijd. In de Bourgondische tijd
was het schilderij voor alles het product van een maatschappelijk contract tussen
schilder en opdrachtgever. De wensen van de opdrachtgever konden heel
verschillend zijn, maar ze hadden bovenal een sociale functie en betekenis, die
beantwoordden aan de verwachtingen van de cultuur.
Afb. 4. Jan van Eyck, Madonna met kanselier Rolin (ca. 1435), 66 x 62 cm – Louvre, Parijs
Heel concreet, in de Bourgondische hofcultuur van de vijftiende eeuw bestelde
een man als Nicolas Rolin, kanselier en eerste man van het rijk, bij Jan Van Eyck
(ca. 1390-1441) een werk dat zijn status en zijn devotie moest uitstralen (afb. 4).
18
Als hij zich rijkelijk uitgedost biddend laat afbeelden, op gelijke hoogte met de
Heilige Maagd, typeert hij zichzelf als een wereldlijk geslaagd hoogwaardigheidsbekleder
die tegelijk ook een vroom man is. Hij doet op die manier aan
image management dat volledig tegemoet komt aan het ideaalbeeld van de
laatgotische cultuur.
Voor een kanselier die, zoals Huizinga het formuleerde, “door niet onverdachte
middelen ontzaglijke rijkdommen had opgehoopt” (1919:289) en waarvan een tijdgenoot,
Jacques du Clercq, getuigde dat hij “een gereputeerde wijze man was, ten minste
op het wereldlijke vlak”, was het van belang dat hij voor de buitenwereld zijn imago
van vroomheid verzorgde. Van een vertegenwoordiger van het grootkapitaal van
die dagen werd verwacht dat hij zijn vergaarde rijkdom ook zou besteden aan
openbare voorzieningen en kunstwerken die als bewijs van zijn deugd konden
gelden en die als een bijdrage aan de gemeenschap konden worden beschouwd.
Voor hem persoonlijk gold het bestellen van kunstwerken tegelijk als een
compensatie voor zijn tekortkomingen op gebied van devotie en vroomheid.
Met zijn opdrachten kon hij zijn schuld inlossen.
En dat deed Rolin door de bouw van het gasthuis Hôtel-Dieu in Beaune,
door de bijdrage aan de bouw van een kerk in Aune, en door de bestelling van
schilderijen bij gereputeerde meesters als Van Eyck en Van der Weyden, die
behalve zijn vroomheid bewijzen, vooral zijn meerdere eer en glorie moesten
dienen. Zoals de chroniqueur Chastellain van hem getuigde: “hij oogstte altijd op
aarde”. Het materiële resultaat van zijn wereldse streven wordt dan ook
overtuigend in de verf gezet, niet alleen in het somptueuze interieur van zijn
paleis, in zijn rijke brokaten kleren, maar zelfs in zijn minutieus afgebeelde
kasteel op het eiland in de rivier. Saillant detail, maar veelbetekenend: in de
ondertekening van zijn portret was aanvankelijk nog een grote geldbeurs
zichtbaar. Ongetwijfeld heeft de kanselier zelf verzocht om dit al te stuitend
teken van zijn immense persoonlijke rijkdom te verwijderen, allicht omdat hij
toch al de reputatie had van een corrupte geldwolf.
19
Van Eyck was als schilder verplicht om zich te voegen naar de precieze
verwachtingen van de opdrachtgever, die evenzeer waren ingegeven door het
culturele klimaat van de tijd als door complexe persoonlijke motieven. Die
motieven waren een mengsel van een drang naar bezit, een maatschappelijk
verwachte vroomheid, een vorm van burgerzin, een behoefte aan imagovorming,
een grote pronkzucht en het plezier te kunnen spenderen. Die erg
beperkende verlangens van de opdrachtgever laten echter niet onverlet dat ook
de schilder een eigen individuele inbreng had. Ontegensprekelijk hadden de
grote meesters ook hun persoonlijke voorkeuren en stijl, die trouwens ook
gedeeltelijk mee waren bepaald door de cultuur waarin ze zich bewogen. Al
waren kunstenaars representatief voor hun cultuur, die representativiteit was niet
het hele verhaal. Terecht stelt Dominique Vanwijnsberghe:
Kunstenaars die met kop en schouders boven anderen uitsteken, zijn nooit alleen maar
het product van het milieu waarin ze zijn opgegroeid en opgeleid, al is hun succes
ondenkbaar zonder de invloed van de omgeving die hun mentale en visuele universum
grotendeels heeft bepaald. (Vanwijnsberghe 2009:64).
Het is aan deze dubbelheid dat ik in dit artikel aandacht wil besteden. Ik zal
het werk van Van Eyck, Van der Weyden en Dirk Bouts (ca. 1420-1475) plaatsen
in de cultuur van hun tijd, maar er tegelijk op wijzen hoe hun persoonlijke
geaardheid hen deed kiezen voor bepaalde aspecten van die cultuur, waaraan zij
vanuit hun hoogst individuele creatieve genie een heel eigen gezicht konden
geven.
4. Jan van Eyck, Madonna met kanselier Rolin
Jan van Eyck geldt onmiskenbaar als de grootste schilder onder de Vlaamse
primitieven en dit al sinds eeuwen. Reeds Karel van Mander schreef in zijn
Schilder-boeck (1604) dat de milde hemel ‘ons goetaerdich soet Neder-landt’ met
‘den vermaerden Kempschen Nederlander, Johannes van Eyck’ deelachtig
gemaakt heeft aan ‘de hoogste eere in de Schilder-const’. Als we het semiotisch
20
cultuurmodel toepassen op één van zijn bekendste panelen, de Madonna met
kanselier Rolin dat rond 1434 in opdracht van de kanselier als een privédevotiepaneel
voor zijn kapel in de kathedraal van Autun is besteld, krijgen we
een heel specifieke inkijk in de Bourgondische cultuur.
Het ritueel dat hier wordt voorgesteld is dat van een aanbidding. De rijke
zestiger die het schilderij besteld had was toen op het toppunt van zijn macht en
liet zich afbeelden in vrome aanbidding van de madonna en het kind. Zo’n
portret van een opdrachtgever in praalzuchtig brokaat, nederig geknield voor de
madonna verraadt ons een typisch paradoxale cultuur van ostentatieve weelde
en beate vroomheid. De betekenis van dit ritueel wordt inzichtelijker als wij ons
ruimer documenteren over de persoonlijkheid van de opdrachtgever Nicolas
Rolin. Zoals gezegd, komt hij uit de toenmalige getuigenissen naar voren als een
hebzuchtige figuur zonder scrupules die alles behalve vroom was. Dat hij zich
toch in die vrome houding liet afbeelden heeft alles te maken met de
devotiecultuur van de late middeleeuwen. Hij kon immers door een afbeelding
in ‘eeuwige aanbidding’ zijn plaats in het hiernamaals veilig stellen. Dat hij dit
inderdaad als een lucratieve transactie zag, mogen wij afleiden uit een door hem
ondertekende stichtingsakte voor een hospitaal in Beaune uit 1443. Daarin zegt
hij letterlijk te handelen “in het belang van mijn zieleheil, met de wens om door een
gelukkige handel de wereldse goederen, die ik aan Gods goedheid te danken heb, in te ruilen
tegen de hemelse en ze van vergankelijk onvergankelijk te maken” (geciteerd in Ridderbos
1995:41). Dit is dus de ultieme betekenis die we moeten toekennen aan dit
ritueel, een afkopen van zijn eeuwig zielenheil.
Wat de personen betreft, is het opvallend dat Rolin zich liet afbeelden op
gelijke hoogte en even groot als de Madonna en dat de Madonna links staat afgebeeld
en niet in het midden. Hier wordt het wereldse als gelijkwaardig aan het
hemelse afgebeeld, in perfecte symmetrie. Als persoonlijkheid staat Rolin geportretteerd
als een devote, maar wilskrachtige hoveling die baadt in weelde en de
Madonna zit gehuld in een breed vallende rode mantel afgezoomd met parels en
edelstenen, met op haar schoot het naakte Christuskind met een met edelstenen
21
versierde wereldbol. Een zwevende engel houdt een kostbaar versierde kroon
boven haar hoofd. Rolin staat hier duidelijk als vertegenwoordiger van de
pralerige Bourgondische hofcultuur, met wat Huizinga noemde “het accentueren
van de persoonlijke belangrijkheid, niet van de kunstenaar maar van de stichter” (Huizinga
1919:283) en “het raadselachtig samengaan van wereldse zonden: hoogmoed, hebzucht en
onkuisheid, met ernstige vroomheid en sterk geloof” (Huizinga 1919:289).
Het meest verrassende in dit paneel is ongetwijfeld de locatie. Die is opgebouwd
in drie plans. Op het voorplan bevinden we ons in het schitterende
interieur van een paleis, dat op het tweede plan, achter de rondbogen, uitgeeft
op een besloten tuin die is afgegrensd met een stenen rondgang met kantelen
waarachter zich het derde plan met het weidse landschap ontvouwt. Het
interieur is een hemelse troonzaal met een betekenisvolle architectuur, zoals
Panofsky aangeeft: “telkens Jan Van Eyck een opdrachtgever toelaat in het bijzijn van een
Godheid , waardoor die voorbarig de status van “uitverkorene” krijgt, is de setting niet alleen
overdreven luxueus, met marmeren vloeren en jaspis en porfieren zuilen, rijke meubilering en
overvloedige ornamenten , zoals beschreven in Openbaring XXI, XXII, maar ook steevast
Romaans” (Panofsky 1953:139). ‘Romaans’ staat symbool voor onaards. De tuin
op het tweede plan met lelies, rozen en irissen, is dan de symbolische hortus
conclusus die staat voor de deugden van de Heilige Maagd (Panofsky 1953:139),
terwijl het landschap op de achtergrond met het stadsgezicht, de rivier en de
wijngaarden op de heuvel verwijzingen zijn naar de rijkdommen en de
weldaden van het Bourgondische rijk.
Ten slotte zijn er de vele motieven en attributen, zoals de prachtige kledij, het
precieuze getijdenboek en de schitterende kroon die getuigen van weelde. Maar
er zijn ook meer directe metaforische elementen, zoals de gotische elementen in
de Romaanse architectuur en de oudtestamentische scènes in de sculpturen op
de kapitelen (de verdrijving uit het Paradijs, het offer van Caïn en Abel, het
verlaten van de ark van Noah en de zonde van Cham), die symbolisch aangeven
dat Van Eyck “de ultieme opslorping van het hele heden en het hele verleden in de vervulling
van de Laatste Dagen” wenste uit te drukken, zoals Panofsky verklaarde (Panofsky
22
1953:139). Interessant en veelzeggend is bijvoorbeeld ook de keuze van de
inscriptie op de zoom van het kleed van de Maagd “Quasi cedrus exaltate sum
in Libano” dat uit Ecclesiasticus XXIV komt en vaak voorkwam in Nederlandse
en Vlaamse gebedenboeken (Panofsky 1953:139) en dat verwijst naar de rijkdom
van de wijsheid.
Dat Rolin voor zijn privé devotiepaneel een beroep wenste te doen op Van
Eyck, hoeft ons niet te verwonderen. Niet alleen was Van Eyck in dienst van de
hertog en had hij een uitstekende reputatie, maar hij was als schilder van rijkdom
en weelde onovertroffen. Hij is de meester die perfect weet te beantwoorden
aan die hang naar zintuiglijke luister en materiële praal die zo typerend is voor de
Bourgondische hofcultuur en die tegelijk voldoende kennis heeft van de rijke
religieuze symboliek die hij in zijn realistische taferelen weet te verwerken. Hij
heiligt de somptueuze materiële pracht met een ondoorgrondelijke mystiek. Het
is zijn persoonlijke verdienste, als schilder dat hij met analytische precisie
zeldzame stoffen, edelstenen, parels, goudbrokaat levensecht weet weer te
geven, net zoals hij de persoonlijkheid en de gezichten van zijn geportretteerden
onweerstaanbaar psychologisch tekent.
Stilistisch verhult Van Eyck zijn symboliek in een bedrieglijk realistische
weergave van een opulente rijkdom en hij is daardoor bij uitstek een exponent
van de Bourgondische cultuur die bovenal praal moest tentoonspreiden, naast
de hoogwaardigheid van de opdrachtgevers in een van religie doordrenkte
maatschappij. Semiotisch relevant is daarbij de stilistische keuze voor een
uitzonderlijke analytische precisie in de weergave van de stoffelijke wereld. Niets
ontsnapt aan het indringende observatievermogen en de weergavevaardigheid
van de schilder. Elke boom, elke plant, elke bloem is botanisch correct en
minutieus gekopieerd. De plooien van de luxueuze praalgewaden, de rijke
textuur van de stoffen, de glans van brokaat, de schittering van juwelen, het
dessin van weelderige tapijten worden natuurgetrouw gekopieerd.
Die uiterste detaillering in de weergave van de materiële leefwereld van de
Bourgondische mecenassen is een adequate expressie van de Bourgondische
23
laatmiddeleeuwse cultuur. Het is een visueel correlaat van een van de meest
essentiële eigenschappen van de laatmiddeleeuwse geest, die zich opdringerig
manifesteert in de literatuur, de godsdienstige gedachten en de denkvormen van
de vijftiende eeuw, namelijk, door Huizinga genoemd “de zucht om geen gedachte of
voorstelling, die zich opdrong, onontplooid te laten, om alles in zijn scherpste zichtbaarheid en
doordachtheid te verbeelden” (Huizinga 1919:307). De analytische geacheveerdheid
van het werk van Van Eyck is dus in die zin een teken dat volkomen in
overeenstemming is met de cultuur waarin zijn werk ontstaan is en functioneert.
Of zoals Huizinga het zelf al pertinent formuleerde: “een van de voornaamste
kenmerken van het laat-middeleeuwse denken: de uitbeelding van al het denkbare tot in al zijn
consequenties, de overvulling van de geest met een oneindig systeem van formele verbeeldingen,
dat is ook het wezen der kunst van die tijd” (Huizinga 1919:268).
Als besluit kunnen we vaststellen dat de toepassing van het semiotische
cultuurmodel leidt tot inzicht in de betekenis van Van Eycks werk binnen het
ruimere betekenissysteem van de Bourgondische cultuur, maar tevens de
eigenheid van zijn kunstenaarschap aan het licht brengt. Hij is meer dan de
exponent van zijn cultuur: hij is door zijn geniale naturalisme de zeer persoonlijke
vertolker van de laatmiddeleeuwse paradox van vroomheid en praal.
5. Rogier van der Weyden, Kruisafneming
De eigenheid van Van Eyck komt wellicht nog beter uit de verf als we hem vergelijken
met Van der Weyden. De toepassing van het semiotische cultuurmodel
heeft al aangetoond dat ook Van der Weyden een typische vertegenwoordiger is
van de Bourgondische cultuur, maar dan van een ander aspect daarvan, namelijk
van de passionele religieuze sentimenten en de ermee verbonden extreme
emotionaliteit van de religieuze beleving. Als er “in het dagelijkse leven voortdurend
een onbegrensde ruimte [was] voor gloeiende hartstocht” zoals Huizinga (1919:18)
beweerde, dan bood Van der Weyden met zijn ontroerende en onthutsende
beelden de directe aanleiding tot een emotionele beleving van die hartstocht.
24
Afb. 5. Rogier van der Weyden, De kruisafneming (ca.1435), 220x262 cm – Prado, Madrid
Een werk als de Kruisafneming uit het Prado verschafte aan de overstromende
devotie voor Christus een overtuigend zichtbaar object dat zowel iconografisch
als stilistisch impact had. De voorstelling zelf van de kruisafneming is uiteraard
een dramatische religieuze gebeurtenis die meteen aanzet tot ‘compassio’. Van
der Weyden verhoogt de intensiteit van dit dramatisch tafereel met alle
mogelijke middelen, zowel inhoudelijke als vormelijke.
Inhoudelijk zou ik even willen stilstaan bij de betekenis van de tranen in dit
schilderij. Nooit zijn tranen van verdriet passioneler geschilderd dan door
Rogier van der Weyden, zowel die van de wenende vrouwen als die van Maria.
De moeder Gods is een hartstochtelijke mater dolorosa die door verdriet overweldigd,
de tranen biggelend over de wangen laat stromen. De moederlijke
bewening is intens en aangrijpend (afb. 6).
25
Afb. 6. Van der Weyden – tranen als tekens
Tranen golden in de Bourgondische Nederlanden als externe tekenen van grote
devotie, want: “Devotio est quaedem cordis teneritudo, qua quis in pias faciliter resolvitur
lacrimas” – de devotie is een zekere tederheid des harten, waardoor iemand gemakkelijk smelt
in vrome tranen (Huizinga 1919: 199). De hete tranen huilende Madonna van Van
der Weyden past dus volkomen in de hartstochtelijke devotiecultuur van de
Nederlanden. In de Italiaanse cultuur waren zulke tranen daartegenover ongewoon
en ophefmakend, of, zoals Erwin Panofsky opmerkte: “De geschilderde
tranen die als glanzende druppels opwellen uit diepe emotie, vatten datgene samen wat de
Italianen in de Oud-Nederlandse schilderkunst het meest bewonderden, namelijk picturale
schittering en gevoel.” Tranen waren voor de tijdgenoot tekens van onuitsprekelijk
verdriet die hem zo aangrepen omdat zijn geest zo ontvankelijk was voor visuele
ontroering door realistische uitbeelding. In de late middeleeuwen was er in de
Nederlanden een onverbrekelijk verband tussen symbolisme en realisme. In dit
opzicht past de extreem realistische weergave van tranen bij Van der Weyden in
26
het symbolische denken van de middeleeuwer. In de devotiecultuur bestond een
permanente behoefte aan bewogenheid en met zijn ontredderende emotionele
beelden voorzag Van der Weyden daarin.
Maar ook vormelijk slaagt Van der Weyden erin om de emotionele impact te
vergroten. De heftigheid van de gebaren van de personages wordt uitvergroot
en de passie wordt uitgedrukt door lijnenpatronen die elkaar versterken. Het valt
op dat Van der Weyden hier verschilt van Van Eyck, die veel minder stilistische
patronen invoerde die emotie konden uitdrukken of de indruk van beweging
konden oproepen. Men zal bij Van Eyck vergeefs naar de onnatuurlijk heftige
gebaren zoeken die we hier bij Maria Magdalena zien en ook de biggelende
tranen op het gezicht van Maria blijven bij hem achterwege. De compositielijnen
bij Van Eyck zijn recht, bij Van der Weyden zijn ze gebogen. En zoals Brigitte
Dekeyzer terecht opmerkt: “Bij Rogier van der Weyden is de gebogen lijn drager van de
diepste emotie, van de grootste pijn. Zij is in zekere zin tot de beeltenis van het lijden
uitgeroepen” (Dekeyzer 2009.567) en daardoor krijgt ze bijzondere tekenwaarde.
Stilistisch roept Van der Weyden niet alleen emotionele reacties op door de
lijnenpatronen die hij over het hele paneel aanwendt, maar ook door de vormen
en gestalten die hij op elkaar laat inspelen (Campbell 2009.46). Ook daarmee
creëert hij betekenis. Zo is de opvallende parallel in de houding van Maria en
Christus met symbolische betekenis geladen. De herhaling van de houding van
Christus in die van zijn bezwijmende moeder is een concrete verbeelding van de
‘com-passio’ van Maria met de ‘passio’ van Christus, als een letterlijke imitatio
Christi in de lichaamshouding.
Ook voor Van der Weyden geldt derhalve dat de culturele en maatschappelijke
beperkingen die de kunstenaar belemmeren uiteindelijk geen afbreuk
doen aan zijn persoonlijkheid en zijn originaliteit. De originaliteit van Van der
Weyden blijkt niet alleen uit het feit dat hij nieuwe iconografische thema’s
introduceert, maar nog sterker uit de stilistische innovaties met een heel
persoonlijke plastische ritmiek in de compositie waarmee hij de uiterlijke
verschijningsvormen naar zijn hand zet.
27
6. Dirk Bouts, Laatste avondmaal
Originaliteit en onderworpenheid in vorm en inhoud is er beslist ook bij de
derde Vlaamse primitief die ik hier aan de orde wil stellen, de Leuvense stadsschilder
Dirk Bouts. Ook op zijn werk is een toepassing van het semiotische
cultuurmodel bijzonder verhelderend , niet alleen om de betekenis ervan te
achterhalen, maar ook om de artistieke en inhoudelijke eigenheid ervan te ontdekken.
Dat kan wellicht het meest illustratief aan de hand van zijn major opus,
het Laatste Avondmaal (ca. 1468) dat vrij goed gedocumenteerd is. Dat altaarstuk
van Dirk Bouts verschilt sterk van het werk van Van der Weyden: weliswaar
heeft het dezelfde rijkelijke aankleding, maar in sfeer en onderwerp is het om te
beginnen veel minder pathetisch. Het getuigt van een nagenoeg onbewogen
verinnerlijking. De stille ingehouden sfeer van dit werk, dat in opdracht werd
gemaakt van de broederschap van het Heilig Sacrament in de Leuvense SintPieterskerk,
staat in sterk contrast met de passionele uitbeeldingen van Van der
Weyden.
Afb. 7. Dirk Bouts, Polyptiek van het Laatste Avondmaal
– Sint-Pieterskerk, Leuven (ca.1468)
28
Dit grote altaarstuk was onderworpen aan expliciete specificaties van de opdrachtgevers
en perkte de vrijheid van de schilder behoorlijk in. Tussen kunstenaar
en opdrachtgever was een wettelijk contract gesloten dat precies bepaalde
wat er van de kunstenaar werd verwacht. Van dat ondertussen in een brand
verloren gegane contract beschikken wij nu nog over een afschrift dat de Leuvense
archivaris Edward van Even (1821-1905) in de 19e
eeuw gemaakt heeft en
dat ons nauwkeurig inlicht over de gemaakte afspraken en de identiteit van de
opdrachtgevers.
De opdrachtgevers zijn de meesters van de Leuvense Broederschap van het
Heilig Sacrament die samen met Bouts het contract hebben ondertekend. Zij
behoren duidelijk tot de stadselite van Leuven: burgemeester Raes van Baussele,
Laureys van Wynge, Reynier Stoep en bakker Stas Roelofs (Cardon 1998). Dirk
Bouts, toen stadschilder van Leuven, ontving zijn opdracht op 15 maart 1464 in
de Sint-Pieterskerk. De opdrachtgevers verwachtten dat hun bestelling cultureel
herkenbaar zou zijn en ze moest iconografisch en stilistisch aangepast zijn aan
haar cultuurbepaalde devotiebestemming.
Laatmiddeleeuwse altaarstukken hadden een drievoudige religieuze functie:
ze moesten de eenvoudige mensen onderrichten, ze moesten als een voortdurende
herinnering het publiek voor ogen staan en ze moesten dat publiek
kunnen ontroeren (Baxandall 1986:52-53). Daarnaast bevatte het contract precieze
inhoudelijke directieven. Omdat het een opdracht was van de broederschap
van het heilig Sacrament moest het de eucharistieviering van de apostelen
afbeelden en de devotie voor de eucharistie bevorderen. Daar was voor de
broederschap veel aan gelegen omdat in die tijd juist de discussie over de
betekenis van de eucharistie heel levendig was (Ridderbos 2014:133).
Net omdat er zoveel aan gelegen was en opdat het veelluik theologisch verantwoord
zou zijn, kreeg de schilder twee theologische raadgevers toegewezen,
die hem bij moesten staan in de keuze van de iconografie. Twee Leuvense
theologen, Egidius Bailluwel en Jan Varenacker, stonden garant voor de
orthodoxie van het afgebeelde. In een dergelijke context blijft er uiteraard van
29
de ‘vrijheid van de kunstenaar’ weinig over, maar is het kunstwerk des te meer
een product van de cultuur waarin het tot stand komt.
Het schilderij dat uiteindelijk tot algehele voldoening van de opdrachtgevers
is opgeleverd, is volledig afgestemd op het gebruik dat de klant ervoor had
voorbestemd. Het ontleent zijn betekenis aan de functie die het als devotieobject
vervulde in de Vlaamse cultuur van de vijftiende eeuw. In dit specifieke
geval de verering van de eucharistie die door dit werk wordt uitgebeeld. In
overeenstemming met het middeleeuwse adagium “quod liquitibus scriptura, hoc est
idiotibus pictura” – wat voor de geletterde het geschrevene is, is voor de ongeletterde het beeld –
(Michele da Carcano, 1492 in: Baxandall 1986:53) moest deze voorstelling
visueel aanzetten tot meditatie over het mysterie van de transsubstantiatie, het
geloof dat brood en wijn werden veranderd in het lichaam en bloed van
Christus.
De semiotische analyse van dit werk brengt de betekenis van dit werk zowel
iconografisch als stilistisch aan het licht. Beginnen we weer bij het ritueel, dan
kunnen we meteen vaststellen dat het centrale paneel ons confronteert met een
gebeuren dat centraal staat in het laatmiddeleeuwse denken: de instelling van de
eucharistie en het mysterie van de transsubstantiatie. De voorstelling van het
Laatste Avondmaal was populair in de late middeleeuwen, maar bij Bouts staat
het moment van de instelling centraal en niet zoals gebruikelijk het verraad van
Judas, de communie van de apostelen of de voetwassing.
Het centrale luik is links en rechts omlijst met vier typologische voorafbeeldingen
van de eucharistie uit het Oude Testament: de ontmoeting van Abraham
en Melchisedek, het joodse paasmaal, het manna in de woestijn en de spijziging
van Elia. Daarmee sluit Bouts aan – allicht op deskundig advies van de
twee Leuvense theologen – bij het complexe theologische typologische denken
van zijn tijd, waarbij gebeurtenissen uit het Oude Testament als prefiguraties op
het uiteindelijke heilsgebeuren bekend stonden. Immers, ook in de bekende
theologische traktaten uit die periode kwamen dezelfde prefiguraties voor. Zo
vinden we in de Biblia Pauperum (Bijbel der armen) de ontmoeting van Abraham
30
en Melchisedek en het manna in de woestijn als prefiguraties en in de Speculum
Humanae Salvationis (De spieghel der menscheliker behoudenesse) komen diezelfde twee
prefiguraties voor, plus het joodse paasmaal (zie :Smeyers 1998:55-58,
Ridderbos 2014:126-130). Formeel wordt het Laatste Avondmaal als het
centrale antitype tegenover de voorafbeeldende types afgezet doordat het ook
letterlijk centraal en groter staat in de polyptiek.
Afb. 8. Dirk Bouts, Het laatste avondmaal (centraal paneel)
Interessant bij de personen is hoe Bouts de Bijbelse personages samenbrengt met
de eigentijdse. Uiteraard is Christus het centrale personage: hij staat letterlijk in
het middelpunt van de compositie en troont boven zijn leerlingen uit. Hij is
31
omringd aan tafel door de exempla virtutis van de apostelen (afb. 8). Alleen Judas,
die zich afkeert van het gebeuren, toont zich door zijn handen van tafel af te
houden en door zijn verbeten gelaatsuitdrukking, een typisch exemplum contrarium
, een teken van tegenspraak. Bij de personages valt het op hoe Bouts tegelijk
actualiseert en historiseert (Martens 1994:260). De apostelen zijn blootsvoets
weergegeven, zoals in het evangelie beschreven, maar ongebruikelijk bij
Bourgondische maaltijden. De kleren van de apostelen zijn eigentijds, maar het
paarse kleed van Christus, “zonder naad, van boven tot onder uit één stof geweven”,
beantwoordt dan weer aan de Bijbelse beschrijving bij Johannes (19:23). Het
gezicht van Christus is zijn ware gelaat zoals dat in de vijftiende eeuw bekend
stond uit het vermeende Romeinse ooggetuigenverslag van Lentullus (Baxandall
1986:70). Eigentijds dan weer zijn de vier andere toekijkende rechtopstaande
personages. Het zijn de vier meesters van de broederschap die het contract mee
ondertekend hebben, die hier optreden als dienaars bij het avondmaal en als
getuigen van de instelling van de eucharistie (Smeyers 1998:51). Op het zijpaneel
met Abraham en Melchisedek staan trouwens ook de twee adviserende
theologen afgebeeld.
Kijken we naar de locatie dan valt uiteraard de anachronistische actualisering
op. Het Avondmaal vindt plaats in een eigentijds laatgotisch burgerlijk interieur,
dat nog aan actualiteit wint doordat door de ramen links de Leuvense Grote
Markt met het pas voltooide stadhuis te zien is. In het interieur heeft Bouts
kwistig met allerlei symbolische attributen en motieven gewerkt. Daarbij heeft hij
zoals gebruikelijk bij de Vlaamse primitieven tekens en symbolen vaak op een
natuurlijke wijze geïntegreerd (Lievens-De Waegh 1994:202). Om de typologische
prefiguraties weer te geven worden personages uit het Oude Testament
meestal als ‘beeld in beeld’ voorgesteld, “in de vorm van beeldjes op een schoorsteenmantel
of gesculpteerd in meubilair of architectuur”. Hier wordt bijvoorbeeld de roodmarmeren
zuil die de twee spitsbogen rechts schraagt als symbool voor de
geselkolom van Christus op een natuurlijke manier in het interieur geïntegreerd,
waardoor ze wint aan geloofwaardigheid. Op dezelfde manier wordt de pre-
32
figuratie van de Nieuwe Wet die de Oude Wet van Mozes zal vervangen geprefigureerd
in het Mozesbeeldje met de wetsartikelen op het timpaan boven de
doorgang rechts en wordt de lijkwade van Christus gesymboliseerd door het
witte tafellaken. Opmerkelijk is de zuiverheid van dat tafellaken, hoewel de
maaltijd voorbij is. Daarmee behoudt de tafel ook het karakter van een altaar
waar de priester symbolisch het transsubstantiatieritueel uitvoert. Dergelijke
dubbelheid in de symboliek – verwijzing naar het Laatste Avondmaal en tegelijk
naar het latere priesterlijke ritueel – is semiotisch kenmerkend voor de
middeleeuwse symboliek, want “In de symboliek van de Middeleeuwen had niets een
eenduidige betekenis. Alles kon in meerdere richtingen worden aangewend of uitgelegd.” (De
Vos 2002:10) Zo ook dus, de lege schaal van het genuttigde lam. Daarmee
wordt typologisch verbeeld dat het oude Paaslam is opgegeten en dat Christus
het Nieuwe Lam is.
Alles in de iconografie verwijst ondubbelzinnig naar het wonder van de
eucharistie en het complexe inhoudelijke tekenweb wordt maximaal ondersteund
door de stilistische keuzes van de schilder. Niet alleen door zijn
voorstelling is dit werk een typische cultuuruiting van het laatmiddeleeuwse
Vlaanderen, ook in de wijze van voorstellen is het schilderij een representatieve
cultuurgetuigenis. Het zal de toeschouwer opvallen dat er in de werken van
Bouts een grote emotionele onbewogenheid is, een introverte ingetogen
uitdrukking die vaak sterk contrasteert met de dramatiek van het voorgestelde.
Het dramatische moment van de instelling van de eucharistie wordt door de
apostelen met een ongewone contemplatieve ingetogenheid aanschouwd. Dat
gebeuren is bovendien gesitueerd in een strak gestructureerde ruimte zonder
onnodige versiering, waarvan de symmetrische opbouw met het centrale gebeuren
op de verticale as en de zegenende hand van Christus als symbolisch
middelpunt, alle aandacht opeist. Daardoor is het werk bijzonder geschikt voor
zijn functie, als voorwerp van meditatie, als aanleiding tot religieuze aandacht.
Het schilderij voldoet daarmee perfect aan zijn culturele functie.
33
Bovendien sluit het harmonieus aan bij de beweging van de Moderne
Devotie die juist ten tijde van Bouts opgang maakte in de Noordelijke
Nederlanden en die een ernstige vroomheid voorstond als reactie tegen de al te
hartstochtelijke religieuze uitbundigheid die toen in het Zuiden gebruikelijk was.
De Nederlandse Moderne Devotie die in de buurt van Haarlem, waar Bouts
vandaan kwam, hoog in aanzien stond, preekte een verinnerlijking en een vrome
ingetogenheid die volkomen weerspiegeld worden in de emotieloze stille wijding
van Bouts’ werk. Dionysus de Kartuizer adviseerde expliciet dat men in tegenwoordigheid
van anderen uiterlijke tekenen van emoties zou vermijden. Anderzijds
kan niet geloochend worden dat de personages kleurige en rijke kledij
dragen, dat het interieur, de meubels en het vaatwerk van een opvallende weelde
getuigen. Daarmee geeft de schilder een aspect van de culturele identiteit van de
Vlaamse burgerlijke elite treffend weer: zij paarden een innige religieuze devotie
aan een opvallende pracht en praal.
In die zin is dit schilderij meer dan een prozaïsche voorstelling van een naar
de eigen tijd getransponeerd bijbels tafereel, het is meer dan een illustratie uit de
cultuur, het is een wezenlijke expressie van de cultuur. Doordat het volledig
afgestemd is op het publiek waarvoor het gemaakt is, speelt het in op de heel
eigen en cultureel bepaalde wijze van waarnemen. De expliciete specificaties van
de opdracht weerhielden Bouts er niet van om zijn eigen individuele karakter
aan bod te laten komen. Zijn voorkeur voor het ingehouden medeleven, voor
stille devotie uit zich in een strakke structurering van zijn compositie, in de
introverte en onbewogen personages, in het ontbreken van uiterlijk vertoon.
Daarmee staat Bouts “lijnrecht tegenover de emotionele dramatiek van Van der Weyden”
(Smeyers 1998,36), zowel iconografisch als stilistisch, en kunnen wij uit onze
semiotische analyse besluiten dat hij enerzijds een typisch vertegenwoordiger is
van de deemoed, de verinnerlijking en de persoonlijke devotie die onder impuls
van de Devotio Moderna als reactie tegen de excessen van de kerk, de
losbandigheid en de uiterlijkheid vooral in de Noordelijke Nederlanden opgeld
34
deden, maar dat hij anderzijds een nieuwe ‘esthetica van de stilte’ (Smeyers
1998:41) heeft gecreëerd.
Besluit
Het eerste besluit dat uit deze semiotische benadering naar voren komt is dat de
systematische toepassing van een semiotisch cultuurmodel op kunstwerken
bijzonder nuttig blijkt om een inzichtelijke interpretatie van een cultuur te
maken. Concreet heeft de gedocumenteerde toepassing van het cultuurhistorische
analyse-instrument op de schilderkunst van de Vlaamse primitieven een
rijke en gediversifieerde interpretatie van de vijftiende-eeuwse cultuur der
Nederlanden opgeleverd en tegelijkertijd de culturele identiteit van die kunst
mee helpen bepalen.
Semiotische analyse stelt ons in staat de betekenis van iconografie en stilistiek
van kunstwerken te plaatsen in het betekenissysteem van een bepaalde cultuur in
een specifieke tijd, maar anderzijds doet ze recht aan de persoonlijke identiteit
van de kunstenaars.
Als we vaststellen dat Van der Weyden een passionele en dramatische
uitbeelding van de religieuze gebeurtenissen biedt, dan stellen we tegelijk een
aspect van de laatmiddeleeuwse cultuur vast en een individueel talent van de
kunstenaar. We stellen vast dat zijn werk aansluit bij de hang naar passionele en
dramatische beleving van de godsdienst bij het vrome publiek, of althans bij het
publiek dat zich bestellingen kon veroorloven bij een gereputeerd schilder als
Van der Weyden, maar we stellen evenzeer vast dat de schilder erin slaagt met
allerlei artistieke innovaties aan dit aspect van de cultuur op een heel
persoonlijke manier uitdrukking te geven. Als we vaststellen dat Van Eyck
feilloos de Bourgondische drang naar luxe en uiterlijke praal weet te verbinden
met de behoefte aan vrome religiositeit bij de Bourgondische hovelingen, dan
hebben wij de individuele eigenheid van zijn werk een plaats gegeven in de
cultuur van zijn tijd, maar tevens een belangrijk facet van die cultuur belicht. Net
35
zoals wij de verstilde innerlijkheid van het werk van Bouts betekenisvol hebben
kunnen verbinden met de golf van ingetogen devotie die zich in de cultuur der
Nederlanden onder impuls van de Devotio Moderna als een religieus aspect van
de tijdsgeest verspreidde en tegelijk hebben aangetoond hoe Bouts op een hem
uniek eigen wijze een nieuwe esthetica van de innigheid en de stille devotie heeft
ontwikkeld. In die zin vormt de semiotische analyse van de kunst voor de
cultuurhistoricus een onmisbare aanvulling op de geschreven bronnen, vooral
omdat in de late middeleeuwen het visuele beeld zo nadrukkelijk als een
betekenisdragend element functioneerde.
Bibliografie
Aelst, José van (2011). Vruchten van passie. De laatmiddeleeuwse passieliteratuur verkend aan de
hand van Suso’s Honderd Artikelen. Hilversum: Uitgeverij Verloren.
Baxandall, Michael (1986). Schilderkunst en leefwereld in het Quattrocento. Een inleiding in de
sociale geschiedenis van de picturale stijl. Nijmegen: SUN.
Beheydt, Ludo (2011). ‘Rubens en de ander. Identiteit en identificatie.’ In: (ed.) Judit
Gera, Orsolya Réthelyi, Roel Smit, Krisztina Noémi Törö & Orsolya Varga,
Diversiteit. Boedapest: Pro Neerlandistica, pp. 121-150.
Beheydt, Ludo (2014a). ‘Tekens van identiteit. Een semiotische benadering van kunst
en taal.’ In: (ed.) Liesbeth Degand, Philippe Hiligsmann, Laurent Rasier, Matthieu
Sergier, Stéphanie Vanasten & Kristel Van Goethem, In het teken van identiteit. Taal en
cultuur van de Nederlanden. Louvain: UCL Presses Universitaires, pp. 237-258.2
Oorspronkelijk verschenen als Ludo Beheydt, Tekens van identiteit. Een semiotische
benadering van kunst en taal.(Rijswijk: Algemeen-Nederlands Verbond, 2010).
Beheydt, Ludo (2014b). ‘Hoog en laag in de cultuurgeschiedenis. Een semiotische
analyse van het portret van Anna du Pire van Bartholomeus van der Helst. In: (ed.)
Liesbeth Degand, Philippe Hiligsmann, Laurent Rasier, Matthieu Sergier, Stéphanie
2 Oorspronkelijk verschenen in (ed.) Jelica Novaković-Lopušina, et al., Lage Landen,
Hoge Heuvels (Belgrado: Arius 2012).
36
Vanasten & Kristel Van Goethem, In het teken van identiteit. Taal en cultuur van de
Nederlanden. Louvain: UCL Presses Universitaires, pp. 29-40.
Bergmans, Anna (1998). Leuven in de Late Middeleeuwen. Dirk Bouts: Het Laatste Avondmaal.
Tielt: Lannoo.
Burke, Peter (2009). Wat is cultuurgeschiedenis? Utrecht: Bijleveld.
Campbell, Lorne (2009). ‘De nieuwe beeldtaal van Rogier van der Weyden.’ In: (ed.)
Lorne Campbell & Jan Van der Stock, Rogier van der Weyden 1400-1464. De Passie van
de Meester. Leuven: Davidsfonds, pp. 32-61.
Cardon, Bert (1998). ‘Ingekeerde portretten van Bouts.’Ons Erfdeel 41:514-524.
Dekeyzer; Brigitte (2009). ‘De Passie van de Meester: de beeldtaal van Rogier van der
Weyden.’ Dietse Warande en Belfort 4:560-572.
De Vos, Dirk (2002). De Vlaamse Primitieven. De meesterwerken. Antwerpen: Mercator-
fonds.
Geertz, Clifford (1973). The interpretation of cultures. New York: Basic Books.
Geertz, Clifford (1976). ‘Art as a cultural system.’ Modern Language Notes 91, nr. 6, pp.
1473-1499. Elektronisch beschikbaar op: http://www.iwp.uni-linz.ac.at/lxe/
sektktf/gg/Geertz Texts/Art-Cultural.htm (geraadpleegd op 20 april 2015).
Hazelzet, Korine (2007). Verkeerde Werelden. Exempla contraria in de Nederlandse
schilderkunst. Leiden: Primavera Pers.
Hofstede, Geert (1995). Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen.
Amsterdam: Contact.
Huizinga, Johan (1919). Herfsttij der middeleeuwen. Studie over levens- en gedachtenvormen der
veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden. (Eenentwintigste druk 1997).
Amsterdam: Uitgeverij Contact.
Janssens, Jozef (2011). Spiegel van de middeleeuwen in woord en beeld. Leuven: Davidsfonds.
Lievens-De Waegh, Marie-Léopoldine (1994). ‘De objecten.’ In: (ed.) Roger Van
Schoute & Brigitte de Patoul, De Vlaamse primitieven, Leuven: Davidsfonds, pp. 183-
215.
37
Martens, Didier (1994). ‘De illusie van het reële.’ In In: (ed.) Roger Van Schoute &
Brigitte de Patoul, De Vlaamse primitieven, Leuven: Davidsfonds, pp. 255-277.
Panofsky, Erwin (1953). Early Netherlandish Painting. Its origin and character. Volume I.
New York:Harper and Row (üitgave 1971).
Panofsky, Erwin (1984). Iconologische studies. Nijmegen: SUN.
Pleij, Herman (2007). Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-
1560. Amsterdam: Bert Bakker.
Ridderbos, Bernhard (1995). ‘Objecten en vragen.’ In: (ed.) Bernhard Ridderbos &
Henk van Veen, ‘Om iets te weten van de oude meesters’. De Vlaamse Primitieven –
herontdekking, waardering en onderzoek. Nijmegen: SUN, pp. 15-133.
Ridderbos, Bernhard (2014). Schilderkunst in de Bourgondische Nederlanden. Leuven: Davids-
fonds.
Saussure, Ferdinand de (1916). Cours de linguistique générale. Paris: Payot.
Smeyers, Maurits (1998). Dirk Bouts. Schilder van de stilte. Leuven: Davidsfonds.
Straten, Roelof van (2002). Inleiding tot de iconografie.. Bussum: Uitgeverij Coutinho.
Van der Stock, Jan (2012). ‘Canon in Context: Consumption of Early Netherlandish
Images in the Fifteenth and First Half of the Sixteenth Century.’ In: (ed.) Lorne
Campbell, Jan Van der Stock, Catherine Reynolds & Lieve Watteeuw, Rogier van der
Weyden in Context. Leuven: Peeters, pp. 3-21.
Vanwijnsberghe, Dominique (2009). ‘De Doornikse wortels van een meester van het
pathos.’ In: (ed.) Lorne Campbell & Jan Van der Stock, Rogier van der Weyden 1400-
1464. De Passie van de Meester. Leuven: Davidsfonds, pp. 64-81.
39
LIEUX DE MÉMOIRE - EEN CENTRAAL-EUROPESE
REVOLUTIONAIRE PLAATS VAN HERINNERING BINNEN DE
VLAAMSE BEWEGING
Milan Potočár
(Univerzita Komenského v Bratislave)
LIEUX DE MEMOIRE. A CENTRAL EUROPEAN REVOLUTIONAIRE PLACE OF
MEMORIAL WITHIN THE FLEMISH MOVEMENT
Abstract: In this article we compare Slovak and Flemish lieux de mémoire. The
starting point of our analysis is the Square of the Slovak National Uprising (SNP
Square), characterized as a ‘revolutionary square’ in the center of Bratislava. The
criteria for the selection of a similar square in Flanders are given in the methodological
section. Such criteria are e.g. agreement in time, content, ideological
background and actors of the uprising, effects as well as the concrete topography.
From this selection two squares in the Flemish cultural region resulted
which have a similar function as the SNP Square in terms of historical and
ideological value, function and revolutionary character – the Grote Markt in
Kortrijk and the Beursplein in Brussels. They are compared and their partial
analogy in their function as Flemish places of memorial is determined.
Key words: lieux de mémoire – Slovak – Flemish – SNP Square – Bratislava – Grote
Markt – Kortrijk – Beursplein – Brussels
Inleiding
In de moderne Westerse multiculturele wereld met zijn steeds vaker
geünificeerde culturen hebben naties behoefte aan vaste punten die hun eigen
identiteit kenmerken. Een steunpilaar van deze identiteit en waarden van ieder
volk zijn herinneringen aan de belangrijkste keerpunten in de geschiedenis die in
40
‘het collectief geheugen van de natie’ ingeprent zijn. Dit geheugen van de natie
wordt behouden door bepaalde souvenirs, in de vorm van verschillende elementen,
zowel fysiek als symbolisch, die op concrete plaatsen voorkomen.
In deze bijdrage kijken wij naar het Plein van Slowaakse Nationale Opstand (Het
SNP Plein) toe, dat als een belangrijke herinneringsplaats een getuige van
meerdere historische momenten in Slowakije was, waaronder ook de ‘Fluwelen
Revolutie’ en de meeste protesten in de moderne postcommunistische geschiedenis.
Hierbij wordt het algemene model gekarakteriseerd van een dergelijk revolutionair
plein dat in min of meer alle andere Centraal-Europese hoofdsteden
een vergelijkbare pendant heeft, en een vergelijking wordt gemaakt met de
situatie in Vlaanderen waar de revolutionaire geschiedenis voornamelijk door de
Vlaamse Beweging bepaald is.
1. Plaatsen van herinnering vanuit West- en Midden-Europees
perspectief
De term ‘geheugen van de natie’ wordt in het werk van de Franse historicus
Pierre Nora gedefinieerd. Hoewel we onder het begrip meestal alleen maar
ruimtelijke plaatsen voorstellen, breidt Nora zijn definitie voor het begrip Lieux
de mémoire van fysieke plaatsen ook naar functionele, materiële en symbolische plaatsen
uit.
Nora stelt bovendien aan de hand van een drieluik van Franse lieux de mémoire
een soort overzicht op van plaatsen die van groot belang zijn voor het Franse
bewustzijn en een soort mijlpalen in de Franse geschiedenis vormen. Hierbij
bespreekt hij niet alleen concrete voorbeelden van plaatsen, maar ook symbolen
zoals volksliederen, taal, historische personen en nationale tradities die
karakteristiek zijn voor de Fransen en hun identiteit (Nora 1984).
Zijn werk had een grote weerklank en de term ‘lieux de mémoire’ kreeg
ingang bij historici. Hierbij moet worden aangetekend dat een dergelijke lijst van
plaatsen geen gesloten verzameling elementen is: een plaats van herinnering kan
41
gemakkelijk alles worden wat voor een bepaald collectief of zelfs individu
belangrijk is. Zo komen wij in verschillende landen lieux de mémoire tegen (vgl.
François & Schulze 2001; Van den Doel 2005), waar die herinneringsplaatsen
telkens op een andere manier worden aangepakt (Tollebeek 2010).
Vaak worden ze minder nationalistisch en centralistisch slechts voor één volk
behandeld. Dan kunnen de opvattingen van lieux de mémoire verdeeld worden qua
doelstelling in regionale, Europese en mondiale plaatsen. Met betrekking tot
thema’s kunnen de plaatsen worden gecategoriseerd in grote hoofdstukken zoals
de Eerste en Tweede Wereldoorlog, de Holocaust of Napoleontische Oorlogen,
die voor een deel een gemeenschappelijke Europese geschiedenis van meerdere
volkeren vormen. “De leeuw in Waterloo is zowel een Belgische, Franse en gedeeltelijk ook
een Slowaakse herinneringsplaats.” (Potočár 2013).
Binnen het Nederlandse taalgebied is de aanpak van plaatsen van herinnering
vooral verdeeld in de gemeenschappelijke geschiedenis van de Lage Landen
enerzijds en van herinneringen van een concrete cultuurgemeenschap anderzijds.
In deze richting was de publicatie Plaatsen van herinnering. Nederland in de
twintigste eeuw (Wesseling 2005) een pionier van dergelijke identificatie van lieux
de mémoire. Het ‘Vlaams perspectief’ wordt het meest relevant aangeboden in
de publicatie van Jan Tollebeek Het geheugen van de Lage Landen (Tollebeek & Te
Velde 2009). De auteur neemt hier de plaatsen van herinnering op, die
beduidend zijn zowel voor Vlamingen als voor Nederlanders en die deze twee
verschillende naties in positieve of negatieve zin verbinden. Ten opzichte van de
eigen Vlaamse identiteit en de daarmee samenhangende symbolische plaatsen is
de ontwikkeling binnen de Vlaamse Beweging heel cruciaal (Tollebeek 2010). In
dit verband wordt vaak naar de Vlaamse revolutionaire herinneringen verwezen
in de Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (NEVB) (Schryver 1998).
Hoewel deze driedelige bundel in eerste instantie geen herinneringsplaatsen
verwerkt, bestaat hier wel een nauwe samenhang tussen symbool, plaats en
gebeurtenis zelf.
42
In Slowakije is de term lieux de mémoire weliswaar goed bekend, maar in tegenstelling
tot andere landen verscheen er nog geen complexe uitgave in de vorm
van een verzameling van belangrijkste plaatsen. Verschillende auteurs, vooral
historici van het Historický ústav SAV [Historisch Instituut van de Slowaakse
Academie van Wetenschappen] houden zich bezig met herinneringsplaatsen in
Slowakije, maar in hun publicaties wordt het accent gelegd op de selectieve
verwerking van concrete plaatsen, ofwel fysiek of symbolisch (vgl. Ferenčuhová
2008; Macho 2011, 2012; Kiliánová 2005).
Vaak krijgen zulke plaatsen relatief weinig aandacht, vooral als ze om verschillende
redenen geen ‘toeristische attractie’ zijn geworden die zich automatisch
als lieux de mémoire in het bewustzijn van mensen nestelt. Een typisch
voorbeeld van zo’n plek is de Námestie SNP, het Plein van de Slowaakse
Opstand of SNP Plein in Bratislava. In de bijdrage lichten wij het belang van
dergelijke revolutionaire pleinen in Centraal-Europese hoofdsteden toe en
stellen we mogelijke alternatieven van zulke plaatsen in Vlaanderen voor. De
vraag is dan of er een plein, straat of andere fysieke plaats in Brussel of een
andere Vlaamse stad bestaat die door zijn fysieke eigenschappen, respectievelijk
historische en culturele context voor Vlamingen een gelijksoortige functie heeft
als het SNP Plein in Bratislava voor de Slowaken. Hierbij gaan wij ervan uit dat
de gezochte plaats als een lieu de mémoire van meerdere historische keerpunten al
voorkomt, ook al hoeft het niet zo evident te zijn. Daarom worden hier
meerdere aspecten van de geschiedenis en cultuur in aanmerking genomen die
belangrijk waren in het kader van de Vlaamse Beweging, die allerlei soorten
activiteiten, en ook de oprichting van monumenten en andere plaatsen van
herinnering overlapt.
2. Bloei en ondergang op één plaats
De geschiedenis van de huidige Centraal-Europese landen is sterk beïnvloed
door het feit dat zij samen bij het voormalige Oostenrijk-Hongarije hoorden. Zo
43
vormden de plaatsen van herinnering van elke natie zich vaak onafhankelijk van
de huidige politieke of zelfs etnische grenzen en moeten de belangrijkste fysieke
historische plekken van het betreffende land vaak in het buitenland worden
gezocht. Zo kan één en dezelfde plaats voor de éne natie aan de beroemdste
momenten herinneren, terwijl die voor een andere natie een treurige herdenking
is. Zo’n aanpak is op meerdere niveaus nog duidelijker te zien in staten die
cultureel niet zo homogeen zijn als Nora’s Frankrijk en waar de politieke situatie
vaker veranderde.
Zo moet men de geschiedenis van Slowakije bekijken als de gemeenschappelijke
geschiedenis van Tsjecho-Slowakije, Oostenrijk-Hongarije of heel
Europa. Zo is het ook in Vlaanderen waar de politieke situatie nauw samenhangt
met de gemeenschappelijke Belgische, Groot-Nederlandse respectievelijk
Europese geschiedenis. Deze culturele samenhang speelt ook een bijzondere rol
op deze revolutionaire pleinen die speelplaatsen waren van de belangrijkste
momenten onder de vlaggen van meerdere staten. Bij de plaatsen van
herinnering kunnen wij dan ook tussen federatieve en lokale onderscheiden, en
soms kan ook één plaats meerdere functies hebben (Potočár 2013).
In het geval van het SNP Plein merken wij op dat hoewel Bratislava voor het
grootste deel van haar bestaan onderdeel van de Hongaarse monarchie was, het
ideologische karakter van deze herinneringsplaats gevormd werd in TsjechoSlowakije.
Door zo’n dubbele aanpak kan dit plein zowel worden beschouwd als
een Slowaakse plaats van keerpunt en zelfstandigheid als een verwijzing naar de
Tsjecho-Slowaakse eenheid; een herinneringsplaats van vrijheid, maar tegelijkertijd
een symbool van totalitaire onderdrukking.
Pleinen die tegelijk een plaats van herinnering zijn, speelden in elk tijdperk
een grote rol, maar in het bijzonder bij de vorming en ideologische opbouw van
totalitaire regimes die ze gebruikten als schouwplaats van de belichaming van
basisideeën van die bepaalde ideologie. Tevens veroorzaakt elke verandering van
regime het ontstaan van nieuwe lieux de mémoire, andere werden verwijderd of
gewoon vergeten. Dit is misschien ook de reden waarom ze ook nu vaak
44
spontaan door mensen worden gekozen voor de betogingen. Daardoor werden
ze sterk politiek geïnstrumentaliseerd en soms in de ogen van het publiek zelfs
als een soort ideologisch wapen gezien (Csáky 2006).
2.1. Een revolutionair plein in Centraal-Europa
De historische betekenis van sommige fysieke plaatsen van herinnering wordt
door het publiek bijna automatisch waargenomen, ook zonder intentionele nadruk
van belang. Dit geldt vooral voor de monumenten, pleinen, straten en
parken die naar bepaalde historische gebeurtenissen verwijzen. Van zulke primaire
plaatsen zijn vooral pleinen heel specifiek, aangezien ze tegelijkertijd meerdere
maatschappelijke functies hebben en daardoor ook vanuit verschillende
gezichtspunten aangepakt kunnen worden. Zelfs het feit dat het een grote
openbare ruimte is, maakt het daarvan een altijd actuele herinneringsplaats
omdat het meestal vanzelfsprekend is dat er allerlei culturele en politieke
gebeurtenissen plaatsvinden, en ten tweede dat ze ook een belangrijk onderdeel
van het dagelijks leven in een stad presenteren.
Zo’n fenomeen is in zekere mate aanwezig in elke Centraal-Europese hoofdstad.
Als voorbeeld van dergelijke fysieke plekken waarop ‘de geschiedenis van
de natie wordt geschapen’ kan men bij het Václavské náměstí (Wenceslas Plein)
in Praag, het Hősök tere (Heldenplein) in Boedapest of de Heldenplatz in
Wenen zoeken. De parallelle existentie van een concrete ruimte voor revolutionaire
ontwikkeling in meerdere staten is geen toeval, het is verbonden met het
ontstaan van deze plaatsen.
Deze pleinen werden grotendeels gebouwd tijdens de bloei van de stad in de
19e
eeuw aan de toenmalige rand van het centrum, en pas later kregen ze hun
hedendaagse functie. Hun ontplooiing werd telkens vooral bepaald door de
hervormingen, modernisatie en herbouw van de oude structuren in de samenleving.
Door de nogal analoge groei van steden vanwege immigratie van de
bevolking van het platteland werden toen nieuwe moderne en representatieve
45
wijken in de groeiende steden gebouwd. Aangezien het voor de spontane ontwikkeling
van de stad niet natuurlijk is dat er zo’n grote vrije plaats in het
centrum bestaat, bevonden ze zich telkens in de ruimte die door het verdwijnen
van middeleeuwse stadsmuren of andere oude gebouwen aan de grens tussen
het oude en ‘nieuwe’ centrum ontstond. Vandaag zijn ze wel monumentaal en
centraal, maar het feit dat ze ook als één van de toeristische attracties van de
stad dienen is alleen hun secundaire functie. Veel belangrijker voor de vorming
van het nationaal bewustzijn is dat ze in elk tijdperk de functie van een
dominante plaats van herinnering van de recentste geschiedenis overnamen
(Kerekes 2009)
Zo is het ook in het geval van het SNP Plein in Bratislava, maar in
tegenstelling tot de andere hoofdsteden waar deze nieuwe wijken van deze
periode wel een monumentaal karakter kregen, was de situatie in Slowakije
anders. Na de bevrijding van de Turkse overmacht in de zuidelijke gebieden van
het Hongaarse Rijk werd Bratislava van hoofdstad weer een provinciestadje
zonder politieke betekenis. Daardoor kunnen wij in het centrum redelijk weinig
kenmerkende secessiegebouwen vinden, die in Wenen of Boedapest daarentegen
wel het grootste deel van een breder centrum vormen. Deze historische samenhang
veroorzaakte ook dat de plaats die vandaag SNP Plein wordt genoemd
nogal lang een lege ruimte buiten het centrum bleef. Pas in de 20e
eeuw begon
Bratislava de achterstand in te halen en groeide het aantal inwoners heel snel.
(Horváth et al. 1978)
2.2. Keerpunten binnen de Vlaamse Beweging
Identiteit was in het gebied van het tegenwoordige Vlaanderen altijd een open
vraag. Hoewel mensen hier een Belgisch paspoort hebben, twijfelt bijna geen
Vlaming eraan dat hij bij de Vlaamse natie hoort. Een cultuurwissel gebeurt
natuurlijk wel, maar bij de Vlamingen is hun bewustzijn sterk ingeworteld, wat
men ook aan de herinneringsplaatsen kan zien. Net zoals in Centraal-Europa,
46
blijven ook op Vlaamse grond vele symbolische plaatsen verborgen voor iemand
die de culturele en historische achtergrond niet kent. Bij sommige monumenten
en fysieke herdenkingsplaatsen is het ook moeilijk een Vlaamse van een
Belgische of Waalse te onderscheiden, wat de situatie nog minder overzichtelijk
maakt (Potočár 2013). Zo kunnen wij het herinneren in Vlaanderen in meerdere
gebieden verdelen die het Vlaams collectief geheugen uniek van Walen en de
algemene benaming Belgen onderscheiden.
Zoals in bijna elke culturele gemeenschap is de taal een sterk punt van
identiteit. De taalvragen waren in België bijna in elk tijdperk van groot belang.
Het Nederlands staat in het Vlaamse bewustzijn vooral in samenhang met de
voorkomende kwesties over taalgebruik in de samenleving. De taal was hier een
verbindend element met Nederlanders en een onderscheidend element met
Walen. De poging om de taal op hetzelfde maatschappelijk niveau te plaatsen als
de superieure buurtalen onderstreept het bestaan van twee belangrijke symbolische
niet-fysieke plaatsen van herinnering: De Nederlandse Taalunie en het
Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), het grootste woordenboek ter wereld
(vgl. Salverda 1998; www6).
Van een historische invalshoek kunnen wij elke gedachte aan de Germaanse
oorsprong en ontwikkeling van de Lage Landen als een plaats van herinnering
beschouwen, wat net zoals bij Slowaken telkens als het zoeken naar een gemeenschappelijk
verleden met hun broederlanden gezien kan worden.
Ofschoon de middeleeuwse vorstendommen al in de 9e
eeuw hier aanwezig
waren, is het niet duidelijk wanneer hier van een Vlaamse natie sprake is. De
basis van de huidige staatsvormen werd pas in de 16e
eeuw bepaald door het
ontstaan van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, die tot latere politieke
ontwikkeling leidde. In de praktijk wordt het gemeenschappelijk verleden van de
Lage Landen in de Vlaamse steden tot nu toe vertegenwoordigd door talloze
monumenten, maar in tegenstelling tot Slowakije wordt naar de geschiedenis
met minder nostalgie gekeken, omdat het idee van een Groot-Nederland al lang
niet meer actueel is.
47
Later liet zich deze verwijzing naar eigen geschiedenis en zelfstandigheid
binnen een groter cultuurgebied kristalliseren in de vorm van de Vlaamse Beweging.
De Vlaamse Beweging als een algemene benaming van allerlei vormen
van identiteitsvorming, kan ook als een aparte lieu de mémoire worden beschouwd.
In het kader van de volksbeweging zocht men ook inspiratie in verschillende
perioden van ontwikkeling van de Vlaamse geschiedenis. Hiervoor waren vooral
de herdenkingen van de grootste veldslagen, verzet, en militaire geschiedenis
heel bijzonder, waaronder de Guldensporenslag in het bijzonder één van de
hoogtepunten van het revolutionair verleden in het collectieve geheugen was en
tevens als een ideologische achtergrond voor de Vlaamse Beweging, min of
meer tot nu toe, dient (De Schryver 1998).
Vanuit een gezichtspunt van concrete realisatie van een revolutionaire plaats
van herinnering binnen de Vlaamse Beweging is het nogal moeilijk om het
Centraal-Europees model op Vlaanderen toe te passen. De reden daarvoor is dat
Brussel geen typische hoofdstad is. Belangrijker dan haar formele status is dat
het door de Vlamingen niet als een Vlaamse stad, en daardoor ook ‘niet als de
echte hoofdstad’ van Vlaanderen wordt gezien. Daarom is het bepalen van één
revolutionair plein, zoals wij het in Centraal-Europa kennen, niet zo evident. Zo
kunnen wij het Vlaamse revolutionaire plein alleen door analogie met de situatie
van het SNP Plein als een Centraal-Europese plaats van herinnering definiëren.
3 Het Slowaakse revolutionaire plein.
3.1. Verloren in het midden van de stad.
Het Plein van Slowaakse Nationale Opstand is een functioneel plein dat vanuit
esthetisch en urbanistisch oogpunt niet bijzonder interessant is. Het is ook geen
conventionele plaats van herinnering, waardoor het bij de waarneming als
openbare ruimte tamelijk weinig aandacht van historici, maar ook van het
publiek krijgt. Die onderbelichte rol veroorzaakte dat er in de loop van de laatste
dertig jaar afgezien van een paar megalomane plannen om deze locatie te
48
herbouwen niets werd gedaan, en vandaag de dag maakt het plein eerder de
indruk van een architectonisch niet-homogene brede straat (www11).
Ondanks de slechte toestand is deze plek van enorm historisch en politiek
belang, als een plaats waar de moderne Slowaakse samenleving werd gevormd.
Ook zijn kenmerkende naam geeft aan deze plek een sterk stempel van een
breuklijn. Deze naam en de structurele inhoud van het plein veranderde met
verschillende perioden, als resultaat van zijn verbinding met de politieke situatie.
Zo was het plein in elke periode een plaats die de mensen juist oproept om in
een noodgeval hun burgerlijke verantwoordelijkheid in eigen handen te nemen.
Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft het SNP Plein een dominante rol van een
plaats, waar de hedendaagse geschiedenis en het nationaal besef werden
gevormd.
3.2. Een dag op een symbolische plaats voor alle generaties en
ideologieën.
Bij de eerste indruk zouden wij het SNP Plein nauwelijks als monumentaal
beschrijven, het wordt zelfs vaak gezien als lelijk. Daardoor is het belang van dit
plein tegenwoordig een beetje problematisch, hoewel zijn centrale positie hem
de rol van een echte kern van dagelijks leven geeft in een nogal moderne stad.
Het plein bevindt zich aan de voormalige ring rond oud-Bratislava en tegenwoordig
vormt het een overgang tussen het historische centrum en de
modernere stadsdelen. Het plein verbindt vloeiend het Hurbanovo námestie
[Hurban Plein] en de Obchodná ulica [Winkelstraat] aan de noordwestkant en
het Kamenné námestie [Steenplein] aan de zuidoostzijde. Deze verbinding van
verschillende buurten veroorzaakt dat ook de gebouwen op het plein architectonisch
gezien niet homogeen zijn. Heel kenmerkend is dat zich op deze
locatie veel belangrijke winkels, firma’s, restaurants en instellingen zoals het
Ministerie van Cultuur en het Hoofdpostkantoor bevinden, waardoor het plein
met het openbaar vervoer goed toegankelijk is. Enkele meters van het plein, op
49
het Kamenné námestie, bevindt zich het traditioneel grootste winkelcentrum in
de oude stad. Dit draagt bij tot het feit dat het plein tijdens een werkdag, maar
ook tijdens occasionele evenementen één van de drukste plaatsen in de stad is.
Sinds de jaren 1990 mogen er afgezien van een bus van het gemeentevervoer
geen auto’s meer over het plein rijden, maar toch bleef dit een belangrijk
verkeersknooppunt vooral voor de reizigers met het openbaar vervoer en
voetgangers. Desondanks reizen de mensen hier meestal alleen maar door, en is
het geen plek, waar de mensen ook graag zouden stoppen.
De centrale beeldengroep, die soms pejoratief ook “een gezin met ruzie”
wordt genoemd is eerder verdwenen in een niet onderhouden en doorgegroeid
parkje. De gebouwen rondom het plein zijn esthetisch gezien voor ondeskundig
publiek niet echt interessant. Hoewel er op het plein meerdere architectonisch
innovatieve gebouwen van begin 20e
eeuw staan, zoals de eerste hoogbouw in
Slowakije – de zogenaamde Manderlák, het gebouw van Tempo of de Grote Baťa,
blijft het plein niet bijzonder gewaardeerd (Šlachta & Dorotjaková 1996:6)
Verschillende historisch waardevolle gebouwen worden weinig benut en zijn
vaak in tamelijk slechte staat. Het plein wacht al jaren op een grote reconstructie,
maar deze mislukte om verschillende redenen, vooral vanwege het
kleine rendement van de investeringen. Wat op deze plaats tijdens de laatste
jaren wel lukt, is de herleving als een cultureel centrum. In de laatste jaren
kwamen hier de culturele centra KC Dunaj, Nultý Priestor A4, en Urban Space tot
leven en het Oude Marktgebouw wordt ook weer steeds vaker gebruikt. Zo is
het plein tijdens de laatste decennia een absoluut middelpunt van het dagelijks
leven geworden, dat zich in elke tijdsperiode aan de Slowaakse samenleving
aanpaste.
3.3. Geconcentreerde Slowaakse herinneringen
Historisch gezien veranderde het plein redelijk vaak van vorm, naam en vooral
ook ideologisch karakter, wat de politieke betekenis van deze plaats bewijst. Het
50
plein was oorspronkelijk in drie delen verdeeld: Het bovenste deel, het Námestie
Milosrdných Bratrov, Irgalamsoktér of Barmherzigenplatz [Plein van Barmhartige
broeders] kunnen wij op de sommige stadskaarten ook als Haynauplatz vinden.
De ruimte tegenover de Trznica [Marktgebouw] noemde men toen Handlerzeile
[Handelaarsrij], de ruimte ernaast heette Brothmarkt [Broodmarkt] en ten slotte
heette de tegenwoordige Kamenné námestie Grünmarkt [Groene Markt], maar in
sommige bronnen ook Getreidemarkt [Graanmarkt] of Pluimveemarkt. Het plein
werd sinds 1879 ook formeel tot één geheel samengevoegd met de benaming
Marktplatz (Marktplein, in de andere twee talen ook Trhové námestie en Vásartér)
(Ortvay 2004).
Na de Eerste Wereldoorlog en de val van de monarchie kreeg het plein een
ideologische benaming met de bedoeling van deze plek een representatieve
herinneringsplaats te maken en deze tendens bleef tijdens alle regimes en
politieke samenstellingen van Slowakije. Het Námestie Republiky [Republiekplein]
van de Tsjecho-Slowaakse Republiek uit het Interbellum werd tijdens de Tweede
Wereldoorlog hernoemd tot Hlinkovo Námestie [Hlinkaplein].
Na de opmars van het communisme kreeg het plein een nieuwe dominante in
de vorm van een standbeeld van Stalin (afb. 1), en daarmee ook de benaming
Stalinovo Námestie [Stalinplein]. Na de dood van Stalin werd in het kader van de
afschaffing van zijn personencultus weer het motief van het plein veranderd en
het plein werd Námestie Slovenského Národného Povstania [Plein van Slowaakse
Nationale Opstand] die tot nu toe actueel is (Ortvay 2004) (see www4).De
naoorlogse ambitie van Bratislava om weer een lokale metropool te worden
resulteerde in een zoektocht naar een representatief maatschappelijk kernpunt
binnen de nieuwe hoofdstad. Door de keuze van de ideologische lijn werd dit
nieuwe centrum geacht de hele Slowaakse samenleving te verbinden. De
Slowaakse Nationale Opstand was daarbij een vaak voorkomende herinnering
en een centraal punt van vorming van nationaal besef. Door deze benaming
werd een link gelegd met kleinere Slowaakse steden die direct met de veldslagen
tijdens de Tweede Wereldoorlog waren verbonden (Horváth 1978: 282-303).
51
Afb. 1. Standbeeld van Stalin op het huidige Námestie SNP (toen Stalinovo Námestie)
(foto bij Dušan Taragel, ‘Ako sme odstrelili Stalina’, Sme 4 oktober 20121
Zo kunnen wij op één plein parallelle herinneringen vinden aan verschillende
perioden. Maar terwijl in het totalitaire regime betogingen in de praktijk niet
toegestaan waren, werd dit plein vooral tijdens het 1 mei feest en communistische
parades gebruikt. Met de ondergang van het communisme nam het
plein wel de functie over van een plaats voor massaverzamelingen. Een toppunt
van dit revolutionair gezicht van het plein waren de protesten in augustus 1968
en tijdens de Fluwelen Revolutie van 1989 (afb. 2), die ook door de recorddeelname
aan demonstraties in meerdere steden tot regimeverandering leidde
(Jašek 2009, vgl. www10, www13)
1 Elektronisch toegankelijk op http://kultura.sme.sk/c/6555896/ako-odstrelili-stalina.html.
52
Afb. 2. Fluwelen Revolutie op het SNP Plein. (Mihálíková 2009)
Van de recentere geschiedenis herinneren de mensen zich dat het plein weer
volstond bij verwelkomingen van succesvolle
ijshockeyploegen, politieke meetings, en bij de
zogenaamde “Gorilla protesten” (www8). Behalve de
grootste momenten wanneer de samenleving
tevredenheid of ontevredenheid wilde uiten, is het
plein ook bij kleinere protesten en marsen door de
stad een vaak gekozen bestemming. Het is ook
geen toeval dat juist hier het Ústav pamäti národa
[Instituut van Geheugen van de Natie] gevestigd is.
De politisering van deze plek wordt ook gestaafd
door de aanwezigheid van meerdere monumenten
en herinneringstabellen (www1, www5,
www7). Het centrale idee van de Slowaakse Nationale Opstand wordt belichaamd
door de al vermelde beeldgroep Partizanen, die op de plaats staat waar
Afb. 3. Gedenkplaat op het SNP
Plein (Foto auteur)
53
vroeger het beeld van Stalin stond. Bovendien bevinden zich hier nog plakkaten
die naar verschillende historische gebeurtenissen verwijzen. De gedenkplaat aan
de gevel van het Klooster van Barmhartige Broeders (afb. 3) herdenkt een
gebeurtenis dat in de grootste mate met deze plaats is verbonden – de Fluwelen
Revolutie door het allernieuwste reliëf van Ján Langoš direct voor het gebouw van
het Instituut van Geheugen van de Natie (Potočár 2013).
4. Een “Vlaams SNP Plein”
Het SNP Plein beschrijft het best de strijd voor de bevrijding van een overmacht:
Aan de ene kant was dat de overmacht van Slowaakse partizanen tijdens
de Tweede Wereldoorlog als historiserende verwijzing, aan de andere kant de
strijd tegen de dictatuur in het communistische Tsjechoslowakije tijdens de
Fluwelen Revolutie. Tevens wordt het tegenwoordige zicht van deze plek ook
gekenmerkt door de vrijheid van meningsuiting in de vorm van redelijk
frequente betogingen.
In Vlaanderen is zo’n Centraal-Europees revolutionair model niet zo evident
van toepassing, aangezien de politieke situatie in federaal België heel anders is.
Zoals al vermeld, moet deze fysieke plaats van herinnering in Vlaanderen vooral
een soortgelijke bron van herinneringen zijn voor de Vlaamse gemeenschap
zoals het SNP Plein voor Slowakije. Zo kan het ‘Vlaamse SNP Plein’ alleen op
basis van meerdere complexere criteria bepaald worden, die de overeenkomst
met de demonstraties op het SNP Plein qua tijd, inhoud, actoren, ideologische
achtergrond, gevolgen voor de samenleving en topografie beoordelen. Bij de
bepaling van zulke lieu de mémoire wordt gekozen vanuit relevante volksmanifestaties,
betogingen en andere historische gebeurtenissen, en vanzelfsprekend
kan de selectie zich niet alleen tot Brussel beperken.
Met betrekking tot de tijdsperiode van de historische gebeurtenissen, die met
de historische hoogtepunten van het SNP Plein overeenkomen, moeten wij in
eerste instantie een onderscheid maken tussen historische tijd, die het natuur-
54
lijke verloop van tijd reflecteert, en de culturele tijd, ergo de omstandigheden,
waarin de samenleving zich in de betreffende periode bevond (Potočár 2013:21).
Onder deze voorwaarde komen niet alleen plaatsen die hun revolutionaire
karakter na de Tweede Wereldoorlog opbouwden in aanmerking, maar ook die
plaatsen die met het ontstaan van moderne staatsvormen en volksbewegingen in
meerdere perioden zijn verbonden, net zoals het bij de revolutionaire
gebeurtenissen op het SNP Plein was. Door deze eerste selectie krijgt men een
paar historische gebeurtenissen die in hetzelfde tijdperk of in gelijke
maatschappelijke situaties voorkwamen, verder kan ook hun plaatselijke
realisatie worden gedefinieerd:
 Marsen op Brussel – Onder het motto “tegen verfransing en broodroof” vonden
op 22 oktober 1961 en 14 oktober 1962 de eerste flamingantische betogingen
plaats, waarin twee keer een menigte van tienduizenden mensen door de
hoofdstad marcheerde. Deze bijzondere uiting van het Vlaamse bewustzijn
werd georganiseerd door het Vlaams Actiecomité voor Brussel en Taalgrens en de
Vlaamse Volksbeweging. Als reactie daarop verzamelden de Franstaligen zich
op het Beursplein. Een nog radicalere derde mars vond één jaar later in
Antwerpen plaats.
 Nationale Gulden Sporencomité – In tegenstelling tot de radicale uitdrukking
van Vlaams bewustzijn bij de Marsen vonden sinds 1963 meerdere
herdenkingsacties plaats die onder het patronaat van het Nationaal Gulden
Sporencomité waren georganiseerd. Tot inrichting van dit comité leidde de
Guldensporenherdenking als fundament voor de Vlaamse Beweging waarvoor
Kortrijk expliciet als een plaats van bijzonder belang werd gekozen. Zo
werden tot 1982 naar aanleiding van jubilea van de Guldensporenslag
meerdere herinneringsfeesten gehouden (Verstraete 1998:2150).
 Leuven Vlaams – In de tijd van een golf van studentenbewegingen in heel
Europa, demonstreerden ook de Vlaamse studenten in Leuven. De situatie
werd in België vooral gekenmerkt door de vastlegging van de taalgrens in de
jaren 1960 en door de anomalie dat op het Vlaams Academisch gebied
55
voornamelijk Frans werd gebruikt. De protesten onder de slagzin “Walen
buiten” brachten de splitsing van de Katholieke Universiteit Leuven en een
algemeen antiklerikalisme door heel Vlaanderen. Ook in 1967 sloten bij deze
kwestie de protesten in Antwerpen aan die het naleven van de taalwetten
eisten (Vandeweyer 1998:2150-2511).
 Protesten in Halle – Op 24 november 1974 verzamelden zich in Halle
40.000 mensen die op het initiatief van meerdere Vlaamse cultuur- en
strijdverenigingen kwamen protesteren. De aanleiding daarvoor waren de
Nederlandstalige “apartheidsloketten” als een symbool van de onwil van de
Franstalige gemeenschap in Brussel de taalwetgeving toe te passen (Senelle &
Van de Velde 1998:2825-2839).
 Koning voor federale staat – Na de toespraak van koning Boudewijn I op 8
mei 1976, waarin hij zich voor een federaal België inzette, vonden in meerdere
Vlaamse steden Vlaams-nationalistische betogingen plaats. De koning
werd namelijk door de Vlaamse nationalisten nog steeds gehouden voor een
collaborateur uit de Tweede Wereldoorlog en tegenstander van Vlaamse
autonomie (Van Goethem 1998:2073-2084).
De Vlaamse beweging kreeg tijdens de laatste dertig jaar minder aandacht
dan de globale, federale of Europese thema’s. De betogingen, die voor de
positie van Vlaamse gemeenschap vochten, hadden meestal een lokaal karakter.
Ten opzichte van de plaatselijke realisatie van de grootste demonstraties,
verzamelden de mensen zich het vaakst op het Beursplein of op het Schumanplein
(www2, www9, www12). Historisch gezien waren de massabetogingen op
Vlaams gebied plaatselijk verspreid. Bovendien representeerden ze vaak extreme
waarden en niet de mening van de hele natie. Zo kunnen wij slechts op basis van
historische tijd moeilijk maar één plaats bepalen die met de positie van het
revolutionaire Centraal-Europese plein correspondeert.
De inhoud van de betogingen en demonstraties op het SNP Plein was door
de jaren heen heel wisselvallig. Heel kenmerkend en symbolisch voor zulke
plaatsen is de strijd voor vrijheid ofwel van totalitair regime of oligarchie in de
56
kapitalistische samenleving. Door middel van dit criterium kunnen de situatie in
Vlaanderen en de situatie op het SNP Plein maar moeilijk worden vergeleken. In
eerste instantie is de strijd om vrijheid historisch gezien anders gesitueerd, maar
nog belangrijker is dat de Vlaamse Bewegingen vooral verliepen in het kader van
taalvragen of conflicten met de Franse gemeenschap, die als concrete politieke
kwesties vaak een eerder extremer karakter hadden (De Wever 2005:73-107)
Ook de actoren die achter de voornaamste gebeurtenissen op het SNP Plein
en in België stonden, hadden heel verschillende posities. Daardoor is het heel
moeilijk om de politieke invloed op de symbolische plaatsen van de grote
Vlaamse partijen N-VA en Vlaams Belang te vergelijken met de verzamelingen
van dissidenten of VPN, die bij de Fluwelen Revolutie betrokken waren. Nog
moeilijker is het bij de actoren van twee verschillende tijdperken. Wel een gelijke
stimulans waren in sommige gevallen de studenten, maar ook hier is een
belangrijk verschil dat terwijl bij de Fluwelen Revolutie de studentenprotesten een
vorm van strijd om vrijheid voor de hele natie hadden, het in België eerder een
reactie op de taalwetgeving op academisch niveau was.
Zulke principiële verschillen in de politieke ontwikkeling zijn ook duidelijk bij
een vergelijking tussen de gevolgen van de Fluwelen Revolutie in Tsjechoslowakije
en Vlaamse volksbewegingen. In deze samenhang kan de vastlegging
van de taalgrens of toepassing van taalwetgeving maar moeilijk van dergelijk
belang zijn, zoals een overgang van dictatuur tot democratische samenleving.
De Slowaakse Nationale Opstand als historisch moment waarnaar de benaming
van het “Slowaaks revolutionair plein” verwijst, vormt onbewust de ideologische
achtergrond voor alle gebeurtenissen die hier ooit plaatsvonden. Zo’n
historiserend symbool van verzet vindt men het duidelijkst bij de Guldensporenslag
als herdenking van de Vlaamse strijd om vrijheid, die in latere betogingen niet
meer zo aanwezig was. Hoewel de Slowaakse Nationale Opstand en de Guldensporenslag
twee historische gebeurtenissen van heel verschillende tijdperken zijn,
hebben beide een gelijksoortige functie voor het nationale besef. Als men beide
als lieux de mémoire aanpakt, treedt de revolutionaire symboliek van de fysieke
57
monumenten op de voorgrond. Onder deze voorwaarde kunnen wij de Grote
Markt in Kortrijk respectievelijk het Groeningemonument in de buurt daarvan
beschouwen als een gelijksoortig centrum van de vorming van nationaal besef
van Vlamingen, zoals meerdere SNP monumenten in Slowakije waarop het SNP
Plein in Bratislava verwijst.
Ten slotte kunnen wij bij de selectie van parallellen tussen een concreet
Slowaaks en Vlaams revolutionair plein ook de visuele vorm en vooral de
hedendaagse functie binnen de stad vermelden. Ook al was de Vlaamse
Beweging verspreid door heel het land, toch biedt dit criterium meerdere
plekken aan, die qua positie en praktische functie in de stad op het SNP Plein
lijken. Statistisch is het Beursplein, zoals beschreven, de favoriet onder andere
plaatsen in Brussel waar de demonstrerende mensen zich verenigen. Bovendien
is het een plaats aan de grens tussen het historische en moderne centrum, een
verkeerknooppunt en de echte ziel van de moderne metropool.
Slechts twee criteria resulteren in een eenduidige bepaling van Vlaamse revolutionaire
pleinen die met betrekking tot de rol van SNP in aanmerking komen
voor een vergelijking. Terwijl de ideologische achtergrond van verzet van de
Slowaakse Nationale Opstand door het Groeningemonument en de Grote Markt in
Kortrijk doorgezet wordt, is het Beursplein een ideale optie voor een modern
revolutionair plein in de hoofdstad, wat door meerdere eigenschappen bij het
Centraal-Europese concept past. Met zo’n dubbele aanpak blijft het Vlaamse
SNP Plein niet zo gecentraliseerd zoals in Midden-Europa, maar gefragmenteerd
tussen twee herinneringsplaatsen.
4.1. Een heilige plaats vol Vlaamse herinneringen
Kortrijk als een stad die ‘op het slagveld’ van de Guldensporenslag is opgegroeid,
kunnen wij als geheel als één centraal punt voor het Vlaams bewustzijn
waarnemen. Zoals bij het Centraal-Europese SNP Plein voelt men hier een
gelijksoortige verbinding met het revolutionair verleden dat symptomatisch is
58
voor zulke eeuwige plaatsen van een natie. De collectieve Vlaamse herinneringen
zijn in het bijzonder aanwezig op de Grote Markt, waar ook meerdere
volksverzamelingen plaatsvonden en ook op het Groeningemonument die daarnaar
verwijst. Bovendien zijn deze puur Vlaamse symbolische plaatsen, net zoals bij
het SNP Plein, voor een buitenlander of niet-kenner redelijk oninteressant
(Stynen 2005:184).
Het idee om de Guldensporenslag in de vorm van een standbeeld te vereeuwigen
komt van medio 19e
eeuw. Met deze periode zijn ook de eerste herinneringsmanifestaties
verbonden terwijl de discussies over het definitieve uiterlijk
van het monument doorgingen. Probleem was dat de precieze positie van
Groeningekouter, waar duizenden Franse ridders in 1302 overleden, voor eeuwen
onbekend bleef. Nog moeilijker voor de installatie van het Groeningemonument was
het feit dat het oorspronkelijke weiland nu in het midden van de stad lag. Door
deze onduidelijkheid van realisatie werden de herinneringsevenementen door de
jaren gesplitst tussen het monument,
de Grote Markt en het kerkhof in de
buurt. Dankzij deze intensieve
huldiging van de overleden mannen
bleef het ook een symbool in de
latere jaren. Sinds het 600e
jubileum
van de Guldensporenslag in 1902
vonden hier zowel Vlaamse als
Franstalige tochten plaats. Net als bij
het SNP Plein en bij de vele andere
pleinen en monumenten werd deze
historische samenhang bij de
herdenkingsfeesten eveneens
gepolitiseerd (Stynen 2005:136).
Tegenwoordig heeft het Groeningemonument
zijn definitieve gouden vormAfb. 4. Het Groeningemonument. (Foto auteur)
59
in het parkje op de boulevard Leeuw van Vlaanderenlaan, desondanks is het niet
erg monumentaal; en net zoals op het SNP Plein, is het standbeeld geen grote
toeristische attractie (afb. 4). Een nog duidelijkere analogie kreeg deze plaats bij
de al vermelde massademonstraties, tentoonstellingen en herinneringsacties die
na de Tweede Wereldoorlog door het Gulden Sporencomité werden georganiseerd.
Met zo’n historiserende aanpak krijgt Kortrijk een heel significante
ideologische functie van een eeuwige Vlaamse plaats van herinnering van het verleden,
anderzijds heeft de plaats een veel kleinere revolutionaire betekenis voor de
samenleving dan een plein in de hoofdstad. Zo kunnen wij in Brussel
gemakkelijker een lieu de mémoire vinden dat voor de nieuwste generaties wel een
plek van verzet is.
4.2. Het revolutionaire plein in Vlaanderen
Heel kenmerkend voor het plein van het Centraal-Europese model van een
revolutionair plein is de centrale positie in de hoofdstad. Bij deze voorwaarde
voldoet de ideologiserende en historiserende Kortrijkse herinneringsplaats niet
aan de behoefte van mensen om hun mening direct in het centrum van al het
gebeuren te uiten. Daardoor lijkt een samenhang met Brussel redelijk logisch,
ook al is het in principe noch een Vlaamse noch een Waalse stad. Veel belangrijker
is dat Brussel bij de massademonstraties een dominante positie in het hele
land heeft.
In Brussel zijn er meerdere kandidaten voor een “ideaal revolutionair” plein.
Behalve op de Grote Markt, dat echter een toeristische plek in de historische kern
is, verzamelen de betogers zich afhankelijk van de inhoud ook op het Poelaertplein
voor het Justitiepaleis of op het Schumanplein. Toch stellen wij vast dat het
Beursplein in de grootste mate een functie heeft van zo’n kloppend hart dat goed
het dagelijkse leven van de Vlaamse, maar tegenwoordig ook Franse en
Europese samenleving reflecteert (De Jaeger et al. 2007; www2, www9, www12).
60
Qua uiterlijk en functie heeft het plein een heel centrale positie zoals het SNP
Plein in Bratislava. Het urbanistische concept van dit plein komt uit het midden
van de 19e
eeuw toen deze wijk na de overwelving van de rivier de Zenne werd
herbouwd. Het Beurspaleis, dat hier een vanzelfsprekende dominante voorstelt,
werd ook in deze tijd in de neo-palladiaanse stijl met Korinthische zuilen
gebouwd. Naast motieven uit de antiek tijd werden hier ook twee leeuwen als
nationale symbolen gezet (www3).
Rondom het paleis bevinden zich veel cafés en restaurants, waar altijd veel
toeristen vanuit het historische centrum naartoe gaan. De ruimte tegenover de
ingang is nu één van de belangrijkste knooppunten van openbaar vervoer binnen
het centrum. Net zoals bij het SNP Plein in Bratislava, kunnen wij vermelden
dat het plein deze functie van verkeersknooppunt en een echte kern van
de stad van de nabij gelegen Grote Markt2
overnam, wat een veel voorkomend
fenomeen is in veel historische steden.
In tegenstelling tot het SNP Plein is het Beursplein veel meer belast door
verkeer, maar dat is ook een probleem van heel Brussel. Het meest analoog met
het SNP Plein is het feite dat er hier door verschillende groepen, politieke
partijen en culturen vaak geprotesteerd wordt. Hoewel deze vaak alleen maar
over het plein marcheren, speelt deze lieu de mémoire een belangrijke rol, vooral
bij de massademonstraties, die met hun afmetingen soms wel op de Fluwelen
Revolutie en Gorilla protesten en andere grote betogingen van het SNP Plein lijken.
Zo wordt deze bron dagelijks gevuld met herinneringen aan moderne tijden.
Conclusie
De zeer afwijkende historische en politieke situatie in België veroorzaakt dat het
Centraal-Europese model van één revolutionaire herinneringsplaats, dat in dit
artikel werd toegelicht, niet van toepassing is bij de vergelijking van één lieu de
2 In een Centraal-Europese context spreken we van het Hoofdplein.
61
mémoire. Deze verschillen zijn het duidelijkst te zien bij de criteria van analogie
voor het SNP Plein, die heel verschillende mogelijkheden aanbieden.
Als we afstappen van het idee van één Vlaams SNP Plein blijkt een dubbele
aanpak voor een symbolische, maar moderne plaats een mogelijke oplossing.
Enerzijds biedt de Kortrijkse Grote Markt met zijn kenmerkende ideologische
achtergrond in het Groeningemonument een gelijksoortige plaats van herinnering
met betrekking tot het verleden. Anderzijds treedt het Brusselse Beursplein op als
een modern revolutionair plein aan de rand van het historische centrum. Toch
geldt voor beide van deze Vlaamse herinneringsplaatsen dat ze evenals het SNP
Plein in Bratislava een opslagplaats van het collectief geheugen van de natie zijn,
hoewel het vaak door het publiek voor een stuk onopgemerkt blijft.
Bibliografie
Csáky, Moritz (2006). ‘Viacznačnosť pamäti a spomínania.’ [De dubbelzinnigheid van
geheugen en herinnering]. Fórum občianskej spoločnosti 1, nr. 2, Bratislava: Kaligram,
pp. 8-25.
De Jaeger, Fleur (2007). Democratie of geweld op straat? Onderzoek naar de representatie van de
collectieve actie van sociale bewegingen in het Journaal, 1960-1974. Gent: Faculteit Letteren
en Wijsbegeerte. Elektronisch toegankelijk op http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/
001/243/794/RUG01-001243794_2010_0001_AC.pdf (download 18 juli 2015).
(ed.) De Schryver, Reginald (1998). De Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt:
Lannoo.
De Wever, Bruno. (2003). Duurzamer dan graniet. Tielt: Lannoo.
(ed.) Wim van den Doel (2005). Plaatsen van herinnering. Nederland in de twintigste eeuw.
Amsterdam: Bert Bakker.
Dulla, Matuš. & Henrieta Moravčíková (2002). Architektúra Slovenska v 20. storočí [De
architectuur van Slowakije in de 20e eeuw]. Bratislava: Slovart.
Ferenčuhová, Bohumila (2008). Francúzsko a slovenská otázka 1789-1989 [Frankrijk en
het Slowaakse vraagstuk 1789-1989]. Bratislava: Veda.
62
(ed.) François, Etienne & Hagen Schulze (2001). Deutsche Erinnerungsorte. München:
Beck.
Gevers, Lieve & Louis Vos (1998). ‘Leuven.’ In: (ed.) Reginald De Schryver, De
Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, pp.2902-2917.
Hojda, Zdeněk & Jiří Pokorný (1996). Pomníky a zapomníky [Monumenten en vergeten
momenten]. Praha: Paseka.
Horváth, Vladimír, Darina Lehotská. & Ján Pleva (1978). Dejiny Bratislavy [Geschiedenis
van Bratislava]. Bratislava: Obzor.
Jašek, Peter (2009). ‘November 1989 v slovenskej dobovej tlači.’ [November 1989 in de
contemporaine Slowaakse pers] In: (ed.) Peter Jašek, 20. výročie Nežej revolúcie. Zborník
z vedeckej konferencie Bratislava 11. – 12. November 2009. Bratislava: Ústav pamäti
národa. pp. 108-127.
Kerekes, Gábor (2009). Zwischen Heldenplatz und Hősök tere. Studien zur österreichischen
Literatur. Budapest: Ad librum.
Kiliánová, Gabriela (2005). Identita a pamäť. Devín/Theben/Dévény ako pamätné miesto.
[Identiteit en geheugen. Devín als lieu de mémoire]. Bratislava: Ústav etnológie
SAV.
Macho, Peter (2011). Milan Rastislav Štefánik v hlavách a v srdciach. Fenomén národného hrdinu
v historickej pamäti. [Milan Rastislav Štefaník in hoofden en harten. Het fenomeen van
de natuionale held in het historiscge geheugen]. Bratislava: Historický ústav SAV.
(ed.) Macho, Peter (2012). Revolúcia 1848/49 a historická pamäť [De revolutie van
1848/49 en het historische geheugen]. Bratislava: Historický ústav SAV.
Marès, Antoine (1999). ‘La Philatelie ou comment lire les idéologies nationales sous le
communisme.’ In: (ed.) Antoine Marès, Lieux de mémoire en Europe médiane. Paris:
Publications Langues, pp. 9-20.
Nora, Pierre (ed.) (1984). Les Lieux de mémoire. Paris: Gallimard.
Ortvay, Tivadar (2004). Ulice a námestia Bratislavy. Ferdinandovo mesto. [Straten en pleinen
van Bratislava. Het Ferdinandsplein]. Bratislava: Vydavateľstvo PT.
63
Palinckx, Koen (1998). ‘Studentenbeweging (universitair onderwijs).’ In: (ed.) Reginald
De Schryver, De Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, pp.2881-2902.
Potočár, Milan (2013). Lieux de mémoire. Een comparatieve aanpak van Vlaamse en Slowaakse
symbolische plaatsen binnen de nationale beweging. Bratislava: Filozofická Fakulta UK
(masterscriptie).
Salverda, Reinier (1998). ‘Staatshervorming.’ In: (ed.) Reginald De Schryver, De
Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, pp.93-102.
Senelle, Robert & Edgar Van de Velde (1998). ‘Staatshervorming.’ In: (ed.) Reginald De
Schryver, De Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, pp. 2825-2839.
Šlachta, Š. & I. Dorotjaková (1996). Sprievodca po architektúre Bratislavy 1918–1950 [Gids
voor de architectuur van Bratislava 1918-1950]. Bratislava: Meritum.
Stynen, Andreas (2005). Een geheugen in fragmenten. Heilige plaatsen van de Vlaamse Beweging.
Tielt: Lannoo.
(ed.) Tollebeek, Jo (2008). België, een parcours van herinnering. Amsterdam: Bert Bakker.
(ed.) Tollebeek, Jo & Henk Te Velde (2009). Het geheugen van de Lage Landen. Rekkem:
Ons Erfdeel.
Tollebeek, Jo (2010). ‘Van de Nederlandse leeuw en andere herinneringen. Het
geheugen van de Lage Landen.’ Ons Erfdeel 53, nr. 1, pp. 104-122.
Van Goethem, Herman (1998). ‘Monarchie.’ In: (ed.) Reginald De Schryver, De
Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, pp. 2073-2084.
Vandeweyer, Luc (1998). ‘Nationaal Komitée 5 november.’ In: (ed.) Reginald De
Schryver, De Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, pp 2150-2151.
Verstraete, Pieter Jan (1998). ‘Nationaal Gulden Sporencomité.’ In: (ed.) Reginald De
Schryver, De Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Tielt: Lannoo, p. 2150.
Websites
www1. (anoniem). Deň Európy, Námestie SNP v Bratislave. http://www.europsky
parlament.sk/view/sk/Informacna_kancelaria_EP_v_SR/nase_activity/Prehlad_us
64
k_pod_07/Prehlad_Den_Europy_07.html;jsessionid=0830DFC76182FE71E32EF6
AD22816634. (Download 26 maart 2013; niet meer toegankelijk).
www2. (anoniem, gepost 11 oktober 2011). Duizenden bezetten op 15 oktober
Beursplein en Binnenhof. Op: Niburu. Onthullend en bewustmakend nieuws.
Toegankelijk op: http://www.niburu.nl/index.php?option=com_content&
view=article&id=1382:duizendenbezetten-op-15-oktober-beursplein-en-binnenhof
&catid=30:bewust zijn&Itemid=43 (download 18 juli 2015).
www3. (anoniem). Geschiedenis van het Beurspaleis. http://www.beurs.be/insight/
uitgediept/Geschiedenis-van-het-Beurspaleis (download 18 juli 2015).
www4. (anoniem, geconstrueerd 2015). Staré mapy SK. Bratislava [Historische kaarten
van Bratislava]. Toegankelijk op: www.staremapy.sk (download 18 juli 2015).
www5. (anoniem/tasr, gepost 26 augustus 2011). ‘Na Námestí bola spomienka na
SNP.’ Sme. http://bratislava.sme.sk/c/6031225/na-namesti-bola-spomienka-nasnp.html
(download 18 juli 2015).
www6. (anoniem, geconstrueerd 2005). ‘Wat is het grootste woordenboek ter wereld?’.
Taalpeil. http://taalunieversum.org/archief/taalpeil/2005/wat_is_het_grootste_
woordenboek_ter_wereld.html (donwload 18 juli 2015).
www7. (anoniem/SITA, gepost 16 november 2006). ‘Námestie SNP si pripomínalo
udalosti spred 17 rokov.’ 24 hodín online. Denník pre všetkých. http://www.
24hod.sk/Namestie-SNP-si-pripominalo-udalosti-spred-17-rokov-cl21935.html
(donwload 18 juli 2015).
www8. (anoniem/TASR, gepost 27 januari 2012). ‘Slováci sa postavili Gorile. Protesty
budú pokračovať. Hospodárske Noviny, http://hnonline.sk/slovensko/c1-
54540160-slovaci-sa-postaviligorile-protesty-budu-pokracovat (download 18 juli
2015)
www9 (anoniem/bvb, gepost 6 juni 2004). ‘Actiegroepen betogen op het Beursplein
tegen spreidingsplan.’ dS De Standaard. http://www.standaard.be/artikel/
detail.aspx?artikelid=DMF06062004_016 (Download 18 juli 2015).
65
www10. Miháliková, Mária (gepost 16 november 2009). ‘Pre školy je november 1989
okrajovou záležitosťou.’ Pravda. http://spravy.pravda.sk/domace/ clanok/164174pre-skoly-je-november-1989-okrajovou-zalezitostou/
(Download 18 juli 2015).
www11. Pokorný, Juraj (gepost 7 december 2009). ‘Revitalizácia Námestia SNP –
veľkolepý zámer bez „happyendu“.’ Stavebné Fórum. http://www.stavebneforum.
sk/sk/article/15688/revitalizacia-namestia-snp-velkolepy-zamer-bez-happyendu/
(Download 18 juli 2015).
www12. (anoniem/RBM, gepost 24 januari 2011). ‘Grote betogingen in Brussel.’ De
Standaard, http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=CF35CFT5
(Download 18 juli 2015).
www13. Vester, Miroslav (oorspronkelijk gepost 21 januari 2003, laatste actualisatie 19
mei 2015). ‘Spomienky gymnazistu na SNP a koniec vojny.’ Klub generácie báčikov.
http://www.kgbacikovia.websnadno.cz/Spomienky-gymnazistu.html (download 18
juli 2015).
67
‘WAT KWAM ER UIT EEN SCHOT?’
HET BEELD VAN GAVRILO PRINCIP IN PERS EN POËZIE
Jelica Novaković-Lopušina (Beogradski Univerzitet)
Sven Peeters (Encora. Stedelijk Volwassenenonderwijs Antwerpen)
‘WHAT CAME OUT OF A SHOT?’
THE PICTURE OF GAVRILO PRINCIP IN PRESS AND POETRY
Abstract: The year 2014 marked the centennial of the beginning of the First World
War: on June 28th 1914 Gavrilo Princip shot down the Austrian Archduke Franz
Ferdinand. Princip was and remains a hero to some, a terrorist to others. In their book
Wat kwam er uit een schot? (What came out of a shot?) Jelica Novaković and Sven Peeters
made a study of a century of Princip’s representations in the press and literature of the
Low Countries. The conclusion is that every age has its own Princip. Exploring also the
differences between Dutch and Flemish sources they give in this paper examples of
press accounts of Princip’s youth and psychology, his emotional commitment and his
motives. The second part of the paper deals with Princip’s appearances in poetry: on
the one hand he is presented as a representative of the cycle of violence and contraviolence,
on the other hand as a completely demythologized (anti-)hero.
Keywords: First World War – Franz Ferdinand – Gavrilo Princip – imagology –
Sarajevo assault
Inleiding
Deze bijdrage vormt een onderdeel van een breder diachroon en synchroon
onderzoek naar de beeldvorming in Nederlandstalige bronnen over de aanslag in
Sarajevo (28 juni 1914) en de dader Gavrilo Princip (Novakovic & Peeters
2015). Een van de vragen waarvan we bij ons onderzoek zijn uitgegaan is de
vraag naar de al dan niet veranderende receptie en beoordeling van daad en
dader in de afgelopen honderd jaar. Als corpus van Nederlandse persbronnen
68
heeft de online data-base Delpher gediend, Vlaamse bronnen moesten
daarentegen in krantenarchieven worden opgezocht.
Wat de literaire representaties betreft, heeft naast speurwerk op het internet
en in thematische bloemlezingen ook geluk een rol gespeeld. Het is gebleken dat
Princip sinds de jaren zeventig van de twintigste eeuw ook als personage in
kunst en literatuur opduikt. In deze bijdrage zullen we alleen op zijn
representaties in de Nederlandstalige poëzie focussen.
1. Het beeld van Gavrilo Princip in de Nederlandstalige pers
Met het verschijnen in 2013 van het boek Slaapwandelaars van de Australische
historicus Christopher Clark en de reeks centennial-herdenkingen is de vraag naar
de oorzaken van de Grote Oorlog weer in het middelpunt van de publieke
belangstelling gekomen. Dat de aanleiding tot deze ‘wereldbrand’ – om een
gangbare metafoor te gebruiken – de aanslag in Sarajevo is geweest, is min of
meer een algemeen aanvaarde stelling. De kwalificatie van de dader en de daad
blijven echter een omstreden kwestie, op het moment misschien zelfs meer dan
ooit.
De vraag naar de beeldvorming over Gavrilo Princip die op 28 juni 1914 de
Oostenrijkse troonopvolger, aartshertog Franz Ferdinand, en diens vrouw
doodgeschoten heeft, levert zowel synchroon als diachroon interessante
inzichten op. Het toont namelijk aan dat de teneur van de krantenberichten en
opiniestukken vanaf het begin gebonden was aan de ideologische invalshoek,
maar ook aan de veranderende internationale allianties. Het toont ook aan dat
revisie van de geschiedenis een terugkerend fenomeen is.
1.1. Leeftijd en psychische gesteldheid
Als we naar de eerste reacties kijken dan kunnen we meteen al een verschil in
toon en verwoording vaststellen. Citaten uit deze groep leggen de nadruk op de
69
jeugdige leeftijd en psychische gesteldheid van de dader. In een zekere zin
benadrukken ze de verlichtende omstandigheden. We geven ze hier in
chronologische volgorde:
Een dweepzuchtige Servische melkbaard Het Handelsblad 30 juni 1914
Een opgeschoten krankzinnige jongen Nieuwsblad van het Noorden 1 juli 1914
Een in zich zelf gekeerd, zenuwachtig jongmensch Tilburgsche Courant 1 juli 1914
Een abnormaal en geëxalteerd mensch Tilburgsche Courant 1 juli 1914
Een jonge ellendeling Gazet van Antwerpen 30 juli 1914
Een jonge student Algemeen Handelsblad 27 juni 1929
Een jeugdig heethoofd Algemeen Handelsblad 27 juni 1929
Een jeugdige moordenaar Algemeen Handelsblad 27 juni 1929
Deze opgewonden jongen De Surinamer 6 augustus 1931
De daad van een dwazen jongen Nieuwsblad van het Noorden 16 juni 1939
Een brave borst De Telegraaf 10 september 1983
Een hologige, tuberculeuze scholier Nieuwsblad van het Noorden 4 juli 1989
Amper het knapendom ontstegen Marc Reynebeau 24 juli 2004
Een of andere gek Erwin Mortier 2009
Een moedige, dolle jongen die geloofde dat hij goed deed Biljana Srbljanović 2013
Iets suïcidaals, of op z’n minst fatalistisch Bob van Laerhoven 2014
1.2. Emotionele betrokkenheid
Uit de tweede groep spreekt een grotere emotionele betrokkenheid, voornamelijk
verontwaardiging en veroordeling, die door krachtige bijvoeglijke naamwoorden
uitgedrukt worden zoals gruwelijk, afgrijselijk, akelig, ijskoud en laf. Maar
hier en daar komt ook een mildere of zelfs positieve beoordeling voor. We
geven, weer chronologisch, eerst de krantenkoppen die zich op de dader richten,
en daarna de koppen die de daad zelf betitelen:
Een sluipmoordenaar De Gooi- en Eemlander 1 juli 1914
Een gruwelijken moordenaar Gazet van Antwerpen 1 juli 1914
70
Een laffe dader Gazet van Antwerpen 2 juli 1914
Een akelige kwajongen De Nieuwe Gazet 5 juli 1914
Een eerlijk mens gedreven door edele gevoelens De Surinamer 6 augustus 1931
Een ijskoude killer Hilde Eynikel 2014
Een nobele aanslagpleger De Warme Winkel, zomer 2014
Afgrijselijke anarchistisch complot Gazet van Antwerpen 29/30 juni 1914
De snoode daad De Gooi- en Eemlander 1 juli 1914
Die onnoembare misdaad Gazet van Antwerpen 2 juli 1914
Gruweldaad De Telegraaf 13 september 1979
Een koelbloedig schot De Telegraaf 10 september 1983
Een wespensteek voor een chronisch zieke Max Hastings 2014
1.3. Motieven
Bij de derde groep citaten gaat het om een politieke interpretatie van de
motieven. Afhankelijk van de ideologische achtergrond schommelt het beeld
van Princip tussen geëngageerde socialist en vrijheidslievende idealist tot
fanatieke nationalist en koelbloedige terrorist:
Een tegenstander van het imperialisme Nieuwe Tilburgsche Courant 1 juli 1914
Een Servische imperialist De Nieuwe Gazet 5 juli 1914
Een rasfanatieker De Nieuwe Gazet 5 juli 1914
Een jonge anarchist De Telegraaf 14 april 1979
Een Servische nationalist Nieuwsblad van het Noorden 18 april 1980
Een vrijheidsstrijder De Telegraaf 10 september 1983
Een zelfmoordterrorist De Standaard 24 juli 2004
Getraind eliteterrorist Hilde Eynikel 2014
De fanatieke, nationalistische zelfmoordterrorist Marc Reynebeau in: Henrik Rehr 2014
Een idealistische jongeman Knack 28 juni 2014
Net zoals de jihadisten van nu … een martelaar Knack 28 juni 2014
Succesvolste terrorist ooit nos.nl 28 juni 2014
71
Een rechtsextremist historiek.net 2 juli 2014
Veroorzaker van de Eerste Wereldoorlog historiek.net 2 juli 2014
Geschikte martelaar voor de goede zaak Marc Reynebeau 24 juli 2014
De terrorist in een heldenrol nrcreader.nl 31 augustus 2014
Tirannenmoord Nieuwsblad van het Noorden 4 juli 1989
Een revolutionaire daad Biljana Srbljanović 2013
De terroristische methodiek Hilde Eynikel 2014
Een aparte groep citaten krijgen we als we kijken naar de etnische representaties
van Princip. De evidente verwarring vloeit voort uit het feit dat er vier parameters
bepalend meespelen:
1) etnisch gezien was Gavrilo Princip Serviër
2) ideologisch gezien Joegoslaaf /Zuidslaaf
3) staatkundig gezien Oostenrijks onderdaan en
4) geografisch gezien Bosniër.
Dat hij in De Misthoorn zelfs als Jood neergezet wordt zegt wel alles over de
ideologische basis van deze bron uit 1941.
Een Bosnisch-Serviër (en Oostenrijksch
onderdaan dus) Nieuwsblad van het Noorden 15 mei 1929
Een geografisch Serviër De Surinamer 6 augustus 1931
Een Oostenrijksche onderdaan behoorend
tot het ras der Serviërs Nieuwsblad van het Noorden 27 juni 1934
Een Bosnisch nationalistische student De banier 8 november 1938
Een Servische agent Algemeen Handelsblad 8 april 1939
Een jood De Misthoorn 6 december 1941
Een romantische fanatieke Zuidslavische
nationalist Nieuwsblad van het Noorden 4 juli 1989
72
1.4. Verschil in beeldvorming tussen Noord en Zuid
Er valt verder in de berichtgeving een licht verschil op tussen Nederlandse en
Vlaamse bronnen, zeker onmiddellijk na de aanslag. Terwijl Nederlandse
berichten iets meer reserve aan de dag legden, in de hoop de nagestreefde
neutraliteit van het land te kunnen waarborgen, gebruikte men in België de
gelegenheid om uit te halen naar de eigen politieke tegenstanders. Daartoe
bediende men zich dan ook van een navenant taalgebruik. Op de beschuldigingen
van het katholieke Handelsblad aan het adres van liberalen en socialisten,
die medeschuldig zouden zijn geweest aan de anti-katholieke samenzwering
tegen Franz Ferdinand, reageerde de socialistische Volksgazet (1 juli 1914) onder
de titel Rond eene moord – Klerikale mesthoop-litteratuur zonder een blad voor de
mond te nemen:
In Oostenrijk zijn twee menschen van koninklijken bloede vermoord. Eerst werd een
bomaanslag verijdeld en daarna werden zij door revolverschoten gedood. Dat bericht
deelden gisteren al de bladen mee. Het rioolblad van Antwerpen vond het echter
noodig een hoofdartikel te geven, waarin wordt gezegd dat het socialisme in dezen
dubbelen moord een aanleiding heeft om te juichen; met andere woorden, de socialisten
hebben schuld aan de misdaad. En dat wordt ons verweten door het vuilste orgaan der
partij, die het koningdom in België altijd misbruikt heeft, en die zoolang koningsliefde
gevoelde als de vorst de knecht hunner jezuietische kuiperijen zijn wou. Is het noodig
de klerikale schriften aan te halen, waarin ze den koning dreigden een kop kleiner te
maken, omdat hij de liberale regeering niet wilde dwarsboomen …? (...)
Het misselijk blad vertelt verder nog dat alle koningsmoordenaars hunne leerschool
hebben gehad in de Volkshuizen of in liberale scholen (...)
De tragische gebeurtenis van Bosnië’s hoofdstad zal niemand verwonderd hebben. De
moord op een mensch is altijd af te keuren. De mensch is de schuld der toestanden
niet: de schuld ligt aan het systeem. (...) Het werd een onverdraaglijk regiem waartegen
het Socialistisch Internationaal Bureel meermaals protest aangeteekend heeft. Op dit
oogenblik reeds hebben de socialisten het gevaar van zulke politiek doen inzien.
73
Wanneer een boog te sterk gespannen wordt, springt hij. De boog is gespannen. Prins
Ferdinand werd gedood met zijn vrouw. (...)
Als mensch betreuren we zijn dood en de verdwijning van zijn vrouw. Het waren ook
menschen… Maar als heerschers hebben zij hun eigen ongeluk voorbereid. De moord
van Sarajevo is, in zekere mate, een zelfmoord.
De unieke formulering van de aanslag als “in zekere mate een zelfmoord” vertelt veel
over de politieke verhoudingen in het België van toen.
In het huidige discours overheerst zowel in de Nederlandse als in de Vlaamse
pers het leggen van parallellen tussen Gavrilo Princip en het huidig terrorisme,
of het nu in Oost-Oekraïne gesitueerd is of onder de islamitische fundamen-
talisten.
Om in gedachten 1914 met 2014 te vergelijken, moet je het Servië van toen (vanwaar
de moordenaars van de kroonprins kwamen) vervangen door het Oekraïne van nu. In
beide gevallen gaat het om een geopolitiek niet vooraanstaand maar wel ambitieus land
met vloeibare grenzen. Het ligt telkens op een strategische plek op de breuklijn tussen
grote machtsblokken (toen: Habsburg – Rusland – Turkije). Het zijn ook twee
onstabiele democratieën, met een opeenvolging van elkaar naar het leven staande
corrupte en incompetente staatshoofden. Een ideale voedingsbodem kortom voor conflict
en complot. (Bart Eeckhout in De Morgen, 8 maart 2014)
Als Princip vandaag in onze contreien was geboren, is de kans niet gering dat ook hij
een Syriëstrijder was geworden (…) Net als de jihadisten van nu was Princip bereid
een martelaar te worden. De geheime Servisch-nationalistische militaire organisatie die
Princip bewapende, heette niet toevallig Ujedinjenje ili Smrt ('Eenmaking of Dood',
ook bekend als de Zwarte Hand). Net zoals die Zwarte Hand toen, geven salafisten
jongeren vandaag een doel, een vooruitzicht, iets waarmee ze aanzien denken te
verwerven. (Jeroen Zuallaert in Knack, 28 juni 2014)
Honderd jaar beeldvorming rondom de aanslagpleger van Sarajevo toont aan
dat Princip al snel tot symboolfiguur is geworden die afhankelijk van het politieke
moment met een nieuwe inhoud gevuld kan worden.
74
2. Het beeld van Gavrilo Princip in de Nederlandstalige poëzie
In de poëtische neerslag van Princip en zijn daad komt een duidelijke tweedeling
naar voren. Aan de ene kant gaat het om een contemplatieve, panoramische blik
die in de dader en de daad een symbool ziet van de condition humaine die
gedoemd lijkt tot een eeuwige kringloop van geweld en contra-geweld. Aan de
andere kant wordt het beeld van Princip ontmythologiseerd, bijvoorbeeld door
middel van deconstructie of door het hanteren van een absurdistische
metaforiek. Met uitzondering van Stefan Hertmans betreft het allemaal heel
recent geschreven gedichten.
2.1 Contemplatie en melancholie
In de eerste regels van Stefan Hertmans’ gedicht Wakken (uit: Bezoekingen, 1988)
wordt verwezen naar het rake schot dat niet alleen het bloedige begin van de
twintigste eeuw heeft gekenmerkt, maar in feite doorlopend gevolgen zou
hebben tot aan het einde ervan.
Toen iemand in Sarajevo raak
geschoten had, werden de eerste wissels
zichtbaar van een bar en troosteloos gebied,
nog half bebost –
Hertmans verwijst niet alleen naar de Eerste Wereldoorlog, maar lijkt op een
profetische manier reeds in 1988 het naderen van de burgeroorlog in ex-Joegoslavië
te voorvoelen, waar verminkte ledematen en wonden ondanks de
ogenschijnlijke vrede nog steeds op zoek zijn naar lichamen:
pijnbomen vooral, opgekrulde rails,
draadversperringen, laarzen,
getrapte gezichten en een onmetelijke
put waarin verminkte ledematen als
halve, onbegrepen letters verdwenen,
75
die put van Arcimboldo,
zonder echo;
het duurde een halve eeuw
voor iedere wond een lichaam vond.
Een soortgelijke melancholie om de kringloop van de geschiedenis spreekt uit
een gedicht van Michaël Vandebril. Het opvallende bij hem is dat hij zich
identificeert met Gavrilo Princip, aan wie het gedicht opgedragen is. Als titel
gebruikt Vandebril een Servisch woord dat hij tijdens zijn bezoek aan Belgrado
heeft geleerd omdat het als uitleg diende voor de Servische mentaliteit: inat. Het
kent geen exact equivalent in het Nederlands en betekent ongeveer: trots,
koppigheid, verzet, dwarsliggerij ...
in de verte dendert een slee
over de kasseien het geluid vult
mijn lege ziel die duizend muren
zal doorboren om tot u te komen
als een zwarte vogel die neerstrijkt
op het eeuwig smeulende veld
Zou inat een (al te) menselijke eigenschap zijn die tot ‘eeuwig smeulende velden’
leidt?
Toen Jelica Novaković vorig jaar (2014) in de PEN-Schrijversflat in Antwerpen
verbleef en wij het idee opvatten om samen iets te schrijven naar
aanleiding van de WO I-herdenking, heeft ze ook even geprobeerd om zich in
de persoon van Gavrilo Princip te verplaatsen. Het overheersende gevoel daarbij
was inderdaad melancholie om het menselijke tekort en de eeuwige kringloop
van het lijden waarin geen onderscheid meer kenbaar is tussen de verschillende
figuranten van de geschiedenis.
Dit graf is mij te klein
naast and’ren wil ik liever zijn
naast al dat afgeschoten wild
76
van gesnorden en bekroonden
naast opgehangen boeren
strijders hongerlijders en benijders
naast al die vele miljoenen
die niet beter wisten
dan te volgen in den dood
de dromen achterna
die men ons bood
naast serven en kroaten
naast haters en gehaten
hun haatdragende nazaten
luttel is wat ik ze geven kan
een uitgedroogde zwarte hand
hangend aan een ijz’ren draad
Jelica Novaković (20131
)
In het herdenkingsnummer van Het Liegend Konijn (april 2014) heeft hoofdredacteur
Jozef Deleu meer dan honderd gedichten opgenomen die over de
oorlog gaan. Enkel in het gedicht van Abdelkader Benali, getiteld Wittgenstein aan
het front, wordt melding gemaakt van de aanslag in Sarajevo en de vraag of de
oorlog wel uitgebroken zou zijn als de aanslag mislukt was geweest of iemand
hem had weten te verhinderen. Ook hier is er in zekere zin sprake van melancholie,
voortkomend uit het simpele geloof dat door het verhinderen van de
aanleiding ook de oorzaken teniet gedaan zouden zijn.
4.
In Sarajevo wijst de blinde mij het kogelgat.
Dat niemand ziet, verborgen achter de parafernalia
Van de actualiteit. De blinde ziet alles. Ik zie
1 Eerste publicatie in: Novaković & Peeters (2015)
77
Het ook, zoals je in een wolk Cleopatra’s neus
Ziet en nooit meer vergeet. ‘Daar’, benadrukt
Mijn blinde gids. Heb ik reden hem niet te
geloven? ‘Daar reed de koets de duistere bek
Van de geschiedenis binnen. Over de stad hing de klamme
Deken van opwinding. Opwinding was onze meester.
‘Hier blazen prinsen het stof der ledigheid weg.’
De blinde, ‘noem me Mehmet, ik ben vernoemd
naar de sultan’, hoopt morgen 114 te worden.
‘De laatste tijd slaap ik slecht. Ik was er tenslotte bij.
Had de kogel kunnen stoppen. Nee, echt.’
Abdelkader Benali (2014:49)
Een ander betekenisvol moment in dit gedicht is “opwinding”. Deze emotie lijkt
wel een soort virusinfectie die om zich heen grijpt en zijn destructieve krachten
simpelweg moet botvieren. Anders was de kogel wellicht te stoppen geweest?
2.2 Deconstructie
De resterende gedichten neigen eerder naar de ironische en zelfs hilarischabsurdistische
kant. Benno Barnard schreef een gelegenheidsgedicht waarin hij
ironisch neerkijkt op zijn ik-figuur Gavrilo en diens “gekoketteer met heldendom,
pistolen, vaderland”. Hieronder enkele fragmenten.
Gavrilo
(...)
ik Servische nationalist had me van zijnsvorm
vergist! Welke metamorfose had ik nu nodig
voor een te gek artikel op Wikipedia?
(...)
78
Volgde gekoketteer met heldendom, pistolen,
vaderland: hogere flauwekul, die zich goed
uit de tabakswalm in de Gouden Steur
liet scheppen… en ons gezamenlijke brein
van enkelingen die iets samen wilden zijn
kwam op de welbekende stommiteit:
28 juni en wij naar Sarajevo.
(...)
vergeef me als ik onzin zing. In elk geval schoot
uit de achtergrond van de wereldgeschiedenis
die prinselijke wagen de kade op waar ik,
zijn demon, niet te wachten stond. Ik trok,
gaf Europa een knal, slikte een vingerhoedje
cyaankali maar werd alleen een beetje duizelig
(...)
Benno Barnard (20142
)
Dat de aanslag te Sarajevo ook een heel andere, Freudiaanse betekenis kan
krijgen, zien we in het absurdistisch-erotische gedicht De Eerste Wereldoorlog van de
penis van Zorro (uit De herfst van Zorro van Rodaan al Galidi, 2006:56):
Mijn penis is een aartshertog,
mijn hart Sarajevo.
Ze vermoorden elkaar,
denken niet aan mij of aan de zon
- ach, de zon.
In een ander gedicht zal ik
2 Eerste publicatie in: Novaković & Peeters (2015)
79
over haar vertellen.
Heel dualistisch ziet Al Galidi zijn onderlijf en zijn hartstreek in een
voortdurende strijd met elkaar verwikkeld. Het is wel interessant dat in Galidi’s
rolverdeling Franz Ferdinand staat voor de lust en Sarajevo voor de liefde. De
uitkomst is bij Al Galidi echter omkeerbaar: Ferdinand zou net zo goed Sarajevo
kunnen vermoorden. Het is alleen niet duidelijk of tussen Princip en Sarajevo
een gelijkheidsteken staat, maar daar lijkt het wel sterk op. De oorspronkelijke
lading van Princip als aanslagpleger en Franz Ferdinand als slachtoffer maar ook
symboolfiguur van het imperialisme is daarmee op een postmoderne manier
uitgehold en binnenstebuiten gekeerd.
Conclusie
Historische personen en gebeurtenissen ondergaan vrijwel direct een breed scala
van interpretaties en oordelen. Het is zowel uit diachroon als synchroon onderzoek
gebleken dat Gavrilo Princip en zijn aanslag van Sarajevo tegenstrijdig
werden ontvangen, afhankelijk van de heersende ofwel individuele politieke
overtuigingen. De twee tegenpolen in dit proces van beeldvorming lijken een
constante te zijn: aan de ene kant is er het verlokkende beeld van de opstandige
jongeling met zijn noble cause, aan de andere het angstaanjagende van anarchisme,
geweld en ontregeling. Het feit dat Gavrilo Princip geen herdenkingsfeest nodig
had om springlevend te blijven in de verbeelding zegt in wezen al voldoende
over zijn status van moderne mythe.
Bibliografie
Benali, Abdelkader (2013). ’Wittgenstein ligt aan het front.’ In: (ed.) Jozef Deleu, Het
liegend konijn 12, nr. 1, p. 49.
Galidi, Rodaan al (2006). ‘De Eerste Wereldoorlog van de penis van Zorro’. In: De herfst
van Zorro. Gedichten. Amsterdam: Meulenhoff & Antwerpen: Manteau.
80
Eeckhout, Bart (2014). ‘Is 2014 het nieuwe 1914? Hoor het spook van de geschiedenis
aan de deur rammelen in Oekraïne.’ In: De Morgen, 8 maart 2014.
Hertmans, Stefan (1988). ‘Wakken’. In: Bezoekingen. Amsterdam: Meulenhoff.
Novaković, Jelica & Sven Peeters (2015). Wat kwam er uit een schot? 100 jaar beeldvorming in
de Nederlandstalige pers en literatuur rondom de aanslag van 28 juni 1914. Antwerpen:
Vrijdag
Zuallaert, Jeroen (2014). ‘Gavrilo Princip, wiens schot Wereldoorlog I ontketende:
Syriëstrijder avant la lettre.’ In: Knack, 28 juni 2014 (www.knack.be).
81
BEELDEN VAN POLEN EN MIDDEN- EN OOST-EUROPA IN DE
NEDERLANDSE CULTUUR
Jo Sterckx
(Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań)
IMAGES OF POLAND AND CENTRAL AND EASTERN EUROPE IN DUTCH CULTURE
Abstract: This article summarizes a study of the image of Poland and Central and
Eastern Europe in Dutch culture, which consists of two parts: (1) an analysis of the
image of Poland in news magazines and newspapers (1980-1983, 1988-1993 and 2000-
2010), and (2) an analysis of the image of Central and Eastern Europe in television
programs, travel guides and (literary) nonfiction. Based on the theories of Said (1978),
Todorova (1997), Jezernik (2004), and Leerssen and Gerrits (2007), the study concludes
that Dutch ‘cultural texts’ contain traces of Balkanist and Euro-orientalist discourses;
characteristics such as authenticity, underdevelopment and exoticism are attributed to
Central and Eastern Europe.
Keywords: image – Poland – Central Europe – Eastern Europe – Dutch culture
– analysis
Inleiding
Deze bijdrage is een samenvatting van een onderzoek naar het beeld van Polen
en Midden- en Oost-Europa in de Nederlandse cultuur. Dit onderzoek bestaat
uit twee delen: (1) een analyse van het beeld van Polen in de Nederlandse
geschreven pers en (2) een analyse van het beeld van Midden- en Oost-Europa
in de Nederlandse cultuur. Methodologisch steunt het onderzoek voornamelijk
op Edward Said (1978) en Maria Todorova (1997) en ten tweede op Jezernik
(2004), Thompson (2005) en Leerssen en Gerrits (2007). Van belang is het
bestaande onderzoek naar de beeldvorming van Midden- en Oost-Europa in de
West-Europese (bv. Duitse en Britse) media en literatuur, waarin elementen van
oriëntalistische en balkanistische vertogen (discoursen) aanwezig zijn (Naarden
82
2002, Hudabiunigg 2004, Fleming, 2005, Fomina & Frelak 2008, Hammond
2010, Wilk 2010).
Het eerste deel bevat een beschrijving van de naoorlogse bilaterale betrekkingen
tussen Polen en Nederland en drie gevalsanalyses, die werden bepaald
aan de hand van gebeurtenissen waarvoor in de internationale nieuwsmedia
grote belangstelling bestond. Ten eerste werd het beeld van Polen in de opinieweekbladen
Elsevier, Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer onderzocht in de
periode van 1980-1983, i.e. het begin van de oppositiebeweging Solidariteit tot
het einde van de Staat van Beleg. Alle artikels die over de gebeurtenissen in
Polen berichtten en over een narratief karakter beschikten, werden geanalyseerd.
Daarnaast werd het beeld van Polen geanalyseerd in dezelfde opinieweekbladen
tijdens de transitieperiode (1988-1993), i.e. het begin van de onderhandelingen
tussen het regime en de oppositie tot het einde van de eerste politieke en
economische hervormingen. Ten slotte analyseerde ik het beeld van de Poolse
arbeidsmigratie naar Nederland (2000-2010) in dagbladen.1
Het tweede deel van het onderzoek bevat een kwalitatieve analyse van het
beeld van Midden- en Oost-Europa (de MOE-landen) in de Nederlandse
cultuur.2
Ten eerste werd het beeld van deze landen in televisieprogramma’s van
de publieke omroepen onderzocht. Een uniek kenmerk van de Nederlandse
Publieke Omroep (NPO) is de gevarieerde ideologische en levensbeschouwelijke
achtergrond van de onafhankelijke omroepverenigingen, die elk beschikken over
een welbepaalde hoeveelheid zendtijd, afhankelijk van het ledenaantal. Ten
tweede werd het beeld van Midden- en Oost-Europa in Nederlandse reisgidsen
en handboeken geanalyseerd. Ten slotte analyseerde ik het beeld van de regio in
1 Een herwerkte versie van deze derde casestudie is Sterckx 2012.
2 Midden-en Oost-Europa omvat in dit onderzoek de staten van het voormalige Oostblok en
het Europese deel van de voormalige Sovjet-Unie. Het gaat om de volgende landen: Albanië,
Armenië, Azerbeidzjan, Bosnië en Herzegovina, Bulgarije, Estland, Georgië, Hongarije, Kosovo,
Kroatië, Letland, Litouwen, Macedonië, Moldavië, Montenegro, Oekraïne, Polen, Roemenië,
Rusland, Servië, Slovenië, Slowakije, Tsjechië en Wit-Rusland.
83
literaire non-fictie uit de periode 2000-10.3
Het literaire non-fictiegenre heeft in
de afgelopen vijftien jaar een sterke positie verworven in de Nederlandse
literatuur, onder andere door stijgende verkoopcijfers en vertalingen en literaire
prijzen.
1. Beelden van Polen in de Nederlandse geschreven pers (1980-2010)
1.1 Tijdens de Staat van Beleg
De Staat van Beleg in Polen vond plaats van 13 december 1981 tot 22 juli 1983
en had als doel om de oppositiebeweging (Solidariteit) te neutraliseren door een
drastische vrijheidsbeperking. Verscheidene West-Europese regeringen, waaronder
de Nederlandse, onderhielden geen officiële contacten met oppositieafgevaardigden,
o.a. in het kader van de Ostpolitik en het behoud van de detente.
Een hoofddoelstelling van de Nederlandse diplomatie was het voorkomen van
een gewapend conflict met de Sovjet-Unie. Nederland zou economische en
financiële steun verlenen, op voorwaarde dat het regime de in augustus 1980
begonnen liberaliseringen zou voortzetten. Een officiële reactie van de
Nederlandse overheid op de arrestaties van oppositieleiders bleef uit; op de Staat
van Beleg reageerde Den Haag uitsluitend in NAVO- en EPS-verband. De
NAVO en de EPS besloten door te gaan met de humanitaire hulp, maar de
economische hulp te bevriezen en geen contacten met het regime te onderhouden.
In januari 1982 maakte de EG drie eisen kenbaar aan het regime: (1) de
officiële beëindiging van de Staat van Beleg, (2) de vrijlating van alle politieke
gevangenen en (3) de start van onderhandelingen tussen de autoriteiten en Solidariteit.
Nederland was de initiatiefnemer van deze voorwaarden en zolang de
situatie in Polen onveranderd bleef, zou een wijziging van het Nederlandse
standpunt of een verbetering van de bilaterale contacten niet kunnen plaatsvinden
(Baudet 2001).
3 Deze casestudie werd gepubliceerd in Werkwinkel, Volume 9 (1) (Sterckx 2014).
84
1.2 Tijdens de liberaliseringen
Na het einde van de Staat van Beleg verliepen de bilaterale betrekkingen aanvankelijk
stroef. In vergelijking met de onmiddellijke intensivering van de contacten
door andere landen, bijv. West-Duitsland en Italië, bleef de Nederlandse
toenadering tot Polen terughoudend. In 1987 bracht Minister van Buitenlandse
Zaken, Hans van den Broek (CDA), echter een baanbrekend staatsbezoek waarbij
hij een gesprek had met Lech Wałęsa; het westerse beleid liet immers geen
contacten met Wałęsa toe. Deze ontmoeting, waarvan de West-Europese partners
niet op de hoogte waren, had een binnenlands en internationaal motief: (1)
de populariteit van Solidariteit in Nederland en het pareren van de kritiek op
Van den Broek voor een gebrek aan interesse in mensenrechten; en (2) de
morele druk op de Poolse autoriteiten om in dialoog te gaan met Solidariteit
(Baudet 2011).
Van 1988 tot 1993 kende Polen politieke en economische liberaliseringen. Na
de Ronde Tafelbesprekingen in 1989 tussen Solidariteit en de autoriteiten
besloot Den Haag dat terughoudendheid tegenover de oppositie overbodig was.
Toch bleef de financiële steun relatief bescheiden wegens de scepsis van het
Ministerie van Financiën over de Poolse economische vooruitzichten. Vanaf
1990 steunde het Programma Samenwerking Oost-Europa de overgang naar de
vrijemarkteconomie en de versteviging van de democratie en rechtsstaat, maar
bleef de hulp altijd nadrukkelijk gericht op de bevordering van de Nederlandse
export en investeringen (Hellema 2006). Na 1989 intensiveerden de culturele
betrekkingen dankzij de stedenbanden, de ambassades, de Stichting NederlandPolen
en de opening van het Nederlandse Huis in Warschau (Thijssen 1992).
Sinds 1993 was Polen officieel kandidaat-lid van de NAVO, maar de Nederlandse
regering verzette zich aanvankelijk, tot 1998, tegen een snelle NAVOuitbreiding
in Midden- en Oost-Europa (Hellema & Kaatee 2011).
De eerder afwachtende houding van de Nederlandse overheid stond in schril
contrast met de betrokkenheid van de burgermaatschappij, die bijzonder actief
was in de hulpverlening aan Polen tot het einde van de jaren 1980. Zo zorgde
85
het Informatieburo NSZZ Solidarność vanaf januari 1982 voor de informatieverlening
omtrent de gebeurtenissen in Polen en werden er in verschillende steden
Polen Komitees opgericht. Ook aan het einde van de jaren 1980 en begin jaren
1990 zorgde de burgermaatschappij voor zowel materiële hulp via liefdadigheidsacties
als publicaties. Een van de bekendste landelijke hulpacties in 1985
was ‘Help de Polen de winter door’ van de Nederlandse Stichting Hulp Polen. De
liefdadigheidsactie ‘Geeft u nog om Polen?’ richtte zich in 1990 vooral op
medische hulp. De actie kreeg medewerking van een van de populairste tvprogramma’s
van die tijd, de TROS TV Show. De actie ‘Poolse Hartpatiëntjes
Naar Nederland’ liet tussen 1984-1990 meer dan 400 Poolse kinderen naar het
Wilhelmina Kinderziekenhuis in Utrecht overbrengen, wat leidde tot de tv-actie
Hart Voor Een Kind in mei 1987.
1.3 Arbeidsmigratie
Vanaf de jaren 1990 verbeterden de bilaterale economische betrekkingen.
Tussen 1996 en 2000 verdubbelde de Nederlandse uitvoer naar de EU-kandidaat-lidstaten
van 9 naar 18 miljard gulden, waarvan de helft naar Polen. Van
de tien nieuwe EU-lidstaten was Polen de belangrijkste handelspartner van
Nederland. Tussen 2004 en 2011 steeg Polen van de veertiende naar de achtste
plaats in de lijst van belangrijkste exportlanden voor Nederland. In 2013 beschouwde
Den Haag Polen als belangrijkste Midden-Europese handelspartner;
Polen was voor Nederland de zevende en Nederland voor Polen de zesde
belangrijkste exportbestemming (Packbier 2001 en Adema 2013). Aanvankelijk
steunde Den Haag de vijfde EU-uitbreiding, maar naarmate 1 mei 2004 naderde,
steeg de bezorgdheid bij de publieke opinie. In het debat over het vrij verkeer
van werknemers besliste het kabinet-Balkenende II om overgangsmaatregelen te
nemen en de toelating van arbeidsmigranten uit de nieuwe EU-lidstaten te
beperken (Szytniewski & Segers 2011). De werkvergunning voor burgers uit de
nieuwe EU-lidstaten werd op 1 mei 2007 afgeschaft en op 1 januari 2014 gingen
de grenzen open voor Bulgaarse en Roemeense arbeidsmigranten. Tijdens de
86
jaren 2000 was de arbeidsmigratie uit de nieuwe EU-lidstaten een hot topic in de
nieuwsmedia en politiek; ‘de Poolse loodgieter’ verpersoonlijkte het zogenaamde
gevaar voor de arbeidsmarkt en sociale zekerheid als gevolg van de
arbeidsmigratie.
Het politieke discours over de arbeidsmigratie tijdens de jaren 2000 bevatte
negatief geladen termen. Toenmalig Minister van Financiën Gerrit Zalm (VVD)
verklaarde niet ‘overspoeld’ te willen worden door Poolse werknemers (Peeperkorn
2003). De SP sprak van een ‘vloedgolf’ van Midden- en Oost-Europeanen
(Marijnissen & Wit 2006). Vanaf eind 2010 sloop er zelfs oorlogsretoriek in het
discours en kwam het beeld van de ‘Polenproblematiek’ manifest op de voorgrond.
De PvdA beschreef de arbeidsmigratie als ‘een tsunami van Polen’ (Zuidervaart
2010). De SP omschreef het Noord-Brabantse Zundert als een oorlogszone
met ‘een rauwe invasie van Polen’ waartegen ‘hulptroepen’ soelaas moesten
bieden (Pijnappels 2011). In februari 2012 lanceerde de PVV de website
Meldpunt Midden en Oost Europeanen waarop klachten over overlast gemeld konden
worden. Ondanks deze problematisering van de arbeidsmigratie, is de Poolse gemeenschap
in Nederland onmiskenbaar omvangrijk geworden. Het reële aantal
Polen is moeilijk te meten wegens niet-geregistreerde en tijdelijke verblijven,
maar volgens het CBS waren er in 2014 meer dan 100.000 Polen in Nederland
(Immigratie loopt op 2014). Het onderzoek Polen in Nederland toonde aan dat een
meerderheid binnen de Poolse gemeenschap het verblijf in Nederland positief
beoordeelt (Korf 2009).
1.4 Het beeld in de opinieweekbladen
Voor de eerste twee casestudies concentreerde ik me op het beeld in opinieweekbladen;
Elsevier wordt beschouwd als een rechts-conservatief weekblad
gericht op de liberale middenklasse, Vrij Nederland werd vanaf de jaren 1960 populair
in links-progressieve kringen en De Groene Amsterdammer omschrijft zich-
87
zelf als onafhankelijk en besteedt veel aandacht aan politiek, cultuur en litera-
tuur.
1.4.1 De periode 1980-1988
In de periode 1980-1983 vormt onderontwikkeling een alomtegenwoordig
stereotype over Polen. De Groene Amsterdammer stelt dat de slechte Poolse
economie een onderdrukking vormt van de Poolse bevolking. De oorzaak van
de slechte toestand van de Poolse economie wordt niet gelegd bij het falen van
het socialistische systeem, maar bij het wanbeheer van de communistische partij.
Vrij Nederland hangt het stereotypische beeld op van de wodka drinkende Pool.
Zowel gewone burgers als personen met een gezaghebbende functie, zoals
militairen en vakbondsafgevaardigden, drinken te veel alcohol. Ook de schaarsheid
wordt beklemtoond en er wordt gesuggereerd dat asociaal gedrag bij de
burgerbevolking steeds toeneemt. Onbetrouwbaarheid wordt eveneens toegekend
aan de Poolse strijdkrachten. Het beeld van onderontwikkeling is het
sterkst aanwezig in Elsevier vanwege het grotere aantal vermeldingen van de
slechte economische situatie. De verantwoordelijkheid wordt volledig gelegd bij
het socialisme terwijl de onschuldige burgerbevolking het slachtoffer van deze
treurige misstand is. De economische toestand wordt beschreven met dramatiserende
termen zoals ‘ingestort’, ‘puinhoop’ en ‘catastrofaal’.
Polen wordt ten tweede als rooms-katholiek voorgesteld. De Groene Amsterdammer
duidt op de morele macht van de kerk, het symbool van de natuurlijke
Poolse vaderlandsliefde, en benadrukt het conservatisme van de kerk. Dat de
oppositie de kerk steunt, begrijpt links in Nederland niet; deze steun kan zelfs
een gevaar betekenen voor de oppositie en nationale identiteit. De vraag moet
gesteld worden of de versmelting van de Poolse en katholieke identiteit geen
gevaar vormt. De kerk wordt beschouwd als de oorzaak van de maatschappelijke
achterstand van de Poolse vrouwen die geconfronteerd worden met ‘grof’
seksisme, als minderwaardig worden beschouwd en geen rechten inzake abortus
88
en anticonceptie hebben. Bovendien heerst er in Polen een valse en
lachwekkende hoffelijkheid. Elsevier brengt daarentegen een positiever beeld
naar voren; de kerk wordt gezien als de ultieme behoeder van de natie en het
volk tegen het communisme. Bovendien blijft de kerk de enige oase van rust en
hoop. Daarnaast worden de Polen geportretteerd als vrijheidlievend. Zo publiceerde
De Groene Amsterdammer een verslag van een voormalige dissident. Elsevier
beschouwt het heldhaftige en vechtlustige Polen als een West-Europees land,
dat ondanks bezettingen en tegenslagen haar ziel heeft kunnen bewaren en dat
Nederlandse steun en sympathie verdient. Over de Staat van Beleg en het socialisme
zien we ten slotte verschillende standpunten. Terwijl Vrij Nederland de
verantwoordelijkheid van de Staat van Beleg indirect bij de bevolking legt, stelt
Elsevier de autoriteiten en het socialisme verantwoordelijk en gebruikt het blad
dramatiserende termen zoals ‘laffe overval’, ‘rode meedogenloze junta’, ‘verbijstering
en angst’ en ‘een macabere kerst’. Een kenmerk van het communisme
is de gewelddadige onderdrukking van het volk en de praktijken van de
autoriteiten worden gelijkgesteld aan de bezetting onder Nazi-Duitsland van het
nazisme en stalinisme.
1.4.2 De periode 1988-1993
In de periode 1988-1993 zijn zowel nieuwe als oude stereotypen terug te vinden.
Ten eerste is opnieuw het beeld van onderontwikkeling aanwezig. Naast de
werkloosheid en grote inkomensongelijkheid, besteedt Vrij Nederland ruim
aandacht aan het alcoholisme. Elsevier benadrukt de armoede, hopeloosheid en
alcoholisme bij de bevolking en legt de oorzaak bij de afkeer van het
socialistische systeem en de lage levensstandaard. Het blad benadrukt het
chaotische karakter van de Poolse samenleving en het decennialange slachtofferschap
van het volk onder het socialistische wanbeleid.
Ten tweede wordt fatalisme toegekend aan de Polen, die zich schikken in
hun lot en zelfs in voorspoedige tijden passief en onverschillig blijven. De Groene
89
Amsterdammer wijst op het ongeloof van de bevolking in een betere toekomst na
de eerste gedeeltelijk vrije parlementaire verkiezingen in juni 1989. Elsevier wijst
op de fatalistische aanvaarding van de bewoners van een door industriële vervuiling
getroffen wijk bij Krakau, en de onverschilligheid tijdens de eerste fase
van de democratisering. Na de hoop en euforie aan het begin van de hervormingen,
lijken wantrouwen, teleurstelling en machteloosheid zich onder de bevolking
te verspreiden. Daarnaast stelt Vrij Nederland Polen voor als een moeilijk
te begrijpen paradoxale samenleving; aan bod komen bijvoorbeeld surrealistische
en humoristische protestacties en de verdediging van het kapitalisme door
de communisten. In Vrij Nederland vinden we een beeld van onbetrouwbaarheid;
het blad publiceert reportages over corruptie en laster in de politiek en zakenwereld
en de activiteiten van de Russische georganiseerde misdaad. Elsevier toont
niet alleen een stereotypisch beeld van de Pool als fraudeur, maar ook een nieuw
beeld van de Pool als betrouwbare ondernemer.
Vrij Nederland stelt Polen voor als een katholiek land en de invloed van de
kerk wordt beschouwd als potentieel gevaarlijk door het gebruik van termen
zoals ‘vloedgolf van volksdevotie’ en ‘terugkeer naar de Middeleeuwen’. Het
katholicisme ondermijnt de scheiding tussen religie en staat en termen zoals
‘griezelig’, ‘gekke sekten’, ‘fanatiek’ en ‘krankzinnig’ zorgen voor een negatief
beeld van het katholicisme. In De Groene Amsterdammer krijgt de opkomst van
nationalistische en rechtse bewegingen aandacht. Het blad stelt dit extremisme
als iets beschamends voor, in een land waar de lucht ‘donker’ is, en raadt ‘die
enigszins achterlijke lieden’ aan lessen in democratie te volgen. Volgens het blad
is een Oost-Europese politicus per definitie populistisch, autocratisch en verbaal
agressief.
De drie opinieweekbladen nemen verschillende standpunten in over het
socialisme en kapitalisme. Elsevier onderschrijft een krachtig standpunt tegen het
socialisme en hanteert negatief geladen termen zoals ‘vloek van het communisme’,
‘ellende’, ‘puinhopen’, ‘wanbeheer’, ‘ruïnes’, ‘ketenen van veertig jaar
rampspoed’. De liberalisering van de Poolse economie via het plan-Balcerowicz,
90
genoemd naar de toenmalige Minister van Financiën, wordt door het blad volkomen
toegejuicht. Kritiek op het kapitalisme en de economische liberaliseringen
staat zowel in De Groene Amsterdammer als in Vrij Nederland en toont een
beeld van een zich schaamteloos en tegen elke prijs verkopend Polen. Ook de
westerse levensstijl, ‘onze westerse algemene nietszeggendheid’, wordt bekriti-
seerd.
1.5 Het beeld in de dagbladen
In de derde casestudie (2000-2010) werd het beeld van de Poolse arbeidsmigrant
in de volgende dagbladen geanalyseerd: NRC Handelsblad (liberaal), de Volkskrant
(centrum) en Trouw (protestants) en de populaire bladen De Telegraaf en het
Algemeen Dagblad. Er werd geconcludeerd dat onderontwikkeling en overlast,
katholicisme, maar ook ambitie en opportuniteit deel uitmaakten van dit beeld.
Daarnaast tekent er zich een tweedeling af in de dagbladpers: (1) een kritisch
standpunt t.o.v. de arbeidsmigratie die als een vloek voor de Nederlandse
arbeidsmarkt wordt beschouwd en (2) een positief standpunt t.o.v. de
arbeidsmigratie die als een opportuniteit, zelfs noodzaak, voor de Nederlandse
economie wordt gezien.
2. Beelden van Midden- en Oost-Europa in de Nederlandse cultuur
In het tweede deel van het onderzoek werd er uitgezoomd naar het beeld van de
Midden- en Oost-Europese regio, niet in de geschreven pers, maar in televisieprogramma’s,
reisgidsen, handboeken en (literaire) non-fictie. De onderzochte
tv-programma’s zijn documentaires zoals In Europa en Van Moskou tot Magadan/
Moermansk (beiden van de VPRO) en reisprogramma’s zoals BNN op Reis.
Daarnaast komen reisgidsen aan bod zoals de Dominicus-reeksen en ANWB
Goud-reeksen, de kinderboekenreeks Op bezoek in … Europa en interculturele
handboeken zoals Werken met Oost-Europa (2006). Inzake literaire non-fictie werd
een analyse gemaakt van o.a. Geert Mak, Jan Brokken en Olaf Koens.
91
2.1 Het beeld in de televisieprogramma’s
In de reeksen Van Moskou tot Magadan/Moermansk (VPRO) wordt Rusland ten
eerste voorgesteld als onderontwikkeld op economisch, politiek, ecologisch en
cultureel vlak, met stereotypen van alcoholisme, armoede en milieuverontreiniging.
Ook Polen wordt als onderontwikkeld gelabeld. De intro van de reportage
‘Daar komen de Polen’ (Zembla, 9 maart 2006), op de begintune van de
tv-serie Mission Impossible, toont beveiligingsagenten in een pand waar Poolse arbeidsmigranten
gehuisvest zijn. In deze reportage worden de Polen weergegeven
als professioneel onbetrouwbare en onvakkundige werknemers die opgeleid en
opgevoed moeten worden. De werkgever legt de situatie als volgt uit: “Wij voeden
die mensen een stukje op. We begeleiden hen en zeggen: dat kan niet in Nederland. In Polen
kan het wel hoor, kun je gewoon slivovitsj de hele dag drinken op het werk. Geen probleem.
Dat is gewoon normaal, super, maar hier kan dat niet.” De reportage toont echter ook
het beeld van de hardwerkende, ambitieuze arbeidsmigrant.
2.1.1 Bouwvakkers
In de film De Verbouwing (2012), genoemd naar de gelijknamige roman van
Saskia Noort, runt de ambitieuze weduwe Marzena Meijer-Swietlicki een vakkundige
bouwvakkersploeg, die de woning van de familie van Asselt-Fortuin
succesvol en vlotjes opknapt. Ondanks het positieve beeld van de hardwerkende
Pool, is het algemene beeld toch ontsierd, doordat dezelfde groep bouwvakkers
wordt ingehuurd om een liquidatie op twee familievijanden uit te voeren. Het
beeld van Polen als een ontwikkeld en groeiend land is terug te vinden in een
aflevering uit de reeks De Slag om Brussel (VPRO). Polen wordt als een dynamische,
snel veranderende samenleving voorgesteld in de reportage van 10
augustus 2013. Deze reportage wil de slechte reputatie van de Polen in Europa
kritisch belichten en benadrukt de spectaculaire economische groei en werklust
onder de bevolking; het heeft aandacht voor de maatschappelijke en economische
veranderingen.
92
2.1.2 Onderontwikkeling
In eerder onderzoek heb ik het stereotype van de genotzuchtige, alcohol drinkende
Pool gedetecteerd (Sterckx 2012). Dit cliché creëert een beeld van onderontwikkeling.
Het is bovendien alomtegenwoordig in de Van Moskou tot-reeksen;
zelfs in de begintitels ziet de kijker klinkende en drinkende Russen op de tonen
van telegraaf- en treingeluiden. Ook in de Weg met BNN-reportages over Kroatië
(13 juli 2008), Bosnië en Herzegovina (20 juli 2008) en Roemenië (27 juli 2008)
is dit stereotype aanwezig.
Ook Zuidoost-Europese landen worden op een balkanistische wijze als primitief
voorgesteld. Het BNN-reisprogramma Patrick: Ramptoerist focuste in de
uitzending van 7 juni 2009 op het ‘arme en corrupte’ Albanië. De aflevering
toont enerzijds een ontwikkelde, hedendaagse kant van het land: een populaire,
cabareteske tv-show die op een ‘verrassend professionele manier’ georganiseerd
is en de Albanese versie van Big Brother. Tirana wordt als een vrolijke en kleurrijke
hoofdstad beschreven en verschillende bunkers, die onder de dictatuur van
Enver Hoxha werden gebouwd, hebben een nieuwe, moderne bestemming
gekregen, zoals de huisvesting van een visrestaurant.
Anderzijds toont het programma een onderontwikkeld beeld: de als irrationeel
en bizar voorgestelde bloedwraak in rurale gebieden. De huidige generatie
jongeren, omschreven als ‘een beschadigde generatie’ door de vele burgeroorlogen
van de afgelopen twintig jaar, streven naar snel geld en onmiddellijke
voldoening. In de IKON-reeks Paul Rosenmöller en… werden in de uitzending
van 7 juni 2009 Bulgarije en Roemenië in de periferie van Europa geplaatst en
als arm en corrupt voorgesteld. Op het Bulgaarse platteland ‘lijkt Brussel heel
ver weg’, beide landen misbruiken EU-subsidies en hebben problemen met
persvrijheid. In de twee landen respecteert de bevolking uitingen van absolute
macht en heeft de overheid dictatoriale neigingen.
93
2.1.3 Geweld
Een tweede stereotype betreft geweld, dat terug te vinden is in de Van Moskou
tot Magadan-reeks, In Europa en Weg met BNN, over de Kaukasus (oorlogen,
bruidsroven, gijzelingsacties), Kroatië en Servië (haat, wantrouwen en oorlog),
Bosnië en Herzegovina (oorlog, landmijnen en voetbalhooliganisme), Georgië
(hondengevechten) en Rusland (boksen met blote hand). Op de website van
Tegenlicht over de reportage over Poolse voetbalsupporters (7 mei 2012) staat dat
Poolse hooligans ‘zich openlijk verzetten tegen de sociale en politieke orde’.
Polen en Oekraïne worden op een eurocentrische wijze beschreven als ‘twee
landen aan de rand van een Europese gemeenschap’. In de reportage komen
uitsluitend voetbalhooligans aan bod.
2.1.4 Slachtofferschap
Ten derde worden bepaalde bevolkingen als slachtoffer voorgesteld, maar
bepaald de Russen in de reeks Van Moskou tot Moermansk en Poolse arbeidsmigranten
in Zembla. Het slachtofferbeeld, dat tot uiting komt door het gebruik
van FNV Bondgenoten van negatief geladen termen zoals ‘repressie’, ‘slavernij’
en ‘vernedering’, is ook van toepassing op de autochtone Nederlander van wie
het werk wordt ‘afgepakt’. De In Europa-aflevering ‘1944: Warschau en Praag’
(30 november 2008) toont Polen als slachtoffer van het politieke spel van het
Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, die het Europese
continent tijdens de Tweede Wereldoorlog verdeelden.
2.1.5 Intolerantie en conservatisme
Intolerantie en conservatisme maken eveneens deel uit van het beeld. Weg met
BNN (27 juli 2008) over Roemenië toont een beeld van onverdraagzaamheid;
Roemenen vinden zigeuners onbetrouwbaar, lui en vies en beschouwen holebi’s
als minderwaardig. De NOVA-reportage (19 mei 2007) over de Gay Pride
94
Parade in Warschau wordt als volgt ingeleid: “Polen is een conservatief-katholiek land.
Homoseksuelen hebben het niet gemakkelijk en van homodemonstraties moeten ze er helemaal
niets hebben. (…) . Heel progressief Europa is naar Warschau afgereisd om de Gay Pride te
steunen.” Slechts twee standpunten over de manifestatie krijgen aandacht: een
Nederlandse deelneemster en EU-parlementslid voor GroenLinks en de voorzitter
van de extreemrechtse Al-Poolse Jeugd. De kijker ontvangt een beeld van
de onverdraagzame Pool en progressieve Nederlander.
2.1.6 De vrouw
Het vrouwenbeeld bestaat uit slachtofferschap en vooral het exotische en
erotische. In De Poolse Bruid (1998) kan de Poolse Anna op het Groningse platteland
aan haar Nederlandse pooiers ontkomen en vluchten naar de boerderij van
de vrijgezelle boer Henk. In deze film zit het beeld van de Poolse vrouw niet
alleen als bekoorlijk en op zoek naar liefde, maar ook als slachtoffer van mensenhandel
en prostitutie. In de komische fictiereeks Voetbalvrouwen (RTL, 2007-
2010) volgt de kijker het leven van de echtgenotes van profvoetballers. Een van
de personages is de van oorsprong Nederlandse maar in Rusland opgegroeide
Oksana Nikolajev, een hardwerkende en ambitieuze zakenvrouw (i.e. haar
Nederlandse identiteit). Ze is getrouwd met de maffieuze Russische voetbalclubeigenaar
Oleg Nikolajev (een personage gebaseerd op de Russische Chelseaeigenaar
Roman Abramovitsj) en tegelijkertijd de temperamentvolle minnares
van de Nederlandse voetbalspeler Gio Goudzand (i.e. haar Russische identiteit).
Oksana is dus niet volledig exotisch, maar semi-sensueel en -gevaarlijk.
In Weg met BNN: Polen (6 juli 2008) maken twee jonge reporters een citytrip
naar Krakau. In het gezelschap van jonge Polen in een limousine bezoekt de
mannelijke reporter een nachtclub (‘met goedkope drank’) en vraagt aan de
eigenaar ‘hoe je Poolse vrouwen kan krijgen’. In het eerstvolgende fragment zien
we hem tongzoenen met een jongedame waardoor er een beeld van de
bereidwillige, promiscue Oost-Europese vrouw ontstaat. In de reportage over
95
Estland en Letland (17 augustus 2008) worden verschillende achterwerken van
vrouwen getoond. De reporter heeft naar eigen zeggen gehoord dat Letse
vrouwen de mooiste en meest gewillige in Europa zijn. De aflevering over
Moskou (24 augustus 2008) tracht het beeld van de Russische vrouw die een
West-Europese man zoekt, te ontkrachten, maar bezoekt de presentatrice een
stripclub en probeert de presentator versiertrucjes uit op het Rode Plein.
2.1.7 Eenzijdige beelden
Verschillende programma’s vermelden bepaalde aspecten van de aangesneden
onderwerpen niet en geven zo een eenzijdig beeld. In de aflevering van 21
februari 2010 (Van Moskou tot Madagan) wordt ingezoomd op de oudere generaties,
die worden voorgesteld als het slachtoffer van de politieke en economische
veranderingen, en de jongere generaties genegeerd. De aflevering van 14
maart 2009 (In Europa) toont de bekende beelden van het schijnproces tegen
Nicolae Ceaușescu, maar stelt geen vragen over de krachten achter de opstand,
de nomenklatoera of voormalige regimemedestanders.
De economische vooruitgang vanaf de jaren 1990 wordt in tegenstelling tot
de armoede en inkomensongelijkheid helemaal niet vermeld. In de aflevering
van 15 maart 2009 wordt de desintegratie van de Sovjet-Unie enkel en alleen
vastgelegd op het Akkoord van Minsk (8 december 1991), en de medeverantwoordelijk
voor de economische malaise tijdens de jaren 1990 bij het Westen
gelegd. Onderbelicht blijven de economische vooruitgang en verbetering van de
levensstandaard en de dieperliggende oorzaken van het einde van de SovjetUnie.
De reportage van 22 maart 2009 over de Bosnische Oorlog (1992-95) stelt
dat ‘het icoon van die oorlog de val van Srebrenica was’. De verantwoordelijkheid
voor en aanleiding van de oorlog wordt uitsluitend gelegd bij het door
Servische politici en nieuwsmedia verspreide nationalisme. Er wordt geen
aandacht gegeven aan de andere strijdende partijen, de rol van de internationale
gemeenschap en geopolitieke belangen. De reportage is in feite een gemiste kans
96
om de complexe, multilaterale aard van het conflict twintig jaar post factum, dus
met relatief voldoende afstand, uiteen te zetten. Polen: In gebed verenigd uit de reeks
De Val van de Muur (3 november 2009) beweert dat de Val van de Muur in
november 1989 het IJzeren Gordijn opende, en negeert voorafgaande
gebeurtenissen in voormalige Oostbloklanden.
2.2 Het beeld in reisgidsen en handboeken
2.2.1 (Koude) Oorlogsretoriek
Reisgidsen en handboeken bevatten ten eerste (koude)oorlogsretoriek, zoals
‘Oostblokcriminaliteit’ (Strijbos & Wijnands 2006) en ‘Oostbloklanden’ (Graaf
2002), ‘Poolse invasie’, ‘golf van Oost-Europese arbeiders’, ‘overspoelen’ en
‘getto’s’ (Saraber 2009). Ten tweede is er een beeld van absolute macht en
ongelijkheid. In Rusland uit de Dominicusserie kent het land een machtige klasse
van rijke, kapitalistische ondernemers met ‘overdadige luxe’. Een neiging tot
tirannie wordt toegekend aan Rusland (Woldring 2010, Onwijn 2008) en
financiële ongelijkheid aan Hongarije (Hoogendoorn 2006). Patriottisme wordt
toegekend aan Kroatië (de Waard 2003) en de Baltische staten (Willigen 2007).
2.2.2 Economische ongelijkheid
Polen wordt gekenmerkt door financiële ongelijkheid onder de bevolking. Er
heerst ‘postcommunistische armoede’ en de toerist wordt soms geconfronteerd
met ‘een chagrijnig ogende Oost-Europese Ma Flodder’ (Strijbos & Wijnands
2006). Positief is de sterk ontwikkelde handelsgeest van de Polen die al tijdens
de communistische periode ondernemend waren ‘hoe moeilijk de regelgeving
het hun ook maakte’. Deze deugdelijke eigenschappen liggen perfect in lijn met
het Nederlandse zelfbeeld, hoewel men in Polen moet oppassen voor bedrog en
onbetrouwbaarheid. Het ‘beruchte’ voormalige voetbalstadion Dziesięciolecia in
Warschau is ‘een plek waar ook heling en wapenhandel aan de orde van de dag
97
zijn en waar je in je argeloosheid zomaar in conflict zou kunnen komen met
criminele gedragscodes’ (Veldhuizen 2008). Daarnaast staat de ouderwetse, apathische
mentaliteit in sterk contrast met de ambitie en werklust onder jongeren
(Strijbos & Wijnands 2006).
2.2.3 Maatschappelijke overlast
Het negatieve aspect van het beeld van de Pool in Daar zijn de Polen! wordt
gevormd door maatschappelijke overlast zoals lawaai, dronkenschap en geweld.
Zundert heeft zelfs de ‘twijfelachtige reputatie’ het hoogste aantal Poolse inwoners
te hebben. De Poolse keuken is exotisch maar archaïsch en in Poolse winkels
vind je ook ‘gewone’ Westerse merkartikelen. Polen zijn gek op barbecueën
en ‘lijken’ betrokken te zijn bij criminele activiteiten (er ‘schijnt’ een ‘Polensleutel’
voor autodiefstal te bestaan). Toch is het beeld van de arbeidsmigrant
ook gekenmerkt door positieve waarden zoals ambitie, ondernemerschap en
moed. Genotzucht en hoge alcoholconsumptie worden toegekend aan Tsjechië
(Stoks 2006), Polen (Hus 2005), Estland, Letland en Litouwen (Willigen 2007)
en Rusland (Onwijn 2008).
2.2.4 De exotische vrouw
Midden- en Oost-Europese vrouwen worden als exotisch voorgesteld. Zo staat
de Poolse vrouw bekend vanwege haar elegante kleding ‘met een vleugje pikanterie’
en complimenteren Poolse mannen gevleide vrouwen in het openbaar
over hun uiterlijk (Veldhuizen 2008). Rusland kent ‘traditionele’ verhoudingen
tussen man en vrouw, maar ook galanterie zoals het openhouden van deuren en
het betalen van de rekening (Onwijn 2008). In Tsjechië is er vooroorlogse
vriendelijkheid en beleefdheid, maar is ook de seksindustrie belangrijk voor de
toeristische sector vanwege ‘de erg liberale houding ten aanzien van seks en
erotiek onder de bevolking’. Het Tsjechische vrouwelijke schoonheidsideaal is
‘blond, mager, hooggehakt en met benen tot onder de oksels’ (Stoks 2006). In
98
Estland, Letland en Litouwen staat dat in de Litouwse hoofdstad Vilnius ‘striptease
vrij normaal is’ (Willigen 2007). In Reishandboek Hongarije wordt ten slotte
vermeld dat de Nederlandse man het risico loopt door mooie meisjes meegelokt
en daarna opgelicht te worden (Kingma 2004).
2.2.5 Houding jegens buitenlanders
Enerzijds worden verschillende landen als gastvrij voorgesteld: Hongarije, Tsjechië
en Slowakije (Schipper 2005), Rusland (Woldring 2010), Armenië en
Georgië (Onwijn 2010), Hongarije (Kingma 2004) en Kroatië (Waard 2003).
Anderzijds worden sommige bevolkingen als xenofoob geportretteerd: Tsjechen
‘staan niet echt open voor buitenlanders uit exotischer contreien dan hun buurlanden’
(Stoks 2006), Hongaren hebben een vijandige houding tegenover de
Roma (Hoogendoorn 2006) en Rusland kent ‘toenemende xenofobie’ en ‘racistisch
geweld’ (Onwijn 2008).
2.2.6 Paradoxaal katholiek Polen
Aan Polen worden twee specifieke kenmerken toegekend: katholiek en paradoxaal.
Het land wordt geportretteerd als een land met uitsluitend christelijke
tradities (Hus 2005). Wereldwijzer Polen stelt dat het land geen secularisatie kent
en dat ‘door de sterke invloed van het christendom op de Poolse samenleving
jongeren gewoonlijk bij hun ouders wonen totdat zij trouwen; samenwonen is
controversieel’ (Hamel 2006). Ook de sterke aanwezigheid van de rooms-katholieke
kerk in het onderwijs, de politiek en media wordt vermeld en volgens de
katholieke gemeenschap is een echte Pool katholiek (Veldhuizen 2008). Op
bezoek in … Polen toont een beeld van een trotse natie met een rooms-katholieke
achtergrond die centraal staat in de nationale identiteit. Als een van de
belangrijkste personen vermeldt het boek Paus Johannes Paulus II. Polen komt
in een andere reisgids naar voren als een divers, onvoorspelbaar land vol para-
99
doxen, als een verrassing voor de toerist die er opnieuw een echte reiziger wordt
(Strijbos & Wijnands 2006).
2.2.7 Centrum en periferie
Het imagologische centrum-periferiemodel is aanwezig in verschillende reisgidsen
en handboeken. In het snel veranderende Rusland bestaat er een grote
ongelijkheid tussen de urbane (het centrum) en rurale gebieden (de periferie)
(Woldring 2010). Het model is ook aanwezig in het beeld van de Baltische
staten, waarbij Estland het centrum vormt en Letland en Litouwen samen de
periferie. Esten zijn kalm, zakelijk, nuchter, bescheiden en traag zoals de Finnen,
terwijl Letten en vooral Litouwers temperamentvol en meer Slavisch zijn. In het
westen van Letland zijn de inwoners meer gesloten en Letse en Litouwse
meisjes zijn erg verzorgd zoals de Italiaanse. De ‘Balten’, dus de Letten en Litouwers,
zijn emotioneel en extravert, en de Esten introvert (Willigen 2007). De
beelden in de kinderboekenreeks Op bezoek in… (2004-2008) van de centra Slowakije
en Estland zijn in het algemeen positief en niet gekenmerkt door negatieve
stereotypen. Ook Slovenië komt bijzonder positief naar voren als ‘een
vreedzaam land dat openstaat voor mensen uit de hele wereld en vernieuwingen’.
Hongarije wordt voorgesteld als authentiek en passioneel (‘Bruiloften
hebben er nog steeds een folkloristisch tintje’) en de nationale csárdás-dans
‘wordt traditioneel heel vurig gedanst’.
Bulgarije en Roemenië worden in de Europese periferie geplaatst. Bulgarije is
gekenmerkt door corrupte politici en ambtenaren, een lage levensstandaard en
een grote financiële ongelijkheid door zakenlui die zich ‘schaamteloos’ verrijken.
De relatie tussen de Bulgaren en het Balkangebergte dat ‘verheerlijkt wordt in
gedichten, verhalen en liederen’ wordt geromantiseerd. De nadruk wordt gelegd
op de ‘gevaarlijke’ wegen waar wilde dieren rondlopen en bestuurders zonder
licht rijden in ‘krakkemikkige’ auto’s. Het Bulgaarse volk en de nieuwsmedia
discrimineren minderheden zoals de Roma en vreemdelingen en zijn racistisch
100
en intolerant. Irrationeel gedrag is eveneens een kenmerk door de renaissance
van religie en de interesse in bijgeloof en zwarte magie. Roemenië kent onethische
financiële ongelijkheid tussen ‘sommige handige zakenlieden die stinkend
rijk werden’, en arme bejaarden, werklozen en gehandicapten. Het openbaar
vervoer en verkeer is onderontwikkeld, omdat ‘Roemeense automobilisten
notoire waaghalzen zijn en door hun roekeloze rijgedrag veel ongelukken veroorzaken’.
De nog alom tegenwoordige paardenkarren zijn daarentegen ‘milieuvriendelijk
en zonder kilometerheffing’. Hoewel het gezinsleven een belangrijke
rol speelt, zijn de kinderopvang en het onderwijs onderontwikkeld (Bos 2004).
Werken met Oost-Europa maakt een onderscheid tussen Centraal-Europa,
Oost-Europa en Zuidoost-Europa die de periferie van het West-Europese centrum
vormen. De twee laatstgenoemde regio’s lijken op politiek, sociaaleconomisch
en cultureel vlak het minst op Nederland. Centraal-Europa, eerder
in het imagologische centrum, is gemoedelijk, hiërarchisch, traditiegetrouw, ondernemend,
elegant en hoffelijk in de intermenselijke omgang en levensstijl,
maar ook bekrompen, conservatief en nationalistisch. De ‘echte’ Oost-Europeanen,
in de periferie, zijn melancholisch en somber maar ook gastvrij, hulpvaardig,
warmhartig, trots en op een ‘boerse’ wijze vrolijk. Deze levensgenieters
houden van chaotische gezelligheid, pathos en drama maar zijn fatalistisch, nonchalant
en apathisch. Zuidoost-Europa wordt eveneens in de periferie geplaatst
en voorgesteld als instabiel, onderontwikkeld, onbetrouwbaar en corrupt, met
een arrogante en gewelddadige machtsvertoning en de irrationele loyaliteit en eer
(Vossestein 2006).
2.3 Literaire non-fictie
In het onderzoek werd ruim aandacht besteed aan het beeld van Midden- en
Oost-Europa in literaire non-fictie, een genre dat zich in de afgelopen vijftien
jaar sterk heeft gepositioneerd in de Nederlandse literatuur.
101
2.3.1 Geert Mak, In Europa
Ten eerste werd In Europa (2004) van Geert Mak onderzocht. In het boek komt
de geschiedenis van West-Europa vaker aan bod dan de geschiedenis van Midden-
en Oost-Europa. In totaal ligt 32% van de bezochte locaties in Midden- of
Oost-Europa. Wat de Eerste Wereldoorlog betreft, worden de gruwelijkheden
uitsluitend aan het westfront beschreven, zonder enige vermelding van het oostfront,
i.e. de oorlogshandelingen tussen de Centrale mogendheden en Rusland.
In zijn passages over de Tweede Wereldoorlog behandelt Mak echter wel het
oostfront. In de hoofdstukken over de periode 1944-1980 komen elf WestEuropese
steden en drie steden in het toenmalige Oostblok aan bod. De
periodes 1980-89 en 1989-99 zijn gekenmerkt door een volledige focus op
Midden- en Oost-Europese steden waaronder Gdansk, Moskou, Tsjernobyl,
Boekarest, Novi Sad en Sarajevo. In het algemeen is de verhouding inzake aandacht
tussen West- en Oost-Europese steden onevenwichtig, met een overwicht
voor het Westen.
In het algemeen beschouwt Mak Midden- en Oost-Europa als onderontwikkeld.
Van vrijwel elk land beschrijft hij de aftandse transportmiddelen en zijn
alcohol drinkende travelees, maar tijdens zijn omzwervingen in West-Europa
komen deze onderwerpen nauwelijks aan bod. Tijdens zijn treinreis van Berlijn
naar Wenen via Praag beschrijft hij bijv. gedetailleerd de duistere Tsjechische
omgeving, de ouderwetse restauratiewagen, het zwaarmoedige personeel en besneeuwde
landschap vol roestige industriële overblijfselen. Tijdens een treinreis
naar Litouwen drinkt Mak wodka met zijn medepassagier die uitvoerig praat
over ‘Litouwse treinhoeren’. Ook de beschrijving van de hedendaagse staat van
Russische en Oekraïense steden bevat stereotypische beelden van primitiviteit.
Mak neemt een standpunt in tegen culturele globalisering en westerse invloed.
In de havenstad Odessa aan de Zwarte Zee is het authentieke geluid van
de zee vervangen door terrasjes die geteisterd worden door frisdrankreclames en
oorverdovende muziek. Zelfs in passages over West-Europa vinden we beelden
van onderontwikkeling. In Dublin verbaast Mak zich over de armoede aan-
102
gezien ‘zelfs in Tsjechië de wegen en de huizen er stukken beter uitzien dan
hier’. Het Baskenland is een vrije droomwereld die ‘in zichzelf geklonken is als
een Oost-Europees bergdorp’ en Lissabon heeft ‘een vervallen schoonheid zoals
in sommige Oost-Europese hoofdsteden’.
In de epiloog bepleit Mak de Europese culturele en politieke integratie en
waarschuwt hij tegen opkomend nationalisme in Oost-Europa. Hij beschouwt
uitsluitend Scandinavië, Nederland, België, Frankrijk en Engeland als democratisch
en plaatst zo de tweedeling democratie versus tirannie. Om de toenadering
tussen de EU-burgers en de culturele integratie te vergroten, moeten
volgens de auteur stereotypen worden blootgelegd en ontkracht. Desondanks
bevestigt hij in In Europa stereotypen over Midden- en Oost-Europa.
2.3.2 Jelle Brandt Corstius
Rusland voor gevorderden. Berichten van een overlever (2008) van Jelle Brandt Corstius is
een bundeling van Trouw-artikels van april 2005 tot mei 2007. In de negen
hoofdstukken, over reizen naar Altaj, Kazachstan, Moskou, de Nenetsen, Armenië,
Moermansk en de Kaukasus, worden mysterie, onderontwikkeling, absurditeit
en genotzucht toegekend. Brandt Corstius’ bezoek aan de Russische
deelrepubliek Altaj staat in het teken van het onverklaarbare. Ongezond voedsel,
zwaar alcoholgebruik en absurde taferelen tijdens douanecontroles vormen de
kernonderwerpen. Zijn travelees verkiezen hompen en blikken ‘goor’ vlees
boven zijn gezonde pasta en tonijn en hun overmatige alcohol- en voedselconsumptie
staat in contrast met zijn matiging
De voortdurende beschrijving van het uiterlijk van de bevolking en de doorreisplekken
zorgt voor een beeld van onderontwikkeling. Zo ontmoet hij ‘een
man met drie tanden’, ‘een jongen op blote voeten’, ‘een zuster met een paar
tanden’ en ‘een lokale maffioso met een dikke pens.’ Onderweg bezoekt hij ‘een
primitief hotel’, ‘een ongure stad’, ‘een buitenaards dorp’ en ‘een shitdorp’. Het
103
laatste hoofdstuk is volledig gewijd aan drankuitspattingen en bezoeken aan
datsja’s.
De auteur stelt onomwonden dat het stereotype van de dronken Rus op
waarheid berust en weigert bijna nooit een aangeboden glas wodka of bier; een
weigering zou door de inheemse bevolking als een belediging worden ervaren.
In de als onbeschaafd voorgestelde havenstad Kem koopt hij een kaartje ‘voor
de eerste trein naar de beschaving’ richting Finland. Kleine landjes. Berichten uit de
Kaukasus (2009) is gebaseerd op Trouw-artikels van april tot oktober 2008 en
toont in het algemeen een beeld van onderontwikkeling, tirannie gastvrijheid en
authenticiteit. Het boek behandelt Tsjetsjenië, Abchazië, Kalmukkië, KaratsjajTsjerkessië
en Ossetië. Brandt Corstius zoekt het obscure en vreemde dat hij
meent te vinden in ‘het rariteitenkabinet’ van de Kaukasus ‘waar de tijd ergens in
de Middeleeuwen stil is blijven staan’. In Tsjetsjenië focust hij op armoede, geweld
en het gebrek aan democratie en persvrijheid. Typisch voor Rusland is volgens
de auteur het authentieke en irrationele geloof, defaitisme, gebrek aan democratie
en belang van de geschiedenis. De Russische smaak is ouderwets en
van lage kwaliteit.
Universele Reisgids voor Moeilijke Landen (2012) is een ‘vermakelijke’ verzameling
tips inzake transport, voedsel en gezondheid voor reizigers geïnteresseerd in
niet-conventionele bestemmingen. Bijzonder hoog is het aantal veralgemeningen
en dooddoeners: de raad over meeneemlijsten, verzekeringen en talenkennis zijn
voor ervaren en verre reizigers ongetwijfeld welbekend. De zogenaamde moeilijke
landen worden gedefinieerd als ‘de hele wereld behalve West-Europa, de
VS en Australië’, die zo in het beschavingscentrum komen. De auteur richt zich
op ‘Oost-Europa en Azië’, die samen met Zuid-Amerika en Afrika geproblematiseerd
en duidelijk in de periferie gezet worden. Zich baserend op zijn verblijf
en reizen door Rusland en Midden- en Oost-Europa (o.a. Hongarije, Oekraïne
en Litouwen), behandelt hij verschillende stereotypische onderwerpen:
kou, lange wachtrijen, gevaarlijk auto- en luchtverkeer, bizarre eetgewoontes,
104
alcoholmisbruik, gebrekkige sanitaire hygiëne en ‘schijthuizen’, corruptie en
prostitutie.
2.3.3 Olaf Koens
In tegenstelling tot Brandt Corstius voorziet de sinds 2008 in Moskou wonende
correspondent Olaf Koens een bibliografie en registerlijst in Koorddansen in de
Kaukasus (2012). De vergelijking tussen het werk van beide correspondenten kan
gemaakt worden, omdat ze grotendeels schrijven over dezelfde onderwerpen.
Koens alinea’s zijn beduidend langer, de interviews zijn volledig uitgeschreven,
waardoor de registratie van de gebeurtenissen zuiverder is, en het boek bevat
meer achtergrondinformatie. In het algemeen toont Koens een positiever en
evenwichtiger beeld, maar vormt hij ook grenzen door de plaatsing van de
Kaukasus in de periferie (‘Ruslands onbeheersbare achtertuin’) van het centrale
Moskou.
Toch staan er ook stereotypen in het boek. De correspondent beklemtoont
regelmatig de sensualiteit van zijn vrouwelijke travelees, waardoor er een
exotisch en oriëntalistisch vrouwenbeeld ontstaat. Ook onderontwikkeling en
onbetrouwbaarheid zijn toegekende eigenschappen. In een Abchazisch dorp
‘lijkt het alsof de tijd wel vijftig jaar heeft stilgestaan’. Koens probeert echter ook
de normaliteit te tonen door via de toekomstverwachtingen van Tsjetsjeense
jongeren en populaire cultuur; zo interviewt hij de leden van de rockband GTown.
Toegekende eigenschappen aan Azerbeidzjan zijn onbekendheid,
dictatoriale en nationalistische neigingen en homofobie. Georgische kenmerken
zijn wildheid, chaos en patriarchale gewoontes. Het Georgische beeld bevat ook
een positief element vanwege de beschrijving van een feestje dat ook in een
hippe West-Europese stad had kunnen plaatsvinden.
105
2.3.4 Hans Boland
De karakterstudie van Hans Boland, voormalig docent Nederlands aan de Universiteit
van Sint-Petersburg, toont een uiterst negatief beeld van Rusland en
haar inwoners. De Russen die in Mijn Russische ziel (2005) voorkomen zijn chauvinistisch,
megalomaan, onbeschoft en racistisch. Boland aanvaardt en gebruikt
culturele en nationale veralgemeningen. Hij gaat op zoek naar eigenschappen
van de Russische ziel, die hij uitlegt met behulp van de prototypes van de
baboesjka (machtig, kwaadaardig en xenofoob) en de beer (intimiderend, onbehouwen
en aandoenlijk). Daarnaast is de Russische ziel gestoeld op weemoed,
alcohol, lotsbestemming, de nobelheid van het lijden, de verwevenheid van
godsdienst en militarisme, brutaliteit, minachting voor het leven en dictatuur en
slavernij.
Tot de weinige positieve kenmerken van de Russische samenleving behoren
gastvrijheid, vrijgevigheid, een sterk overlevingsinstinct en veerkrachtige en creatieve
vormen van hoge cultuur. Het zijn echter de negatieve eigenschappen die
de bovenhand hebben. Boland benadrukt de ‘onoverbrugbare’ culturele kloof
tussen Nederland en ‘Absurdistan’, dat gekenmerkt is door de hang naar het
extreme, chaos, somberheid, verticale hiërarchie, genotzucht, arrogantie en opportunisme.
Daarnaast is de Russische samenleving gekenmerkt door professionele
inefficiëntie, een gebrek aan verantwoordelijkheidszin, corruptie en dictatoriale
neigingen en zijn de Russen preuts en asociaal. Zijn overdreven taalgebruik
duidt op een afrekening met negatieve ervaringen; zo is hij ‘vies van
Russische zigeuners’, is Rusland ‘de beerput van de westerse cultuur’ en de
Russen ‘een rotvolk’.
2.3.5 Dolf de Vries
Het in dagboekstijl geschreven Oekraïne en Georgië (2010) is de weergave van de
zoektocht van Dolf de Vries naar spanning, het onbekende en authenticiteit; de
auteur geeft nauwelijks feiten over de historische, culturele, politieke of sociaal-
106
economische achtergrond van de bezochte landen. Het boek is gekenmerkt
door een paternalistische houding en achterhaalde koude-oorlogsretoriek
(‘Oostblokwereld’). De Vries stelt Oekraïne voor als grauw, corrupt en achterlijk.
De enige positieve toekenning is authenticiteit; de auteur betreurt de
opkomst van de vrije markt en bezingt het geloof. Hoewel ongeveer 75% van de
Oekraïense bevolking tot de oosters-orthodoxe kerk en circa 8% tot de roomskatholieke
kerk behoort, wordt het land foutief als een ‘katholiek’ land be-
stempeld.
Opvallend is het grote verschil tussen het vrouwen- en mannenbeeld. Vrouwen
zijn ‘opvallend mooi’, met ‘niet te negeren fraaie borsten’ en er zijn ‘uitzonderlijk
veel mooie meisjes’. Mannen worden daarentegen pejoratief omschreven
als ‘boerenkinkelachtig’. De neokoloniale houding van de auteur is
zichtbaar tijdens een bezoek aan een vipruimte tijdens een voetbalwedstrijd in
Donetsk, in zijn raad aan Oekraïne dat de politie moet ‘opvoeden’ en in zijn
voortdurende beoordeling van de talenkennis van zijn travelees.
2.3.6 Joop Verstraten
In Verhalen van de jongste tijd. Reizen langs de rafelranden van het Sovjetblok (2008)
wisselt Joop Verstraten geschiedkundige passages af met persoonlijke indrukken
van het hedendaagse Oekraïne, Polen, Kaliningrad, Roemenië en Moldavië. Het
boek bevat geen datums waardoor aan de hand van de context moet afgeleid
worden wanneer de reportages zijn geschreven.
Het beeld van Roemenië is helemaal negatief: ‘de Derde Wereld in het hartje
van Europa’, ‘vale, grauwe, miserabele mensen’ en ‘door inteelt opgekrikte
dommigheid die van de gezichten afspat’. Zuidoost-Europa wordt balkanistisch
omschreven als ‘een etnische soep’, een plaatselijke vrouw is ‘zoals het hoort in
het zwart gekleed’, de Balkan heeft ‘een gewelddadige reputatie’ en ‘een
religieuze inborst’ en de inwoners ‘maken ruzie over alles wat met etniciteit te
maken heeft’.
107
Zijn negatieve beeld van Albanië is gekenmerkt door primitiviteit: het land is
geëvolueerd van ‘Europees Noord-Korea’ naar ‘Europees Somalië’. Ook Moldavië
wordt als achtergesteld voorgesteld. Een nachtclub heeft ‘een onbeschrijflijke
troosteloosheid: leeg, donker, verkeerde muziek en suïcidaal ogende
barkeeper.’ De auteur noemt het land ‘een armenhuis’ en ‘een bananenrepubliek’
waar mensen ‘grauwe, gegroefde hoofden’ hebben. Oekraïense vrouwen worden
als exotisch voorgesteld. In Jalta aanschouwt de auteur ‘elegante en verzorgde
vrouwen’ die een zelfbewuste en feestelijke indruk maken. Oekraïense mannen
hebben daarentegen ‘foute kapsels en kledij’. Hij veroordeelt de financiële
ongelijkheid en het ‘vulgaire’ tonen van rijkdom. Bovendien bekritiseert hij
westerse invloeden; MTV, McDonald’s en Hollywood zijn ‘illusies’.
2.3.7 Jan Brokken
In Baltische Zielen (2010) wisselt Jan Brokken portretten van vijftien internationaal
bekende Baltische kunstenaars en intellectuelen af met zijn persoonlijke
impressies van Estland, Letland, Litouwen en Kaliningrad. In de beschrijvingen
van de hedendaagse staat van de bezochte Baltische dorpen en steden, waaronder
de hoofdsteden Vilnius, Riga en Talinn, zijn enkele stereotypen aanwezig,
die in contrast staan met de historische figuren uit de ‘hoge’ cultuur. Brokken
beschouwt de regio als puur en authentiek.
In Estland reist hij langs ‘uitgestrekte bossen, waar nergens dorpen of bebouwing
is.’ De charme van de vooroorlogse houten huizen in het OostLitouwse
dorpje Švenčionys staat in schril contrast met de hoge flats ‘die de
Sovjets tussen de oorspronkelijke woningen hebben neergekwakt’. In de Alexander
Nevksi-kathedraal in Talinn hoort hij ‘gezang zo zuiver en toonvast dat ik
vermoed dat het uit een luidspreker komt’. De Baltische staten worden ten
tweede in de periferie (‘de schimmigste hoek’) van Europa geplaatst; de bossen
in Estland vormen ‘een schemergebied tussen Oost en West of Noord- en
Midden-Europa’ en in het bovengenoemde Švenčionys ben je ‘werkelijk in de
108
schaduw van Rusland en in de schaduw van het communisme’. Het kuuroord in
de Zuid-Estse kuststad Pärnu brengt hem terug ‘naar Duitse sferen uit het einde
van de negentiende eeuw’ en in de stad staan houten landhuizen ‘die zoveel
geschiedenis verbergen achter hun luiken en plinten’.
Vrouwelijke travelees worden enerzijds als primitief voorgesteld, en
anderzijds als verleidelijk geportretteerd. De auteur vermeldt enkele positieve
kenmerken zoals absurditeit en emotionaliteit en Kaliningrad is een toekomstgerichte
en ambitieuze stad. Zijn Nederlandse zelfbeeld is tweeledig. Aan de ene
kant ontbreekt het Nederland aan authenticiteit; Brokken wil tijdens zijn reis
‘iets terugvinden van wat ooit de kracht en de vitaliteit van ons eigen stukje
Europa was geweest’. Aan de andere kant kreeg Brokken in de Baltische landen
voor het eerst in zijn leven ‘heimwee naar Nederlanders, naar hun openheid,
hun vriendelijkheid, hun nieuwsgierigheid’.
3. Besluit
3.1 Opiniebladen
Van 1980 tot 1983 toonden de opiniebladen een stereotypisch beeld van Polen,
‘de andere’, waarin paradoxen, absurditeiten, extremisme, vrijheidsdrang en
onderontwikkeling centraal stonden. Elsevier portretteerde de Polen als
slachtoffer van het socialisme, benadrukte de sociaaleconomische problemen en
ging in de aanval tegen het Poolse regime en het socialisme; het blad toonde
hiermee zijn antisocialistisch standpunt. Vrij Nederland besteedde aandacht aan
conservatisme en (rechts)extremisme en nam zoals De Groene Amsterdammer een
gematigd standpunt in tegenover de militaire dictatuur en sociaaleconomische
problemen.
Tijdens de transitieperiode (1988-1993) was het Polenbeeld gekenmerkt door
een romantische invalshoek en de toekenning van absolute macht, fatalisme en
een problematische geschiedenis. Vrij Nederland en Elsevier stelden het land voor
als chaotisch, onbetrouwbaar en onderontwikkeld; het centrumrechtse blad
109
hield de planeconomie verantwoordelijk voor de economische problemen en
pleitte voor financiële steun aan het vermeende onprofessionele Oost-Europa.
De Groene Amsterdammer en Vrij Nederland beklemtoonden de vermeende
negatieve maatschappelijke invloed van de rooms-katholieke kerk en
onderstreepten politiek rechtsextremisme en antisemitisme. Beide links-progressieve
bladen belichtten negatieve gevolgen van de invoering van de economische
liberalisering.
3.2 Dagbladen
In de periode 2000-2010 stelde NRC Handelsblad de arbeidsmigratie voor als een
opportuniteit voor Nederland waarbij de arbeidsmigrant als hardwerkend en
moedig werd voorgesteld. Het liberale dagblad is de enige krant die de Nederlanders
niet voorstelde als slachtoffer van de arbeidsmigratie. Het beeld in het
Algemeen Dagblad en de Volkskrant werd gevormd door onderontwikkeling
(chaos, genotzucht, gebrek aan professionaliteit) en overlast (lawaai, alcoholisme,
gevaarlijk rijgedrag). Trouw portretteerde de arbeidsmigrant als slachtoffer
vanwege de aandacht voor gebroken gezinnen als gevolg van migratie en voor
de ongunstige woon- en werkomstandigheden. Dit beeld van de Pool als slachtoffer
van het socialisme en arbeidsmigratie vertoont gelijkenissen met het beeld
van de Poolse slachtoffernatie na de Duitse en Sovjetbezettingen. Daarnaast
heeft het hedendaagse beeld van overlast en onderontwikkeling raakpunten met
het beeld van de Poolse elite in de 18e
eeuw als onbetrouwbaar en oncontroleerbaar.
In het Polenbeeld in de geschreven pers ontbreekt elke vorm van romantisering.
Bovendien staat het slachtofferbeeld van de jaren 1980 in contrast
met het beeld van de problematische, overlast veroorzakende arbeidsmigrant in
de jaren 2000. Daarnaast is de berichtgeving over arbeidsmigranten gekenmerkt
door homogenisering, waarbij onderlinge verschillen tussen de groepsleden
onderbelicht blijven, problematisering en onderbelichting van het standpunt van
de groepsleden.
110
3.3 Documentaireseries
Het beeld van Midden- en Oost-Europa in Nederlandse documentaireseries,
actualiteitenrubrieken en reisprogramma’s is bepaald door een zoektocht naar
een vermeende en onvindbare authenticiteit, gekenmerkt door menselijke openheid
en gastvrijheid. In vergelijking met het leven tijdens het communisme is de
interpersoonlijke solidariteit verdwenen en vervangen door individualistisch
neoliberalisme of conservatief en intolerant nationalisme. Onderbelicht of zelfs
onbestaand in de regio zijn multiculturalisme, hoger onderwijs, lokale populaire
cultuur, economische succesverhalen en het milieu. Midden- en Oost-Europa is
zogenaamd onaangeraakt en puur en onaangeraakt door globalisering.
3.4 Handboeken en reisgidsen
Handboeken en reisgidsen romantiseren vrouwen en vertonen het centrumperiferiemodel;
Zuidoost-Europa, o.a. Roemenië en Bulgarije, staat in de
periferie van Midden-Europese landen zoals Tsjechië, Slowakije, Polen, de
Baltische Staten, Hongarije en Slovenië. Reisgidsen over Polen tonen enerzijds
positieve beelden van gastvrijheid, overlevingsdrang en authenticiteit en
anderzijds negatieve beelden zoals onderontwikkeling, corruptie en obscuriteit.
3.5 Literaire non-fictie
Literaire non-fictie, dat sinds de jaren 1990 in de Nederlandstalige literatuur een
steeds sterkere positie heeft verworven, bevat eveneens stereotypen. Onderontwikkeling,
tirannie, genotzucht, mysterie en duisternis zijn de belangrijkste
toegekende eigenschappen aan de regio. Geert Mak bevestigt negatieve stereotypen
in zijn persoonlijke indrukken van de hedendaagse aard van de bezochte
landen. Het lijkt bovendien alsof het IJzeren Gordijn nog bestaat. De boeken
van voormalig Moskou-correspondent Jelle Brandt Corstius tonen beelden van
onderontwikkeling en genotzucht. Jan Brokken en vooral de huidige Moskoucorrespondent
Olaf Koens brengen het minst stereotypische beeld aangezien
111
o.a. de bezochte landen als dynamisch worden gezien. Joop Verstraten en Dolf
de Vries tonen het meest negatieve beeld en zelfs een paternalistische houding.
Het boek van Hans Boland vormt de ultieme antireclame voor Rusland dat geen
enkel positief kenmerk krijgt toegekend behalve gastvrijheid en een sterk
overlevingsinstinct. In literaire non-fictie wordt Midden- en Oost-Europa dus
vaker voorgesteld als een locus terribilis dan als een locus amoenus. De voorstelling
van de MOE-landen als onderontwikkeld of primitief vormt een deel van de
aantrekkingskracht van deze non-fictieboeken.
3.6 Het algemene beeld
Rekening houdend met de aanwezige positieve en negatieve stereotypen, vinden
we in de onderzochte teksten, die een onlosmakelijk deel uitmaken van de
Nederlandse cultuur, kenmerken van een balkanistisch of (euro-)oriëntalistisch
discours. Als het beeld van Midden- en Oost-Europa het tegenovergestelde van
het Nederlandse zelfbeeld was, zou deze laatste gevormd zijn door positieve
karakteristieken zoals dynamisme, ontwikkeling, rationaliteit, gematigdheid,
democratie, organisatie, egalitarisme, kosmopolitisme en tolerantie. Negatieve
kenmerken van het Nederlandse zelfbeeld zijn dan een gebrek aan authenticiteit,
menselijkheid, spontaniteit en elegantie. Midden- en Oost-Europa beschikt met
andere woorden over eigenschappen waarvan Nederland of het Westen afstand
heeft genomen of verleerd heeft. Wegens de toenemende economische, politieke
en culturele integratie in Europa, is onderzoek naar culturele beeldvorming
en stereotypen tenslotte van groot belang. Zolang er in Nederlandse nieuwsmedia,
reisgidsen en (literaire) non-fictie een eenzijdig en statisch beeld van
Midden- en Oost-Europese landen aanwezig is, zullen positieve en negatieve
stereotypen het beeld van de regio bij de Nederlandse burger blijven domineren.
De hierboven beschreven stereotypering en othering van Midden- en OostEuropa
kan leiden tot een grote mentale afstand bij Nederlanders ten opzichte
van de MOE-landen.
112
Bibliografie
Pers
Adema, A. (2013). ‘Nabije en aantrekkelijke groeimarkt.’ Fenedexpress 379, pp. 32-33.
Immigratie loopt op. (2014). CBS. http://www.cbs.nl.
Marijnissen, Jan & Jan de Wit (2006, 31 januari). ‘Help, daar komen de Polen.’ NRC
Handelsblad.
Packbier, W. (2001). Handel met kandidaat-lidstaten EU groeit fors. CBS. http://
www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/internationale-handel/publicaties/artikelen/
archief/2001/2001-0861-wm.htm.
Peeperkorn, M. (2003 17 november). ‘Rem op arbeiders nieuwe EU-landen.’ de
Volkskrant.
Pijnappels, R. (2011, 11 februari). ‘SP-Kamerlid: ‘Zundert kan tsunami van Polen niet
aan’’. BN DeStem. http://www.bndestem.nl/regio/breda/8137412/SPKamerlid-
Zundert-kan-tsunami-van-Polen-niet-aan.ece.
Zuidervaart, Bart (2010, 1 november). Zelfs mislukte Polen blijven gewoon in Nederland.
de Volkskrant.
Reisgidsen en handboeken
Graaf, Aad van der (2002). Reishandboek Transsiberië Express. Rijswijk: Elmar.
Hamel, Jan W. (2006). Wereldwijzer Polen. Delft: Elmar.
Hoogendoorn, Hans (2006). Hongarije. Den Haag: ANWB.
Hus, Martin (2005). Polen. Den Haag: ANWB.
Kingma, Joost (2004). Reishandboek Hongarije. Rijswijk: Elmar.
Korf, Dirk J. (2009). Polen in Nederland. Utrecht: Forum.
Naarden, Bruno (2002). Beeld en Balkan. Waarneming en werkelijkheid van Zuidoost-Europa.
Amsterdam: Boom.
Onwijn, Karel (2008). Rusland. Haarlem: J.H. Gottmer.
113
Op bezoek in Europa. (2004-2008). Wereldreeks Europa. Stichting LM Publishers.
Saraber, Pierre (2009). Daar zijn de Polen! Soesterberg: Aspekt.
Schipper, Greet de (2005). Kasteelhotels Polen – Hongarije - Tsjechië. Den Haag: ANWB.
Stoks, Frans T. (2006). Tsjechië. Dominicusreeks. Haarlem: J.H. Gottmer.
Strijbos, Eric & Stasio Wijnands (2006). Polen. Haarlem: J.H. Gottmer.
Thijssen, Lucia (1992). 1000 jaar Polen en Nederland. Zutphen: Walburg Pers.
Veldhuizen, Piet van (2008). Polen. Reisgids voor de bewuste bezoeker. Averbode: Meinema.
Vossestein, Jacob (2006). Werken met Oost-Europa. Amsterdam: KIT Publishers.
Waard, Paul de (2003). Reishandboek Kroatië. Rijswijk: Elmar.
Willigen, Hugo van (2007). Estland, Letland en Litouwen. Haarlem: J.H. Gottmer.
Woldring, Leonie (2010). Moskou en Sint-Petersburg. Haarlem: J.H. Gottmer.
Non-fictie
Boland, Hans (2005). Mijn Russische ziel. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep.
Brandt Corstius, Jelle (2008). Rusland voor gevorderden. Berichten van een overlever. Amsterdam:
Prometheus.
Brandt Corstius, Jelle. (2009). Kleine landjes. Berichten uit de Kaukasus. Amsterdam: Prome-
theus.
Brokken, Jan (2010). Baltische zielen. Amsterdam: Atlas.
Koens, Olaf (2012). Koorddansen in de Kaukasus. Reis door Ruslands onbeheersbare achtertuin.
Amsterdam: Nieuw Amsterdam.
Mak, Geert (2004). In Europa. Reizen door de twintigste eeuw. Amsterdam: Atlas.
Verstraten, Joop (2008). Verhalen van de jongste tijd. Reizen langs de rafelranden van het
Sovjetblok. Utrecht: IJzer.
Vries, Dolf de (2010). Oekraïne en Georgië. Utrecht: Het Spectrum.
114
TV-programma’s
De Poolse Bruid (1998).
De Slag om Brussel (VPRO).
De Val van de Muur (VPRO).
De Verbouwing (2012).
De Slag om Brussel (VPRO).
In Europa (VPRO).
Patrick: Ramptoerist (VPRO).
Paul Rosenmöller en… (IKON).
Tegenlicht (VPRO).
Van Moskou tot Magadan/Moermansk (VPRO).
Voetbalvrouwen (RTL4).
Weg met BNN (BNN).
Zembla (VARA).
Secundaire literatuur
Baudet, Floribert (2001). Het heeft onze aandacht. Nederland en de rechten van de mens in OostEuropa
en Joegoslavië, 1972-1989. Amsterdam: Boom.
Baudet, Floribert (2011). ‘That Poland be Polish again? Dutch policy on Poland, 1975-
1989.’ In Hellema, Żelichowski & van der Zwan (2011), pp. 185-2010.
Fleming, Michael (2005). ‘The use of stereotypes in the British media during the period
of European Union expansion in 2004: The representation of post-communist
states.’ Sprawy Narodowościowe 26, pp. 19-27.
Fomina, Joanna & Justyna Frelak (2008). Next stopski London. Public perceptions of labor
migration within the EU. The case of Polish labor migrants in the British press. Warschau:
Fundacja Instytut Spraw Publicznych.
115
Hammond, Andrew (2010). British literature and the Balkans. Themes and contexts. Studia
Imagologica 16. Amsterdam: Rodopi.
Hellema, Duco (2006). Buitenlandse politiek van Nederland. De Nederlandse rol in de wereldpolitiek.
Utrecht: Spectrum.
Hellema, Duco & L. Kaatee (2011). ‘The Netherlands and Poland’s accession to
NATO: 1989-1999.’ In: Hellema, Żelichowski & van der Zwan (2011), pp. 227-246.
(ed.) Hellema, Duco & Ryszard Żelichowski & Bert van der Zwan (red.). (2011). Poland
and the Netherlands: A case study of European relations. Dordrecht: Republic of Letters.
Hudabiunigg, Ingrid (2004). The otherness of Eastern Europe. Journal of Multilingual and
Multicultural Development 25, pp. 369-388.
Jezernik, Božidar (2004). Wild Europe. Londen: Saqi.
(ed.) Leerssen, Joep & Manfred Beller (2007). Imagology: The cultural construction and literary
representation of national characters. Amsterdam: Rodopi.
Said, Edward (1978). Orientalism. Londen: Penguin Books.
Sterckx, Jo (2012). ‚‘Polenproblematiek’. Het beeld van de Midden- en Oost-Europese
arbeidsmigrant in Nederlandse nieuwsmedia en het politieke discours (2000-
2011).’Comparatieve Neerlandistiek 1, pp. 1-17.
Sterckx, Jo (2014). ‘Het beeld van Midden- en Oost-Europa in Nederlandse literaire
non-fictie.’ Werkwinkel. Journal for Low Countries and South Africa Studies 9, nr. 1, pp. 9-
22.
Szytniewski, Bianca & Mathieu Segers (2011). The Netherlands and Poland’s accession
to the European Union. In: (ed.) Duco Hellema, Ryszard Żelichowski & Bert van
der Zwan, Poland and the Netherlands: A case study of European relations. Dordrecht:
Republic of Letters, pp. 259-281.
Todorova, Maria (1997). Imagining the Balkans. Oxford: University Press.
Wilk, P. (2010). ‘Images of Poles and Poland in the Guardian – 2003-2005.’ In: (ed.)
Barbara Korte, Facing the East in the West: Images of Eastern Europe in British literature,
film and culture. Amsterdam: Rodopi:, pp. 335-348.
117
EMIGRANTEN UIT OOST-EN MIDDEN-EUROPA IN DE HAVEN
VAN ANTWERPEN
uitgaande van een actuele tentoonstelling te Boedapest, Praag en
Warschau.
István Németh
(Károli Gáspár Református Egyetem, Boedapest)
EMIGRANTS FROM EAST AND CENTRAL EUROPE IN THE PORT OF ANTWERP. IN
CONNECTION WITH AN ACTUAL EXHIBITION IN BUDPEST, PRAGUE AND WARSAW
Abstract: On 23 April 2015 a traveling exhibition started in the Hungarian Jewish
Museum in Budapest under the title Eugeen Van Mieghem and Jewish emigrants of Red Star
Line. Later in 2015, the works of the Antwerp artist Eugeen Van Mieghem (1875-1930)
will be exhibited also in Prague and Warsaw. In his works, Van Mieghem portrayed
often Central and Eastern European (partly Jewish) refugees and emigrants. Between
1873 and 1934, over two million people traveled by ships of the Red Star Line to
America in the hope of a better life. From Hungary only no less than 170,000 people
chose this Antwerp shipping company to reach the "Promised Land." The story on the
background of this exhibition is a fascinating chapter in the history of Central
European (Jewish), emigration to America.
Keywords: Eugeen Van Mieghem – Jewish emigrants – Hungary – Antwerp – Red Star
Line – refugees
Inleiding
Op donderdag 23 april 2015 werd in het Magyar Zsidó Múzeum és Levéltár
[Hongaars Joods Museum en Archieven] te Boedapest een reizende tentoonstelling
geopend onder de titel Egy új világ felé – Eugeen Van Mieghem és a Red Star
Line zsidó emigránsai [Naar een Nieuwe Wereld – Eugeen Van Mieghem en de
Joodse emigranten van Red Star Line]. Na afloop van deze tentoonstelling in
118
Boedapest zullen de kunstwerken (olieverfschilderijen, pastels en houtskooltekeningen)
van de Antwerpse kunstenaar Eugeen Van Mieghem (1875-1930)
later in 2015 ook nog in Praag en Warschau worden tentoongesteld. Wat voor
ons deze kunstwerken buitengewoon interessant kan maken, is het feit, dat de
typische figuren die op de genoemde werken van Van Mieghem keer op keer
voorkomen, meestal Centraal- en Oost-Europese (gedeeltelijk Joodse) vluchtelingen
en emigranten waren. Maar wat kan men eigenlijk weten over deze
kunstenaar en over de Red Star Line, met welke rederij deze mensen van de
haven van Antwerpen naar de Nieuwe Wereld wilden varen? (Joos 2005, 2011)
1. Eugeen Van Mieghem
Eugeen Van Mieghem werd op 1 oktober 1875 in de ouderlijke herberg In het
Hert op de Van Meeterenkaai te Antwerpen geboren, als tweede zoon van Henri
(Rikske) Van Mieghem en zijn vrouw Virginie Van Damme. In 1885 verhuisde
de familie naar de Montevideostraat en openden zijn ouders een nieuw café op
het Eilandje, recht tegenover het Red Star Line-magazijn. De jonge Eugeen
groeide op in dit milieu. De Antwerpse kaden en het havenvolk maakten diepe
indruk op hem, en al op jeugdige leeftijd tekende hij havengezichten en portretten
van mensen uit zijn omgeving (Joos 2010:31-70).
Vanaf 1892 studeerde Van Mieghem aan de Antwerpse Koninklijke Academie
van Schone Kunsten. In de loop van de daarop volgende jaren raakte hij
onder invloed van de werken van Van Gogh, Daumier, Toulouse-Lautrec,
Théophile-Alexandre Steinlen, en Jean-Louis Forain, en kwam meer en meer in
conflict met zijn conservatieve leraren, vanwege zijn losse manier van tekenen
en zijn voorliefde voor het portretteren van volkse havenfiguren. In 1896 werd
hij uiteindelijk van de academie verwijderd door professor Eugeen Siberdt
(1851-1931), dezelfde docent die vroeger ook Van Gogh uit hetzelfde instituut
had weggestuurd. Hij ging aan het werk als scheepsbevrachter in de Antwerpse
119
haven, maar zijn droom bleef onveranderd: hij wilde een bekende kunstenaar
worden.
Tegen die tijd zocht Van Mieghem aansluiting bij de progressieve beweging
van politiek en cultureel leven in Antwerpen, en zijn betrokkenheid bij de anarchistische
jongerenvereniging De Kapel leidde tot een grote sociale bewogenheid,
die ook in zijn werken duidelijk tot uitdrukking komt. Rond 1899 maakte
hij kennis met het Brusselse model Augustine Pautre (1881-1905) die in 1902
zijn vrouw werd. In november van hetzelfde jaar werd hun zoontje geboren.
Reeds in 1901 nam Van Mieghem met zijn werken deel aan de Brusselse salon
van La Libre Esthétique – samen met onder andere beroemde Franse impressionisten
als Monet, Renoir en Cézanne – en daarna ook aan de Bestendige Zomertentoonstelling
in het Koninklijk Kunstverbond en aan de Antwerpse driejaarlijkse
salon. Dit was een veelbelovend begin voor zijn carrière als beeldend kunstenaar
(Joos 2010:62-64). Het geluk van Van Mieghem duurde echter niet lang: zijn
vrouw werd ziek, en overleed op 12 maart 1905 aan tubercolose. Augustine was
toen slechts 24 jaar oud.
Afb. 1. De zieke Augustine. Eugeen Van Mieghem Museum Antwerpen.
Vóór haar dood was de kunstenaar zijn vrouw blijven tekenen in alle ellende van
haar ziekte (afb. 1). Door die afbeeldingen wilde Van Mieghem zijn jong-
120
gestorven vrouw bij zich houden.1
Na een lange periode van rouw om de dood
van Augustine was de kunstenaar pas rond 1910 in staat zijn werk weer te
exposeren. In de daaropvolgende jaren nam hij deel aan verschillende tentoonstellingen,
en kreeg voor zijn werken meer en meer waardering, maar in 1914
brak de Eerste Wereldoorlog uit.
Na het beleg van Antwerpen door het Duitse leger in oktober 1914 verbleef
Van Mieghem in de bezette Scheldestad, en als een echte verslaggever observeerde
en tekende hij de radeloze en hulpeloze Belgische oorlogsvluchtelingen.
Na de oorlogsjaren, in 1919, exposeerde hij deze werken in het Antwerpse
Koninklijk Kunstverbond en in Scheveningen.2
In 1920 werd de kunstenaar tot
leraar ‘tekenen naar levend model’ aan de Antwerpse Academie benoemd, maar
hij had rond deze tijd al meer en meer problemen met zijn gezondheid. Nog in
hetzelfde jaar leerde hij in een sanatorium te Ukkel zijn tweede vrouw Marguerite
Struyvelt (1895-1940) kennen. Dit huwelijk duurde echter ook niet lang en
eindigde uiteindelijk in 1925 met een scheiding. In de laatste jaren van zijn leven
was Van Mieghem vaak ziek, en vanaf 1929 kon hij zijn woning wegens zijn
slechte gezondheid bijna niet meer verlaten. Rond deze tijd tekende hij een reeks
over de lijdensweg van Christus en veel kleine stillevens met houtskool. De
kunstenaar overleed op 24 maart 1930 aan een hartaderbreuk, amper 54 jaar
oud.
1 Een selectie uit deze werken was in 2007 te zien in het Rembrandthuis te Amsterdam en in het
Museum Mayer van den Bergh te Antwerpen. Zie: De Bodt & Joos 2006, Németh 2013a.
2 Enige oorlogsvoorstellingen van Van Mieghem zijn ook op de vermelde tentoonstelling in
Boedapest-Praag-Warschau te zien. Hier moet nog worden vermeld dat ook enige Nederlandse
kunstenaars, als bijvoorbeeld Leo Gestel en Piet van der Hem zeer verwante tekeningen
maakten van deze naar Nederland gevluchte Belgen.
121
2. Bekendheid van Van Mieghems werk
Na de dood van Eugeen Van Mieghem werden zijn werken nog getoond in verschillende
groepstentoonstellingen over heel Europa, maar na de Tweede Wereldoorlog
raakte zijn oeuvre in de vergetelheid. Tot de herontdekking van de
kunstenaar moest men wachten tot het begin van de jaren ‘80. Dankzij de inspanningen
van de in 1982 opgerichte Stichting Eugeen Van Mieghem is de belangstelling
voor zijn werk de laatste tijd in binnen- en buitenland aanzienlijk toe-
genomen.3
Tegenwoordig worden zijn expressieve voorstellingen van arme landverhuizers
en vluchtelingen vaak met de werken van Théophile-Alexandre Steinlen,
Jean-Louis Forain en Käthe Kollwitz vergeleken, en wordt Van Mieghem
als de kunstenaar van het volk, of de kroniekschrijver van het Antwerpse havenleven
gewaardeerd (Joos 1996).
De eigenlijke herontdekker van de kunstenaar was ongetwijfeld Erwin Joos,
de oprichter van de Stichting Eugeen van Mieghem. Eric Rinckhout formuleerde
recentelijk diens rol in de herwaardering van Van Mieghem met de volgende
woorden:
Erwin Joos is de onvermoeibare pleitbezorger van Eugeen Van Mieghem. Nauwgezet
puzzelde hij de biografie van de kunstenaar bij elkaar, ontdekte en verzamelde
werken, schreef monografieën, gaf facsimiles uit van schetsboeken en historische
tentoonstellingscatalogi, en zette tentoonstellingen op of werkte eraan mee.
(Rinckhout 2012:42)
Hij werd de conservator van het in maart 1993 geopende Eugeen Van Mieghem
Museum in Antwerpen. Het museum kreeg in 2010 een nieuwe locatie in
het zgn. Redershuis aan de Ernest Van Dijckkaai.
Overigens waren naam en kunst van Van Mieghem in het Interbellum niet
helemaal onbekend in Hongarije. In mei 1927, dus nog tijdens het leven van de
3 Over de 30 jaar activiteiten en resultaten van deze stichting zie het recentelijk verschenen boek
van Erwin Joos (Joos 2013).
122
kunstenaar, werd in de Műcsarnok [Kunsthal] te Boedapest, onder de titel A régi
és mai belga művészet [Oude en moderne Belgische kunst], een grootschalige
tentoonstelling georganiseerd (Lambotte & Bautier 1927). Onder de hier tentoongestelde
werken waren ook twee schilderijen van Eugeen van Mieghem te
zien, en één hiervan – de Vrouwen in de haven van Antwerpen (afb. 2) – werd voor
de collectie van het Museum voor Schone Kunsten te Boedapest gekocht
(Németh 2013a:53). Zoals wij zullen zien, heeft Hongarije nog meer
aanknopingspunten met de Antwerpse rederij, de Red Star Line.
Afb. 2. Eugeen Van Mieghem, Vrouwen in de haven van Antwerpen.
Szépművészeti Múzeum, Boedapest.
3. De Red Star Line
Het Belgische Red Star Line vennootschap (officieel Société Anonyme de Navigation BelgoAméricaine,
afgekort als SANBA) werd opgericht in 1872 door een groep rijke
Amerikaanse ondernemers uit Philadelphia, samen met een paar Belgische
minderheidsaandeelhouders. Hun oorspronkelijke bedoeling met deze nieuwe
rederij was om Amerikaanse olie naar Antwerpen te exporteren, en bij de
terugreis landverhuizers te vervoeren naar New York en later ook naar andere
Amerikaanse steden. Omdat zij niet de nodige vergunningen voor gecombineerd
123
transport konden krijgen, kozen zij uiteindelijk voor het vervoer van emigranten.
Tijdens haar bestaan tussen 1873 en 1934 reisden alleen al met de schepen
van de Red Star Line ruim twee miljoen mensen naar Amerika in de hoop op
een veiliger en beter leven (Finch 1988, Vervoort 1999; Beelaert 2013).
Dit is een enorm groot aantal, vooral als wij in aanmerking nemen, dat in
dezelfde tijd ook andere Europese steden belangrijke vertrekhavens waren voor
landverhuizers, bijvoorbeeld de Hamburg-Amerika Linie in Hamburg, de HollandAmerika
Lijn in Rotterdam of de White Star Line in Liverpool, met welke de
Antwerpse rederij een voortdurende en hevige concurrentiestrijd had.
4. Reclame
Om de reis met de Red Star Line aantrekkelijker te maken, voerde de maatschappij
jarenlang intensieve reclamecampagnes en gaf werk aan verschillende
bekende kunstenaars, als bijvoorbeeld aan Henri Cassiers (1858-1944) die vanaf
1898 in opdracht van deze rederij een hele reeks decoratieve affiches, ansichtkaarten,
menukaarten en ander reclamemateriaal vervaardigde.
Afb. 3. Henri Cassier. Affiche voor de red Star Line.
124
Ook op deze werken kon de kunstenaar zijn interesse in schepen, zeegezichten
en Nederlandse klederdrachten – vaak met elkaar gecombineerd – tot uitdrukking
brengen (afb. 3).4
5. Tussendekspassagiers
Maar het varen naar de Nieuwe Wereld was destijds in werkelijkheid helemaal
niet zo aangenaam als dat in deze wondermooie scheppingen van Henri Cassiers
het geval leek te zijn.De Red Star Line en de andere rederijen realiseerden zich al
snel, dat hun winst grotendeels bepaald werd door de grote aantallen emigranten
die derde klasse reisden. Zij waren de zogenaamde tussendeks-passagiers, die
ook op de typische werken van Eugeen Van Mieghem vaak voorkomen. Voor
deze duizenden arme landverhuizers was de overtocht van Antwerpen naar New
York – die bij normale weersomstandigheden acht tot veertien dagen duurde –
zeker geen droomreis, maar veel meer een nachtmerrie.
Bovendien moest de gezondheid van de tussendeks-passagiers voor het
vertrek in Antwerpen grondig gecontroleerd worden om te voorkomen dat zij
door de Amerikaanse autoriteiten verplicht werden naar Europa terug te keren
op kosten van de rederij. De Red Star Line richtte speciaal voor deze medische
controle en voor de ontsmetting van de kleding en bagage van de emigranten
een gebouw in de Montevideostraat in (Németh 2013b). In dit gebouwencomplex
van de Antwerpse rederij opende recentelijk, op 27 september 2013 het
gloednieuwe Museum Red Star Line (Németh 2013c; Beelaert 2013).
6. Landverhuizers
Het is goed gedocumenteerd dat alleen al uit Hongarije niet minder dan 170.000
emigranten (daaronder ongeveer 40 tot 60 duizend Joodse mensen) de Red Star
4 In verband van deze werken van Henri Cassiers zie: http://artportal.hu/blog/nemeth-istvan-
846/A-Red-Star-Line-kronikasai--Henri-Cassiers-es-Eugeen-Van-Mieghem
125
Line kozen om het ‘Beloofde Land’ te bereiken. Aan het begin van de twintigste
eeuw, maar ook na de Eerste Wereldoorlog, werden Hongaarstalige brochures
en andere soorten propaganda-materiaal van de Red Star Line uit Wenen naar
Hongarije gestuurd, om ook uit deze Centraal-Europese regio meer en meer
reizigers te verkrijgen. Het was overigens voor de Red Star Line en voor de
andere buitenlandse rederijen niet helemaal probleemloos om in Hongarije
(vooral na de in 1903 ingevoerde Landverhuizingswet) zulke propagandaactiviteiten
uit te oefenen, omdat zij er van het Ministerie van Binnenlandse
Zaken geen vergunning voor hadden. De bedoeling van de Hongaarse staat was
om de positie van de concurrentie moeilijker te maken, omdat de Hongaarse
staat een meerjarig contract had met de Cunard Line uit Liverpool, voor het
transport van Hongaarse landverhuizers van Fiume (Rijeka) naar New York.5
Afb. 4. Eugeen Van Mieghem, Joods emigranten (ca. 1904).
Olieverf op karton. Eugeen Van Mieghem Museum.
5 Zie in verband met dit contract: https://kivandorlasblog.wordpress.com/
126
In ieder geval werden, zoals uit archiefstukken blijkt, de brochures van de Red
Star Line tussen 1904 en 1912 bij een hele reeks Hongaarse staatsburgers
gerechtelijk geconfisqueerd.6
Ondanks deze ongunstige omstandigheden was de
werving van Hongaarse reizigers voor de Red Star Line blijkbaar succesvol. Wij
weten bijvoorbeeld dat uit de regio Hács-Lengyeltóti (in de Provincie Somogy in
Zuid-West Hongarije), die toentertijd een belangrijke Joodse minderheid had,
vele emigranten de schepen van deze Antwerpse rederij kozen, om naar New
York te gaan. De recentelijk overleden Hongaarse locaalhistoricus, György
Kubik, kon deze plaatselijke landverhuizers soms ook bij naam identificeren.
Het is merkwaardig genoeg, dat alleen al op 16 november 1910 niet minder dan
19 mensen uit Hács met een en hetzelfde stoomschip, de Finland van de Red
Star Line naar de Nieuwe Wereld reisden.7
Epiloog
Uit dit alles blijkt, dat het verhaal, dat de achtergrond vormt van de Eugeen Van
Mieghem en de Joodse emigranten van Red Star Line tentoonstelling te Boedapest,
Praag en Warschau, niet uitsluitend het levensverhaal is van een Antwerpse kunstenaar
van begin twintigste eeuw en het verhaal van de Red Star Line rederij,
maar dat dat tegelijkertijd ook een beetje ons eigen verhaal kan zijn, of tenminste
het verhaal van onze grootouders, hun vrienden en kennissen, en een
boeiend hoofdstuk vormt van de geschiedenis van de Centraal-Europese (Joodse)
emigratie naar Amerika. Het is te hopen, dat deze tentoonstelling ook een
impuls zal geven aan de historici en cultuurhistorici van Centraal-Europa om
nader onderzoek te verrichten op dit nauwelijks onderzochte gebied.
6 Zie de processtukken onder nr. 3675/B. 1904; 1382/B. 1907; 1383/B. 1907; 1739/B. 1907;
2034/B. 1907; 2107/B. 1907; 2137/B. 1907 en 2689/B. 1907 in het Budapest Főváros Levéltára
[Hoofdstedelijk Archief te Boedapest].
7 Over deze door György Kubik gepubliceerde gegevens zie:
http://hacstortenete.hupont.hu/22/kivandorlas-18601914
127
Bibiografie
(ed.) Lambotte, Paul & Pierre Bautier (1927). A régi és mai belga művészet kiállításának
tárgymutatója: 1927, május, június, svervezte a belga Kir. Kormány [Tentoonstelling van
oude en moderne Belgische kunst. mei-juni 1927, georganiseerd door de Belgische
koninklijke overheid]. Budapest: Athenaeum Ny.
(ed.) Beelaert, Bram (2013). Red Star Line. Antwerpen. 1873-1934, Leuven: Davidsfonds
(Catalogus tentoonstelling Museum Red Star Line).
De Bodt, Saskia & Erwin Joos (2006). Vrouwenportretten. Eugeen Van Mieghem (1875-
1930), tijdgenoten en Oude Meesters, Antwerpen: Uitgeverij BAI Schoten.
Finch, Vernon E.W. (1988). The Red Star Line and International Mercantile Marine Company,
Antwerpen Uitgeverij De Branding.
Joos, Erwin (1996). Eugeen Van Mieghem, 1875-1930 : an artist of the people, Antwerpen:
De Brauwere..
Joos, Erwin (2005). Antwerp-New York. Eugeen Van Mieghem (1875-1930) and the Emigrants
of the Red Star Line, Antwerpen: Uitgeverij BAI Schoten.
Joos, Erwin (2010). Eugeen Van Mieghem 1875-1930 Antwerpen, Antwerpen: Uitgeverij
BAI Schoten.
Joos, Erwin (2011). The Missing Images…Eugeen Van Mieghem and the Jewish emigrants of the
Red Star Line, Antwerpen: Uitgeverij BAI Schoten.
Joos, Erwin (2013). 30 jaar passie 1982-2012. 30 jaar Eugeen Van Mieghem Stichting,
Antwerpen: Uitgeverij BAI Schoten.
Németh, István (2013a). ‘Eugeen Van Mieghem, az antwerpeni kikötőnegyed krónikása.’
[Eugeen Van Mieghem, chroniqueur van de haven van Antwerpen],
Artmagazin 58, nr. 4, pp. 50-53.
Németh, István (2013b). ‘Red Star Line: betegek nem utazhattak.’ [Red Star Line:
patiënten kunnen niet reizen]. Lege Artis Medicinae 23, nrs. 10-11, pp. 564-566.
Németh, István (2013c). ‘Milliónyi ember – egy közös álom. Red Star Line: a
megvalósult álmok múzeuma Antwerpenben.’ [Miljoenen mensen – één
128
gemeenschappelijke droom. De Red Star Line: de gerealiseerde dromen in het
Museum van Antwerpen]. Artmagazin 63, nr. 9, pp. 42-43.
Rinckhout, Eric (2012). De razende reporter van het dagelijks bestaan. Tekenaar van
het volk Eugeen Van Mieghem, Ons Erfdeel 55, nr. 2,. pp. 42-55.
Vervoort, Robert (1999). Red Star Line, Antwerpen: Uitgeverij Pandora.
129
DE KOSMOPOLITISCHE ERFENIS VAN DE SPAANSE GLOBALE
HEGEMONIE: EEN PLEK VAN GROTE UITDAGINGEN EN
TELEURSTELLINGEN (HET GEVAL ADRIAAN BOOT)
Eva Kubátová
(Univerzita Karlova, Praag)
THE COSMOPOLITAN LEGACY OF THE SPANISH GLOBAL HEGEMONY: PLACE OF BIG
CHALLENGES AND DISAPPOINTMENTS (THE CASE OF ADRIAN BOOT)1
Abstract: After the Conquest, the Spaniards in the Viceroyalty of New Spain had to
face numerous inundations, although the Aztecs didn’t suffer them in such a measure
thanks to a complicated draining system. In 1604, they decided therefor to build the
Desagüe de Huehuetoca, which would solve their fight against the nature. Nevertheless, the
draining works never reached the pre-Columbine level, and to find a better solution, the
Spanish King searched for a specialist also out of the Spanish territory, and found him
in the person of Dutch hydraulic engineer Adrian Boot. This paper shows the
international relations between two inimical empires - Spain and the United Provinces
of the Netherlands, in the most complicated period of their coexistence: fights for naval
and colonial supremacy, Dutch independence, religious discords, anti-Dutch climate,
wars and truces, and one man between them, who at the beginning basked in the
Spanish royal grace, but ended up denounced to the Inquisition of New Spain.
1. Inleiding
Na de aankomst in de Vallei van Mexico hadden de Spanjaarden voortdurend te
maken met overstromingsproblemen, hoewel de locale Indianen vóór de
1 Deze bijdrage kwam tot stand in het kader van de projectsubsidie van de GA UK (Grant
Agency of Charles University in Prague), nr. 540813, Spanish-Dutch rivalry in the Caribbean of the
17th century, gerealiseerd in 2013-2014. Vertaling: Wilken Engelbrecht.
130
Spaanse verovering vrijwel geen last hadden gehad van deze natuurlijke
complicaties.
Zij hadden met behulp van
een gecompliceerde waterhuishouding
de jaarlijkse
overstromingen weten te
voorkomen, waarbij zij vers
water in de stad Tenoch-
titlan2
distribueerden, vis in
de meren kweekten en het
systeem tevens een verbindingsroute
voor meer dan
200.000 kano’s was (Candiani
2009:2; zie ook Miller
2007:71). (afb. 1)
Er zijn twee belangrijke
theorieën waarom de Spanjaarden
de pre-Columbiaanse
waterhuishouding negeerden:
een reden kan hun vijandige houding jegens de natuur zijn geweest, een
andere dat zij domweg geen adequaat inzicht hadden in het functioneren van het
2 Met betrekking tot de in deze bijdrage gebruikte topografische namen: Tenochtitlan (voluit
Mexico-Tenochtitlan) was de hoofdstad van de Azteken die in 1521 door de Spanjaarden werd
veroverd. Na de verovering werd de stad hernoemd in Mexico, waarvan de naam van de huidige
Mexicaanse hoofdstad is afgeleid. In deze bijdrage zal bij referenties aan de pre-Columbiaanse
periode Tenochtitlan worden gebruikt. De hoofdstad uit de koloniale periode wordt als Mexico
aangeduid en ten slotte zal bij referenties aan de moderne, postkoloniale periode de naam Mexico
Stad worden gebruikt als de Nederlandse variant van het Spaanse Ciudad de México (of México,
D[istrito] F[ederal], wat de huidige officiële aanduiding is). Het adjectief Mexicaans duidt de stad
aan, als we spreken over het hele gebied, wordt de term (Vicekoninkrijk) Nieuw Spanje gebruikt.
Voor de moderne periode kan Mexicaans afhankelijk van de context, ook slaan op de huidige
Verenigde Staten van Mexico.
Afb. 1. Het merensysteem van de Azteken
131
systeem hadden (zo Musset 1991:261-298). Miller (2007:71) biedt een logische
verklaring aan: waar de meren voor de Azteken een zegen van hun goden waren
en zij hun eigen hoofdstad als ‘een half-vol glas’ beschouwden, zagen de Spanjaarden
het als een ‘half leeg glas’ en wilden zij de bodem droog hebben.
Na een reeks verwoestende overstromingen besloten de Spanjaarden in 1607
om de Desagüe de Huehuetoca [Afwatering van Huehuetoca] te bouwen, een kunstmatig
afwateringssysteem dat hun moest helpen in het gevecht tegen de natuur.
De Vicekoningen kwamen zonder enige basiskennis over de regio en zijn
kenmerken in Nieuw Spanje aan (Barrera 2010:131) en begonnen hier hun
koloniale imperium te bouwen.
Gedurende de volgende 400 jaar werd de drainage van de meren een regelrechte
obsessie voor de Spaanse veroveraars (Miller 2007:71). Na vele Spaanse
pogingen om de overstromingsproblemen op te lossen, waarbij zij nimmer het
niveau van de pre-Columbiaanse werking van de waterhuishouding bereikten,
werd uiteindelijk een voorstel van Enrico Martínez (1550/60-1632) uitgevoerd.
Helaas bleek ook zijn plan teveel tijd en geld te kosten, zonder enige merkbare
vooruitgang, zodat de Spaanse koning op zoek ging naar een ingenieur die de
sitiuatie professioneel kon analyseren en verbeteringen kon voorstellen. Die
persoon vond hij in de Nederlandse waterbouwkundige ingenieur Adriaan Boot.
1.1 Korte schets van de historiografie van de Desagüe
Het is niet de bedoeling om hier alle technische gegevens te geven en een complete
geschiedenis van de desagüe te noteren. Deze zijn al in allerlei studies
beschreven (zie bijv. Alain Musset, Vera Candiani, D. Nichols, Ch. Frederick,
John López or Michael Mathes). Hier willen we aan de hand van de gecompliceerde
en moeizame ontwikkeling van de Afwatering die nog steeds repercussies
heeft in het huidige Mexico City met zijn problematische waterzuiveringssysteem,
de internationale relaties van twee elkaar vijandig gezinde machtige
132
rijken tonen, en één specifieke man die tussen die beide rijken vermalen werd:
de Nederlandse waterbouwkundige Adria(a)n Boot.
Boot kwam in een van de meest kritieke periodes van het Vicekoninkrijk
Nieuw Spanje naar Mexico Stad als adviseur. Hij begon als een gerespecteerde
deskundige om stapje voor stapje terecht te komen in de situatie dat hij werd
uitgewezen uit het gastland en tenslotte beschuldigd werd door de Inquisitie.
Deze minder bekende episode van de geschiedenis van de desagüe is tot dusverre
alleen beschreven in een artikel van David Marley (1983), die er iets meer dan er
pagina’s aan wijdde in het Canadian Journal of Netherlandic Studies, helaas zonder
enige bibliografie, voetnoten of andere verwijzingen naar toegankelijk archief-
materiaal.
Marley (1983:74) zegt in zijn artikel dat “unfortunately, we know nothing about this
man Boot prior to this point.” Dit is niet geheel juist, zoals John López (2012) al
heeft bewezen, die zijn eigen informatie over Boot uitbreidde door archiefmateriaal
van het Archivo General de la Nación in Mexico te bestuderen. Boot
speelde een hoofdrol voor de ontwikkeling van de desagüe, maar zover mij
bekend is er nooit een artikel gepubliceerd dat de professionele achtergrond van
een van de belangrijkste bouwwerken van Mexico analyseert, en deze in verband
brengt met de redenen om Boot bij de inquisitie te beschuldigen en tegelijk op
de historische achtergrond ingaat.
1.2 Inleiding in de historische achtergrond
De speciale situatie van Boots levensgeschiedenis wordt gevormd door zijn reis
van Europa naar de stad Mexico in Nieuw Spanje om daar op uitnodiging als
expert bij de bouw van een afwateringsysteem aanwezig te zijn. Als we naar zijn
geval kijken, moeten we ons allereerst bewust zijn van de historische omstandigheden
die de Nederlands-Spaanse relaties destijds bijzonder gespannen maakten.
Boot kwam in 1614 naar Nieuw Spanje, dwz. tijdens de Tachtigjarige Oorlog, en
bleef daar tot de periode van de Dertigjarige Oorlog die tevens de laatste fase
133
van de Tachtigjarige Oorlog vormde. Als we naar de exacte data kijken, kunnen
we de aankomst van Boot in Mexico Stad dateren op 1614, vijf jaar na het
uitroepen van het Twaalfjarig Bestand tussen de Verenigde Provinciën en Spanje
in 1609. Deze wapenstilstand werd getekend toen beide imperia al oorlogsmoe
waren – de Nederlanders vochten voor het afschudden van het Spaanse juk, en
de Spanjaarden juist om het behoud van de Nederlanden die een belangrijke
bron van de Spaanse Europese inkomsten vormden in de vorm van belastingen,
vooral tijdens de regering van Filips II. Boot bleef ook na afloop van de
wapenstilstand in 1621 in Nieuw Spanje, toen de oorlog hervat werd. Deze
laatste fase vóór de Vrede van Munster werd gekenmerkt door veelvuldige
Nederlandse aanvallen op Spaanse vloten en Zuidamerikaanse kustforten onder
leiding van de in 1621 opgerichte West-Indische Compagnie (hierna WIC),
aanvallen die de Spaanse economie en militaire positie in de Nieuwe Wereld
voortdurend aantastten. Zoals in deze bijdrage zal worden getoond, beleefde
Boot de Vrede van Münster waarschijnlijk niet meer, zijn sterfjaar is onbekend.
Zijn leven was in elk geval getekend door de decennia durende cnflicten tussen
beide imperia en kunnen hier dienen al seen voorbeeld hoe dergelijke conflicten
van invloed kunnen zijn op een mnsenleven. Maar om Boots rol en positie in
Nieuw Spanje ten volle te begrijpen, moeten we eerst beginnen bij het vroegste
punt van de strijd van Spanjaarden met de natuur – bij de Mexicaanse desagüe.
2. De geschiedenis van de desagüe
Het drainagesysteem van Mexcio heeft een lange geschiedenis die begint ver in
de pre-Columbiaanse periode: het eerste houten aquaduct van Tenochtitlan was
al in 1381 gebouwd om de inwoners van de stad te voorzien van vers water van
de bronnen van de Chapultepec. Dit was echter pas het begin van de moeizame
ontwikkeling van de waterhuishouding van de stad, omdat dit aquaduct al
spoedig als ontreikend werd beschouwd en werd gesloopt (Abedrop & Calvo &
Espinoza & Collado & Morales 2012:15 [Abedrop]). Hoewel het waterniveau
van de Meren van Texcoco in het oosten, van Chalco in het zuiden, en van
134
Zumpango en Xaltocan in het noorden periodiek omhoog kwamen tijdens de
regentijd in de maanden juni tot oktober, waren de inheemse Indianen in staat
om het water ten eigen nutte te gebruiken met een relatief klein overstromingsgevaar
(Mathes 1970:421). Om precise te zijn, Tenochtitlan had geen last van
enige grotere overstroming tot 1446, toen het water zelfs de toppen van de
bomen bereikten. Hierna begonnen de inwoners andere en effectievere aquaducten
te construeren: een houten aquaduct met een lengte van 16 kilometer
(Mathes 1970:422) en een tweede in 1466 dat later deels werd vernietigd door
Hernán Cortés3
toen deze de stad wilde afsnijden van vers water als onderdeel
van zijn veroveringsstrategie (Abedrop 2012:16). Toen de stad Mexico eenmaal
in Spaanse handen was, werden kanalen en afwateringen al spoedig gevuld met
puin (Gibson 1964:237) om paardenvervoer en
de bouw van nieuwe hoge koloniale gebouwen
van steen mogelijk te maken.4
Dit had gruwelijke
gevolgen: de grond begon te schuiven,
veroorzaakte erosie en vervolgens verzilting van
de meren. (Mathes 1970:424-425; Miller 2007:71-
73)
In de pre-Columbiaanse periode was het transport
in de stad Tenochtitlan vooral geregeld met
kano’s over de vijf kanalen die het eiland in districten opdeelden. De landbouw
werd uitgevoerd op chinampas, kleine drijvende eilandjes van turf (afb. 2) die
3 Zoals Miller (2007:71) opmerkt, trokken veel burgers de wijsheid van Cortés’ beslissing om de
nieuwe Spaanse hoofdstad in de Nieuwe Wereld op het drijvende eiland van Tenochtitlan te
bouwen in twijfel. Ze gaven hem de raad om de stad verder naar het westen te localiseren.
Cortés bleef echter bij zijn beslissing omdat de ideologische lading van een hoofdstad die
verbonden was met de geschiedenis van de Azteken te groot was om het anders te doen.
4 Sommige stadsdelen bleven echter vrijwel ongewijzigd en getuigen nog steeds van de ingenieuze
waterhuishouding. Een mooi voorbeeld is Xochimilco, aan de zuidkant van het huidige
Mexico Stad, waar het landbouwsysteem nog steeds de oude Azteekse traditie volgt die is
gebaseerd op de chinampas.
Afb. 2. De Chinampas
135
door de wortels van het erop verbouwde graan bij elkaar werden gehouden
(Mathes 1970:421). Na 1521 begon Mexico te groeien en werd de stad
veranderd door de Spaanse kolonisatie en forse ingrepen in het oude afwateringsysteem
door de bouw van nieuwe gebouwen. De eerste overstroming na de
verovering vond in 1555 plaats en verraste de stad volkomen. De Spanjaarden
identificeerden de rivier Cuautitlán onmiddellijk als hun grootste natuurlijke
vijand en probeerden in overleg met de Indianen enkele Azteekse kanalen te
herbouwen (Miller 2007:73). In 1564 begonnen zij een nieuw aquaduct te
bouwen vanaf de bronnen van Santa Fé naar Mexico City, maar hun werk werd
in 1556 onderbroken door hevige regenval die het onmogelijk maakte om met
het werk verder te gaan. In 1579 vond een andere serie eindeloze overstromingen
plaats (Abedrop 2012:20-23).
2.1 Op zoek naar een oplossing voor de drainage
Na de overstroming van 1604 besloot de Vicekoning van Nieuw Spanje, Juan de
Mendoza y Luna, Markies van Montesclaros, om een permanent afwateringssysteem
te bouwen en hij vroeg aan experts om verschillende oplossingen aan te
dragen. Omdat hij geen van de voorstellen toereikend achtte, werden er slechts
enkele kleinere verbeteringen van het bestaande systeem uitgevoerd (Mathes
1970:428-429). Het ontbreken van een functionerende afwatering veroorzaakte
al in 1607 een volgende en ditmaal zware overstroming, qua hevigheid vergelijkbaar
met die van 1555 (Miller 2007:73), en de nieuwe Vicekoning Luis Velasco
II zocht wanhopig naar een oplossing (Abedrop 2012:23). Op dit moment
besloten de Spaanse autoriteiten om een plan uit te voeren dat door Enrico
Martínez5
was voorgesteld om het water via de Túnel de Nochistongo [Nochistongo
Tunnel] af te voeren, die het Meer van San Cristóbal en de rivier Tula moest
verbinden (Cervantes Sánchez 1988:3-4) en speciale aandacht aan de dijken te
besteden (Miller 2007:73). Martínez die vermoedelijk een protestantse Duitser
5 In archivalia ook als ‘Martin’ aangeduid.
136
was die in zijn jonge jaren naar Sevilla was gekomen, waar hij ‘wellicht bekeerd’
was, beweerde zelf dat hij een expert was in veel zaken – kosmograaf, tolk (hij
kreeg later een aanstelling als tolk Duits en Vlaams bij de inquisitie) en een
goede mathematicus (Barrera 2010:144-145; JDD 1902:97). Er werd daarom niet
aan het welslagen van zijn plan getwijfeld.
Afb. 3. De desagüe van Enrico Martínez
Het werk aan het plan van Martínez voor de Desagüe de Huehuetoca begon op 30
november 1607 en al na 11 maanden was er een afwateringstunnel6
klaar die 6,6
km lang was, 3,5 meter breed en 4,2 meter hoog. Daar sloot een onoverdekt
kanaal van 8,6 km op aan dat water naar de Tula rivier afvoerde (Abedrop 2012:
24). Vele wetenschappers, met inbegrip van Alexander von Humboldt, waren
later vol bewondering voor deze in een bijzonder korte tijd uitgevoerde Mexicaanse
ingenieursprestatie7
die zij als ‘een van de wonderen van ingenieurskunst’
beschouwden (Miller 2007:74).
6 Voor die tijd was the verlies aan mensenlevens bij de arbeiders relatief lag. Van de ruim 60.000
twerk gestelde Indianen gingen er slechts een stuk of twaaf dood aan ziekte, tien stierven als
gevolg van ongevallen in de tunnel, en 53 mensen werden het slachtoffer van een endemische
koorts in het gebied van Huehuetoca (Mathes 1970:437 en Barrera 2010:141).
7 Vooral Von Humboldt besteedde in zijn Essai politique sur le royaume de la Nouvelle Espagne (1811)
speciale aandacht aan de desagüe.
137
In 1608 leek de nieuwe desagüe al klaar te zijn, maar al spoedig doken er
nieuwe problemen op: het afvoerkanaal van het Zumpango meer raakte verstopt
en het project van Martínez werd al spoedig als de ‘negatieve desagüe’ gebrandmerkt,
omdat het ervoor zorgde dat het waterpeil in de stad nu steeg in plaats
van daalde (Gibson 1964:238). Zelfs na zes jaar werk aan Martínez’ desagüe was
er nog steeds geen uitzicht op een relevant resultaat dat het Spaanse gevecht
tegen de krachten van de natuur zou beslissen. Bovendien wilde de koning in
detail weten hoe de situatie zich ontwikkelde, hoeveel geld er al was besteed en
hoeveel er nog moest worden geïnvesteerd. In de Cédula Real [Koninklijke Brief]
van 1 juni 1613 sprak de Spaanse koning Filips III zijn bezorgdheid uit over de
werkzaamheden aan de desagüe. Het project had toen als ruim 413 miljoen pesos
gekost. Tegelijkertijd deelde hij mee dat het van belang was om dit project zo
spoedig mogelijk af te ronden en beval om daartoe op zoek te gaan naar een
ingenieur met kennis van geometrie en waterbouw. Hij voegde daar direct aan
toe dat zo’n persoon waarschijnlijk in Frankrijk te vinden was en dat hij al
contact had opgenomen met de Spaanse ambassadeur in Frankrijk, don Iñigo de
Cárdenas, om iemand te zoeken die in staat zou zijn om naar Mexico City te
gaan (JDD 1902:114). De ambassadeur vond al spoedig een Nederlandse
ingenieur met de naam Adri(a)an Boot voor dit doel, die al spoedig zou kunnen
afreizen naar Spanje (Marley, 1983:74).
3. Adriaan Boots rol in de Mexicaanse desagüe
Zo werd Boot op wens van de koning in 1614 naar Nieuw Spanje gezonden om
de situatie van de desagüe te onderzoeken (Abedrop 2012:26). De beslissing om
een Nederlandse ingenieur te kiezen, kwam gezien de destijds zeer gespannen
verhoudingen tussen Spanje en de Verenigde Provinciën als een verrassing.
Desniettemin kwam Boot op 3 oktober 1614 in Nieuw Spanje aan (JDD 1902:
114) en begon direct te meten en onderzoeken.
138
3.1 Boots eerste evaluatie
Naar Boots mening was alles wat daarvoor was gedaan absoluut ineffectef en
pure geldverspilling (Gibson 1964:238). De twee experts Martínez en Boot
raakten dus al spoedig in conflict over de fundamentele procedure. Na zijn
onderzoek en een excursie langs het hele afwateringssysteem stelde Boot voor
om de stad te versterken, het water mechanisch weg te pompen en de vijf afwateringskanalen
te heropenen om het water uit de stad weg te laten vloeien.
Hoewel het lokale waterhuishoudingssysteem volledig verschilde van Nederlandse
ervaringen, trachtte Boot de specifieke elementen van de Mexicaanse
desagüe te begrijpen en besteedde hij speciale aandacht aan het belang en de
mogelijke voordelen van de meren voor het Indiaanse systeem (Miller 2007:74;
Humboldt 1832:364-365), iets wat noch Martínez noch ook andere personen
ooit een blik waardig hadden gekeurd. Boot was niet uitgesproken tegen de
afwatering van Martínez – we moeten daarbij bedenken dat hij uit een land
kwam, waar afwatering een alledaagse ervaring was, net als het belang daarvan
voor de controle van eb en vloed en voor de landbouwproductie, maar Boot
prefereerde eerder een voorstel dat was gebaseerd op het traditionele Azteekse
waterhuishoudingssysteem.
Boot waarschuwde tegen al te massieve drainage die de bouwkundige fundamenten
van de stad zou destabiliseren (Miller 2007:74). Velen bekritiseerden zijn
aanpak. Vooral Enrico Martínez, wiens plan in Boots evaluatie was afgewezen,
trok Boots vaardigheden in ‘arithmetica, geometrie, architectuur, natuurkunde
en alle andere kennis die noodzakelijk is voor de hydraulische ingenieurskunst’
in twijfel (López 2012:36-44).
Omdat de kosten van de verwerkelijking van Boots plan voor de desagüe te
hoog leken te zijn en de oplossing onder de verdenking stond weer een volgende
mislukking in de hele reeks te worden, besloot de Vicekoning om Boots
plan af te wijzen. Daarom werd het werk aan het originele project van Martínez
voortgezet tot 1623, toen een nieuwe Vicekoning, Diego Carrillo Mendoza Pimentel,
de desagüe bezocht. Omdat hij het hele proces nogal verwarrend vond, de
139
reële afmetingen van de meren en de waterniveaus in de droge en natte seizoenen
in aanmerking genomen, liet hij de opbouw tijdelijk stoppen. Bovendien
moest Martínez het besluit van de Vicekoning respecteren om de dijk langs de
rivier Cuautitlán in de richting van de lagune van San Cristóbal Lagoon af te
breken om te kijken of het gevaar werkelijk zo groot was. De Vicekoning had
zelf nooit een overstroming in Mexico meegemaakt (Humboldt 1832:365)In
1628 schreef Martínez aan de Spaanse koning Filips IV ter verdediging
van zichzelf een Verdadera Relación (Waar verhaal), een brief waarin hij over de
toestand van en situatie rond de desagüe informeerde. Als we deze brief nader
beschouwen, was dit eerder een poging om de hoge kosten van de werken te
verdedigen, redenen voor de mislukkingen te vinden en tegelijkertijd Boots
aanpak te bekritiseren, dan een echte poging om de reële toestand uit te leggen
(AGN, Gobierno Virreinal [GV], Desagüe (040), contenedor 01, vol. 3, exp. 4,
ff. 2-8; ook vermeld in Abedrop 2012:27-29 en JDD 1902:104).
3.2 De meest verwoestende overstroming in de koloniale geschiedenis
De tamelijk drastische beslssing van Vicekoning Diego Carrillo om de dijk te
laten afbreken, had in 1629 ernstige consequenties: na een hevige, 36 uur durende
regenval, kwam er een gigantische overstroming (Gibson 1964:239 noemde
deze ‘de meest verwoestende overstroming in de koloniale geschiedenis’) die zes
jaar duurde (Barrera 2010:147), massale vlucht van de bevolking en de dood van
ongeveer 30.000 mensen veroorzaakte, vooral doordat zij bedolven werden door
vernietigde gebouwen of stierven van de honger. Wezenlijk bleef alleen de straat
bij de kathedraal droog. Dat stadsdeel werd bekend als het ‘Eiland van de
Honden’, omdat de honden daar hun toevlucht zochten (Miller 2007:74). Ee
groot deel van de stad werd vernietigd en de bevolking van Mexico City daalde
aanzienlijk. De overlevenden kwamen tegen de Vicekoning in opstand die uiteindelijk
uit zijn paleis ontsnapte (Abedrop 2012:26-27). Op dit moment was
Boot nog steeds in Nieuw Spain. Hoewel niemand meer aandacht besteedde aan
140
zijn eugen voorstel voor de desagüe, werkte hij nog steeds aan een hydraulisch
systeem voor Nieuw Spanje om zorg te dragen voor de beveiliging van Mexico
Stad tegen overstromingen.
In 1617 vroeg hij om toestemming voor een reis naar Zacatecas om de
actuele stand van de waterlopen te controleren, omdat hij zich ernstige zorgen
maakte over het lage profile va het land langs sommige delen van de rivier. Hij
voegde daar direct aan toe dat hij ‘een simpele en goekope oplossing wilde
vinden die niet teveel werk zou kosten’. Zover uit het archiefstuk kan worden
begrepen, werd zijn verzoek echter geweigerd (AGN, Indiferente Virreinal [IV],
caja 6117, ff. 1-2).
Hoewel zijn plannen niet werden uitgevoerd, werd Boot in 1628 beschouwd
als een goede dienaar van Zijne Majesteit de Koning van Spanje. Hij bleef
zoeken naar een systeem van de desagüe tegen overstromingen (zoals kan worden
gezien in een decreet dat aan de opzichter van de desagüe beval om aan Boot een
salaris van 1.150 pesos uit te betalen, vgl. AGN, GV, Reales cédulas duplicadas,
Vol. 9, exp. 372, f. 277v
). Dat Boot nog in 1630 aan het werk was aan de
versteviging van de dijken langs de rivieren Tlanepantla en Azcapotzalco aan de
noordzijde van de Vallei van Mexico, kan worden opgemaakt uit zijn verzoeken
om materiaal te leveren en uit zijn beschrijvingen van de werkzaamheden
(AGN, IV, caja 4230, exp. 006, f. 1).
4. Wie was Adrian Boot eigenlijk?
Na deze historisch.technische inleiding is het tijd om te kijken, hoe Adriaan
Boot in Nieuw Spanje aankwam. In deze hele kwestie vertegenwoordigt Boot
een soort ‘gids’ door de zeventiende-eeuwse betrekkingen tussen beide machtige
rijken, te weten Spanje als een rijk dat zich juist na het hoogtepunt van zijn koloniale
macht bevond, en de Verenigde Provinciën die op dat moment pas aan het
begin stonden van hun carrière als koloniale macht. Daarbij is het interessant dat
het cruciale deel van Boots levensweg zich afspeelde in het Vicekoninkrijk
141
Nieuw Spanje dat sinds de Conquista [verovering] het belangrijkste territorium en
‘vlaggenschip’ van de Spaanse koloniën was.
Afb. 4. Handtekening van Adrian Boot (1630)
Boot werd geboren in Delft (AGN, IV, Inquisición, caja 5574, exp. 057, f. 1),
maar zijn familie verhuisde later naar de Franse stad Troyes (AGN, IV, caja
5373, exp. 049, f. 1). Hij werkte voor een graaf Maurice in het Franse Marseille
(zoals later genoteerd werd in de beschuldiging bij het Heilig Officie, werd ook
deze graaf als hereticus beoordeeld, vgl. AGN, IV, Inquisición, caja 5574, Exp.
057, f. 3). De informatie over zijn burgerlijke staat is nogal onduidelijk – volgens
het Archivo General de la Nación in Mexico had hij vijf kinderen bij zijn vrouw
María del Monte in Nieuw Spanje (AGN, IV, Inquisición, caja 5574, Exp. 057, f.
11), maar volgens het Archivo General de Indias in Sevilla (MEXICO, 31, N. 49, f.
242), bleef zijn niet nader genoemde vrouw achter in Delft. Over zijn leven in
Nieuw Spanje weten we wat meer, al blijven er ook daar helaas nogal wat witte
plekken openstaan. Hij werd in 1613 aangesproken door de Spaanse ambassaeur
in Frankrijk, Iñigo de Cárdenas, om deel te nemen aan de Mexicaanse desagüe.
Op 25 juni 1613 werd er een reispas uitgeschreven voor hem en zijn tolk Juan
Rodríguez (AGI, CONTRATACION, 5334, N.2, R.17). In Spanje werd aan
Boot een salaris van 100 ducados (JDD 1902:114) beloofd, voor die tijd een buitengewoon
hoge maandbeloning.8
Dit feit diende overigens later als een van de
8 De archivalia geven echter ook informative over klachten van Boot over zijn belonging. Zo
merkt hij bijv. over zijn werk aan een kaart van Nieuw Spanje op dat hij 1.500 pesos kreeg, terwijl
anderen voor ongeveer hetzelfde werk 2.500 pesos ontvingen. De Vicekoning besloot daarom om
zijn salaris voor die kaart te verhogen met nog eens 1.000 pesos om hem hetzelfde te geven
(AGN, IV, caja 6523, f. 1).
142
voorwendselen om hem bij de inquisitie aan te klagen, omdat dit een smerig
salaris was (AGN, IV, Inquisición, caja 5574, Exp. 057, f. 4) en misbruik van de
goedheid van Zijne Majesteit de Koning van Spanje (AGN, Inquisición (61), Vol. 489,
exp. 6, f. 75). Ook zijn tolk werd goed beloond: volgens de Cédula Real van 28
maart 1616 kreeg hij een lump sum van 500 ducados voor zijn tolkdiensten voor
Boot. (AGI, INDIFERENTE, 450, L. A4, f. 130-130v
)
4.1 Omstandigheden van Boots aanwezigheid in Nieuw Spanje
Boots aankomst in Nieuw Spanje was een hoogst ongewone samenloop van
omstandigheden. Nog afgezien van het feit dat een (Noord-)Nederlander door
een Spaanse ambassadeur in Frankrijk werd gecontracteerd om te worden
uitgezonden naar Mexico City om te werken aan een van de meest prestigieuze
werken van Nieuw Spanje, werd Boots verblijf ook beïnvloed door andere
gebeurtenissen die een diepgaande invloed hadden op de Spaans-Nederlandse
relaties. Op 12 oktober 1615 viel de Nederlander Joris van Spielbergen de haven
van Acapulco op de Pacific-kust van Nieuw Spanje aan.
Afb. 5. Gezicht op Acapulco door Adrian Boot (1628)
143
Vlak na deze gebeurtenis kreeg Boot van de Vicekoning niet alleen het verzoek
om raad te geven over de desagüe, maar ook om van advies te dienen over de
fortificaties van Acapulco aan de Pacifickust en die van San Juan de Ulúa de
Vera Cruz aan de Golf van Mexico (AGN, IV, caja 5574, exp. 057). David
Marley (1983:75) merkte in verband hiermee droogjes op: “It is ironic to think of a
Dutch engineer being dispatched the defence of a Spanish port raided by his countrymen on the
far side of the globe.”
Ietsje later kreeg de Spaanse economie een ernstige klap, toen Piet Heijn in
1628 de complete Zilvervloot kaapte en naar de Verenigde Provinciën opbracht.
De pas opgerichte Westindische Compagnie verdiende zo 15 miljoen gulden,
ruwweg 1,5 miljoen pond, hetgeen Compagnie mogelijk maakte om liefst 75%
dividend uit te keren (Padfield 2000:60; Vries 1995:464-466).
Alles we al deze feiten kort samenvatten, krijgen we het volgende beeld: Boot
bekritiseerde de afwateringplannen van Martínez sterk, maar was niet in staat
om zijn eigen plannen te laten realiseren, wat betekende dat Mexico Stad ook
verder blootgeteld bleef aan herhaalde wateroverlast, en dat in een periode dat
ingenieurs gevangen werden gezet als de schuldigen in geval van overstromingen
(López 2012:45). Bovendien kwam Boot uit een protestants gebied naar een
streng katholiek land (ook al was hij zelf geen protestant, aangezien hij zich op
zijn 28e
jaar tot het katholicisme bekeerde, zoals staat genoteerd in AGN, IV,
Caja 5574, Exp. 057, f. 10). Zijn levensweg werd verder gekenmerkt door een
groot aantal theoretische gronden om te eindigen voor het Heilig Officie, wat
slechts een kwestie van tijd was.
4.2 Een anti-Nederlandse stemming
Boot genoot lange tijd koninklijke bescherming, maar na het kunststukje van
Piet Heijn met de Zilvervloot liepen de anti-Nederlandse stemmingen hoog op
en volstond het patroon van de Spaanse Koning niet langer om hem uit de wind
te houden (Marley 1983:75-76). Ook zijn voorheen hoog geachte technische
144
meningen begonnen gewantrouwd te worden. Zoals Marley (1983:76) duidelijk
stelt: “Boot’s long fall from grace came to its inevitable end.” De Spaanse Koning was
zich er goed van bewust dat Boot diepgaande kennis had van de kustverdediging
en dus een potentieel gevaar voor het Spaanse rijk betekende. Boot veranderde
in zijn ogen opeens van een ervaren adviseur in een vijand en het werd nodig
om hem het zwijgen op te leggen.
Op 16 juli 1636 schreef de Vicekoning aan Koning Filips IV dat “hij officieel op
de hoogte was gesteld door de Aanklager bij het Heilig Officie van de Inquisitie voor Nieuw
Spanje dat Adrian Boot, Ingenieur des Konings, was aangeklaagd bij deze institutie.”
(Marley 1983:76)
5. De Inquisitie
Het belangrijkste doel van dat Heilige Officie was om alle soorten activiteiten
die niet in overeenstemming waren met de leer van de katholieke kerk te voorkomen,
corrigeren en bestraffen. Hoewel het Heilig Officie van Nieuw Spanje
zich moest aanpassen aan de plaatselijke omstandigheden, volgde het de gewoonten
van de Spaanse rechtbanken (Alberro 1981:18). Bewijzen werden voornamelijk
verzameld op basis van beschuldigingen, geruchten, achterklap of observatie
van verdachte personen, inzake gevallen van ketterij, tovernarij, bijgeloof,
ontucht (met inbegrip van bigamie, polygamie, concubinaat of incest),
blasfemie, afgodendienst, piraterij, lectuur van verboden boeken, of lidmaatschap
van een andere religie dan de rooms-katholieke (bijv. lutheranisme, calvinisme
of het geloof in Mozes), teneinde zo mogelijk ‘ketterse plagen’ te
voorkomen (Nesvig 2006:1).
Met betrekking tot het protestantisme hadden de inquisiteurs aan het begin
van de 17e
eeuw, zelfs na jarenlange ervaringen met kapers, geen duidelijk idee
van de verschillen tussen anglicanen, lutheranen en calvinisten. Het Heilig Officie
vatte al deze richtingen onder de noemer ‘protestanten’ samen, zonder rekening
te houden met verschillen tussen hun doctrines (Greenleaf 1995:203). De
145
beschuldiging van Boot is een mooie bevestiging van Greenleafs stelling, want
hij wordt hierin aangeduid als een ‘Calvinistische of Lutherse ketter’ (AGN, IV,
Inquisición, caja 5574, exp. 057, f. 10).
5.1 De Inquisitie in de Nieuwe Wereld
In Spanje dateert het begin van de inquisitie uit het jaar 1478, toen de Katholieke
Koningen het Heilig Officie in Castilië instelden. In het Vicekonkrijk
Nieuw Spanje dat zelf was opgericht in 1535, werden de rechtbanken van het
Heilig Officie pas veel later ingesteld, maar al vanaf de Conquista waren priesters
van de Dominicanen en Franciscanen aangewezen om de katholieke beginselen
te verspreiden, waarbij zij ‘diocesane’ of ‘gewone’ inquisitie konden uitvoeren
(Nesvig 2006:3). Als voorbeeld kan hier de Franciscaanse bischop Juan de Zumárraga
worden genoemd die zijn aanwezigheid in Nieuw Spanje aan inquistieactiviteiten
wijdde.9
Koning Filips II stelde op 25 januari 1569 in Zuid-Amerika twee rechtbanken
van het Heilig Officie in, eentje in Nieuw Spanje en de ander in Peru (Greenleaf
1995:168). In 1571 kwam doctor don Pedro Moya de Contreras als hoofdinquisiteur
van Nieuw Spanje aan om het Heilig Officie echt op te richten (Medina
1998:3 Apéndice ; Nesvig 2006:29).
Zoals Greenleaf (1995:11-12) laat zien, waren de echte ketters van het Vicekoninkrijk
Nieuw Spanje ten tijde van Karel V meestal de niet-Spaanse inwoners,
in de periode van Filips II piraten en Spaanse joden die naar de Nieuwe
Wereld waren gevlucht, waarbij de processen van de Inquisitie meestal eerder
een illustratie zijn van problemen van ‘koloniale Spaanse psychopaten’ dan dat
zij de religie binnen de sociale structuren waarborgden.
9 Een detailstudie over bisschop Zumárraga is te vinden bij R. Greenleaf in Zumárraga and The
Mexican Inquisition 1536-1543.
146
Na beschuldiging werd de aangeklaagde persoon meestal gevangen gezet in
de geheime kerkers van de Inquisitie, zonder dat hij de naam van zijn beschuldiger
kende, en hij bleef ‘incommunicado’ zonder contact met de buitenwereld tot
aan het oordeel van het Heilig Officie. Gevangenen werden vaak gefolterd om
een bekentenis te krijgen. Foltering werd meestal gestopt, wanneer de gevangen
vrijwillig begon te bekennen (Medina 1998:23-40 Apéndice).
5.2 Boots proces bij de Inquisitie
In juni 1636 werd tegen Boot een officiële aanklacht opgesteld door de aanklager
van het Heilig Officie, don Francisco de Estrada y Escobedo (AGN, IV,
Inquisición, caja 5574, Exp. 057), waarbij de hierna beschreven redenen werden
opgegeven.
De basis van de beschuldiging werd gevormd door de stelling dat de aangeklaagde
een ketter zou zijn en een aanhanger van de valse en duivelse secte van
Calvijn (ff. 1-11). De opgesomde redenen van de beschuldiging geven een
duidelijk beeld van de reeds eerder genoemde internationale spanningen: Boot
werd ervan beschuldigd een heimelijke vijand te zijn (f. 10), vooral wegens een ontmoeting
met een Nederlandse kaper genaamd Simon Dança10
die in Marseille zou hebben
plaatsgevonden (f. 3), dwz. voor zijn aankomst in Nieuw Spanje, waarbij zij beiden
Hollands spraken en beiden ketters van dezelfde religie waren (f. 3). Dança werd hier
beschreven als een kaper die wilde gaan stelen en moorden (f. 3) en volgens de aanklager
zou Boot afspraken met Dança hebben gemaakt om in de buit te delen.
Boot werd er ook van beschuldigd dat hij door middel van brieven en Calvinistische
boeken contact hield met kapers tijdens de maritieme aanval op Acapulco (hier
verwees de aanklager naar de aanval van Joris van Spielbergen uit 1615) (f. 3v
),
en van het uitwisselen van verboden boeken met de Hollandse vijanden tijdens Boots
herhaaldelijke verblijven in Veracruz in de jaren 1631-1634 (ff. 5-6). Volgens
10 Verwijzingen naar Boots relatie met Simon Dança zijn ook aanwezig in het materiaal van het
Archivo General de Indias (AGI, MEXICO, 31, N. 49, f. 242).
147
zeggen zou hij in Veracruz ook zijn minachting voor het katholieke kruis hebben
getoond, door te zeggen dat het kruis echt nergens op lijkt (f. 5).11
Verder vermeldde
de beschuldiging herhaaldelijk dat Boots gelukkig was met de Spaanse nederlagen
(f. 4v
), waarbij hij de Hollanders dappere strijders en sluw in veldslagen noemde
(f. 4).
Verder werden er situaties genoemd waarbij Boot godslasterlijk zou zijn
geweest (bijv. de hostie is zo klein dat Jesus er niet in past of zijn weigering om het
bestaan van het vagevuur te erkennen, beide genoemd op f. 4v
) De inquisiteur
beschuldigde Boot er ook van dat hij weigerd om te leren een Katholieke Christen te
zijn, aangezien hij niet eens wist hoe hij een kruis moest slaan (f. 1v
), en dat hij voorwendde
en simuleerde een Katholieke Christen te zijn (f. 11), terwijl hij nog steeds een volgeling
was van zijn valse secte van Calvijn, hoewel hij beweert dat hij gebiecht heeft (f. 11). In dit
verband is het interessant dat Boot rol in de desagüe niet één enkele keer wordt
vermeld, al wordt wel melding gemaakt van zijn misbruik van ‘s Konings gunst
om een hoger salaris te krijgen, zoals hierboven al is vermeld.
Boot antwoordde op de beschuldiging dat hij een bekeerde katholieke christen
was (AGN, IV, Inquisición, caja 5574, Exp. 057, ff. 13-16), die de Bijbel
bestudeerde en te biecht ging zoals elke goede katholiek. Met betrekking tot het
feit dat hij geen kruistekens maakte, merkte hij op dat dit noch in zijn vaderland
noch ook in Frankrijk gebruikelijk is, en daarom deed hij het evenmin. Aangaande
de bechuldiging van blasfemie, ontkende hij dit (de eerder beschreven
kwestie van de hostie wordt mét Boots ontkenning vermeld in AGN, IV, caja
5373, exp. 049, f. 4v
. Boots ontkenning van de scène met het nergens op lijkende
kruis staat in hetzelfde document op f. 5). Hij stelde ook dat hij geen kennis had
van enig document dat een lijst van verboden protestantse boeken omvatte
(AGN, IV, caja 5373, exp. 049, f. 5v
).
11 Dit zou zijn gebeurd toen Boot aan iemand vroeg,w aarom een bepaalde deur versierd was
met twee piramiden en een kruis ertussen. De ander zei hem dat het kruis mooi paste tussen de
piramides. Boot zou herop hebben gereageerd met de opmerking dat dit kruis werkelijk nergens
op leek (zoals beschreven in het genoemde archiefstuk).
148
Men beval aan om Boot te martelen met als doel om zijn bekentenis te
krijgen (zoals genoteerd in juni 1636 in AGN, IV, Caja 5574, Exp. 057, f. 13), en
later werd hij in 1637 gevangen gezet in een geheime kerker van de Inquisitie.
Hoewel een ander document in september 1637 suggereert dat hij had bekend
en naar een openbare gevangenis moest worden overgebracht (AGN, Inquisición
(61), Vol. 489, exp. 6, f. 76), zat Boot toen nog steeds gevangen in een
geheime cel.
De Inquisitie was nog steeds met hem bezig in 1644, zoals duidelijk wordt uit
een brief van Juan Gomes die aan Vicekoning García Sarmiento de Sotomayor
verzoekt om opnieuw een revisie van de desagüe op basis van Boots voorstellen
in overweging te nemen en om die door Boot zelf te laten uitvoeren (AGN, IV,
caja 6648, exp. 011, f. 1). Dit laatste document laat duidelijk zien dat er nog altijd
mensen waren die geloofde in Boots professionele mening, al had hi nooit de
kans gekregen om die in praktijk te brengen. Een ander uitermate interessant feit
is dat hetzelfde document veremldt dat de suggestive werd gedaan op aanbeveling
van broeder Andres de San Miguel, een kathiolieke monnik, niettegenstaande
het feit dat Boot ervan was beschuldigd een calvinistische ketter te zijn.
Helaas eindigt hier het archiefmateriaal dat aan de auteur van deze bijdrage
bekend is, zodat Boots verdere lotgevallen in duisternis gehuld blijven.
6. Conclusie
Twee vijandelijke rijken en een man er tussenin. In deze bijdrage kwamen er
nogal wat contrasten voor: Spanje tegenover de Verenigde Provinciën, katholicisme
tegenover protestantisme, Spaans kolonialisme tegenover de natuur,
Martínez versus Boot en hun meningsvershcillen over de desagüe.
De Hollandse waterbouwkundig ingenieur kwam zeker in de meest problematische
periode van de Spaans-Nederlandse betrekkingen naar Nieuw Spanje.
Zijn professionele evaluatie en het daaruit voortvloeiende voorstel om het
probleem van de natuurlijke omstandigheden van Mexico Stad aan te pakken en
149
het mogelijke profijt dat de Spanjaarden daaruit konden hebben, werden door
de Vicekoning afgewezen. Het hardnekkig blijven uitvoeren van de oudere
plannen loste de drainage- en inundatieproblemen egeenszins op en als gevolg
daarvan had Mexico Stad steeds weer wateroverlast – zes overstromingen tussen
1604 en 1629 (Barrera 2010:135). Omdat zijn plan nooit werd uitgeboerd, is
Boots naam tegenwoordig praktisch onbekend (met uitzondering van een paar
specialisten in ontwateringssystemen; López 2012:38). Na hem kwamen er
andere buitenlandse ingenieurs naar Nieuw Spanje en velen van hen ondergingen
een soortgelijk lot (Marley 1983:76-77).
6.1 Verkoop je paard en koop een kano
Tijdens de bouw van de desagüe waren er klachten over de voortslepende
operatie die ondanks de hoge kosten geen zichtbare resultaten had. Hier kan
melding worden gemaakt van twee brieven van kapitein Diego Gonzáles Elías
die een samenvatting maakte van de voortgang van de drainagewerken en
daarbij ook Adrian Boot vermeldt, die een revisie van de desagüe kwam maken, en
tevens Boots voorspelling vermeldt van de nieuwe gruwelijke overstromingen in
1629 als de werkzaamheden niet zouden worden gewijzigd. Elías vermeldt deze
periode met de treffende titel van zijn geschrift vende caballo y compra canoa
(verkoop je paard en koop een kano), als een uiting van wanhoop over de
voortdurende overstromingen en de situatie van de desagüe. Hij vermeldt dat
Mexico Stad vóór de Conquista nooit last van overstromingen had als gevolg van
de natuurlijke waterafvloeiing en bekritiseert de desagüe als een idioot en nutteloos
project. Het dossier van zijn opmerkingen wordt afgesloten met een besluit
van de Consejo de Indias (De Raad van de Indiën) die stelt dat Elías’ standpunten
‘gevormd zijn door zijn ziekelijke fantasie’ (AGI, MEXICO, 328, zonder
paginering).
Wellicht was deze kapitein Elías slechts één van de vele klagers over de
uiterst moeizame voortgang van de desagüe was, maar hij had wel een duidelijk
150
punt: na acht jaar werkwas er geen enkel tastbaar resultaat, alleen grote sommen
verspild geld. Toch was dit nog steeds slechts het prille begin van een heel lang
traject om de beste oplossing te vinden. Uiteindelijk werd de lůaatste versie van
de desagüe bijna 300 jaar na de aankomst van Boot in Nieuw Spanje officieel
ingewijd door don Porfirio Díaz op 17 maart 1900. Maar ook deze grootse
opening van de desagüe loste jhet post-Columbiaanse gevecht met de natuur
definirtief op: tot op de dag van vandaag heeft Mexico Stad last van
complicaties, terwijl de gebouwen van de stad langzaam maar zeker verzakken in
de bedding van de stad.
Afb. 6. Gezicht op Mexico Stad met de desagüe op de voorgrond
Als we Boots aanwezigheid in ieuw Spanje in ogenschouw nemen, samen
met de “superstitious, intolerant age” (Marley 1983:75) en allerlei mogelijke
voorwendselen veroorzaakt door de gespannen verhoudingen tussen Spanje en
de Republiek, de maritieme aanvallen van de WIC en het gevecht van de
Spanjaarden tegen het protestantisme, kunnen we Boot beschouwen als een
slachtoffer van het tijdsgewricht. Marley (1983:76) stelt dat de Kerk geen enkel
steekhoudende reden had om hem aan het Heilig Officie over te leveren, en dat
151
er zelfs geen protestantse in zijn in beslag genomen bezittingen werden gevon-
den.12
6.2 Slothypothese
Als we dus de historische feiten confronteren met de persoonlijke geschiedenis
en professionele aanpak van Adriaan Boot, komen we vrijwel vanzelf tot de
slotsom dat Boot gewoon iemand was die op het verkeerde moment op de
verkeerde plek was en dat hij er beslist geen idee van had welk lot hem zou
wachten, toen hij als specialist werd uitgenodigd door de Spaanse koning. Helaas
zijn er op dit moment geen archiefstukken, en die zullen wellicht ook nooit
boven water komen, die bewijzen dat Boots einde bij het Heilig Officie een geconstrueerd
schijnproces was als gevolg van de angst van de koning dat Boot
teveel wist over zwakke militaire punten van Nieuw Spanje. Zowel Boots eigen
geschiedenis, als de beslissingen rondom de desagüe vertonen tot op heden teveel
‘indiens’, waarop geen enkel duidelijk antwoord bestaat.
Het was het doel van deze bijdrage om het Spaanse koloniale rijk te laten
zien als een ‘plek van grote uitdagingen en teleurstellingen’. Tegelijkertijd wilden
wij laten zien hoe onzeker het leven van een mens in deze instabiele periode kon
zijn. Tenslotte valt niet te ontkennen dat Boots aanwezigheid in Nieuw Spanje
en zijn professionele ideeën de huidige waterhuishouding van Mexcio Stad had
kunnen verbeteren (of zelfs regelen). Om deze bijdrage met een laatste ‘wat als’
af te sluiten: hoe zou de waterhuishouding van Mexico Stad er nu uit hebben
gezien als het zeventiende-eeuwse plan van Boot was uitgevoerd in plaats van
hem te beschuldigen bij de inquisitie?
12 De auteur is zich ervan bewust dat de stelling van Marley op dit moment niet kan worden
gecontroleerd, omdat het manuscript met de notulen van de ondervraging door inquisiteur don
Bartolomé Gonzáles Sotero in 1638 (AGN, IV, caja 0837, exp. 004) sinds 2014 gerestaureerd
wordt. Afgezien van mogelijke andere inzichten in Boots zelfverdediging, zou het document ook
een lijst van zijn bezittingen kunnen bevatten, inclusief al dan niet verboden boeken.
152
Bibliografie
Archieven
Archivo General de Indias (AGI)
Archivo General de la Nación (AGN)
Literatuur
(red.) Abedrop, Salomón & Viviane Calvo (2012). El gran reto del agua en la Ciudad de
México [De uitdaging van het water in Mexico-Stad]. Ciudad de México: Sistema de
Aguas de la Ciudad de México. Elektronisch beschikbaar op: http://www.
sacmex.df.gob.mx/img/sacm/libro_sacmex/libro_sacmex.pdf (download 19 juli
2015).
Alberro, Sobre Solango (1981). La actividad del Santo Oficio de la Inquisición en Nueva
Espaňa 1571-1700 [De activiteit van het Heilig Officie van de Inquisitien in Nieuw
Spanje 1571-1700]. Méxcio D.F.: Instituto Nacional de Antropología e Historia.
Barrera-Osorio, Antonio (2010). ‘Experts, Nature, and the Making of Atlantic
Empiricism.’ Osiris, The History of Science Society 25, nr. 1, pp. 129-148.
Candiani, Vera (2009). ‘El lado oscuro del gran Desagüe de México: costos ecológicos y
sociales en su entorno rural, 1608-1900.’ [De donkere kant van de grote Afwatering
van Mexico-Stad: ecologische en sociale kosten in de landelijke omgeving, 1608-
1900]. Simposio ‘El acceso al agua en América: historia, actualidad y perspectivas’. 53 Congreso
Internacional de Americanistas. México. Elektronisch gepubliceerd op: http://
jacintapalerm.hostei.com/AMERICANISTAS_MEX_Candiani.pdf (download 19
juli 2015)
Cervantes Sánchez, Enrique (1988). ‘El desarrollo de la Ciudad de México.’ [De
ontwikkeling van Mexico-Stad]. Revista de la Coordinación de Estudios de Posgrado 4, nr.
11. México: Universidad Nacional Autónoma de México. Elektronisch beschikbaar
op: http://www.posgrado.unam.mx/publicaciones/ant_omnia/11/03.pdf (download
19 juli 2015)
153
Gibson, Charles (1964). The Aztecs Under Spanish Rule: A History of the Indians of the Valley
of Mexico, 1519-1810. Stanford: Stanford University Press.
Greenleaf, Richard E. (1995). La Inquisición en Nueva Espaňa. Siglo XVI. [De Inquisitie in
Nieuw Spanje. 16e eeuw]. Ciudad de México: Fondo de Cultura Económica.
Junta Directiva del Desagüe del Valle de México [JDD] (1902). Memoria Histórica, Técnica
y Administrativa de las Obras del Desagüe del Valle de México 1449-1900 Tomo I y II.
[Geschiedkundige, technische en administratieve herinnering aan de Werken van de
Afwatering van de Vallei van Mexico 1449-1900. Deel I en II]. Mexico: Tipografia
de la Oficina Impresora de Estampillas. (Collección Digital UANL) Elektronisch
beschikbaar op: http://cdigital.dgb.uanl.mx/la/1080019537_C/1080019537_T1/
1080019537_T1.html (download 19 juli 2015).
López, John F. (2012). ‘‘In the Art of My Profession’: Adrian Boot and Dutch Water
Management in Colonial Mexico City.’ Journal of Latin American Geography 11, Special,
pp. 35-60.
MacGillivray, W. (1832). The travels and researches of Alexander von Humboldt. Being a
condensed narrative of his journeys in the equinoctial regions of America, and in Asiatic Russia;
together with analyses of his more important investigations. New York: Harper & Brothers.
Elektronisch beschikbaar op http://www.biodiversitylibrary.
org/item/148568#page/10/mode/1up (download 19 juili 2015).
Marley, David (1983). ‘Adrian Boot: a Dutch Engineer in Colonial Spain (1614-1637).’
Canadian Journal of Netherlandic Studies 4, nr. 2/1, pp. 74-77.
Mathes, Michael W. (1969/70). ‘To Save a City: The Desagüe of Mexico-Huehuetoca,
1607.’ The Americas 26, nr. 4, pp. 419-438.
Miller, Shawn W. (2007). An Environmental History of Latin America. New York:
Cambridge University Press.
Musset, Alain (1991). ‘De Tlaloc à Hippocrate. L’eau et l’organisation de l’espace dans
le bassin de México (XVI-XVIII siecle).’ Annales ESC 46, nr. 2, pp. 261-298.
Nesvig, Martin A. (2006). ‘‘Heretical Plagues’ and Censorship Cordons: Colonial
Mexico and the Transatlantic Book Trade.’ Church History 75, pp. 1-37.
154
Padfield, Peter (2000). Maritime supremacy and the opening of the western mind: naval campaigns
that shaped the modern world. Woodstock & New York: The Overlook Press,.
Pérez, Joseph (2003). Breve historia de la Inquisición en Espaňa. Barcelona: Editorial Crítica.
Toribio Medina, José (1998). Historia del Tribunal del Santo Oficio de la Inquisición en México
[Geschiedenis van de Rechtbank van het Heilig Office van de Inquisitie in Mexico].
Mexico City: Miguel Ángel Porrúa.13
Vries, Jonas de & Ad van der Woude (1995). Nederland 1500-1815. De eerste ronde van
moderne economische groei. Amsterdam: Balans.
13 Omdat de pagina’s in elk deel van Toribio Medina’s boek vanaf nul zijn hernummerd, zijn
citaties tevens voorzien van de titel van het hoofdstuk.
155
De karikatuur van de kolonie
De Delische Kunstkring en László Székely
Gábor Pusztai
(Debreceni Egyetem, Debrecen)
THE CARICATURE OF THE COLONY.
THE DELIAN ART CIRCLE AND LÁSZLÓ SZÉKELY
Abstract: The Hungarian writer, literary translator and graphic artist László Székely was
the husband of the notorious writer Madelon Székely-Lulofs. In the 30s she published
her best-sellers as Rubber (1931) and Koelie (Coolie, 1932). Her husband also wrote two
books: Van oerwoud tot plantage (From Forest to Plantation, 1935) and Rimboe (Jungle,
1942). Because of their work, the couple was attacked by the rightwing colonial press,
and as well by literary criticism in the Netherlands, in particular by Menno ter Braak
and Edgar du Perron. It is less known that László Székely in Sumatra since 1914, with
graphics and painting was doing. His work was appreciated and exhibited in the Delian
Art Circle. Since 1924, Székely worked as a graphic artist for the magazine Sumatra. His
drawings and prints are a caricature of the colony and often carry strong colonial
criticism, even anti-colonialism in itself. Why these images were appreciated in the very
conservative, colonial environment Deli, will be shown in this contribution.
Keywords: Lázsló Székely – Netherlands East Indies – criticism – amti-colonialism –
caricature
Inleiding
In het algemeen is de beoordeling van de blanken in de kolonie NederlandsIndië
niet bijzonder positief. De algemene mening was (en is nog steeds) dat de
Europeanen die naar een kolonie vertrokken het uitschot van de maatschappij
waren. Hun doel was vooral om hun mislukte leven achter zich te laten en in de
Oost in zo kort mogelijke tijd zo veel mogelijk geld te verdienen. Om ver-
156
volgens ergens in Europa een nieuw leven te beginnen en te rentenieren van het
geld uit de tropen. De droom van snel rijk worden en dan terug naar het
moederland was de drijfveer van de Europeanen gedurende drieënhalve eeuw.
Materialisme, egoïsme en medogenloze uitbuiting waren de drie snaren waarop
het leven in de kolonie speelde voor de blanken. Deze mening werd ook vaak
bevestigd door de Nederlandse historici, literatuurhistorici en zelfs door
koloniale auteurs. Jacob Haafner (1755-1809) schrijft hierover het volgende:
Fortuin maken! deze twee woorden zijn de ondergang van onze Maatschappij, en
zullen die van alle Maatschappijen in de Indiën zijn. Zij hebben de verwoesting en
ontvolking van gansche landen en koningrijken veroorzaakt. Niemand gaat naar de
Indiën dan om zijn fortuin te maken. Dat ongelukkig werelddeel is het rasphuis van
Europa geworden; deugnieten, verkwisters, boeven, allen die wegens hunne misdaden,
of anderszins, uit hunne geboorteplaats zijn verbannen, bankroetiers, en ander slecht
volk, alles ijlt naar de Indiën als naar eene algemeene prooi; alles wil er fortuin
maken; en hoe kan dit geschieden? niet dan met de maatschappij, welke zij dienen, te
bestelen, of de arme Indianen te onderdrukken, te plunderen, en te vermoorden.
(Haafner 1826:8)
Bas Veth schreef in 1900 in zijn boek Het leven in Nederlandsch-Indië ook al weinig
vleiend over de Europeaan in de kolonie, de ‘Indischman’:
Nederlandsch-Indië is voor mij de incarnatie van ellende. De twaalf jaren, die ik in
die streken van ballingschap doorbracht, zijn me als twaalf verschrikkelijke dromen.
Ik heb er niets gevonden wat opheft, ik heb er alles gevonden wat neerdrukt. Goede
mensen werden er slecht, nooit slechte goed. (…) Een bestaan in Indië is de ergste
levensmislukking. (Veth 1900:1-5)
Historici als Femme S. Gaastra, Roelof van Gelder en Els M. Jacobs zijn het
erover eens dat de motivatie van de mensen om dienst te nemen bij de VOC
“uit bittere noodzaak” ontstond (Jacobs 1991:38). Het was een “noodsprong”
(Gaastra 1991:88) en de soldaten en matrozen behoorden tot het uitschot van
het menselijke geslacht (Van Gelder 1997:49). De Britse historicus Mike Dash
157
formuleert directer, wanneer hij zegt dat deze werknemers “het minste van het
minste” waren (Dash 2001:43). Hij citeert ook een tijdgenoot: De Compagnie
was “een grote toevlucht voor alle verwende krengen, bankroetiers, eerlozen, pandjesbazen,
huurlingen, deurwaarders, verklikkers en andere schurken.” (idem) De reputatie van de
VOC-dienaren was zo slecht, dat gewone koopvaardijkapiteins en zelfs de
Nederlandse marine weigerde mannen in dienst te nemen die vroeger bij de
VOC hadden gediend (Dash 2001:129).
Het ‘riool van Europa’
In de 19e
eeuw, na de val van de VOC, was de reputatie van de Indiëganger
zeker niet verbeterd. In de publieke opinie was het koloniale leger “de opbergplaats
van lieden die niet wilden deugen” en het koloniale militaire werfdepot te
Harderwijk heette niet toevallig “het riool van Europa” (Bosma 2010:29). De
historicus H. W. van den Doel schrijft in zijn boek Het rijk van Insulinde dat de
meeste Europeanen in de tropen “in het geheel geen behoefte hadden aan kunst of
cultuur, maar concentreerden zich op hun bestuurlijke werkzaamheden of hun pogingen in een
zo kort mogelijke tijd rijk te worden” (Van den Doel 1991:184).
In een van de beruchte buitengewesten van Nederlands-Indië, in Deli, op
Sumatra was de situatie nog erger. Volgens de historicus Jan Breman bestond
het Europees element hier vooral uit “mislukkelingen, zwarte schapen, of mensen die
door wanfortuin naar de kolonie verdreven waren of door de familie verbannen zijn.”
(Breman 1987:64). De Hongaarse reiziger István Radnai schrijft in zijn dagboek
in 1914 in Medan, de hoofdstad van Deli over de Europeanen:
Alles voor het lichaam en niets voor de ziel. Op geestelijk gebied is tachtig procent van
de blanken hier erg onderontwikkeld. (Székely & Radnai 2007:31)
Deli
Maar de werkelijkheid was niet zo erg als het in de bovenstaande beschrijving
158
leek te zijn. Het was niet alléén maar het land van materialistische geluksjagers
en gedegenereerde mislukkelingen. In deze bijdrage wil ik dit beeld over de
kolonie en in het bijzonder over Deli enigszins bijstellen. In Nederlands-Indië
waren in de 19e
en 20e
eeuw verschillende verenigingen en kunstkringen in het
leven geroepen die het culturele leven in de kolonie moesten bevorderen. Deze
clubjes waren vaak amateuristisch, hadden zeker geen Europees niveau en het
publiek toonde vaak weinig belangstelling, maar ze bestonden wel. Ook in een
buitengewone brute samenleving als in Deli, waar het koloniale bestuur decennia
lang geen invloed had en de planters op hun plantages alles naar eigen goeddunken
zelf regelden, was er behoefte aan kunst.
Gezelligheid in Deli heette de vereniging die vóór 1912 voor kunst en vermaak
zorgde aan Sumatra’s Oostkust. Vanaf 1912 heette het de Delische Kunstkring. Ze
wilden niet meer slechts voor vermaak zorgen, maar wilden de (amateur)kunstenaars
in Deli verenigen en hun de ruimte bieden om hun werken aan het
publiek bekend te maken. De Delische Kunstkring organiseerde muziekconcerten,
toneelavonden, en tentoonstellingen. Hier zullen vooral deze laatste worden
belicht. Er was in 1916 een tentoonstelling over Batak-kunst (Tent. 1916), een
expositie over Solo-batik (Tent. 1918) en een collectie van Balische kunst werd
ook getoond (Cat. 1919), in 1919 werd ook een fototentoonstelling
georganiseerd van de etnografische fotoverzameling van de Oostenrijker Tassilo
Adam (Tent. 1919). Er werden ook regelmatig tentoonstellingen van schilderijen
en grafisch werk georganiseerd.
Analyse van catalogi
Om een beeld te schetsen wat dit allemaal betekende, koos ik twee catalogi, één
uit 1918 en één uit 1919. Alle twee de tentoonstellingen werden georganiseerd
door de Delische Kunstkring in Medan. In de tentoonstelling van 1918 werden
werken van 14 kunstenaars tentoongesteld waarvan 4 uit Java (G. Beer, J. Boesveld,
P. A. J. Moojen, Dr. H. J. Smit) en 10 uit Deli (W. Dooijewaard uit Kwaja
159
Pessilam, J. D. D. van Drumpt uit Gallia, Mevr. H. Egeler-Van Elischer uit
Gedong Johore, Mevr. B. Van der Groen-Zeegers uit Telok Dalem, M. Halewijn
uit Medan, Mevr. H. Van Lent-Gort uit de onderneming Belawan, Mevr. Plekker-Müller
uit de onderneming Wampoe, L. Székely uit Beloeroe, G. T. Ubink
uit Medan).
De andere tentoonstelling, één jaar later, vond in oktober 1919 plaats,
eveneens in Medan. In 1919 waren er 8 kunstenaars uit Java (P. Ouborg, Wirio
Soekardjo Sarho, Mas Pirngadie, A. H. van der Stok, W. van der Does, G.
Birnie, Th. Van der Plas, A. W. Jansz.) van de Oostkust Sumatra waren er 21 (Ir.
F. J. J. Dootjes uit Medan, J. D. D. Van Drumpt, uit de onderneming Gallia,
Serdang, M. Halewijn uit Medan, “Joop”, “Singkeh”, Rebo, Dr. P. H. van der
Kemp uit Medan, H. Koperberg uit Kisaran, Lutjens van de onderneming
Helvetia Medan, G. H. Mulder uit Medan, D. Moolenaar van de onderneming
Soengei Bahasa, T. G. Purvis uit Medan, L. Székely van de onderneming
Beloroe Asahan, St. A. Schouten uit Medan, Kuno Schweers uit Kaban Djahe,
G. Th. Ubink uit Medan, Th. O. Thissen uit Dolok Oeloe, N. N. Glen Bervie.)
Van de kunstenaars zijn er enkele niet te identificeren. Ze hebben
schuilnamen gebruikt in de catalogi, zoals “Joop”, “Singkeh”of Rebo. Over hen
kunnen we weinig zeggen. “Joop” was de meest productieve, hij heeft in 1919 in
totaal 15 olieverf-, waterverf- en pastelschilderijen tentoongesteld, die ook te
koop werden aangeboden voor de trotse prijs tussen 15 en 125 gulden. (Een
doek van een amateur kopen was een dure grap als je bedenkt dat een maandsalaris
van een assistent in die tijd in Deli ongeveer 200 gulden was.)
Er waren ook twee Javaanse kunstenaars bij, Wirio Soekardjo Sarho en Mas
Pirngadie, beide uit Java. Van de twee is vooral de laatste bekend. Mas Pirngadie
(1875-1936) behoort tot een aristocratische familie. Hij kreeg les van de Nederlandse
schilder F.J. van Rossum du Chattel (1856-1917). Pirngadie is bekend van
boekenillustraties die hij maakte tussen 1912 en 1930. Hij schilderde in de
zogeheten “mooi-Indië stijl” (afb. 1). Zijn beelden tonen vooral romantische
Indonesische landschappen. Er zijn in totaal 6 aquarellen die hij in 1919 in
160
Medan heeft tentoongesteld. Ze waren voor tussen 35-65 gulden te koop, een
bescheiden bedrag vergeleken met de onbekende “Joop”.
Afb. 1. Mas Pirngadie – ‘Mooi-Indië stijl’
Er waren ook vrouwelijke kunstenaars bij, zoals H. Egeler-van Elischer uit
Gedong Johore, B. Van Groen-Zeegers uit Telok Dalam (waarschijnlijk plantersvrouwen),
de onderwijzeres Miss. E. Ward uit Medan, P. Nanninga-In de
Betou uit Medan, H. M. Van Lent-Gort uit Belawan, en de Oostenrijkse B.
Plekker-Müller (1848-1925) van de onderneming Wampoe. De meeste van deze
dames zijn geheel onbekend. Ik heb slechts over Van Lent-Gort informatie
gevonden, namelijk dat zij als Henriëtte Johanna Gort in 1890 te Tiel werd
geboren. Haar artistieke opleiding heeft ze aan de Rijksnormaalschool voor
Teekenonderwijs in Amsterdam en aan de Haagsche Academie voor Beeldende
Kunsten gekregen. Ongeveer tien jaar heeft ze in Nederlands-Indië gewoond en
dat heeft tot een bijzondere reeks tekeningen geleid. Later, terug in Nederland,
exposeerde ze schilderijen en ook op de tentoonstelling Onze Kunst van Heden
in het Rijksmuseum in de winter van 1939-1940 hingen vier schilderijen van
haar (afb. 2). Haar schilderijen en tekeningen gingen in 1918/1919 in Medan
voor tussen 12 en 150 gulden over de toonbank.
161
Afb. 2. Henriëtte van Lent-Gort, Bengaleesch
De andere kunstenaars waren deels geheel onbekend, zoals G. H. Mulder uit
Medan, D. Moolenaar van de onderneming Soengei Bahasa, Th. O. Thissen uit
Dolok Oeloe, of N. N. Glen Bervie. Maar er waren ook bekende namen, zoals
P. A. J. (Piet) Moojen (1879-1955), architect en schilder die met de tentoonstelling
in 1918 in Medan meedeed. Hij was in Indië een belangrijke figuur van
het culturele leven. Hij was in 1904 de oprichter van de Bandungse kunstkring.
Vanaf 1907 was hij drie jaar secretaris van de Kunstkring van Batavia, vervolgens
was hij veertien jaar voorzitter. Vanaf de oprichting in 1916 tot zijn vertrek
uit Indië in 1923 was hij onafgebroken voorzitter van de Bond van Nederlandsch-Indische
Kunstkringen. Hij was bestuurslid van het Java Instituut te
Solo. Als architect was hij de ontwerper van het Kunstkringgebouw te Batavia
(1913). Tussen 1904 en 1918 was hij lid van de gemeenteraad van Batavia.
De schilder Willem Dooyewaard (de broer van Jacob Dooyewaard 1876-
1969) deed mee aan de tentoonstellingen in 1918 en 1919 in Medan en hij was
ook een bekende kunstenaar. Willem Dooyewaard was avontuurlijk van aard en
trok schilderend en tekenend door Nederlands-Indië (afb. 3) , werkte op Bali, en
bezocht ook China en Japan. Zelfs het haast ontoegankelijke Mongolië
162
doorkruiste hij tot aan Tibet. Hij exposeerde veel in het buitenland; o.a. in
London, Brussel, New York, Berlijn en Antwerpen.
Afb. 3. Willem Dooyewaard, Man met vechthaan
László Székely
Van de enthousiaste amateurs wil ik één planter-kunstenaar voorstellen, de
Hongaar László Székely. Hij was in juni 1914 begonnen als assistent te werken
op een tabaksplantage. Székely was geen groot kunstenaar, maar hij had een
scherpe en vaak kritische blik op zijn omgeving. Anderhalf jaar na zijn aankomst
op Sumatra, op 25 januari 1915, nam hij al deel aan een tentoonstelling die door
de Delische Kunstkring werd georganiseerd in Medan, in de Witte Sociëteit (NN
1915a). Het Weekblad voor Indië heeft hierover ook een bericht geschreven (NN
1915b). De journalist schrijft erkentelijk over het werk van Székely (R. 1915).
Ook in de Sumatra Post verscheen een artikel over de tentoonstelling:
Wie zou gedacht hebben dat in Indië, en nog wel in een beperkt en vrij geïsoleerd
liggend deel van den archipel, een bezienswaardige collectie van door amateurs
vervaardigde schilderijen en tekeningen bijeen kon worden gebracht? En toch geeft deze
163
expositie niet alleen véél te zien, doch tevens vrij veel goeds. Aantrekkelijk is zij ook
doordat er onder het tentoongestelde zoo veel is van eigen bodem. Van de 157
nummers der collectie geven er niet minder dan 96 iets van Indië zelf te zien. (NN
1915a:8-9)
De journalist schrijft ook over het werk van Székely:
De vroolijke noot in deze verzameling schilderijen en tekeningen is geleverd door L.
Szekely met zijne carricaturen uit het plantersleven: Op inspectie, Het gele gevaar, De
superintendent, De ladykiller etc. etc; niet altoos, doch doorgaans is in de tekening der
figuren de humor der gedachte op gelukkige wijze belijnd. (Idem)
Székely werd een populaire en erkende kunstenaar. Hij exposeerde ook tussen 4
en 14 januari 1917 in het “Indisch werk van artisten en amateurs” in Batavia.
Het Weekblad voor Indië heeft twee kunstenaars besproken van de tentoonstelling,
namelijk Willem Dooyewaard en László Székely. De tekeningen van Székely zijn
volgens de journalist niet aardig, maar wel levensecht en daarom is het een zeer
goed werk (R. 1917:1071). Székely tekent zijn omgeving in de drie tekeningen
Kongsikang, het portret van een Chinese koelie (afb. 4). Jong-Deli en Oud-Deli laten
de oude en de nieuwe generatie van de Deli-planters zien.
Afb. 4. Lázsló Székely, De Koeliewerver
164
Székely heeft in de Kisaran Klub en ook in Medanban een eigen tentoonstelling
georganiseerd tussen 30 april en 1 mei 1918 (NN 1918). In de Sumatra
Post van 29 oktober 1923 werd melding gemaakt van een volgende tentoonstelling
in Medan, waar Székely met tien andere kunstenaars van de partij was
(NN 1923). Volgens de critici was dit een van de beste tentoonstellingen ooit in
Medan (v.D. 1923). De expositie was amper gesloten (op 6 november), of de
organisatoren hadden al besloten een nieuwe tentoonstelling te organiseren (op
10 november), waar werken van drie kunstenaars werden tentoongesteld: Krast,
Tine Baumann en Székely (NN 1923).
Afb. 5. Lázsló Székely, De Toekomst
Toen in 1924 in Medan een nieuw weekblad werd opgericht, met de titel
Sumatra, zochten de redacteurs naar een graficus/karikaturist. Het heeft waarschijnlijk
niemand verwonderd dat de toen 31 jaar oude Hongaarse planter hun
keuze werd. Hij was in die tijd al in heel Deli een bekende tekenaar. Toen het
eerste nummer van Sumatra op 17 mei 1924 verscheen, maakt de redactie
reclame voor het weekblad in andere kranten van Deli. Bijvoorbeeld in de
Sumatra Post. In de korte advertentie wordt tot twee keer toe erop gewezen dat
in het weekblad twee tekeningen van de Hongaarse karikaturist zullen verschijnen
(NN 1924)a. Dat herhaalt zich een week later (NN 1924b). Székely moet
165
dus een populaire tekenaar geweest zijn die het gezicht van het nieuwe weekblad
werd (afb. 5).1
Afdrukken van zijn tekeningen, lithografieën en aquarellen werden ook
verkocht (voor 2,- gulden per stuk).2
Bijzonder interessant is dat de tekeningen
vaak een antikoloniaal karakter hebben, wat toen of niet werd opgemerkt of niet
werd verwoord. Waarschijnlijk omdat de karikaturen niet altijd serieus werden
genomen (Pusztai 2012:128). Tegenwoordig is Székely als karikaturist, tekenaar,
schilder helemaal onbekend (Lubis 2009; Pusztai 2012:128; Okker 2008:79).
Conclusie
Het is waar dat het succes van Székely als tekenaar in de kolonie zeer relatief is.
Hij was in het rijk der blinden als éénoog koning. De algemene interesse voor
kunst in Deli was ondanks de inspanningen van de Delische Kunstkring niet te
vergelijken met die in het moederland of elders in Europa. Toch kunnen we
vaststellen dat er interesse bestond en dat er ook amateur-kunstenaars met
aanleg de mogelijkheid hadden hun werken te exposeren en zich te ontwikkelen.
Het beeld van de kolonie dat er alleen maar gewetensloze materialisten
uitsluitend op geld uit waren en dat de blanken Nederlands-Indië überhaupt
1 In 1937, toen Székely en zijn vrouw al sinds zeven jaar Sumatra hadden verlaten en in
Boedapest woonden organiseerde de Delische Kunstkring een tentoonstelling, waar ook het
werk van Székely te zien was. In die tijd waren de belangrijkste romans van hem en zijn vrouw
verschenen en hadden groot schandaal veroorzaakt. De journalist merkt op dat het echtpaar op
ander gebied veel kwaad van Deli heeft gesproken, toch moet men over zijn hier
tentoongestelde doeken erkentelijk spreken omdat hij het verdient (NN 1937b, zie verder NN
1937a).
2 Er verschenen regelmatig advertenties in de bladen. Bijv: Sumatra 1 nr. 8 (5 juni 1924), p. 11;
Sumatra 1 nr. 9 (12 juni 1924), p. 11; Sumatra 1 nr. 10 (19 juni 1924), p. 13; Sumatra 1 nr. 12 (2
augustus 1924), p. 15; Sumatra 1 nr. 13 (9 augustus 1924), p. 16; Sumatra 1 nr. 14 (16 augustus
1924), p. 13.
166
geen belangstelling hadden voor kunst en cultuur moet worden bijgesteld. Het
beeld is helemaal niet zo zwart-wit, zoals het vaak wordt voorgesteld.
Bibliografie
Persberichten
v. D. (1918). ‘Kunst. Delische Kunstkring.’ In: De Sumatra Post 20, nr. 112 (16 mei
1918), p.9.
v. D. (1923). ‘Deli Kunstkring.’ In: De Sumatra Post 25, nr. 251 (31 oktober 1923), p.10.
NN. (1915a). ‘Amateur-tentoonstelling.’ In: De Sumatra Post 17, nr. 21 (26 januari 1915),
p. 8-9.
NN. (1915b). ‘De “werkman” in Deli.’ In: Het Nieuws van de Dag voor Nederlandsch-Indië
20, nr. 135 (11 juni 1915), p.3.
NN. (1918). ‘Aquarellen.’ In: De Sumatra Post 20, nr. 94 (24 april 1918), p.10.
NN. (1923a). ‘Delische Kunstkring.’ In: De Sumatra Post 25, nr. 249 (29 oktober 1923),
pp.4, 10.
NN. (1923b). ‘Delische Kunstkring.’ In: De Sumatra Post 25, nr. 260 (10 november
1923), p. 10.
NN. (1924a). ‘Inhoud van het weekblad “Sumatra” No. 1.’ In: De Sumatra Post 26, nr.
115 (17 mei 1924), p.15.
NN. (1924b). ‘Weekblad Sumatra.’ In: De Sumatra Post 26, nr. 121 (24 mei 1924) p.11.
NN.(1937a). ‘Belangwekkende tentoonstelling voor den Kunstkring.’ In: De Sumatra
Post 39, nr. 61 (16 maart 1937) p.5.
NN. (1937b). ‘”Salon Comique” Teekeningen en grafiek van humoristische aard.’ In: De
Sumatra Post 39, nr. 64 (19 maart 1937) p. 2.
R. (1915). ‘De caricaturist Szekely.’ In: Weekblad voor Indië 12, nr. 1 (18 april 1915) pp.7-
8.
167
R. (1917). ‘Delische tekenaars.’ In: Weekblad voor Indië 13, nr. 46 (25 februari 1917),
p.1071.
Catalogi
Cat. 1919 – Catalogus [van de] tentoonstelling Kunstvoorwerpen van Bali. Varekamp, 1919.
Tent. 1916 – Tentoonstelling van Batak-kunst en kunstnijverheid, van voorwerpen van dagelijksch
gebruik, zoomede die betrekking hebben op het religieuze volksleven. Varekamp, 1916.
Tent. 1918 – Tentoonstelling van solo-batik: collectie van den Bond van Ned. Indische kunstkringen.
Delische Kunstkring, 1918.
Tent. 1919 – Tentoonstelling der Bataksche Etnografische Verzameling en der fotografien van
Batakland en volk van den heer Tassilo Adam. 1919.
Secundaire literatuur
Bosma, Ulbe (2010). Indiëgangers. Verhalen van Nederlanders die naar Indië trokken.
Amsterdam: Bert Bakker.
Breman, Jan (1987). Koelies, planters en de koloniale politiek. Leiden: KITLV.
Dash, Mike (2001). De ondergang van de Batavia. Het ware verhaal. Amsterdam: Singel
Pockets.
Doel, H. W. van den (1991). Het rijk van Insulinde. Opkomst en neergang van een Nederlandse
kolonie. Amsterdam: Prometheus.
Gaastra, Femme S. (1991). De geschiedenis van de VOC. Zutphen: Walburgpers.
Gelder, Roelof van (1997). Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in de dienst van de VOC.
Nijmegen: SUN.
Haafner, Jacob (1826). Lotgevallen op eene reize van Madras over Tranquebaar naar het eiland
Ceilon, Amsterdam.
Jacob, Els M. (1991). Varen om peper en thee, Korte geschiedenis van de Verenigde Oostindische
Compagnie, Amsterdam: Rijksmuseum Nederlandse Scheepvaart Museum &
Zutphen:Walburg Pers.
168
Lubis, Koko Hendri (2009). ‘Kota Medan Terlatak. Kada Spekrum Kebudayaan.’ [Het
centrum van Medan stad. Over het culturele spectrum]. In: Waspada 63, nr. 22990 (6
december 2009), p.18.
Okker, Frank (2008). Tumult. Amsterdam: Atlas.
Pusztai, Gábor (2007). ‘Een beeld van een vrouw. Madelon Lulofs op de tekeningen
van László Székely.’ In: Madelon Lulofs (=Acta Neerlandica 5), Debrecen: Debreceni
Egyetemi Kiadó, pp. 79-89.
Pusztai, Gábor (2012). ‘“Deli op z’n kop” Kritiek op de kolonie in de tekeningen van
László Székely.’ In: Beeldvorming (=Acta Neerlandica 9), Debrecen: Kossuth
Egyetemi Kiadó, pp. 115-134.
Székely, László & István Radnai (2007). ‘Dit altijd alleen zijn. Verhalen over het leven
van planters en koelies in Deli, 1914-1930.’ (ed. Gábor Pusztai & Gerard
Termorshuizen) Leiden: KITLV.
Veth, Bas (1900). Het leven in Nederlandsch-Indië, Amsterdam: Van Kampen & Zoon.
169
NEDERLANDSE BOEKDRUK IN DE 17E
EEUW MET AANDACHT
VOOR VERSCHILLENDE GENRES
Lucie Doležilová
(Univerzita Palackého v Olomouci)
DUTCH PRINTING IN THE 17TH CENTURY WITH ATTENTION FOR SEVERAL GENRES
Abstract: In 2014 Netherlandists from Olomouc investigated old Dutch printings from
the 16th through the 18th centuries being at present part of the collections of the
Research Library in Olomouc. During this project I focused on the development of
Dutch printing. The 17th century is to my opinion the most important period, For this
reason I would like to present here the Dutch book printing press in the Golden Age.
Books printed in the Netherlands, as they are preserved in the Research Library may be
grouped in several couples of genres, typical for the Low Countries. The most
important of them were published in the 17th century and have been discussed in this
contribution.
Key words: old Dutch printings – 17th
century – Research Library – Olomouc –
Low Countries – genres
Inleiding1
Met het onderwerp van Nederlandse oude drukken in Midden-Europa zijn
neerlandici uit Tsjechië en Polen al meer dan tien jaar bezig.2
Het pilootproject
1 Graag wil ik aan Wilken Engelbrecht en Bas Hamers mijn dank betuigen voor hun professionele
adviezen en steun. Deze bijdrage komt voort uit het zgn. IGA-project FF 2014/012,
Nizozemské staré tisky (1500-1800) z fondu Vědecké knihovny v Olomouci a jejich bývalí majitelé [Nederlandse
oude drukken (1500-1800) uit de collectie van de Wetenschappelijke Bibliotheek te
Olomouc en hun vroegere bezitters].
2 De inspiratie voor dit onderwerp kwam na het congres The Bookshop of the World: the Role of the
Low Countries in the Book-trade, 1473-1941 (Londen, 2000).
170
(2004-2005) stelde zich ten doel de stand van neerlandica in bibliotheken in
Bohemen, Moravië en Silezië in kaart te brengen.3
Tien jaar later, in 2014, werd
het lokale project Nederlandse oude drukken (1500-1800) uit de fondsen van de
Wetenschappelijke bibliotheek in Olomouc en hun oorspronkelijke eigenaars uitgevoerd.4
Dit artikel behandelt een deel van de projectresultaten.
In de fondsen van de Wetenschappelijke Bibliotheek in Olomouc werden
bijna 4000 titels gevonden die afkomstig zijn uit de Lage Landen. Hun wegen
naar Tsjechië waren heel verschillend, net zoals de genres die er gevonden
werden. Toch kan een groot deel van de boeken in vijf redelijk homogene
groepen genres worden gegroepeerd. Het gaat hierbij om: reisverhalen en atlassen;
theologische geschriften en klassieke filologie; comeniana; technische en medische wetenschappen;
rechterlijke geschriften en libri prohibiti.5
Binnen het project maakten we een selectie
van ongeveer 150 titels die typerende vertegenwoordigers zijn van de hele groep
aangetroffen in de Lage Landen gedrukte boeken. Deze selectie werd ook in een
tentoonstelling Barokní knihkupectví světa – Nizozemské tisky 16.-18. Století ze sbírek
Vědecké knihovnuy v Olomouci [De barok boekhandel van de wereld – Nederlandse
drukken van de 16e
-18e
eeuw uit de collecties van de Wetenschappelijke
Bibliotheek te Olomouc] voor groter publiek toegankelijk gemaakt.6
De auteur van deze bijdrage hield zich binnen het project bezig met de
ontwikkeling van de Nederlandse boekdruk en de bovengenoemde genres.
Traditioneel wordt de 17e
eeuw gezien als een hoogtepunt van de Nederlandse
3 Het ging om de Národní knihovna v Praze (Nationale Bibliotheek in Praag), de Vědecká knihovna
v Olomouci (Wetenschappelijke Bibliotheek in Olomouc) en de Biblioteka Uniwersytecka we
Wrocławiu (Universiteitsbibliotheek in Wrocław).
4 Het pilootproject vond plaats onder leiding van Stefan Kiedroń in de jaren 2004-2005, gevolgd
door het project onder leiding van Wilken Engelbrecht in 2010-2013.
5 Libri prohibiti vormen nog een aparte categorie die binnen deze bijdrage niet aan bod komt.
6 Deze selectie werd in de maanden mei-september 2015 in het Arcidiecézní muzeum [Aartsbisschoppelijk
Museum] van Olomouc tentoongesteld (Engelbrecht & Elbelová 2015).
Illustraties bij dit artikel zijn uit de catalogus afkomstig.
171
kunst. Deze periode wordt daarom de ‘Gouden Eeuw’ genoemd. Gezien het feit
dat de belangrijkste publicaties in de door ons gevonden exemplaren meestal uit
die periode blijken te komen, mag deze ook als het hoogtepunt van de
Nederlandse boekdrukkunst worden gezien. In deze bijdrage wil ik hier mwat
meer aandacht aan besteden.
2. Ontwikkeling van de boekdrukkunst tot de 17e eeuw
Voor Europa is het jaar 1455 en de naam van Johan Gutenberg van belang.7
Hij
wordt gezien als de Europese uitvinder
van de druk met losse letters, alhoewel
er in Europa waarschijnlijk meerdere
tijdgenoten met dit soort
experimenten bezig waren.8
Laurens
Janszoon Coster (rond 1370–1440) uit
Haarlem zou één van hen kunnen zijn.
Vooral dankzij de humanist Hadrianus
Junius werd hij in Nederland tot in de
20e
eeuw als de ‘echte’ uitvinder van de
boekdrukkunst gezien. Dit werd echter
nimmer wetenschappelijk bewezen
(Voit 2008).
Zeker is dat het procédé van de
boekdruk tussen 1453-1465 naar
Nederland is gekomen. De allereerste
7 De allereerste sporen van boekdrukkunst kunnen rond 3000 v.Chr. worden gevonden in
Mesopotamië (Assyrië, Babylon, Sumerië) en in China.
8 Informatie over Gutenberg is bekend dankzij het document van de notaris Helmasperger uit 6
november 1455 (Voit 2008).
Afb. 1. Jan II van de Velde, Laurens Janszn
Coster aan het werk rond 1440 (gravue
1626/28, Rijksmuseum Amsterdam
172
gedateerde incunabel of wiegendruk9
werd in 1473 in Utrecht gedrukt door
Nicolaus Ketelaer en Gherard de Leempt (Hellinga-Querido 2002). Nederlandse
incunabelen waren vooral in het Latijn geschreven schoolboeken die vaak
versierd waren met illustraties, die gemaakt werden door houtsnede. Het eerste
Nederlandse in het Nederlands gedrukte boek was de zgn. Delftse bijbel uit 1477.
De Zuidelijke Nederlanden waren van het begin van de 16e
eeuw tot de val
van Antwerpen (1585) het centrum van de boekdruk en boekenhandel in de
Nederlanden. Het hoogtepunt van de Antwerpse boekdruk was rond het
midden van de 16e
eeuw de productie van de drukkerijen van Christoffel
Plantijn en Willem Silvius (Hellinga-Querido 2002). In de grote steden van de
Noordelijke Nederlanden was er toen geen grote belangstelling voor gedrukte
boeken. Uitzonderingen waren steden waar de geestelijke beweging Devotio
moderna actief was.10
Tijdens de reformatie is de kwaliteit van boekdruk gedaald. Boeken waren
simpeler geworden, zonder illustraties en de vorm was kleiner geworden, zodat
ze makkelijker clandestien uitgegeven en gesmokkeld konden worden. De
intrede van Willem van Oranje (1572) en vervolgens het ontstaan van de
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1579) betekende niet alleen
economische groei, maar met de opnieuw verworven vrijheid ook de bloei van
de boekdrukkunst. Veel drukkers uit de door de Habsburgers bezette Zuidelijke
Nederlanden gingen naar het Noorden en brachten hun kennis mee. Na de val
van Antwerpen in 1585 nam Amsterdam de rol van het Nederlandse centrum
van de boekdrukkunst en boekenhandel over en begon zich te oriënteren op de
druk van cartografische en wiskundige publicaties.
9 De eerste boeken uit die vroege periode tot het jaar 1500 worden incunabelen of wiegendrukken
genoemd.
10 Vooral steden in de provincies Holland, Zeeland, Utrecht, Oversticht (huidige Overijssel en
Drenthe) en Friesland.
173
3. Boekdruk in de Gouden Eeuw
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een geheel van zeven
onafhankelijke eenheden waar over het algemeen een relatief religieuze
tolerantie heerste, evenals vrijheid van denken en er bijna geen actieve
boekcensuur was.11
Deze aspecten, samen met de economische groei, maakten
van de Republiek de Europese leider op het gebied van handel, zeevaart, kunst,
wetenschap en typografie. Juist de twee laatst genoemde elementen zijn nauw
verbonden met elkaar. Al tegen het eind van de 16e
eeuw werden er in de
Noordelijke Nederlanden de eerste universiteiten gesticht. De allereerste was de
Universiteit Leiden (1575) die ook een eigen drukkerij bezat.12
Veel nieuwe
wetenschappelijke ontdekkingen kwamen in de 17e
eeuw uit de Republiek of
tenminste konden ze er gepubliceerd worden, omdat er praktisch geen preventieve
censuur bestond. Ook veel buitenlandse manuscripten die in eigen land
niet gedrukt konden worden, werden in de Republiek uitgegeven.13
In de 17e
eeuw zijn er op de boekenmarkt en op het gebied van boekdruk
meerdere innovaties te zien. Ten eerste was er een grotere vraag naar boeken,
omdat de algemene geletterdheid van de inwoners was gestegen.14
Mensen
begonnen regelmatig nieuwe boeken aan te schaffen. Om aan de vraag te
voldoen, werden er twee nieuwe distributiekanalen ingevoerd. Ten eerste ging
11 In 1618 werd tijdens de Synode van Dordrecht het calvinisme tot de enige officiële religie
verklaard. Aan andersgelovigen werd echter meestal toegestaan vrij hun eigen religie te volgen
maar ze mochten hun religie niet openbaar uiten (Furstner 1985; Israel 1998).
12 Naast de universiteit werd in 1594 in Leiden de eerste Nederlandse Ingenieursschool opgericht
die belangrijk was voor de ontwikkeling van wiskunde en architectuur.
13 Ook buitenlandse wetenschappers kwamen naar de Republiek om hier te kunnen werken.
Voorbeelden daarvan zijn de uitvinder van de constante π Ludolph van Ceulen (1540-1610) en
de filosoof, mathematicus en fysicus René Descartes (1596–1650).
14 Het aantal mannen dat kon lezen en schrijven is van 57% in het jaar 1630 naar 85% in het jaar
1780 gestegen. Het aantal vrouwen is in dezelfde periode van 32% naar 64% gestegen (Hoftijzer
& Lankhorst 2000). In de 17e eeuw bezat elke familie ten minste één almanak (Bos 2002).
174
het om veilingen en in de jaren zestig werd de boekverkoop door middel van
bestellingen ingevoerd.15
Het werk van drukkers was ook op meerdere manieren veranderd. Nederlandse
drukkers waren compleet onafhankelijk geworden van buitenlandse
papierleveranciers, omdat er vanaf het eind van de 16e
eeuw in de Republiek
papier werd geproduceerd (Poortenaar 1947). In de loop van de 17e
eeuw kwam
het verder tot een specialisatie van de drukkerijen. De grote, stedelijke en
nationale drukkerijen hielden zich bezig met nationale opdrachten.16
Aan de
andere kant oriënteerden de eigenaars van kleinere drukkerijen zich op specifieke
genres. Sommige drukkerijen waren zelfs uitsluitend bezig met boeken
voor buitenlandse cliëntele. Er werden vooral bijbels voor de Engelse markt
gedrukt of letterkundig en theologisch werk in het Hebreeuws waarvan de
productie zich vooral in Amsterdam bevond.
De productie begon zich steeds meer op de internationale markt te focussen.
Deze ontwikkeling was het gevolg van de al genoemde relatieve politieke
vrijheid. Nog aan het eind van de 16e
eeuw gaf men vooral voor Nederlandse
lezers uit: 75% van de publicaties was in het Nederlands, 20% in het Latijn en
slechts 5% van de gehele productie was Franstalig of anderstalig (Bos 2002). In
de loop van het eerste kwart van de 17e
eeuw daalde de productie van
Nederlandstalige boeken. In 1630 waren ze goed voor 50% van de gehele
productie. De gelijktijdige flinke stijging van Franstalige literatuur werd
veroorzaakt door de instroom van Franse hugenoten die in hun land onderdrukt
werden (Bots 2002).17
15 Als een klant geïnteresseerd was in een boek, moest hij/zij zich op een lijstje van geïnteresseerden
inschrijven en het boek vooraf betalen. Op die manier werd de uitgave van het boek
gefinancierd (Bos 2002).
16 Nationale opdrachten waren meestal ordonnanties en andere nationale verordeningen die
echter buiten de boekhandel stonden.
17 Na het uitgeven van de Edict van Fontainebleau (1685) dat het protestantisme in Frankrijk
verboden had, is het aantal hugenoten in Nederland nog verder gestegen (Bots 2002).
175
De maatschappelijke en economische situatie werd altijd in de boekgenres
weerspiegeld. Als gevolg van de reformatie daalde de interesse in wetenschappelijke
boeken, nationale romans, pamfletten, historische schriften en
reisverhalen in de 16e
eeuw, maar in de 17e
eeuw steeg de interesse hiervoor
weer. In het eerste kwart van de 17e
eeuw werden de eerste resultaten van de
ontdekkingsreizen gepubliceerd in de vorm van kaarten en atlassen. Aan het
begin van de eeuw kan men ook twee nieuwe genres vinden, namelijk veilingcatalogussen
en kranten.18
De vorm van boeken uit die tijd leek steeds meer op de hedendaagse boeken.
Het meest gebruikte formaat was het kwartoformaat (4o
), maar handboeken
hadden vaker het folioformaat (2o
) en klassieke teksten werden in kleinere
formaten gedrukt (Jansen 2002). Vanaf 1625 publiceerde de vooraanstaande
drukkersfamilie Elsevier een specifiek klein formaat, het pocketformaat (12o
, zie
Voit 2008).
Na het verdwijnen van illustraties en versieringen in de tijd van de reformatie,
keerden in de 17e
eeuw boeken met illustraties terug. De kopergravure werd
naast illustraties in boeken ook voor het versieren van titelpagina’s en frontispices
gebruikt.19
Er is variatie en creativiteit te zien in de fonts. De letterontwerpers
wedijverden in ontwerpen om het meest originele lettertype. Daardoor
werden tijdens de 17e
eeuw de gotische drukletters helemaal door romeinse
vervangen.20
Aan de andere kant werd in sommige specifieke genres21
de fraktur
gebruikt in combinatie met beide antiqua-typen. Nederlandse lettergieterijen
18 De eerste veilingcatalogussen werden al in 1599 gepubliceerd, de eerste krant Courante uyt
Italien, Duytslandt, &c. is in 1618 verschenen (zie Bos 2002).
19 Frontispices (Lat. frontispicium) is een illustratie die te vinden is op de pagina die zich bevindt
tegenover een titelpagina. Het is dus de tweede pagina van een boek.
20 Tot de groep van gotische lettertypen behoren de schwabacher en zijn opvolger uit de 16e eew,
de fraktur. Het romeinse lettertype behoort samen met de cursief tot de groep van antiqua-typen.
21 Zoals liedboeken, reisverhalen, pamfletten of leerboeken
176
stonden internationaal heel goed bekend en de letters werden naar heel Europa
geëxporteerd (Jansen 1950).22
4. Specifiek Nederlandse genres in de 17e eeuw
Het volgende deel behandelt de specifieke genres. De aandacht wordt alleen
gericht op de genres in de 17e
eeuw en hun vertegenwoordigers die in Olomouc
gevonden werden en in de 17e
eeuw gepubliceerd werden.23
4.1. Atlassen en reisverhalen
In de literatuur over reizen werden reisverhalen, kaarten en atlassen gevonden. De
cartografie was in de 17e
eeuw de trots van de Nederlandse boekdrukkunst. Niet
alleen het werk van reizigers en cartografen was voor dit genre belangrijk, maar
vooral de werkzaamheden van uitgevers die kaarten verzamelden en vervolgens
uitgaven. Op die manier zijn de atlassen ontstaan. De eerste gedrukte wereldatlas
Theatrum Orbis Terrarum komt uit de drukkerij van de Antwerpse uitgever
Abraham Ortellius (1527–1598).24
De naam atlas wordt pas sinds de 17e
eeuw
gebruikt. Voor die tijd werden de termen theatrum (theater) of speculus (spiegel)
gebruikt (Voit 2008). Het begrip atlas voor een verzameling van kaarten werd
voor het eerst door de Antwerpse cartograaf en fysicus Gerardus Mercator
(1512–1594) gebruikt voor zijn publicatie Atlas Sive Cosmographicae Meditationes De
Fabrica Mundi et Fabricati Figura (Amsterdam, 1628, uitgever Henricus Hondius).
De complete en de grootste editie van deze atlas telt zes bundels en wordt de
22 In de 17e eeuw stond de Nederlandse typografie op een hoger niveau dan de Franse wat in de
18e eeuw veranderde (zie Jansen 1950).
23 In de tekst worden alleen stukken uit de projectcatalogus vermeld, dat betekent dat de
informatie over het jaar van uitgave en de uitgever niet hetzelfde is als in de allereerste uitgaven.
24 De jongere versie van het Theatrum Orbis Terrarum (Antwerpen, 1609, uitgever Vrintius) werd
ook in Olomouc gevonden.
177
Grote Atlas of Atlas Major genoemd.25
Alhoewel Ortellius de vader van het genre
van de atlas is, heeft Mercator in zijn werk de basis gelegd van de atlas die tot op
de dag van vandaag gebruikt wordt (Voit 2008).26
Afb. 2. Titelpagina van de atlas Minor van Gerard Mercator.
Arnhem: Ianssonius 1671 (VKOL 19.683)
Atlassen werden in het grootste formaat uitgegeven, het zgn. atlasformaat, maar
er werden ook kleinere edities uitgegeven.27
Op die manier heeft de Atlas Major
ook zijn kleinere broer gekregen; de Atlas minor Gerardi Mercatori (1671, Arnhem,
uitgever Ioannes Ianssonius). Een belangrijk onderdeel van atlassen waren
illustraties waardoor het leven op de verschillende continenten voorgesteld
werd. De illustraties, gemaakt door kopergravure, bevonden zich niet alleen
25 Deze grootste editie werd in 1655 uitgegeven te Amsterdam door Willem Janszoon Blaeu en
Joan Blaeu.
26 Typische kenmerken zijn de redactionele eenheid, consecutief gebruik van meridianen en
breedtecirkels, opvouwbare kaarten en de verbeelding van een gebied in verschillende schalen.
27 Het atlasformaat is het grootste boekformaat, meer dan 500 mm hoog.
178
rond kaarten, maar ook direct erin. Vanaf 1600 werden de continenten
allegorisch verpersoonlijkt waarbij het beeld van Europa boven alle andere
continenten gesteld werd (Voit 2008).
Reisverhalen werden vanaf het begin
van de 17e
eeuw als een zelfstandig
genre uitgegeven.28
De taal en vorm
van een reisverhaal waren afhankelijk
van de auteur en de bedoeling van de
reis. Ze werden geschreven in de
vorm van een dagboek, memoires of
brieven, op een grappige of
educatieve manier. De tekst werd
aangevuld met schetsen, illustraties,
kaarten en vaak ook door woordenlijstjes.
In de 17e
eeuw werden
reisverhalen in het Nederlands of,
door geleerden, ook in het Latijn
geschreven, later in de 18e
eeuw door
de groei van de Franse invloed ook in
het Frans (Voit 2008). In Olomouc
werden er twee reisverhalen van Johan
Nieuhof (1618-1672) gevonden. De
oudere Legatio Batavica ad Magnum
Tartariae Chamum Sungteium (1668, Amsterdam, Jacobus Meursius) is een
voorbeeld van een rijk geïllustreerd reisverhaal met 36 gravures, 108 illustraties
en één opvouwbaar kaartje. Een bijzonderheid van het tweede reisverhaal Die
Gesandtschaft der Ost-Indischen Gesellschaft in den vereinigten Niederländern, an den
tartarischen Cham (1669, Amsterdam, Jacob Mörs) is het portret van de auteur.
28 Tot die tijd verscheen informatie over reizen in kaarten, kronieken, topografieën of
kosmografieën (Voit 2008).
Afb. 3. Titelblad van Johannes Nieuhovius,
Legatio Batavica. Amsterdam: Meursius 1668
(VKOL II 20.014).
179
4. 2. Theologische literatuur en klassieke filologie
Theologische literatuur en klassieke filologie uit de 17e
eeuw zijn sterk
vertegenwoordigd. Het einde van de middeleeuwen en de opkomst van de
renaissance en het humanisme betekende een terugkeer naar de klassieke antieke
teksten. Het humanisme zocht in antieke denkrichtingen een harmonie tussen
religie en filosofie waardoor naar het begrijpen van de traditionele Europese
cultuur gestreefd werd. In de 16e
eeuw herleefden niet alleen alle antieke en
hellenistische denkrichtingen, maar ook talen zoals het Latijn en Grieks
(Kratochvíl 2009).29
Nieuwe denkrichtingen, zoals het rationalisme en het
empirisme (een variant van het scepticisme),
waren gebaseerd op rationele,
sceptische en logische uitgangspunten van
de klassieke filosofie. In de Republiek
werden vooral kleine duodecimo en octavo
edities van cum notis variorium30
van
klassieke teksten gepubliceerd en ze
hebben wereldwijd een goede reputatie
verworven. Voorbeelden daarvan zijn
Opera van Publius Vergilus Maro (1639,
Amsterdam, uitgever Janssonius) en Metamorphosen
Metamorphoseon libri XV cum notis
Thomae Farnabii van Publius Ovidius Naso
(1696, Amsterdam, uitgever Waesberghe).
De theologische literatuur werd in de 17e
eeuw ook opnieuw veel uitgegeven, omdat
29 Tot de hellenistische denkrichtingen behoorden vooral het platonisme en het aristotelisme en
aan het eind van de 16e eeuw ook het stoïcisme, scepticisme en epicurisme.
30 Cum notis variorium betekent met notities van anderen. In de 17e eeuw werd deze vorm van
verwerking van klassieke teksten vaak gebruikt. Klassieke teksten werden van kritische
opmerkingen voorzien en daarna uitgegeven.
Afb. 4. Titelblad van Christianus Lupus,
Synodorum generaliu... Brussel: Foppens,
1673 (VKOL 5.518/5)
180
er een strijd was ontstaan tussen de tolerante en menselijke vrijheid
propagerende remonstranten en de radicale, goddelijke macht doorzettende
contraremonstranten. Beide partijen gebruikten psalmen, polemieken en essays
als strijdmiddel. Een voorbeeld van een theologische tekst bevindt zich in
Olomouc, Synodorum generalium ac provincialium decreta et canones (1665, Leuven,
uitgever Bernardus Masius).
4.3. Comeniana
Afb. 5. Twee bladzijden met “levensfasen” uit Johannes A. Comenius, Het portael. Amsterdam:
Ravensteinius 1673 (VKOL 1968.486)
181
De Comeniana is een gezamenlijke benoeming voor publicaties van de belangrijke
Moraviër Jan Amos Comenius (1592–1670). Comenius hield zich bezig met
theologie, filosofie, kerkelijke hervorming en pansofisme, maar zijn belangrijkste
bijdrage heeft hij aan de pedagogiek geleverd. Eén van de bekendste pedagogische
publicaties is Janua linguarum reserata. Het eerste deel van dit boek, de
Nederlands-Latijns-Duitse editie Eerste deel der School-Geleertheid, genaemt Het
Portael (1673, Amsterdam, Joannes Ravensteinius) werd ook in de Wetenschappelijke
Bibliotheek in Olomouc gevonden.
Filosofische stukken van Comenius zijn vertegenwoordigd door Labyrint swěta
a rág srdce (ca.1663, onbekende uitgever) en (Oculus fidei) Theologia naturalis sive
Liber Creaturarum specialiter de homine & natura (1661, Amsterdam, uitgever Petrus
van den Berge). De tweede genoemde is een herziene versie van Theologia
Naturalis uit de 15e eeuw van de Spaanse dokter, theoloog en filosoof Raimund
Sabund.31
Interessant is dat het gehele leven van Comenius met Nederland
verbonden is. Voordat hij naar Amsterdam verhuisde (1656), had hij de
Republiek drie keer bezocht (tussen 1611-1613, in 1624 en in 1642) en had er
veel contacten aangeknoopt, onder andere met twee Amsterdamse
drukkersfamilies, Elsevier en Janssonius, die zijn boeken hebben uitgegeven.32
Als lid van de kerk Boheemse broeders had hij zelfs een nauwe relatie tot de
boekdruk, omdat de Boheemse broeders een drukkerij bezaten. Resten van de
beschadigde drukkerij heeft Comenius waarschijnlijk naar Amsterdam meegebracht
en daar gerenoveerd.33
Zeker is dat hij vanaf 1660 in Amsterdam een
nieuwe drukkerij bezat en tot 1622 ook lid was van het drukkersgilde (zie
31 Met dit werk heeft Comenius kennis gemaakt dankzij de publicatie Defensio fidei catholicae (1617,
Leiden) van Hugo Grotius (Polišenský 1996)
32 In 1642 heeft hij met zowel René Descartes (1596-1650) als de Leidse professor
A.Heereboord (1613-1661) kennis gemaakt en zijn grote steun was de mecenas Louis de Geer
(1587-1652).
33 De drukkerij werd zwaar beschadigd door de brand van de bibliotheek van Comenius in het
Poolse Leszno.
182
Polišenský 1996). In de laatste veertien jaar die Comenius in Amsterdam
doorgebracht heeft, was hij het meest actief van zijn gehele carrière (Mout &
Polišenský 1970). Comenius is in 1670 overleden en ligt in Naarden begraven.
4.4. Techniek en natuurwetenschappen
In de bibliotheek in Olomouc werden publicaties uit de 17e
eeuw gevonden met
betrekking tot wiskunde, astronomie, architectuur en geneeskunde. Voor de
wetenschappelijke boeken is het heel karakteristiek dat ze van veel illustraties
voorzien zijn, vooral van diagrammen en veduten die in de 17e
eeuw altijd door
de techniek van kopergravure gemaakt werden.34
Voor de druk van boeken over
wiskunde, fysiek en astronomie was het specifieke zetten met mathematische
symbolen nodig. Daarmee werden ook planimetrische diagrammen gedrukt.
34 Diagrammen zijn schematische illustraties, die vooral in de literatuur over wiskunde,
astronomie en anatomie te vinden zijn. Een veduta is een schilderij van een landschap vanuit
vogelperspectief of een verhoogd punt. Ze werden in atlassen en astronomische boeken gebruikt
(Voit 2008).
183
Afb. 6. Adrianus Meticus Alcmarinus. Geometricae Practicae. Pars Sexta, quae est de Sciatericis
Horologiis Superficievus planis inscribendis. Franeker: Balk, 1625. Diagram van de windrichtingen.
De oudste wiskundige publicatie uit de fondsen van de Wetenschappelijke
Bibliotheek is Geometricae Practicae (1625, Franeker, uitgever Uldericus Balck),
gevolgd door Arithmeticae libri duo et Geometriae libri VI (1626, Amsterdam,
uitgever Elsevier) van Adrianus Metius Alcmarianus (1571–1635). Diagrammen
en afbeeldingen van Metius waren nog niet zo precies.
Militaire architectuur neemt binnen de literatuur over architectuur een
specifieke positie in dankzij een uniek type van fortificatie die de Nederlanders
in de 16e
en 17e
eeuw ontwikkeld hebben. In het midden van de 16e
eeuw is het
Oudnederlandse Vestingstelsel ontstaan dat zijn toepassing vooral tijdens de
Tachtigjarige Oorlog (1568–1648) vond, toen snelle en goedkope vestingwerken
184
moesten worden gebouwd.35
Typisch voor het stelsel waren onderwallen (fausse
braye), talrijke grachten en verschillende verdedigingselementen rond de
vestingen. Het Oudnederlandse Vestingstelsel heeft de basis gelegd voor het
Nieuw Nederlandse Vestingstelsel dat in de tweede helft van de 17e
eeuw
gebouwd werd.36
Een vertegenwoordiger van deze nieuwe school is Andreas
Alexander met zijn Logometron architecturae militaris, Freitagianae (1665, Arnhem,
uitgever Joh. Fridrich Haagen). Hoewel beide genoemde scholen in de
Republiek effectief werkten, vonden ze buiten de grenzen geen toepassing,
omdat ze ontworpen werden voor het typisch Nederlandse landschap. De leider
in de Europese fortificatie was de Franse school, vooral de ontwerpen van
Sébastien de Vauban (1633–1707) wiens werk Manier de fortier (1689, Amsterdam,
uitgever Pierre Mortier) ook in de collectie in Olomouc gevonden werd.
Auteurs van de literatuur over astronomie hielden zich aan de ene kant bezig
met de theoretische kennis en aan de andere kant met de toegepaste astronomie
in de vorm van handboeken.37
Een specifieke groep op de grens van astronomie
en technische wetenschappen, zijn handleidingen voor het construeren van
zonnewijzers (Voit 2008). Een voorbeeld daarvan is de publicatie Primum mobile
astronomicè sciographicè, geometricè a hydrographicè (1631, Amsterdam, uitgever Joannes
Janssonius), van de al genoemde Adrianus Metius Alcmarius die ook de auteur is
van Exercitationis astronomicae tomus II. Astrolabium. Tomus III. Triang. Sphaericis.
Tomus IV. Tab. Astronomicis, loxodromicis (1631, Franeker, uitgever Uldericus
Balck).
35 De belangrijkste vertegenwoordigers van deze school waren Simon Stevin (1548–1620) en
architect Adam Freitag (1608–1650).
36 De stichter en tegelijkertijd de belangrijkste persoon van deze school was Menno van
Coehoorn (1641–1704).
37 Handboeken verschenen als kalenders of pronostieken (Voit 2008).
185
Afb. 7. Titelblad en illustratie uit Franciscus Glissonius, Anatomia hepatis.
Amsterdam: Ravesteyn, 1659 (VKOL 16.312)
Heel belangrijk voor de medische literatuur waren illustraties die vanaf de
tweede helft van de 17e
eeuw dankzij secties en microscopische onderzoeken
volgens echte organen gemaakt werden. De secties vonden niet alleen aan
universiteiten plaats, maar ook in zgn. anatomische theaters waar de anatomische
lessen plaatsvonden.38
Medische boeken voor vakkringen behandelden geneeskunde
in het algemeen of hielden zich bezig met één specifiek orgaan. Het werk
Pancreas pancrene sive pancreatis et succi ex eo profluentis commentum succinctum (1667,
Amsterdam, Joannes Janssonius à Waesberge, Vidua Elizei Weyerstraet) van
Bernhard Swalwe (1626–1680) bijvoorbeeld gaat alleen over de alvleesklier.39
De
publicatie Anatomia hepatis (1659, Amsterdam, uitgever Iohannes à Ravesteyn)
van Francis Glisson (1597–1677) behandeld alleen de anatomie van de lever.
38 Eén van de belangrijkste was de Leidse Theatrum Anatomicum (gesticht 1597) van Pieter Pauw
(1564–1617) (zie Roberts &Tomlinson 1992).
39 In deze publicaties wordt een anatomische theatrum afgebeeld.
186
Voor leken werden eenvoudigere en goedkopere handboeken uitgegeven die
aangevuld werden door herbaria en aanbevelingen (Voit 2008).
4.5. Recht
De grote Nederlandse schrijver en rechtsgeleerde van de Gouden Eeuw, Hugo
de Groot, internationaal bekend als Hugo Grotius (1583-1648), heeft een
prominente plaats in de rechtsgeschiedenis verworven. In Olomouc werden er
27 edities (sommige in meer delen) van zijn werken gedrukt in de Nederlanden
gevonden. De oudste is Mare libero et P. Merula de Maribus (1633, Leiden, uitgever
Elsevier) waarin het principe van de vrije toegang tot de zee en het principe van
vrije handel op zee voorgesteld wordt. Dit systeem dat de Republiek geholpen
heeft het handelsmonopolie op zee te bereiken, werd wereldwijd toegepast en
nageleefd tot de Eerste Wereldoorlog.40
In zijn andere beroemde boek De jure
belli ac pacis libri tres (1704, Amsterdam, uitgevers Janssonio-Waesbergii et
Wetstenii) heeft Grotius als reactie op de Tachtigjarige Oorlog de basis van het
oorlogsrecht gelegd. Deze gedachten waren voor eeuwenlang de basisrichtlijn
voor het oorlogsrecht geworden.41
Naast het handels- en oorlogsrecht
behandelde hij bijvoorbeeld in De imperio summarum potestatum circa sacra (1652,
Den Haag, uitgever Vlacq) de bevoegdheden van de hoogste magistraat in
kerkelijke zaken.
In verband met de terugkeer naar de
idealen van de renaissance werd in 1663
in Amsterdam door Blaeu, Elsevier en
Haackiem de gecodificeerde versie van
40 Tot op de dag van vandaag wordt in het nationale en internationale recht onder het begrip
mare liberum de vrije handel op zee buiten de territoriale wateren verstaan.
41 Het Nederlandse oorlogsrecht werd pas in 1907 gecodificeerd (zie Cogen 2003).
Afb. 8. Corpus Juris Civilis. Amsterdam:
Blaeu e.a., 1663 (VKOL III 8.456)
187
het Romeinse recht Corpus juris civilis uitgegeven.42
De jongste gevonden
publicatie die nog verband houdt met het recht is een essay over Bijbelse teksten
Vier uytgeleesene predicatien over verscheydene Texten der H. Schriftuur (1696,
Amsterdam, uitgever Abraham Boekholt) van Françoise Turrettin (1623–1687).
5. Samenvatting
De Gouden Eeuw als één van de belangrijkste periodes in de Nederlandse
geschiedenis werd als onderwerp van deze bijdrage gekozen om te laten zien
hoe de Nederlandse boekdrukkunst en specifieke genres er toen uitzagen. Als
vertegenwoordigers van de afzonderlijke genres werden er neerlandica gekozen
die in het kader van het project Nederlandse oude drukken (1500-1800) uit de fondsen
van de Wetenschappelijke Bibliotheek in Olomouc en hun oorspronkelijke eigenaars in
Olomouc gevonden werden.
De bedoeling van het project was niet alleen de historische relatie tussen het
huidige Nederland en Tsjechië te tonen, maar ook de belangrijke rol van
Nederland op het gebied van wetenschap en boekdruk te laten zien.
Bibliografie
Bos, Jan (2002). 1585–1725: Productie: taal/genre. In: Bibliopolis. Handboek. Overzicht van
het gedrukte boek in Nederland (hoofdstuk 2.2.11). On-line encyclopedie, Den Haag.
http://www.bibliopolis.nl/handboek/search/recordIdentifier/HBB%3A2.2.11/
maximumRecords/1.
Bos, Jan (2002). 1725-1830: Productie: taal/genre. In: Bibliopolis. Handboek. Overzicht van
het gedrukte boek in Nederland (hoofdstuk 3.2.11). On-line encyclopedie, Den Haag.
http://www.bibliopolis.nl/handboek/search/recordIdentifier/HBB%3A3.2.11/
maximumRecords/1
42 Het Romeinse recht werd gecodificeerd in het midden van de 5e eeuw in opdracht van keizer
Justinianus I. de Grote.
188
Bots, J. A. H. G. M. (2002). 1585 – 1725: Het boek als fysiek object: Inleiding. In:
Bibliopolis. Handboek. Overzicht van het gedrukte boek in Nederland (hoofdstuk 2.1.1). Online
encyclopedie, Den Haag. http://www.bibliopolis.nl/hand boek/search/record
Identifier/HBB%3A2.1.1/maximumRecords/1.
Cogen, Marc (2003). Handboek Internationaal Recht. (3e editie). Mechelen: Kluwers.
(ed.) Engelbrecht, Wilken & Gabriela Elbelová (2015). Barokní knihkupectví světa. Nizozemské
tisky 16.–18. století ze sbírek Vědecké knihovny v Olomouci. Olomouc: Muzeum
umení/Univerzita Palackého.
Furstner, Hans (1985). Geschichte des niederländischen Buchhandels. Wiesbaden: Harras-
sowitz.
Hellinga-Querido, Lotte (1998-2002). 1460–1485: Opkomst en algemene verspreiding.
In: Bibliopolis. Handboek. Overzicht van het gedrukte boek in Nederland (hoofdstuk 1.1.1).
On-line encyclopedie, Den Haag. http://www.bibliopolis.nl/handboek/search/
recordIdentifier/HBB%3A1.1.1/maximumRecords/1.
Hoftijzer, Paul G. & Otto Lankhorst (2000). Drukkers, boekverkopers en lezers in Nederland
tijdens de Republiek: een historiografische en bibliografische handleiding (Nederlandse cultuur
in Europese context 1). Den Haag: Sdu Uitgevers.
Israel, Jonathan I. (1998). The Dutch Republic: Its Greatness, Rise and Fall, 1477–1806
(Oxford History of Early Modern Europe). Oxford: Oxford University Press.
(red.) Jansen, Beatrice (1950). Catalogus van de tentoonstelling: Het Nederlandse boek, 1300-
1800, Gemeentemuseum van ’s-Gravenhage van 29 juli tot 25 sept. 1950. ’s Gravenhage:
Gemeentemuseum van ’s Gravenhage.
Jansen, F. A. (2002). 1585 – 1725 Het boek als fysiek object. In: Bibliopolis. Handboek.
Overzicht van het gedrukte boek in Nederland (hoofdstuk 2.1.1). On-line encyclopedie,
Den Haag. http://www.bibliopolis.nl/handboek/search/ recordIdentifier/HBB%
3A2.1.1/maximumRecords/1.
Kratochvíl, Zdeněk (2009). Filosofie mezi mýtem a vědou: od Homéra po Descarta. Praha:
Academia.
Mout, Nicolette & Josef Polišenský (1970). Komenský v Amsterodamu. Praha: SPN.
Polišenský, Josef (1996). Komenský. Muž labyrintů a naděje. Praha: Academia.
189
Poortenaar, Jan (1947). Coster niet Gutenberg. Genemuiden: In den Toren.
Roberts, K.B. & J. D. W. Tomlinson (1992). The fabric of the body: European traditions of
anatomical illustrations. Oxford University Press, Oxford.
Voit, Petr (2008). Encyklopedie knihy. Praha: Libri.
190
DE LOTGEVALLEN VAN EEN GROEPJE ‘KETTERSE’ BOEKEN
UIT DE LAGE LANDEN
Wilken Engelbrecht
(Univerzita Palackého v Olomouci & Katolicki Uniwersytet Lubelski)
THE FATES OF A GROUP OF HERETIC BOOKS FROM THE LOW COUNTRIES
Abstract: During the research of books originating from the Low Countries in the
historical funds of the Research Library in Olomouc, one of the issues was the presence
of libri prohibiti, as some 70% of the ‘Netherlandic’ books were printed in the Republic
of the United Provinces. Remarkably, just a few books were explicitly noted to be
‘heretical’ etc. The chapter focuses on a special group illustrating the struggle of power
between Jesuits and the Enlightened.
Key words: Low Countries – Research Library in Olomouc – old prints – heresy – libri
prohibiti – Olomouc – Jesuits – Enlightenment
Inleiding1
In 2009 werd in de Vědecká knihovna v Olomouci [Wetenschappelijke Bibliotheek
in Olomouc, hierna VKOL] een tentoonstelling Libri prohibiti – zakázané knihy v
proměnách času [Libri prohibiti – verboden boeken door de eeuwen heen]
gehouden. In de jaren 2004-2005 en 2011-2013 voerden neerlandici uit
Olomouc, Praag en Wrocław onderzoek uit naar boeken die in de Lage Landen
werden gedrukt tussen 1500 en 1800, waarbij het zwaartepunt van de werkzaamheden
lag op de voormalige universiteitsbibiotheken in de drie genoemde
steden. Alle drie de bibliotheken waren in het verleden onderdeel van jezuïeten-
universiteiten.
1 Dit artikel kwam tot stand als resultaat van het project IGA FF 2014/012 Nizozemské staré tisky
(1500-1800) z fondu Vědecké knihovny v Olomouci a jejich bývalí majitelé.
191
1. Censuur in Tsjechië
Censuur is van alle tijden. Wezenlijk gaat het erom dat de overheid niet wil dat
haar onwelgevallige geluiden openbaar worden gemaakt. Na de uitvinding van
de boekdrukkunst werd controle moeilijker, omdat nu in één drukgang een hele
reeks identieke exemplaren konden worden vervaardigd. Censuur als zodanig
kan twee hoofdvormen aannemen: preventieve censuur, waarbij manuscripten en
drukproeven eerst ter goedkeuring aan de autoriteiten moeten worden voorgelegd
en repressieve censuur die vooral geïmporteerde werken beoordeelt. Het
eerste type is met name voor binnenlandse werken geschikt en wordt in alle
autoritaire regimes toegepast. Ook de katholieke kerk past deze censuur nog
steeds toe – het zgn. Imprimatur dat voorin elke katholieke uitgave staat, is daar
het bewijs van.
Vanuit de fondsen van een bibliotheek bekeken hebben we meestal te maken
met aanvullende censuur. Niet goedgekeurde manuscripten worden immers
zelden gedrukt. De VKOL is voortgekomen uit de bibliotheek die in 1566 bij de
jezuïetenacademie in Olomouc werd opgericht. Deze academie kreeg in 1573 de
rechten van een universiteit en bleef tot 1773 onder beheer van de jezuïeten.
Sindsdien is de universiteit een openbare universiteit. Tot 1860 was zij de universiteit
voor het landsdeel Moravië, ruwweg de oostelijke helft van het huidige
Tsjechië. Sinds 1953 is de bibliotheek als researchbibliotheek een zelfstandige
instelling.
Tsjechië werd van 1526 tot 1918 op een kleine periode rond 1618-1620 na
bestuurd door de katholieke Habsburgers. Dat betekent dat de censuurwetgeving
van de roomskatholieke kerk van toepassing was. De katholieke kerk had
op het Concilie van Trente in 1564 een Index librorum prohibitorum [Index van
verboden boeken] vastgesteld, die regelmatg werd geactualiseerd en waarin alle
‘ketterse’ of anderszins moreel gevaarlijke boeken waren opgenomen. Tot 1917
hield een speciale Congregatie voor de Index van Verboden Boeken toezicht op
de naleving van ervan. Dat betekende overigens niet dat de kerk in kwestie
almachtig was. De censuur was namelijk gedecentraliseerd. Voor de ‘landen van
192
de Boheemse kroon’, Bohemen, Moravië en Silezië, betekende dit dat de
primaire censuur in handen was van de Praagse universiteit en in 1621 overging
naar de jezuïeten die in dat jaar de universiteit van Praag overnamen (en die van
Olomouc al van begin af aan onder beheer hadden).
De jezuïeten voerden beide types censuur uit, zowel die van handschriften
vooraf als de beoordeling van vooral buitenlandse boeken achteraf. Niet-katholieke
publicaties werden geconfisqueerd en op hun ‘ketterse gehalte’ beoordeeld.
Hierbij hanteerde men volgens de index vier klassen: 1) verboden boeken, 2) nietcorrigeerbare
boeken, 3) boeken voor verbetering vatbaar en 4) verdachte boeken. Boeken uit
de eerste en tweede categorie werden meestal openbaar verbrand of
‘ingekerkerd’, dwz. in de fondsen van jezuïetische bibliotheken opgeslagen, de
rest werd gecorrigeerd en teruggegeven of tegen een katholiek boek ingeruild.
Dat betekent dat libri prohibiti die zich nu in oude universiteitsbibliotheken bevinden
vooral boeken uit de eerste en tweede categorie zijn die om welke reden
dan ook niet werden vernietigd.
Sinds 1707 streefden de Habsburgers ernaar om de censuur aan de kerk te
ontnemen en onder eigen beheer te plaatsen.2
Dat betekende allerminst dat de
censuur minder scherp werd. De censuurwet Josephina van dat jaar voorzag
zowel in lijfstraffen als boekverbranding als straf voor het bezit van verboden
boeken.3
Keizer Karel VI (regering 1711-1740) ging zelfs over tot een tweede
golf van rekatholicisatie van Bohemen. Toch groeide het aantal andersdenkenden
gedurende de achttiende eeuw sterk. Omdat de keizer door de
effectieve censuur en zware straffen controle had over wat er binnen het rijk
werd uitgegeven – feitelijk waren er uitsluitend drukkerijen in universiteitssteden
toegestaan, waar deze praktisch onder rechtstreekse controle van de jezuïeten
2 Josef I wordt daarom ook wel beschouwd als de eerste rationalist op de Boheemse troon
(Vondra 2010:33).
3 Bodo Plachta, ‘Zensur in Schlesien’, in: (ed.) Achim Aurnhammer e.a., Kulturgeschichte Schlesiens
in der frühen Neuzeit. Tübingen: De Gruyter 2005, 529-531, met een mooi voorbeeld uit Teschen
(1713).
193
stonden – konden afwijkende meningen alleen uit het buitenland komen. De
keizer was dan ook vooral bedacht op controle van de invoer.
Na de dood van Karel VI kwam zijn dochter Maria-Theresia (regering 1740–
1780) op de troon. De Oostenrijkse Successieoorlog die in 1740 uitbrak, leidde
tot het verlies van het merendeel van Silezië en toonde ook de zwakke kanten
van het Oostenrijkse staatssysteem aan. In deze situatie kregen gematigd verlichte
personen onder de zogenoemde Beamtenadel wind in de zeilen. Dat was een
klasse staatsdienaren die op basis van eigen verdiensten door de Habsburgers
werden geadeld en absoluut loyaal waren aan het keizerhuis. Tot deze hervormers
behoorde onder andere de Nederlandse arts Gerhard van Swieten
(1700-1772). Van Swieten hervormde de censuur en probeerde deze uit alle
macht aan de jezuïeten te ontnemen en in handen van medestanders te leggen.
Merkwaardig genoeg zou daarbij juist Olomouc een sleutelrol spelen. Daarover
later meer.
2. Censuur in de Republiek
Anders dan vaak wordt gedacht, bestond er in de Republiek der Zeven Verenigde
Provinciën ook censuur. Omdat de provincies in opstand waren gekomen
om hun eigen privileges te beschermen én onwille van gewetensvrijheid,
ontbrak echter een sterke autoriteit die preventieve censuur kon uitoefenen.
Formeel lag die autoriteit bij de Staten-Generaal in Den Haag. Maar bij gebrek
aan overeenstemming lieten dezen de uitvoering van censuur over aan de
afzonderlijke provincies. Op 20 december 1581 gaven de Staten van Holland,
verreweg de belangrijkste provincie, een edict uit dat de uitgave van ‘onzedelijke
publicaties’ verbood (Eijnatten 2003:4). Bij noodzaak maakte men gebruik van
dit edict dat tot de opheffing van de Republiek in 1795 van kracht bleef. De
voor drukkers belangrijkste steden Amsterdam en Leiden probeerden in resp.
1730 en 1710 hun eigen edicten uit te geven. Omdat de drukkers- en boekverkopersgilden
dreigden om hun nering dan naar andere steden te verhuizen –
194
wat forse daling van belastinginkomsten en verschuiving van een deel van de
economische activiteit zou betekenen – bleven beide edicten een dode letter.
Bij de Synode van Dordrecht in 1618/19 probeerden de strenge protestanten
wel een kerkelijke censuur door te drukken, maar omdat de ‘gereformeerden’
nimmer de meerderheid van de bevolking vormden, bleven die pogingen zonder
succes. Als er op titelbladen van Noord-Nederlandse boeken al sprake is van
een ‘privilege’ van de Staten-Generaal of de Staten van een provincie, gaat het
vrijwel altijd om een verzoek dat de drukker zelf had ingediend, meestal om
oneerlijke concurrentie in de vorm van roofdrukken te voorkomen.
Censuur werd dus achteraf uitgevoerd en meestal alleen als er klachten waren
ingediend. Die klachten kwamen vrijwel altijd van de kant van de protestantse
clerus. Lang niet altijd werden ze onvankelijk verklaard, maar een enkele keer
was een veroordeling onvermijdelijk, omdat de inhoud van een publicatie
inderdaad niet met de gangbare meningen en zeden in de Republiek in
overeenstemming was. Soms waarschuwde de overheid dan de bewuste drukker
bij voorbaat, zodat hij zijn oplage in veiligheid kon brengen. Een enkele keer
betaalden leden van de regentenklasse zelfs de boete voor een auteur of drukker.
Er zijn echter ook gevallen bekend, waarbij de uitgever het echt moest
bezuren. Het bekendste is wel dat van Adriaen Koerbagh (1633–1669) die
wegens de uitgave van de werken van Spinoza in 1668 werd veroordeeld tot
inbeslagname en vernietiging van de hele oplage, en hoge boete en tien jaar
tuchthuis. Wegens de omstandigheden in het tuchthuis overleed de arme
drukker al in 1669. Dit is echter een uitzonderingsgeval. Zover bekend werden
er tussen 1581 en 1700 slechts 263 boeken veroordeeld, in de periode 1700–
1795 waren het er relatief meer, 254, als gevolg van de hoogoplopende politieke
onenigheid tussen patriotten en prinsgezinden die onder andere in publicaties
hun meningsverschillen op nogal grove wijze uitvochten. De autoriteiten
trachtten via de verboden de gemoederen vergeefs te kalmeren (Eijnatten 2003).
195
Desniettemin namen ook Nederlandse uitgevers soms het zekere voor het
onzekere. Fictieve uitgeversnamen en -plaatsen als ‘Godefridus Philadelphus’
werkend in ‘Irenopolis’ of het simpele ‘Aux dépens de la Compagnie’ – in de
achttiende eeuw een geliefde drukkersaanduiding – tonen dat óók in de Republiek
enige voorzichtigheid op zijn plaats was. Maar het veel grotere aantal
buitenlandse auteurs dat werk in de Republiek liet drukken en het feit dat
Nederlandse steden nogal eens als fictieve plaats van uitgave voor buiten de
Republiek gedrukt werk voorkomen, laten zien waarom de Republiek tot de
‘Boekhandel van de Wereld’ werd.
3. Libri prohibiti onder de neerlandica in de Vědecká knihovna
In de historische fondsen van de Vědecká knihovna van Olomouc zijn 3964
titels aangetroffen die tot de neerlandica behoren.4
Op het totale aantal oude
drukken van de Vědecká knihovna (65.000) is het aantal neerlandica rond de 6%
van het totale bestand. Van de neerlandica stammen 2898 titels, ofwel ruim
zeventig procent uit de Republiek.5
Nu is daar ook vrij veel katholiek materiaal
bij en stamt omgekeerd zeker vóór 1585 ook wel wat protestants drukwerk uit
het zuiden, maar in elk geval was de verwachting gewettigd dat er onder deze
grote groep de nodige boeken te vinden zijn die op de index stonden.
Boeken die onder een categorie ‘ter vernietiging’ vielen, kunnen logischerwijs
niet in de collectie worden verwacht. Toch treffen we bijvoorbeeld werk van
Socinianen, naar de mening van vrijwel alle christelijke kerken het gevaarlijkste
soort ketters, in de collectie aan en wel in de ‘standaardeditie’ van de Bibliotheca
4 Indien de wiegendrukken zouden worden meegeteld, is het aantal ongeveer 50 stuks groter.
5 De grootste aantallen stammen in afnemende volgorde uit: Amsterdam (1737), Antwerpen
(923), Leiden (488), Den Haag (374), Luik (170), Brussel (164), Utrecht (153) en Leuven (105).
Alle andere steden van herkomst zijn met minder dan honderd drukken vertegenwoordigd.
Aantallen afkomstig uit het eindverslag van het project Oude drukken uit de Lage Landen uit de postincunabele
periode (1500-1800) in de universiteitsbibliotheken van de landen van de Boheemse kroon aan de
Nederlandse Taalunie (17 december 2012).
196
Fratrum Polonorum van 1656, officieel uitgegeven in ‘Eleutheropolis’ respectievelijk
‘Irenopolis’ (in beide gevallen in werkelijkheid Amsterdam) door, jawel,
Godefridus Philadelphus.6
Achter deze naam verscholen zich in dit geval de
drukkers H. Boom en F. Kuyper. Nu behoorde het werk van Faustus Socinus
(1539–1604) voor de censuur bij de ‘Prima Classis’, viel kortom onder de afdeling
‘ter vernietiging’ (Index 1758:258). De complete serie Sociniaanse
literatuur uit de Vědecká knihovna is afkomstig uit de oude jezuïetische universiteitsbibliotheek,
zónder dat er enige notitie over het aartsketterse karakter van
de editie aanwezig is.7
Een soortgelijk voorbeeld betreft de radicale wederdoper
David Joris (1501–1556), in de Index vermeld als “Georgius (David) ex Delphis”
bij uiteraard dezelfde klasse – ter vernietiging. Hij is in Olomouc vertegenwoordigd
met een keuze van zijn basiswerkjes Verclaringhe vant Vader onse, Cathechesis
en D’Alderchristelickste Religion.8
Weer ontbreekt elke verwijzing naar het
ketterse karakter van de inhoud. Het boekje geeft een goed beeld van zijn denk-
wijze.
Bij werken uit de eerste klasse valt op dat ze vaak uit de oude universiteitsbibliotheek
afkomstig zijn en kennelijk aldaar uit eerste hand aanwezig waren.
Van deze bibliotheek is de bestandscatalogus uit 1740 in handschriftvorm bewaard
gebleven.9
Deze bevestigde wat al uit een analyse van oude signaturen
6 Eleutheropolis betekent ‘de vrije stad’ (er bestond een stad van die naam, oorspronkelijk Betaris
genoemd, na verovering door de Romeinen kreeg de stad in 200 AD de naam Eleutheropolis;
nu ligt er een Arabische stad Bayt Jibrin met de Joodse nederzetting Beit Guvrin). Irenopolis
betekent ‘stad van de vrede’. Ook dit was een echt bestaande stad in Cilicië, in 51 AD gesticht
door de Seleucidenkoning Antiochus IV met de naam Neronias ter ere van keizer Nero, onde
Vespasianus in 69 hernaamd in Irenopolis en in 640 verlaten als gevolg van de islamitische
opmars. Nu ligt daar het stadje Düziçi in Oost-Turkije (district Osmaniye). Beide steden waren
bisdommen en zijn als titulaire (fictieve) bisdommen van de katholieke kerk bekend. De naam
Godefridus betekent ‘Gods vrede’ en Philadelphus ‘hij die zijn broer liefheeft’.
7 Signatuur VKOL III 2.632 (in totaal 6 banden).
8 Index librorum prohibitorum (1758) 111. Signatuur VKOL 998-1000.
9 Catalogus universalis bibliothecae Collegii Soc. Jesu Olomucii. Signatuur VKOL M II 250.
197
duidelijk was geworden: ketters werk stond in de jezuïetenbibliotheek broederlijk
naast katholiek werk in de kast zónder enige speciale vermelding van het
inhoudelijk ‘gevaarlijke’ gehalte. Een vergelijking met de eveneens bewaard
gebleven catalogi van het Premonstratenserklooster Hradisko10
en dat op Svatý
Kopeček11
leerde dat deze beide kloosters er geheel volgens de aanbevelingen
een aparte kamer voor de prohibita op na hielden.
Een min of meer logische verklaring biedt vermoedelijk het feit dat de jezuïetenuniversiteit
van Olomouc samen met de jezuïetenuniversiteit van Braunsberg
in Oost-Pruisen (nu: Braniewo) in 1578 een Collegium Nordicum oprichtten.
Dit was een onderafdeling van de universiteit, speciaal gericht op de opleiding
van priesters voor de missie in Noord-Europa. In Olomouc bestond dit speciale
college officieel tot 1641, maar feitelijk was het actief tot 1624 (Hojda 1983).
Dergelijke missionarissen dienden vanzelfsprekend terdege op de hoogte te zijn
van de ideeën van hun tegenstanders, wat de aanwezigheid van dergelijk werk
verklaart.
Verder kwam veel ‘ketters’ werk pas later via privébibliotheken in de universiteitsbibliotheek
terecht. Zo behoorde een exemplaar van de Franse vertaling
Essai Philosophique Concernant l’Entendement Humain uit 1742 van John Lockes An
essay Concerning Human Understanding tot de slotbibliotheek uit Holešov van de
graaf van Würben und Freudenthal (Vrbna a Bruntál).12
Dit niettegenstaande het
feit dat de vertaling die uit 1728 stamde blijkens de registratie in de Index op 19
juni 1734 expliciet door paus Clemens XII was verboden (Index 1758:97). Maar
de graaf van Würben had daar kennelijk geen probleem mee. Opmerkelijker is
dat een groot percentage ketterse boeken conform de provenances in het bezit
was van de verlichte abt Václav Vejmluva (1673-1738) van het cisterciënzer
10 Inventarium omnium rerum ... in ecclesia Gradicena ord. praemonstratensis … factum sub regimine Pauli
Ferdinandi Waclawik. Signatuur VKOL M II 259. Register opgemaakt rond 1745.
11 Catalogus librorum. Signatuur VKOL M II 248. Opgesteld rond 1733 (jongste notitie).
12 Signatuur VKOL 991.131.
198
klooster in Zďár nad Sázavou, uit het premonstratenser klooster in Louka bij
Znojmo of van wereldheren als Francesco graaf Giannini (1688-1758),
domkannunik van Olomouc.13
Zeker bij deze kerkelijke eigenaars zou men toch
wat meer respect voor de Index verwachten. Temeer omdat bijv. de premonstratenser
monniken ketterse werken, zoals we al zagen, uitdrukkelijk als zodanig
registreerden.
Overigens stoorde een latere gebruiker van de reeds genoemde catalogus van
de oude universiteitsbibliotheek uit 1740 (een bibiothecaris?) zich dermate aan
het ontbreken van een duidelijke classificatie als ‘ketters’ dat hij zelf een afdeling
‘prohibita’ toevoegde en her en der boeken alsnog als ‘ketters’ noteerde. Hierbij
ging hij overigens niet al te systematisch te werk.
4. Een vreemd groepje libri prohibiti
In totaal zijn een zestigtal boeken van de bewaard gebleven neerlandica expliciet
als ‘ketters’ genoteerd. Binnen dit groepje valt een serie van achtendertig boeken
op. Al deze boeken werden geconfisqueerd door ene Josef Bernhard de Brueil et
Madelon, meestal na voorafgaande beoordeling door een man die meestal
kortweg als pater Oliverius ondertekent. Eénmaal schrijft hij zich voluit: pater
Oliverius Societat[is] olom[ucensis] secretar[ius] (zie afbeelding 1). Als andere censor
komt in zes gevallen J.B. a Petrasch voor (zie afbeelding 2).
13 Dit bevestigt de door R.J.W. Evans, ‘The Origins of Enlightenment in the Habsburg Lands‘,
in: R.J.W. Evans, Austria, Hungary, and the Habsburgs. Central Europe c. 1683-1867. Oxford: OUP,
2006, 50-53 vemelde rol van kloosterorden en wereldlijke clerus in de verspreiding van verlichte
ideeën.
199
Afb. 1. Campegius Vitringa sr., De
synagoga vetere libri tres. Franeker: Johannes
Gyzelaar, 1696. VKOL 1.198
(oude jezuïetensignatuur B I 6)
Afb. 2. Johannes d’Outrein, Het gouden
kleinoot van de leere der waarheid. Amsterdam:
Nicolaas Byl, 1724. VKOL 3.251
(oude signatuur XII f 6)
Om te beginnen zijn zeventien van die achtendertig boeken in het Nederlands
geschreven. De rest is in het Latijn. Een groot deel van de boeken werd in
Franeker of andere Friese steden gedrukt.14
Het gaat merendeels om theologen
die in de eerste helft van de achttiende eeuw in Franeker actief waren of om
Nederlandse vertalingen van werk van buitenlandse theologen. Al deze theologen
behoorden tot de Coccejanen die leerden dat er verschil was in de vergeving
van de zonden in het Oude Testament en in het Nieuwe Testament, of
tot verwante groeperingen in het buitenland. Het groepje heeft nog het meeste
weg van de handbibliotheek van een coccejaans georiënteerde dominee. Het
oudste boek is uit 1659 en het jongste uit 1746.
14 In de bijlage bij dit artikel is een compleet overzicht gegeven.
200
Afb. 3. Joseph baron Petrasch.
Gravure in Johann Balzer, 87
Abbildungen böhmischer und mährischer
Gelehrten und Künstler. Prag: Johann
Balzer, 1772, p. 85.
Afb. 4. Het gebouw van de Societas eruditorum
incognitorum op de Horní náměstí in Olomouc
(foto auteur)
De censors kunnen vrij makkelijk worden geïdentificeerd. ‘J. B. a Petrasch’
was niemand minder dan Josef baron Petrasch, de oprichter van het genootschap
Societas incognitorum eruditorum in terris Austriacis. Pater Oliverius kan alleen
Oliverius Legipont (1698-1758) zijn geweest, een benedictijner monnik die in de
periode 1747-1751 in Olomouc was, waar hij in 1750 secretaris van dit genootschap
werd. De acitiviteiten van het genootschap kwamen na zijn vertrek en één
jaar later dat van oprichter Petrasch op een laag pitje te staan, tot het in 1758
officieel ophield te bestaan. De tweeëndertig boeken die Legipont heeft beoordeeld,
moeten dus tussen 1747 en 1751 zijn geconfisqueerd. De zes die door
Petrasch werden beoordeeld, zijn in elk geval voor 1752 op hun inhoud ge-
controleerd.
201
De persoon die de boeken in beslag heeft genomen, meldde zichzelf in alle
boeken met de formulering: Confiscatus à Josepho Bernardo de Brueil et Madelon, Suae
Sacrae Caesareo Regiae et Apostolicae May[es]tatis officii Bancalis Olomucensis Praefecto
[Geconfisqueerd door Josef Bernard van Brueil em Madelon, Prefect van het
Officium Bancalis van Zijne Keizerlijke en Koninklijke Hoogheid te Olomouc –
zie afbeelding 1 en 2]. Zijn taak was het beheer van de gelden die door autoriteiten
bijv. bij de tol aan de stadspoorten waren ingenomen. Daarover betaalde
hij de staat een rente van rond de vijf procent per jaar.15
Joseph de Brueil
(†1770) was in 1741 burger van de stad Olomouc geworden, waar zijn vader
Franz Bernhard Dubrueil (†1741) als keizerlijk belastinginner op de vleesbelasting
in 1730 twee huizen in de Theresiengasse (de huidige Pavelčákova)
vlak bij de stadspoort had gekocht. Op het kaartje (afbeelding 5) is dit met het
blauwe rondje aangegeven. Het nummertje 3 dat ietsje links onder het rondje
staat, duidt de Mitter Thor, Middenpoort aan waar de postweg naar
Prossnitz/Prostějov begon). Dat is tevens de landweg gaat naar Brno (Brünn)
en Wenen. De woning lag dus voor een tolambtenaar strategisch.16
15 Johann Heinrich Zedler, Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste. Bd.
56, Halle & Leipzig: Zedler, 1748, kol. 314-324 (lemma Wiener Banco).
16 De nummers Theresiengasse 19 en 21. Hij liet deze panden in 1731 tot één geheel, het huidige
pand Pavelčákova 20/21, ombouwen (Nather 2005:36-37).
202
Afb. 5. Kaart van de vesting Olomouc tijdens het beleg door de Pruisen in 1758.17 Het
blauwe rondje geeft de plek aan, waar het huis van De Brueil stond. Het nabij
genoteerde nummertje 3 was de Mitter Tor.
Josef Bernard stapte in de voetsporen van zijn vader en werd in 1743 controleur
van de zout- en invoerbelasting. In 1758 redde hij tijdens de belegering van
Olomouc door de Pruisische troepen de gelden van het bankofficie, stelde zijn
huis aan het garnizoen ter beschikking en wist bijtijds alle zoutvoorraden in de
stad te brengen. Als dank verkreeg hij op 2 december 1758 het recht om het
buitenlandse (Frans-Lotharingse) voorvaderlijk predicaat du Madelon te voeren
(Spáčil et al. 1998:Josef Bernard Dubrueill). In 1763 werd hij ten slotte hoofdbeambte
van het bankofficie.
17 Geyer, Plan von der Königlich Mährischen Stadt und Föstung Olmütz. Sambt der Preüssischen Belagerung
in Monath Junij 1758. Tekening. Nu: Moravský zemský knihovna, Brno, signatuur Moll-0001.749.
URL: http://mapy.mzk.cz/mzk03/000/907/202/2619267515/.
203
Hieruit volgt wel een probleem. De Brueil vermeldt zichzelf trots als
Praefectus officii Bancalis Olomucensis. Maar dat was hij pas in 1763 geworden.
Legipont was toen al vijf jaar dood. En het al even trots vermelde predicaat de
Madelon had Du Brueil officieel pas sinds 1758, hoewel natuurlijk niet valt uit te
sluiten dat hij dit predicaat privé al veel eerder gebruikte. Onderzoek van de
registraties toont dat zowel Legipont als Petrasch hun oordelen zelf geschreven
en ondertekend hebben en dat vrijwel alle registraties van De Brueil vlak na
elkaar gemaakt zijn. Theoretisch is het mogelijk dat De Breuil het hele groepje
boeken na beoordeling in beslag heeft genomen en er ex post ergens tussen 1763
en 1770 expliciet bij heeft geschreven dat hij ze had geconfisceerd, bijv. bij
gelegenheid van de overdracht van de boeken aan de universiteitsbibliotheek.
5. De Hongaarse provenance – oplossing van het raadsel?
Slechts in één geval is er een provenance aanwezig, en wel in het meest recente
boek van het groepje uit 1746. Ernst Willem Higt (1723-1762) wijdde zijn
vertaling Redevoering over de Toneelspelen
van de Zwiterse theoloog Samuel Werenfels
(1657-1740) aan een Stephanus
Szathmari (zie rode omkadering op de
afbeelding).18
Nu is de Hongaarse aanwezigheid
in Franeker tamelijk goed gedocumenteerd.
Deze man moet identiek
zijn geweest met de Stephanus
Szathmári uit Debrecen die op 8 mei
18 De notitie op het titelblad (afbeelding) vermeldt: Stephano Szathmari, viro optimo mittit Auctor [De
auteur zendt het boek aan de voortreffelijke man Stephan Szathmari].
204
1743 met succes zijn dissertatie op een theologisch onderwerp verdedigde.19
Dit
was István Paksi Szathmári (1719-1791) die in 1745 terug was in Hongarije en
van 1747 tot 1762 docent bij het Reformatorische academische gymnasium in
Debrecen was, alvorens hij in de jaren 1785-1790 als bisschop van de
protestantse kerk van Debrecen fungeerde. En ja, zijn zienswijze kwam aardig
met die van de Coccejanen overeen.20
Als tussenstand van ons raadsel hebben we dus nu de volgende feiten:
- Het hele groepje boeken werd in beslag genomen door de douaneman
Joseph de Breuil.
- Alle boeken werden volgens de regels van de kunst beoordeeld op hun al dan
niet ‘verderfelijke’ inhoud. Deze beoordeling werd uitgevoerd door Oliverius
Legipont en Joseph baron von Petrasch.
- Hieruit volgt dat de boeken tussen 1746 (publicatiejaar van het nieuwste
boek) en 1751/2 (vertrek van Legipont resp. Petrasch uit Olomouc) in beslag
moeten zijn genomen.
- Hoewel sommige boeken door de censor werden goedgekeurd, bleven zij
kennelijk in bezit van De Breuil.
- Beide censors waren vooraanstaande leden van de Societas eruditorum
incognitorum.
Samengevat heeft een en ander er het meeste van weg dat Du Breuil bij een
douanecontrole een pakket boeken aantrof dat hij ter beoordeling heeft
overgedragen aan de censors en vervolgens de boeken zelf een tijdje heeft
gehouden, alvorens ze zijn afgedragen aan de bibliotheek. Het pakket werd
hoogstwaarschijnlijk door Ernst W. Higt rond 1747 aan István Paksi Szathmári
19 Boekzaal der Geleerde Waerelt 56 (januari 1743) 697-698. Szathmári schreef in april 1744 in het
Latijn een lijkdicht op hoogleraar Wijer Willem Muys (1682-1744), eveneens vertaald door Higt
(Boeles 1889:378).
20 Levensbeschrijving van Szathmári bij: Jenő Zoványi, “Szathmári Paksi István”, Debreceni
Református Kollégium Nagykönyvtara Elektronikus Könyvtár, http://digit.drk.hu/?m=lib&book=
3&p=2711.
205
verstuurd. Dat werpt een nieuw raadseltje op: wat had de Societas eruditorum
incognitorum, bekend als het eerste verlichte genootschap in Oostenrijk, uitstaande
met censuur?
6. De Societas en de Verlichting in het onderwijs
Vóór de Verlichting was het hoger onderwijs in de Oostenrijkse Erflanden
praktisch volledig in handen van de Jezuïeten. Hun conservatieve instelling en
afkeer van moderne ideeën op het gebied van de natuurwetenschappen werkte
negatief uit op de positie van de staat in Europa en op de economie. Iets
waarvan de reeds genoemde lijfarts en hofbibliothecaris van keizerin MariaTheresia,
Gerard van Swieten, zich goed bewust was, omdat hij zelf in het ‘progressieve’
Nederland had gestudeerd. De concurrentie met het veel moderner
ingestelde Pruisen dat in de Oostenrijkse Successieoorlog superieur was
gebleken, zal daarbij zeker een rol hebben gespeeld.
Noch de keizerin, noch ook Van Swieten waren van plan om de staat antikatholiek
te maken, al behoorde Van Swieten later tot de leden van de in 1770
opgerichte Weense vrijmetselaarsloge Zur Hoffnung. Maar de almacht van de
jezuïeten diende dringend gebroken te worden (Evans 2006:37-39).
Aan de universiteit te Olomouc waren er al in 1746 vergeefse pogingen
geweest om Norbertijnen als professoren benoemd te krijgen in plaats van jezuïeten.
De pogingen zorgden wel voor een betere positie van het
natuurwetenschappelijk onderzoek. De eerste echte bestuurshervorming vond
plaats in 1752, toen er net als in Praag een college van studiedirecteurs kwam die
door de keizerin werden benoemd en rechtstreeks aan haar verantwoording
schuldig waren. Tegelijkertijd werd de studenteneed op de onbevlekte
ontvangenis van Maria afgeschaft, waarmee ook niet-katholieken bij de
universiteit konden komen. Maar het bestuur bleef tot 1773 vast in handen van
de jezuïeten (Kostlán 1996:34).
206
Ondanks de tegenstand van de jezuïeten begon de Verlichting rond 1750 via
kloosters als dat van Louka bij Znojmo en Hradisko bij Olomouc, en via de
door de Oostenrijkse staat systematische opgebouwde Beamtenadel ook in
Moravië door te dringen. Een belangrijke rol speelde daarbij nieuwe geheime
genootschappen als de vrijmetselarij (Kostlán 1996:35). Parallel aan deze semireligieuze
groeperingen (en deels met dezelfde leden) werden er pogingen
gedaan om geleerdensociëteiten op te richten, waarvan de Royal Society (1660) in
Engeland het eerste voorbeeld was. De natuurkundige en filosoof Gottfried
Leibniz (1646-1716) trachtte overal in Centraal-Europa de oprichting van
dergelijke strikt wetenschappelijk gerichte genootschappen te initiëren. Hoewel
het Weense hof hem hoogschatte om zijn kennis van wiskunde en astronomie,
bleven zijn voorstellen van 1669 en 1713 om een Societas Caesaraea in Wenen op
te richten zonder succes. Maar wat in de hoofdstad onmogelijk was, bleek in de
provinciale, maar nauw met Wenen en het hof verbonden stad Olomouc wel te
kunnen (Kostlán 1996:32).
Joseph baron Petrasch (1714-1772) en de Olomoucer domkanunnik Franz
Georg graaf Giannini (1688-1758) richtten op 15 december 1746 in Olomouc
met keizerlijke goedkeuring de Societas eruditorum incognitorum in terris Austriacis op.
Doelstelling was vooral om de moderne wetenschappen van die tijd te
propageren. Alle leden van de Societas waren belangrijke persoonlijkheden uit de
politieke, culturele, geestelijke en wetenschappelijke wereld in Moravië. Ondanks
de snorkende Latijnse titel van het genootschap werd de beslissing genomen om
het Duits als voertaal te nemen, zodat wetenschappelijke informatie ook voor
niet-gestudeerden toegankelijk zou zijn. Ook het tijdschrift Monatliche Auszüge
alt- und neuer gelehrter Sachen dat informeerde over wetenschappelijk nieuws en
nieuwe boeken was in het Duits geschreven. Ondanks keizerlijke goedkeuring
bleef het genootschap een waagstuk, zodat artikelen in het tijdschrift in beginsel
anoniem werden gepubliceerd om problemen met de censuur te voorkomen die
op dat moment nog in handen van de jezuïeten was.21
Het lidmaatschap van
21 Het tijdschrift verscheen tussen 1747 en 1748 (Kostlán 1996:39).
207
mensen als Gerard van Swieten of Joseph ridder von Baillou, directeur van het
Hof-Naturalien-Cabinett,22
mensen die in beginsel niets met Olomouc te maken
hadden, geven duidelijk aan dat het om een proefballon voor het hele rijk ging.
Overigens was Petrasch zelf secretaris van Prins Eugen van Savoje (1663-1736)
geweest, de belangrijkste generaal van Oostenrijk en een centrale figuur in de
Weense hogere kringen.
De vorige keizers, Josef I en Karel VI, respectievelijk de oom en vader van
Maria-Theresia, hadden al stappen gezet om de censuur onder staatscontrole te
krijgen. De keizerin ging onder invloed van haar raadgevers, onder wie Van
Swieten, verder. In 1741 mocht de censuur ook door seculiere professoren
worden uitgeoefend. In 1751 werd de Bücher-Censur-Hofcommission in Wenen
opgericht die aan het hoofd stond van lokale staatscensuurcommissies in de
diverse Erflanden. Deze centrale commissie stelde nu een eigen index van verboden
boeken op, op basis waarvan regionale commissies boeken konden confisqueren.
Eigen initiatief was voor de regionale commissies uitgesloten. Een
gelijktijdig opgerichte Rijkscensuurcommissie en een Wetenschappelijke Commissie
aan het Hof diende duidelijke criteria voor deze nieuwe staatsindex op te
stellen.23
Verder moest nu ook de katholieke kerk haar eigen boeken door de
staatscensuurcommissie laten keuren, alvorens ze mochten worden gedrukt.
Op instigatie van hofbibliothecaris Van Swieten werd de bevoegdheid om de
censuur in Moravië uit te voeren in 1750 aan de Societas incognitorum toegekend.
Omdat het destijds met de Societas al wat minder ging, werd in 1751 de
bevoegdheid aan baron Petrasch doorgegeven (Kostlán 1996:40). In de laatste
jaren van haar leven heeft Maria-Theresia de censuur nog versterkt, maar in de
negentiende eeuw aan de universiteitsbibliotheek van Olomouc geschonken
privébibiotheken tonen duidelijk dat de aristocratie geïnteresseerd was in boeken
22 Hieruit kwam in 1865 het Naturhistorisches Museum in Wenen voort.
23 Overigens werd deze Catalogus librorum prohibitorum in 1777 weer afgeschaft, omdat die in de
praktijk begon te functioneren als een naslagwerk voor verboden, dus inhoudelijk interessante,
werken.
208
met verlichte ideeën en dankzij buitenlandse contacten ook toegang tot zulke
boeken had.24
Dit verklaart ook waarom boeken soms via tolambtenaren in
beslag werden genomen – in dat soort gevallen ging het om een controle op
invoerrechten waarbij als nevenvangst verboden literatuur werd aangetroffen.
De jezuïeten bleven systematisch tegen de Societas stoken. Toen baron
Petrasch in 1758 Olomouc definitief verliet, wonnen de jezuïeten voorlopig het
pleit. Olomouc werd bekend als een eerder tégen de Verlichting gerichte stad.
De Societas hield praktisch op te bestaan en het eerstvolgende soortgelijke
geleerdengenootschap in Moravië, het Comité de la Société patriotique de Hesse
Hombourg werd pas in 1780 door Maximilian graaf von Lamberg (1729-1792) in
Brno opgericht (Kroupa 1998:166-167). Toch was de door de jezuïeten geïnitieerde
ondergang van de Societas een Pyrrhusoverwinning. Hoewel de Societas
maar een decennium bestond, betekende zij een belangrijke stap in de beperking
van de macht van de jezuïetenorde en inspiratie voor andere genootschappen.
In 1773 hief paus Clemens XIV op aandringen van de koningen van
Frankrijk, Spanje en Portugal de jezuïetenorde op. Aan de universiteiten werd de
rol van de jezuïeten nu overgenomen door hun verlichte tegenstanders.
7. Betekenis van de zending voor Szathmári
Terug naar ons groepje boeken. Zoals al eerder gesteld is, hoorde het hele
groepje vermoedelijk bij één zending die ergens tussen 1746 en 1751 door Ernst
Willem Higt vanuit Franeker naar zijn vriend István Paksi Szathmári in
Debrecen was gestuurd en daar nooit is aangekomen. Waarschijnlijk stootte
Joseph de Brueil bij een douanecontrole op deze zending en heeft hij deze
24 Sinds juli 1750 bestond de mogelijkheid om licenties ter verkrijging van normaal verboden
boeken te krijgen. Deze waren (net als de Index!) in vier klassen opgedeeld: 1) erga schedam (tegen
overlegging van speciale licentie), 2) eruditis (geleerden), 3) acatholicis (niet-katholieken, zover
toegelaten) en 4) continuantibus (voor abonnementen op seriewerken). Vgl. Goldfredrich 1909:
346.
209
overgegeven aan de censuur. Hij was zover bekend geen lid van de Societas.
Onder degenen die wél leden waren, bevonden zich nogal wat mannen die uit
de Lage Landen of directe omgeving afkomstig waren, respectievelijk banden
met Leuven of Leiden hadden. Velen van hen bezaten zelf boeken uit de Lage
Landen.25
Waarom namen deze heren dit groepje boeken in beslag? Afgezien van het
feit dat het merendeel protestantse theologische literatuur van een nogal
specifieke groep was, was er bijvoorbeeld ook een boek van Van Swietens eigen
leermeester Herman Boerhaave bij. Het boek werd niet veroordeeld – de
vermelding luidt Transeat pater Oliverius [Pater Oliverius heeft het bekeken] –
maar wel geconfisceerd. Zoals hierboven al vermeld was, bereikte Van Swieten
bij de keizerin dat de censuur in Moravië in 1750 overging naar de Societas,
waarvan hijzelf een van de corresponderende leden was. De Societas was een
proeftuin van de Verlichting, maar de leden hebben zeker de eerste jaren zeer
voorzichtig moeten opereren om hun positie te consolideren. Vermoedelijk
zagen de nieuwbakken censoren in de zending een kans om te laten zien dat de
censuur bij hen in goede handen was. Omdat de Societas daarna al vrij snel aan
betekenis inboette, bleef het bij deze éne demonstratieve daad die de verlichte
activiteiten van de Societas moest verdoezelen. De kleine collectie neerlandica is
daarmee een stille getuige van de strijd om de Verlichting in Oostenrijk die werd
uitgevochten in de provinciale keizerlijke voorpost Olomouc.
25 Tot de leden behoorden behalve de al genoemde Petrasch, van Swieten en Giannini onder
andere nog de Weense hofarchivaris Theodor Anton Taulow von Rosenthal (1702-1779), de
secretaris van de Nederoostenrijkse landsregering Franz Christoph von Scheyb (1702-1779) en
de Rijnlander Johann Christoph von Jordan (†1778). Tot de kerkelijke leden behoorden behalve
de benedictijnse historici Ziegelbauer en Legipont die elkaar als secretaris van de Societas
opvolgden, ook de Salzburgse hoogleraar Anselm Design (1699-1779), de biechtvader van de
keizerin en ‘k.k. Böhmischer Historiograph’ Joseph Bonaventura Pittner (1708-1764) en de
vorstelijke abt van het Regensburger Skt.-Emmeranklooster Johann Baptist Kraus (1700-1762).
Verder waren de protestanten Johann Christoph Gottsched (1700-1766), hoogleraar in Leipzig,
de Göttinger historicus Johann David Köhler (1684-1755) en de rector van het Evangelische
gymnasium in Bratislava Mátyás Bél (1684-1749) lid.
210
Bibliografie
Boek-zaal der Geleerde Waerelt. January 1743, zes-en-vyftigste deel. Amsterdam: Adriaen Wor
& Erve G. Onder de Linden, 1743.
W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker. Leeuwarden:
Kuipers, 1889.
Joris van Eijnatten, ‘Van godsdienstvrijheid naar mensenrecht. Meningsvorming over
censuur en persvrijheid in de Republiek, 1579-1795.’ Bijdragen en Mededelingen
betreffende de geschiedenis der Nederlanden 118, nr. 1 (2003), 1-21.
R.J.W. Evans, ‘The Origins of Enlightenment in the Habsburg Lands’, in: idem, Austria,
Hungary, and the Habsburgs. Central Europe c. 1683-1867 (Oxford 2006) 56-74.
Jiří Fiala, Zdeněk Kašpar, Leos Mlčák, Miloslav Pojsl en Pavel Urbášek (ed.), Univerzita
v Olomouci (1573-2009). Olomouc. Univerzita Palackého, 2009.
Johann Goldfredrich, Geschichte des deutschen Buchhandels. Band 3. Leipzig: Börsenverein
der Deutschen Buchhändler, 1909.
Zdeněk Hojda, ‘Několik poznámek k dějinám Collegia Nordica v Olomouci’, in:
Historická Olomouc a její současné problémy IV (Olomouc 1983) 47-63.
Index librorum prohibitorum Ssmi. D. N. Benedicti XIV, Pontificis Maximi iussu recognitus, atque
editus. Romae: Typographia Rev. Camerae Apostolicae, 1758.
Stefan Kiedroń, Wilken Engelbrecht en Zdenka Hrnčířová (ed.), Nederlandse oude
drukken in Bohemen, Moravië en Silezië (1500-1800) / Netherlandish Old Prints in Bohemia,
Moravia and Silesia (1500-1800) (Wrocław 2010).
Antonín Kostlán, Societas incognitorum. První učená společnost v českých zemích. Praha: archive
Akademie věd ČR, 1996.
Jiří Kroupa, ‘The alchemy of happiness: the Enlightenment in the Moravian context’,
in: (ed.) Mikuláš Teich, Bohemia in history. Cambridge: Cambridge University Press,
1998, 164-182.
Wilhelm Nather, Die Olmützer Häuserchronik I. Teil. Friedrich Nather en Vladimír Spáčil
(ed.). Olomouc: Univerzita Palackého v Olomouci, 2005.
211
Bodo Plachta, ‘Zensur in Schlesien’, in: Achim Aurnhammer, Klaus Garber, Wilhelm
Kühlmann, Jan-Dirk Müller en Friedrich Vollhardt (ed.), Kulturgeschichte Schlesiens in
der frühen Neuzeit. (Tübingen 2005) 521-535.
Vladimír Spáčil, Karel Müller, Zdeněk Kašpar en Antonín Javora, Odměna za věrnost a
statečnost. Olomouc: Danal, 1998.
Roman Vondra, České země v letech 1705-1792. Věk absolutismu, osvícenství, paruk a třírohých
klobouků. Praha: Libri, 2010.
Johann Heinrich Zedler (ed.), Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und
Künste […] 56. Halle & Leipzig: Zedler, 1748
Digitale bronnen
Jenő Zoványi, ‘Szathmári Paksi István’, Debreceni Református Kollégium Nagykönyvtara
Elektronikus Könyvtár, URL: http://digit.drk.hu/?m=lib&book=3&p=2711
(donwload 8 juli 2015)
Jiří Glonek, ‘Libri Prohibiti – zakázané knihy v proměnách času’, URL: http://
www.vkol.cz/data/soubory/hf/libri_prohibiti.pdf (download 8 juli 2015)
212
Appendix - De ± 1750 door du Brueil geconfisqueerde libri prohibiti
A. Klasse “rejicitur” – afgewezen
Auteur Titel Plaats en
jaar
Censor Signatuur
-- Novum Testamentum Domini
nostri Jesu Christi
Amsteldodami
1698
J. B. a
Petrasch
VKOL III 12
Hiëronymus
Simon van
Alphen
De CXI. Psalm in Sesthien
Leer-Redenen ontleed,
verklaard en toegepast
Utrecht
1735
p. Oliverius VKOL
38.482
Samuel Clarke Predicatien over verscheidenen
stoffen. Eerste deel
Harlingen
1739
p. Oliverius VKOL
38.871
Peter Dubosc Leer-redenen over verscheiden
texten der Heilige Schrift
Leiden
1745
p. Oliverius VKOL
39.042
Wilh. Ernest
Ewald
De heerlykheid van het nieuw
Jeruzalem
Amsterdam
1739
p. Oliverius VKOL
38.676
Jacob Foster Zestien Predikaatsien over
zeer gewichtige stoffen
Harlingen
1737
p. Oliverius VKOL
38.195
Mattheus
Gargon
De eenige troost of
Heidelbergsche Katechismus
Leiden
1710
J. B. a
Petrasch
VKOL 3.354
Mattheus
Gargon
De gekruiste en verheerlykte
Christus
Leiden
1719
p. Oliverius VKOL
38.040
Thomas
Gataker
Opera Gatakeri ofte alle de
theologische Wercke
Amsterdam
1659
J. B. a
Petrasch
VKOL 3.287
Jacobus Nyloë VI. predikaatsien gedaan over
verscheidene texten der
Heilige Schrift
Leeuwarden
1716
p. Oliverius VKOL
38.653
J.F. Ostervald Verhandeling over de Oorsprongen
van het bederf dat
tegenwoordig onder de
Christenen heerscht
Amsterdam
1722
p. Oliverius VKOL
29.165
J. Ostervald Twaelf Predikaatsien over
verscheide texten
Amsterdam
1723
J. B. a
Petrasch
VKOL
378.194
Johannes
d’Outrein
Het gouden kleinoot van de
Leere der Waarheit
Amsterdam
1724
J. B. a
Petrasch
VKOL 3.251
Johannes
d’Outrein
Vervolg van de Stemme Gods
Roepende Nederland tot
Boete en Bekeering
Amsterdam
1713
p. Oliverius VKOL
29.772
Josua Placaeus Operum tomus secundus Franequerae
1703
p. Oliverius VKOL 4.490
213
Henricus
Ravesteyn
De heerlykheden van de Stad
Gods
Zwolle
1725
p. Oliverius VKOL
38.431
Auteur Titel Plaats en
jaar
Censor Signatuur
Salomon van
Til
Methodus concionandi Trajecti ad
Rhenum
1717
p. Oliverius VKOL
38.340
Hermannus
Venema
Dissertationum sacrarum libri
tres
Harlingae
1731
J. B. a
Petrasch
VKOL 1.142
Hermannus
Venema
Dissertatio octava ad
Vaticinia Danielis
Franequerae
1745
p. Oliverius VKOL 1.204
Campegius
Vitringa jr.
Dissertationes sacrae Franequerae
1731
p. Oliverius VKOL 1.196
Campegius
Vitringa jr.
Campegii Vitringae Filii
Opuscula
Leovardiae
1735
p. Oliverius VKOL
10.968
Campegius
Vitringa sr.
Anakrisis Apocalypsios
Joannis Apostoli
Franequerae
1705
p. Oliverius VKOL 1.199
Campegius
Vitringa sr.
Animadversiones ad methodum
homiliarum ecclesiasticarum
rite instuendarum
Franequerae
1721
p. Oliverius VKOL
10.969
Campegius
Vitringa sr.
Typus theologiae practicae Harlingae
1741
--- VKOL
37.324
Samuel
Werenfels
Predikaatsien over gewigte
waarheden van den
godsdienst
Amsterdam
1735
p. Oliverius VKOL
38.196
B. Klasse “toleratur in bibliothecis” – in de bibliotheek getolereerd
Auteur Titel Plaats en
jaar
Censor Signatuur
-- Critici sacri: sive Annotata
doctissimorum virorum in
Vetus ac Novum Testamen-
tum
Amstelaedami
1698
-- VKOL
640.188,
zeven delen
Fridericus
Spanhemius
Introductio ad chronologiam
et historiam sacram ac
praecipue christianam
Amstelaedami
1694
Joseph
baron
Petrasch
VKOL
649.096
Campegius
Vitringa sr.
De synagoga vetere libri tres Franequerae
1696
p. Oliverius,
societ. olom.
secretar.
VKOL 1.198
214
C. Geconfisqueerd zonder veroordeling
Auteur Titel Plaats en
jaar
Censor Signatuur
Hermannus
Boerhaave
Aphorismi de cognoscendis
et curandis morbis
Lugduni
Batavorum
1737
p. Oliverius VKOL 16.775
Johannes
d’Outrein
De stemme Gods roepende
Nederlands volk tot boete en
bekeeringe
Amsterdam
1713
p. Oliverius VKOL 38.964
Campegius
Vitringa sr.
Doctrina christianae
religionis
Franequerae
1714
--- VKOL 3.428
Samuel Werenfels
& Ernst
Willem Higt
Redevoering over de
Toneelspelen
Leeuwarden
1746
p. Oliverius VKOL 23.867
D. Expliciet goedgekeurd “Adprobantur”
Auteur Titel Plaats en
jaar
Censor Signatuur
Alfonsus
Ciaconius
Bibliotheca Libros et Scriptores
ferme cunctos ab initoo
mundi ad annum MDLXXXIII
Amstelodami
et
Lipsiae
1743
p. Oliverius VKOL II
20.299
Marcus
Tullius Cicero
Epistolarum Libri XVI ad
familiares
Amstelaedami
1729
p. Oliverius VKOL 28.679
215
De invloed van het Nederlandse medisch onderwijs in
Hongarije
Réka Bozzay
(Debreceni Egyetem, Debrecen)
THE INFLUENCE OF DUTCH MEDICAL EDUCATION IN HUNGARY
Abstract: The study of medicine had a huge impact on Hungarian spiritual life. This
study flourished in the early modern Netherlands. Medical students defended both
disputations (chaired e.g. by Henricus Regius or Franciscus Sylvius de la Boë) and
dissertations. Some promotions of Hungarians are known in Leiden, Utrecht and
Franeker. One student defended his dissertation in botanics, others were concerned
with the human face and so on. Much more important is the knowledge of the doctors
they brought to Hungary and Transylvania. There are few written sources preserved
about medical practice of this period. The first Hungarian-written encyclopedia, which
was written in the 17th century in Transylvania by Csere János Apáczai, also described
the theory of Harvey on the circulatory system. This theory reached Hungary and
Transylvania through Dutch universities. Some physiological observations of other
students and their experiments are known. From the 18th century prescriptions from a
doctor from Debrecen have been preserved.
Keywords: medicine – Hungarians – Dutch universities – Csere János Apáczai –
Theory of Harvey – Hungary – Transylvania – Debrecen
Inleiding
In de vroegmoderne tijd staan Nederlandse universiteiten in Hongarije vooral
bekend als plaatsen waar calvinistische theologen worden opgeleid. Het aantal
inschrijvingen van theologiestudenten lijkt deze veronderstelling ook te bevestigen.
Als men echter niet alleen de pure data onderzoekt, maar ook de impact
van de Nederlandse universiteiten op het Hongaarse geestelijke leven onder de
216
loep neemt, krijgt men een veel fijner beeld van de Hongaarse peregrinatio
academica aan Nederlandse universiteiten. In deze studie wordt getoond hoe het
medisch onderwijs en in het bijzonder één arts en zijn volgelingen het
Hongaarse medische denken en onderwijs beïnvloedden.
Geneeskunde werd in Hongarije in de middeleeuwen en in de vroegmoderne
tijd niet alleen door academisch opgeleide artsen beoefend maar ook door leken
die een soort geneeskundige praktijk hadden (Kovách 2013:30). Men moet
daarbij met name denken aan barbiers, chirurgen en vroedvrouwen. De eerste
Hongaarse universitair opgeleide artsen studeerden vooral in Italië (Veress 1941)
en vanaf de 14e
en 15e
eeuw na de stichting van Centraal- en Oost-Europese
universiteiten ook in Wenen (Tüskés 2008:16-17). Vanaf de stichting van Nederlandse
universiteiten werden er ook Hongaarse protestantse artsen opgeleid. Het
onderwijs van geneeskunde op universitair niveau begon in Hongarije pas in
1769 toen de stadhouderlijke raad de stichting van de faculteit der geneeskunde
aan de universiteit van Nagyszombat/Tyrnau/Trnava toeliet (Falisová & Brtáňová
2012:125).
De Nederlandse universiteiten speelden in de bemiddeling van nieuwe natuurwetenschappelijke
kennis een bijzonder belangrijke rol. Natuurwetenschappen
werden als onderdeel van het (natuur)filosofische onderwijs onderwezen.
De nieuwe resultaten van de natuurfilosofie vonden in de 17e
eeuw hun
weg naar Hongarije door het Cartesianisme, maar deze ideeën verspreidden zich
toendertijd alleen maar binnen de gesloten kring van protestanten (Kosáry
1980:138). In de katholieke scholen werd nog in de hele 17e
eeuw de Aristoteliaanse
filosofie gedoceerd. Pas in 1777 begonnen de Piaristen realia te doceren
(M. Zemplén 1961:60).
De nieuwe benadering van natuurwetenschappelijk denken speelde ook in
het medisch onderwijs een belangrijke rol. In de geneeskunde kunnen we elementen
van de botaniek, meteorologie en ook natuurkunde terugvinden. Onder
dat laatste vak werden in de 17e
eeuw allerlei verschillende natuurwetenschappen
als scheikunde, mineralogie, plantenkunde, dierenkunde en gedeeltelijk ook
217
wiskunde begrepen. De opdeling van deze natuurwetenschappelijke vakken van
de natuurkunde begon pas in de 18e
eeuw (Kosáry 1980:138-139). Daarom
zullen in deze studie ook onderwerpen aan bod komen die tegenwoordig niet
meer bij het vakgebied geneeskunde horen, maar in de vroegmoderne tijd wel
deel uitmaakten van het medisch onderwijs.
In het leerplan van de Hongaarse/Zevenburgse protestantse colleges was
officieel geen voorbereiding op de medische studies opgenomen, maar sommige
peregrini kregen thuis al voorkennis in de geneeskunde. De in Duitsland
opgeleide arts Ferenc Pápai Páriz de Oudere, professor in de filosofie en natuurwetenschappen
in Nagyenyed (Aiud/Straßburg am Mieresch), bracht zijn beide
zonen en de later in Nederland opgeleide artsen András Ajtai en György
Vizaknai Bereck medische basiskennis bij (Huttmann 2000:129).
1. Nederlands medisch onderwijs in de 17e eeuw
Voor de 17e
en 18e
eeuw zijn er 97 Hongaarse inschrijvingen voor het vak
geneeskunde aan Nederlandse universiteiten bekend (Bozzay & Ladányi 2007).
Voor die de 17e
eeuw moeten we op het gebied van de opleiding van artsen het
belang van twee universiteiten benadruken: Utrecht en Leiden. Hier disputeerden
verreweg de meeste Hongaren, hun werk vertoont kenmerken van de
Cartesiaanse filosofie en fysiologie. In Leiden mochten studenten van allerlei
geloof al vanaf 1578 alles – op theologie na – studeren; zo werden de deuren
van de universiteit ook voor vele buitenlandse studenten geopend. De
universiteit voldeed ook aan de voorwaarden van het onderwijs in de botanica
en anatomie: in 1578 werd er een Hortus Botanicus gesticht, met als toezichthouder
professor Gerard de Bondt (1536-1599). In 1597 werd het Theatrum
Anatomicum gebouwd, waar niet alleen theorie gedoceerd werd, maar ook de
lijkschouwingen gehouden werden. In 1591 bleef de poging om het klinisch
onderwijs in te voeren zonder succes. De stichting van de Utrechtse universiteit
en de inauguratie van professor Willem van der Straeten (1593-1681), waarin hij
218
klinisch onderwijs beloofde, haalde de Leidse curatoren ertoe over het
zogenaamde “collegio medico-practicum” te introduceren in het Caecilia ziekenhuis
(Lindeboom 1965:202-206). In Leiden was Franciscus de le Boë Sylvius (1614-
1672)een van belangrijkste professoren van klinisch onderwijs en voorstander
van de iatrochemie, (Windelspecht 2002:95). In 1701 werd Herman Boerhaave
(1668-1738) in Leiden tot professor benoemd. In de daaropvolgende decennia
vernieuwde hij het Nederlandse medisch onderwijs waarin hij natuur- en
wiskunde als basisvakken introduceerde (Huisman 1999:260). In Utrecht trok
vooral Hendrik de Roy (Henricus Regius 1598-1679), een voorstander van de
Cartesiaanse filosofie, Hongaarse studenten aan.
In de 17e
eeuw werd het medisch onderwijs in Hongarije op drie gebieden
vernieuwd: in de leer van de bloedsomloop, in de Cartesiaanse fysiologie en
pathologie en in de iatrochemie en iatrofysica (Frijhoff & Spies 2004:296).
De theorie van bloedsomloop is niet van Nederlandse komaf, maar bereikte
de Hongaarse studenten wel door bemiddeling van Nederlandse professoren.
De Engelsman William Harvey (1578-1657) gebruikte voor de beschrijving van
de bloedsomloop in 1628 wiskundige metingen en experimenten. Regius was
een van de eerste docenten die de leer van de bloedsomloop in Nederland
begon te onderwijzen. Onder het voorzitterschap van Regius disputeerde Johannes
Haymann over dit onderwerp in 1640 onder de titel Disputatio medicophysiologica
pro sanguinis circulatione [Medisch-fysiologische disputatie over de
bloedsomloop].
Aan de Leidse Universiteit doceerde Franciscus de le Boë Sylvius vanaf 1639
de theorie van de bloedsomloop van Harvey (Weil 1957:169) waar hij echter de
foute mening was toegedaan dat de uitstoot van het bloed uit het hart werd
veroorzaakt door de ritmische samentrekking en uitrekking van bloed, als gevolg
219
van opwarming en afkoeling ervan. Dit idee nam ook János Apáczai Csere over
in zijn Hongaarstalige Magyar Encyclopaedia.1
De originele leer van Harvey werd ook in Zevenburgen verspreid (Huttmann
2000:102). In 1654 disputeerde Bartholomeus Bausner onder het voorzitterschap
van Adrianus Heerboord (1614-1661) onder de titel Disputatio
philosophica de Cordis Humani Actionibus [Filosofische disputatie over de acties van
het mesnelijke hart]. István Huszti Szabó, die in 1693 eveneens in Leiden
studeerde, maakte een precieze beschrijving van de haarvaten (Huttmann 2000:
220). Nadat Sámuel Enyedi in Utrecht gepromoveerd was in de geneeskunde,
keerde hij terug naar huis en ging in Nagyenyed (Aiud/Straßburg am Mieresch)
werken. In zijn manuscript Physica seu philosophia naturalis [Natuurlijke fysica of
filosofie] is de invloed van Regius terug te vinden, maar hij volgde wat de
bloedsomloop betreft de theorie van Harvey (Spielmann 1977:128,130).
Het tweede grote gebied was de fysiologische observatie van Descartes. Volgens
hem berust de fysiologie van mensen en dieren op reflexen. Sommige
processen verlopen in mensen en dieren automatisch (Cottingham, Stoothoff &
Murdoch 1985:325-404) Apáczai volgde in zijn eigen Encyclopaedia deze leren van
Regius’ Fundamenta medicinae (Spielmann 1977:109,113).
Het derde gebied was de iatrochemie van Paracelsus (Theophrastus Philippus
Aureolus Bombastus von Hohenheim 1493-1541) die in tegenstelling tot Descartes
in de levensfuncties van mensen en dieren geen mechanische processen
zag, maar scheikundige fermentatie. Dezelfde opvattingen was ook Johan
Baptist van Helmont (1580-1644) toegedaan, en deze ideeën werden door
Franciscus de le Boë Sylvius verder ontwikkeld. Hij zag in het fungeren van de
1 De Zevenburgse theoloog János Apáczai Csere studeerde in Nederland en kwam met het idee
naar huis om een werk in het Hongaars te schrijven dat alle kennis van zijn tijd bevatte. Hij hield
zich niet alleen bezig met theologische vragen, maar ook met filosofische, natuurwetenschappelijke
en met medische vragen. Tevens was hij baanbreker in het creëren van nieuwe
wetenschappelijke termen in het Hongaars. Zijn werk werd in 1653 in Utrecht uitgegeven (Bán
2003).
220
maag geen mechanisch proces, maar fermentatie, vertering dus, die als gevolg
heeft dat voedsel in bloed omgezet werd (Otterspeer 2000:354).
Máté Mant Csanaki studeerde in Leiden (Du Rieu 1875:172, ASF 8:135) en
bezocht ook Engeland, Zwitserland en Padua. Na zijn thuiskomst werkte hij in
Sárospatak, werd huisarts van vorst György Rákóczi en een tijd lang was hij
rector van het Gereformeerd College in Kolozsvár (Cluj-Napoca/Klausenburg).
In zijn werk, in 1634 gepubliceerd in Kolozsvár, schreef hij over de pest die hij
niet langer als straf van God beschouwde. Hij beweerde dat zij met medicijnen
te genezen is. Hiermee volgde hij de principes van de iatrochemie (Spielmann
1977:105).
Regius vond de beschrijving van klinische gevallen al belangrijk in zijn werk
Medicina et praxis medica [Medicijnenleer en medische praktijk], in 1657 gepubliceerd
te Utrecht. In dit werk werden disputaties van zijn studenten onveranderd
opgenomen (Spielmann 1977:122-123). János Sikó schreef in 1651 over
symptomen van een nagelvergiftiging en zijn anamnese, Sámuel Enyedi in 1651
over de behandeling van vaatverwijding en gangreen, István Német besprak
hartziekte en verkoudheid, en de Sakser Johann Gunesch beschreef in 1658
acute gewrichtsontsteking, verschenen in het werk Medicatio Viri Arthritide Vaga,
de Varen Belgice dictâ, laborantis [Genezing van een lijder aan acute artritis, in het
Nederlands de Varen genoemd](Trajecti ad Rhenum 1658). Eveneens op grond
van klinische observaties beschreef Sámuel Köleséri symptomen, onder andere
van scheurbuik en publiceerde in 1707 zijn werk De scorbuto Mediterraneo [Over
mediterrane scheurbuik] in Szeben (Sibiu/Hermannstadt) (Spielmann 1977:157).
2. Medisch onderwijs in de 18e eeuw
In de 18e
eeuw trokken de Nederlandse universiteiten nog steeds veel Hongaren
aan, al gingen de meesten van hen om financiële redenen niet naar Leiden, zij
schreven zich vooral te Utrecht in. Daar kregen – onder andere – István
Weszprémi (1756), István Mátyus (1756), János Dániel Perliczy (1726), István
221
Diószegi (1737), Sámuel Domby (1758), Sámuel Pataki (1758), Péter Pétsi
(1758) en Pál Borosnyai Nagy (1780) (Kapronczay 2007:68-69) hun diploma.
In tegenstelling tot de 17e
eeuw zijn er veel meer werken van achttiendeeeuwse
artsen die in Nederland studeerden overgebleven die na hun thuiskomst
zijn verschenen. Hier moeten we zowel vertalingen als zelfstandige werken van
artsen op het gebied van geneeskunde en haar hulpwetenschappen noemen.
Sámuel Domby vertaalde het boek van Nils Rosen von Rosenstein (1706-
1773) over kindergeneeskunde in het Hongaars. Rosen was overigens een
leerling van Herman Boerhaave. Domby gaf niet alleen een vertaling, maar hij
vulde het werk ook met zijn eigen ervaringen aan (Kapronczay 2007:186-187).
Nog in 1740 gaf János Dániel Perliczy, voormalig student te Utrecht, twee korte
werken uit; het ene ging over de huismedicatie van armen (Medicina pauperum) en
de andere over medicatie thuis en op reis (Kapronczay 2007:197, Kosáry
1980:162). József Milesz, een voormalig student in Franeker (Fockema & Meijer
1968:13661a,13691), vertaalde in 1778 het boek van Anton Störck voor veld- en
dorpschirurgen (Kapronczay 2007:199). István F. Bányai vertaalde in 1741 te
Franeker het werk van Friedrich Adolf Lampe (1683-1727) onder de titel Gileadi
balsamom. Hierin staan naast theologische elementen ook recepten gebaseerd op
kruiden (Kapronczay 2007:206). Perliczy vertaalde ook een werk van Karl Otto
Moller (1670-1747) in 1740 waarin Moller beschreef hoe men zich het beste
tegen de pest en andere epidemieën kan wapenen (Kapronczay 2007:207).
De in het buitenland opgeleide artsen probeerden een eenheidssysteem van
de Hongaarse gezondheidszorg uit te werken. In de 18e
eeuw werkte János
Dániel Perliczy een plan uit voor de opleiding en verplichtingen van chirurgen
(Kapronczay 2007:85). Sámuel Domby, voormalig student van de Berlijnse
Charité en de universiteit Utrecht, gaf in 1772 een leerboek voor vroedvrouwen
uit (Kapronczay 2007:180). Na zijn terugkeer naar Hongarije schreef István
Weszprémi een boek over de opvoeding van kleine kinderen (A kisded gyermekek
nevelésekről való rövid oktatás, 1760) (Kosáry 1980:604). In Utrecht schreef István
Mátyus zijn proefschrift (Positiones de irritabilitate et aliis quidam medicinae capitibus,
222
Meningen over irritatie en andere medische hoofdstukken, Ultrajectum 1756),
dat als een baanbrekend werk op het gebied van de Hongaarse fysiologie werd
beschouwd. Hij gaf een boek over het gezonde leven uit waarin hij vanuit
medisch oogpunt over planten- en diersoorten schreef die in onze voeding een
heel belangrijke rol spelen (Diaetetica, 1762, 1787) (Kádár & Priszter 1992:50,
Kapronczay 2007:189-190).
Slechte hygiëne en epidemieën bemoeilijkten het leven van de mensen in de
vroegmoderne tijd. Daarom probeerden artsen de epidemieën met de uitgave
van boeken – voorlichting dus – en met maatregelen te stoppen. De in Nederland
opgeleide Sámuel Köleséri de Jongere gaf een boek in het Hongaars uit over
hoe men zich tegen de pest kon wapenen. Hij schreef dat men zijn leven moet
verdedigen, ook als dat ertoe leidt dat men wegblijft van besmette plaatsen en
mensen. Als het noodzakelijk is, moet men hiervoor zelfs wettelijke middelen
inzetten (Kapronczay 2007:204). György Buzinkai (student in Franeker, Leiden,
Amsterdam en Groningen) (Bozzay & Ladányi 2007) moest als stadsarts van
Debrecen andere maatregelen treffen: dieren die in onduidelijke omstandigeden
zijn overleden, moesten verbrand worden, hij benadrukte het belang van
hygiëne ook in de huizen en hun omgeving (Kapronczay 2007:204).
István Weszprémi studeerde in Wenen, Zürich, Utrecht en in Engeland, waar
hij een werk over een mogelijke inenting tegen de pest schreef. Na zijn terugkeer
naar Utrecht verdedigde hij een proefschrift waarin hij zijn pathologische
observaties in Zürich en Engeland beschreef (Kapronczay 2007:209). Johannes
Raymann (voormalige student van Leiden, 1712 en Franeker) gebruikte
vaccinatie tegen de pokken (Du Rieu 1875:828, ASF13 303). Hij besmeerde de
neus van zijn kinderen met de afscheiding van pokken. Deze methode werd in
Hongarije echter niet gevolgd (Kapronczay 2007:214). In 1781 gaf Sámuel
Benkő, arts van de provincie Borsod, een chirurgenboek over de pokken uit
(Problema chirurgicum, 1783) (Kapronczay 2007:215) en een ander over roodvonk
(1784) en dan nog een over malaria dat de tweede prijs van de Wetenschappelijke
Gemeenschap te Dijon kreeg (Kosáry 1980:605-606).
223
Artsen waren ook met medisch-scheikundige onderzoeken bezig. De
dissertatie van Sámuel Domby in Utrecht (1758) hield zich met de Tokajer wijn
bezig (Kosáry 1980:186). Hongarije was en is nog steeds rijk aan mineraal- en
thermaalwater. De kwaliteit van dit water werd eerst door in het buitenland
opgeleide artsen onderzocht. István Mátyus analyseert in zijn Diaetetica ook het
mineraalwater in Zevenburgen en kwam erachter dat er in de bubbels van het
water een andere substantie te vinden is dan gewone lucht. Hiermee verwees hij
naar koolstofdioxide (Szabadváry & Szőkefalvi-Nagy 1972:141). József Conrad,
voormalig student te Leiden (1776), daarvoor in Wenen student van Jacquin (Du
Rieu 1875:1121, ASF15 218) en later stadsarts van Sopron, schreef botanische
artikelen voor het Ungarisches Magazin en voor de Gelehrter Anzeiger (Göttingen)
over insecten in de buurt van Sopron (Kosáry 1980:612).
Een rapport van Sámuel Domby over het mineraalwater in de provincie
Borsod verscheen in Wenen (Relatio de mineralibus in Comitatus Borsodiensis aquis,
1766; Kosáry 1980:616). Gábor Zágoni, arts te Marosvásárhely (Târgu Mureş/
Neumarkt), analyseerde in 1772 het thermale water van Herkulesfürdő (Băile
Herculane/Herkulesbad) en Zovány (Zăuan) (Kosáry 1980:617). Sámuel Benkő
publiceerde de resultaten van de analyse van het zure water in Ránk (Tentamen
aquae acidulis Rankensis 1778) (Kosáry 1980:617). István Hatvani onderzocht als
scheikundige het thermaalwater van Nagyvárad (Oradea/Großwardein) (Thermae
Varadienses examini physico et medico subjectae, Viennae, 1777) en schreef een langer
stuk over de zouten in de buurt van Debrecen (Szabadváry & Szőkefalvi-Nagy
1972:120,139). Hij was ook de eerste die scheikunde in zijn college begon te
doceren (M. Zemplén 1961:93).
De werken van Nederlandse wetenschappers konden Hongarije niet alléén
door de protestantse studenten bereiken. Aan de katholieke universiteit van
Nagyszombat (Trnava/Tyrnau) doceerde de jezuïet Antal Reviczky SJ. In zijn
natuurfilosofische boek Elementa philosophiae naturalia (Tyrnaviae, 1757-1758)
verwees hij in het hoofdstuk over de verwekking van dieren (De animalium
generatione) naar Leeuwenhoek, Harvey en Redi (Kádár & Priszter 1992:50).
224
3. Het Boerhaave-effect
In de 18de
eeuw begon het klinisch onderwijs aan de Nederlandse universiteiten
zich te ontwikkelen, geworteld in de bevindingen uit de 17e
eeuw. Dit onderwijs
kan worden verbonden met de Engelsman Thomas Sydenham (1624-1689) en
de Nederlander Herman Boerhaave (1668-1738). Boerhaave was één van de
invloedrijkste artsen van de 18e
eeuw. Hij gaf onderwijs naast het bed van de
patiënten. Hij benadrukte het belang van de anamnese en het meten van de lichaamstemperatuur.
Hij analyseerde de pathologie van ziekten, in de therapie
gebruikte hij graag planten als medicijnen. Hongaarse studenten volgden zijn
colleges. In de medische literatuur wordt Johannes Adam Raymann, de latere
arts te Eperjes (Prešov/Preschau) en de hoofdarts van de provincie Sáros,
genoemd als student van Boerhaave (Kosáry 1980:142, Antall 1986:145).
Maar Boerhaave heeft veel meer Hongaarse studenten gehad. Ferenc Pápai
Páriz de Oudere stuurde zijn zoon en András Ajtai naar Leiden om hen daar bij
Boerhaave te laten studeren (Huttmann 2000:222). Uit de akten van de Leidse
medische faculteit bleek dat de volgende Zevenburgers studenten van Boerhaave
waren: tussen 1717 en 1718 István Birthelius uit Szeben (Sibiu/
Hermannstadt) (AFML 415:261) in 1722 Sámuel Pataki uit Kolozsvár (ClujNapoca/Klausenburg)
die trouwens in zijn dagboek over de colleges van
Boerhaave in medische aforismen, scheikundige en botanische werken schreef
(Pataki 2004:189), en in 1724 Johannes Fridericus Mylius uit Brassó (Braşov/
Kornstadt). Mylius legde op 9 augustus 1724 het examen in de geneeskunde af
en promoveerde op 24 augustus 1724 met een werk onder de titel Dissertatio
medica inauguralis morbos eorumque affinitatem ex incompletis motibus haemorrhagicis ortos,
sistens [Inaugurale medische dissertatie over de ziekten en hun verband met
onvolledige bewegingen van het bloed] tot doctor van geneeskunde (AFML
415:261). Volgens een brief van István Enyedi (6 december 1719) moet hij ook
colleges van Boerhaave bezocht hebben, omdat hij deze colleges “geweldig”
vond (Hoffmann 1980:172). Verder moeten we nog Sámuel Köleséri noemen
225
die 16 boeken van Boerhaave thuis had liggen (Bertók 1956:90, 93, 96, 98, 100-
101, 104, 106-107, 110, 116, 132) .
Boerhaave was zo bekend in Zevenburgen dat graaf Sándor Teleki via zijn
alumni die toen in Nederland studeerden, met hem correspondeerde. In één van
zijn brieven beschreef hij de ziekte van zijn vrouw. Boerhaave vermoedde phtisis,
tuberculos, en schreef geitenmelk, licht eten en frisse lucht voor. Verder gaf hij
ook medicijnen aan de gravin. Hij waarschuwde de graaf echter dat deze ziekte
tot de dood kon leiden. Teleki’s echtgenote, gravin Júlia Bethlen, is kort hierna
overleden (Pataki 2004:167-169). Toen Teleki zelf ziek werd, schreef hij via de
student István Enyedi aan Boerhaave die hem medicijnen voorschreef die hij
om de drie uur moest innemen (Hoffmann 1980:174).
Het werk van Boerhaave werd vooral in Wenen en in Edinburgh voortgezet
(Kapronczay 2007:15) dankzij zijn leerlingen. Eén van deze leerlingen was Gerard
van Swieten (1700-1772). Van Swieten, een katholieke Nederlander, was lid
van de wetenschappelijke kring rondom Boerhaave waartoe onder andere ook
de botanicus Karl von Linné (1707-1778), beter bekend als Linnaeus, behoorde.
Van Swieten mocht zijn professor in zijn hoorcolleges vervangen en privécolleges
in het huis van Boerhaave verzorgen. Na de dood van Boerhaave kreeg
hij echter als katholiek de baan van Boerhaave niet en dat maakte ook een eind
aan zijn carrière in Nederland. Zijn reputatie bereikte echter ook het Weense
hof waar hij in 1745 werd uitgenodigd. Hij verbleef in Wenen tot aan zijn dood
(Kapronczay 2007:42).
Hij vernieuwde het leerplan van de medische faculteit in Wenen, beklemtoonde
de praktische opleiding, het belang van de klinische vakken maar hij reorganiseerde
ook het onderwijs van theoretische vakken. Het werk van
Boerhaave (Institutiones medicae, Leiden, 1708) werd gedoceerd. Van Swieten werd
door Anton de Haën (1704-1776), ook al een student van Boerhaave, gesteund
en in 1752 nodigde hij ook de Nederlandse Nicolaus Joseph Jacquin uit
(Kapronczay 2007:43). Het levenswerk van Boerhaave werd dus grotendeels
door zijn leerlingen aan de universiteit in Wenen bekend gemaakt, waar in de 18e
226
eeuw ook veel Hongaren, vooral katholieken, studeerden (Offner & von Killyen
2012).
Aan de Universiteit Utrecht studeerde János Dániel Perliczy, die als hoofdarts
van de provincie Nógrád in 1751 een verzoekschrift bij het Weense hof
indiende waarin hij om de oprichting van een medische faculteit en een wetenschappelijke
academie vroeg. Op zijn verzoek werd niet eens antwoord gegeven.
In 1763 diende de katholieke bisschop te Eger, graaf Károly Eszterházy (1725-
1799), ook een verzoek bij het Weense hof in waarin hij zijn wens voor de
stichting van een universiteit in Eger voorstelde. Nadat Perliczy het plan van
Eszterházy had gehoord, schreef hij een brief aan de bisschop waarin hij zijn
voorstel van 1751 herhaalde. Met zijn brief hield Ferenc Markhot, voormalig
student in Bologna, zich bezig; hij werkte als arts in Eger.
Op grond van het voorstel van Perliczy maakte Markhot in 1767 ook een
plan waarin de medische opleiding voor de absolventen van de filosofische
faculteit mogelijk werd gemaakt. In 1769 werd een medische school in het
ziekenhuis van de Hospitaalbroeders van Sint Johannes de Deo gesticht die
door Markhot en Perliczy werd geleid (Kádár & Priszter 1992:53, Szabadváry &
Szőkefalvi-Nagy 1972:100). De bisschop accepteerde ook het voorstel van
Markhot dat de lezingen op grond van de Institutiones Medicae van Boerhaave
werden gegeven, ook met de aanvullingen van de nieuwste resultaten van zijn
leerlingen, onder andere die van Gerard van Swieten en van Albrecht Haller
(1708-1777), homo universalis, anatoom en voorzitter van de Gesellschaft der
Wissenschaften te Göttingen. We moeten hier benadrukken dat de katholieke
bischop Eszterházy niet alleen goed geïnformeerd was over geneeskundige
werken van zijn tijd, maar ook religieus heel tolerant met de werken van
protestantse wetenschappers omging, zodat hij het gebruik van het werk van de
protestantse Nederlandse professor (Institutiones medicae) bevorderde (Bitskey
2013:130).
Het onderwijs begon met één docent en tien studenten, maar de opleiding
werd heel snel in 1774 of 1775 opgegeven wegens gebrek aan steun van het
227
Weense hof (Gál 2011:14). Toch gaf Eszterházy tot 1784 het idee van een
universiteit in Eger niet op en hij verzamelde ook medische boeken voor zijn
bibliotheek. Er zijn meer dan 300 geneeskundige boeken geregistreerd in het
boekenbestand van de bibliotheek in Eger, onder andere ook boeken van
auteurs uit de Lage Landen. Hier moeten we het werk van de Brusselse Andreas
Vesalius (Andreas van Wesel, 1514-1564) De humani corporis facbrica [Over de
bouw van het menselijk lichaam] noemen dat in 1642 met de zeventiendeeeuwse
commentaren van de Nederlander Nicolaas Fonteyn in Amsterdam bij
de drukkerij van Jansson werd uitgegeven (Gál 2011:27-28). Om de theorie van
Harvey over de bloedsomloop te bevestigen, maakte Frederik Ruysch (1638-
1731), Nederlands anatoom en botanicus, preparaten uit was en spoot die in het
adersysteem. Zestien ontleedkundige brieven van hem (Epistola anatomica
problematica), uitgegeven in Amsterdam tussen 1714-1731, zijn ook in de
bibliotheek bewaard.
De techniek van Ruysch werd door anderen verder ontwikkeld, officieel
wordt Jan Swammerdam als de ontdekker van de techniek beschouwd. In de
biblioteek is een werk van hem over de ademhaling en de opbouw van de long
(Tractatus physico-anatomico-medicus de respiratione usuque pulmonum, Leiden, 1667) te
vinden (Gál 2011:31-32). Werken van Boerhaave kon de bibliotheek evenmin
missen. Boerhaaves Elementa chemiae (Leipzig, 1732) werd in 1781 aangeschaft,
de lezingen van Boerhaave werden door Albrecht Haller (Praelectiones academicae
in proprias institutiones rei medicae edidit et notas addidit Albertus Haller, Venezia, 1743-
1745) en zijn eigen commentaren op Boerhaave door de Leidse arts Johann
Wilhelm Heyman in zeven banden (Commentaria in Hermanni Boerhaave institutiones
medicas, Leiden, 1744-1754) uitgegeven. Ook de Boerhaave-commentaren van
Gerard van Swieten (Commentaria in Hermanni Boerhaave Aphorismos de cognoscendis
et curanis morbis, Turijn, 1744-1773) in tien banden zijn in de bibliotheek bewaard.
In de bibliotheek zijn ook werken van Boerhaave-leerlingen als Albrecht Haller
en Albert Haen (Gál 2011:37-38) te vinden.
228
Vanaf het academisch jaar 1770-1771 werd ook aan de Hongaarse universiteit
in Nagyszombat (Trnava/Tyrnau) medisch onderwijs ingevoerd. Het plan van
Gerard van Swieten was om ook daar het leerplan op grond van het Weense
model te doceren, het collegemateriaal van Boerhaave dus. Maar eigenlijk werd
alleen de Institutio van Boerhaave verplicht gegeven in de colleges, alle andere
werken mochten de docenten zelf kiezen (Kapronczay 2007:72-81). Van
Swietens fysiologieleerboek (Commentaria in Boerhaave aphorismos) werd echter ook
gebruikt in fysiologie voor de studenten geneeskunde (Kádár & Priszter
1992:55). De medische faculteit werd in 1777 naar Boeda en zeven jaar later
naar Pest verplaatst (Kapronczay 2007:72-81).
De persoon van Boerhaave blijkt in de 18e
eeuw ook in de Hongaarse (protestantse)
literatuur bekend te zijn.2
In Debrecen zijn twee gedichten en een
schooldrama uit deze eeuw bekend waarin de naam van Boerhaave voorkomt.
De Hongaarse dichter Mihály Csokonai Vitéz schreef in 1792 in zijn gedicht A’
Hír [Het bericht]:
A’ betegség mindent hatalma alá vét,
Végre megszégyenít akármely Burhávét
De ziekte overwint alles.
Uiteindelijk buigt ook elke Boerhaave het hoofd
Hier verschijnt Boerhaave bijna als personificatie van de geneeskunde an sich.
Csokonai hoorde waarschijnlijk de naam van Boerhaave voor het eerst van zijn
vader die chirurg was in Debrecen. Ook in een ander gedicht prees Csokonai
Boerhaave (Csokonai 1992: 47, 400, 402). Ter gelegenheid van de uitgave van
een boek van Sámuel Rácz, de bekende Hongaarse arts in de 18de
eeuw, schreef
Csokonai een gelegenheidsgedicht dat in twee vormen en onder twee titels
verscheen, Rátz Sámuelhez [Aan Sámuel Rátz] en A’ híres Rátz Sámuel Úrhoz [Aan
de bekende heer Sámuel Rátz].3
Ook in dit gedicht komt de naam van
Boerhaave voor (Csokonai 1988: 66, 496, 500-501):
2 Ik dank prof. dr. István Bitskey (Universiteit Debrecen) dat hij mij op de literaire werken van
Csokonai en Barczafalvi Szabó attent maakte.
3 Dit gedicht verscheen in de kritische uitgave onder de titel Rácz Sámuelhez, maar in de
229
Míg magyar leszsz, és a’ Magyar míg Búrhávot
szereti:
Meg-marad az Úrnak Neve, meg-marad
dítséreti.
Zolang Hongaren leven en Boerhaave
beminnen,
Blijven naam en roem des Heeren
bestaan.
In dit gedicht wordt de grootheid van Boerhaave als arts benadrukt, zijn naam
komt naast andere bekende Europese artsen vanaf de oudheid voor:
Aesculapius, Hippokrates (c460-377 v. Chr.), Galenus (131-201 AD), Avicenna
(980-1037), Friedrich Hofmann (1660-1742).
Ook in het schooldrama A Szülék Gyermekekhez ’s a gyermekek szülékhez szoros
egymáshoz tartozó kötelességekről és a ‘már az Indulatok eredéseknek második grádusát, az
értelem helybehagyását Pártyára hajtott ’s már vadabb zabolátlansággal ragado, sött már a’
Teströl az Elmére költsönös felváltással rohano és igy Dühösséggé vált Indulatok
igazgatásoknak modjárol Honjainkban esett történettel intő Szomorú Jaték Őt Fel
Vonásokban [Over de verplichtingen van de ouders jegens hun kinderen en vice
versa. En over de beheersing van de tweede trap van de emoties die het
verstand verlaten en tot losbandigheid voeren, zelfs van het lijf naar de geest
overgaan en tot woedeaanvallen leiden. Een treurspel in vijf bedrijven, spelende
in ons land.] komt de figuur van Boerhaave voor. Het drama probeert de
liefdeshartstocht voor te stellen als een verschijnsel dat samengaat met fysiologische
en lichamelijke symptomen, en hiermee probeert het werk zowel kinderen
als hun ouders te vermanen. De auteur van het drama is onbekend, maar
vermoed wordt dat Dávid Barczafalvi Szabó de auteur van het werk is. Barczafalvi
was tussen 1792 en 1805 docent natuurkunde en wiskunde in Debrecen.
Het hoofdpersonage is het Meisje (Leány) dat smoorverliefd is op de stagiair van
haar vader, die advocaat is. In de vijfde akte verschijnt Boerhaave wanneer het
meisje doodziek in haar kamer ligt. De ouders roepen twee artsen om haar te
onderzoeken, maar pas de derd arts, Boerhaave, kan de juiste diagnose stellen,
opmerkingen namen de redacteurs het gedicht ook op in een andere vorm en onder een andere
titel [A’ híres Rácz Sámuelhez]. Er is geen wezenlijk verschil tussen de twee gedichten wat
Boerhaave betreft.
230
namelijk dat deze ziekte niet te genezen is. De figuur van Boerhaave dient om
de natuurwetenschappelijke overtuigingen en de natuurfilosofische pricipes van
de auteur voor te stellen (Pintér 2014:160-161).
Zoals we zien, heeft het Nederlandse medisch onderwijs de Hongaarse geneeskunde
twee eeuwen lang op de meest uiteenlopende manieren beïnvloed.
Als belangrijkste bemiddelaars moeten we uiteraard de Hongaarse peregrini
noemen die in Nederland tot arts werden opgeleid. Niet alleen door hun praktijkervaring,
maar ook door hun geschreven werken hadden ze invloed op de
Hongaarse gezondheidszorg. Het interessante en misschien onverwachte is dat
de werken van Boerhaave, de invloedrijkste, protestantse Nederlandse arts van
deze tijd, hun weg ook naar de katholieken konden vinden en hij door zijn
reputatie in protestantse kringen een symbool van wijsheid werd.
Bibliografie
Archiefbronnen
Archief van Senaat en Faculteiten, Actorum Facultatis Medicae Leydensis. Nr. 415.
Archief van Senaat en Faculteiten, Volumina inscriptionum (1575-1818). Nr. 8.
Literatuur
Antall, József (1986). ‘Magyar-holland orvostörténeti kapcsolatok (Gondolatok,
teendők, kutatási irányok)’ [Hongaars-Nederlandse medisch-historische betrekkingen
(Gedachten, taken en richtingen)]. In: (ed.) István Bernát, Hollandból
magyarra…Kultúrhistóriai tanulmányok és szemelvények [Van het Nederlands in het
Hongaars….Cultuurhistorische studies en bloemlezingen]. Budapest: Terra, pp. 133-
148.
Bán, Imre (2003). Apáczai Csere János. Akadémiai Kiadó, Budapest.
231
Bertók, Lajos (1956). ‘Ifjabb Köleséri Sámuel könyvhagyatéka’ [Boekennalatenschap
van Sámuel Köleséri de Jongere]. Debreceni Kossuth Lajos Tudományegyetem Könyvtárának
Évkönyve 1955 nr. 2. Debrecen: KLTJKE, pp. 5-33.
Bitskey, István (2013). ‘Egyetemszervezési terv a 18. századi Egerben’ [Plan voor de
stichting van een universiteit in Eger in de 18de eeuw]. In: (ed.) István Bitskey
Religió, stúdium, literatúra. Tanulmányok a régi magyarországi irodalmi műveltségről [Religie,
studie en literatuur. Studies uit de oude Hongaarse literatuur]. Budapest: Universitas
Kiadó, pp. 102-147.
Bozzay, Reka & Sándor Ladányi (2007). Magyarországi diákok holland egyetemeken 1595-
1918 [Hongaarse studenten aan Nederlandse universiteiten]. Budapest: Eötvös
Loránd Tudományegyetem Levéltára.
Csokonai Vitéz, Mihály (1988). Költemények [Gedichten] 2. 1791-1793. (ed.) F. Szilágyi,
Budapest: Akadémiai Kiadó.
Csokonai Vitéz, Mihály (1992). Költemények [Gedichten] 3. 1794-1796. (ed.) F. Szilágyi,
Budapest: Akadémiai Kiadó.
(ed.) Du Rieu, Willem N. (1875). Album Studiosorum Academiae Lugduno-Batavae.
MDLXXV–MDCCCLXXV accedunt nomina curatorum et professorum per eadem secula. ‘sGravenhage:
Martinus Nijhoff.
Weil, E. (1957). ‘The Echo of Harvey’s De Motu Cordis (1628) 1628 to 1657.’ History of
Medicine And Allied Sciences 12, pp. 167-174.
Huisman, Frank (1999). ‘Medicine and Health Care in the Netherlands.’ In: (ed.) Klaas
van Berkel, Albert van Helden, & L. C. Palm, A History of Science in the Netherlands.
Survey, Themes and Reference. Leiden: Brill.
Falisová, A. & E. Brtáňová (2012). ‘Entstehung der medizinischen Fakultät an der
Tyrnauer Universität und ihr Beitrag zum Gesundheitswesen der Slowakei.‘ In: (ed.)
Alžbeta Hološová & István Bistkey, Die Tyrnauer Universität im Licht der Geschichte,
Tranva: Ústav dejín Trnavskej univerzity v Trnave & Kraków: Towarzystwo
Słowaków w Polsce, pp. 125-149.
Fockema, Andreae & Th. J. Meijer (1986). Album studiosorum Academiae Franekerensis
(1585-1811, 1816-1844). Franeker: T. Wever.
232
Frijhoff, Willem & Marijke Spies (2004). Dutch Culture in a European Perspective, 1650,
Hard-Won Unity. Assen: Van Gorcum.
Gál, Tibor (2011). ‘Az Egri Főegyházmegyei Könyvtár orvostudományi könyvei’
[Medische boeken van de aartsdiocesane bibliotheek in Eger]. In(ed.) L. Czeglédi &
I. Monok, De libris et bibliothecis. Eger: Líceum Kiadó.
(ed.) Hoffmann, Gizella (1980). Peregrinuslevelek. 1711–1750. Külföldön tanuló diákok levelei
Teleki Sándornak [Brieven van peregrini. 1711-1750. Brieven van studenten in het
buitenland aan Sándor Teleki]. Szeged: József Attila Tudományegyetem Bölcsészettudományi
Kara.
Huttmann Arnold (2000). Medizin im alten Siebenbürgen. Hermannstadt/Sibiu: Editura
hora.
Kádár, Zoltán & Priszter Szaniszló (1992). Az élővilág megismerésének kezdetei hazánkban:
A magyar biológia rövid kultúrtörténete a kezdetektől a Reformkorig ( -1829) [Het begin van
de kennsimaking met de levende wezens in Hongarije. Cultuurgeschiedenis van de
Hongaarse biologie van het begin tot de Hervormingstijd (-1829]. Budapest:
Akadémiai Kiadó.
Kapronczay, Katalin (2007). Orvosi művelődés és egészségügyi kultúra a XVIII. századi Magyarországon
[Medische cultuur en gezondheidszorg in het 18de eeuwse Hongarije].
Budapest: Semmelweis Kiadó.
Kosáry, Domokos (1980). Művelődés a XVIII. századi Magyarországon [Cultuur in het 18e
eeuwse Hongarije]. Budapest: Akadémiai Kiadó.
Kovách, Imre (2013). Az orvostudomány története Magyarországon 1467-1867 [Geschiedenis
van geneeskunde in Hongarije tussen 1467-1867]. Budapest: Magyar Tudománytörténeti
Intézet, Semmelweis Orvostörténeti Múzeum, Könyvtár és Levéltár.
Lindeboom, G. A. (1970). ‘Medical education in the Netherlands 1575-1750.’ In: (ed.)
Charles D. O’Malley, The History of Medical Education: An International Symposium Held
February 5-9, 1968, Vol. 673, University of California Press, Berkeley, pp. 201-216.
Offner Robert & Hansgeorg von Killyen (2012). A bécsi orvos-sebészeti József Akadémia
(Josephinum) magyarországi növendékei és diákjai 1775-1874 [Hongaarse studenten van de
233
Josephinum, medisch-chirurgische academie te Wenen]. Budapest: Eötvös Loránd
Tudományegyetem Levéltára.
Otterspeer, Willem (2000). Groepsportret met dame. Het bolwerk van de vrijheid, de Leidse
universiteit 1575-1672, Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.
Pataki, Jenő (2004). Az erdélyi orvoslás kultúrtöténetéből [Uit de cultuurgeschiedenis van de
Zevenburgse geneeskunde]. Piliscsaba: Magyar Tudománytörténeti Intézet.
Pintér, Márta Zs. (2014). Theatrum és literatúra [Theater en literatuur]. Budapest: Universitas
Kiadó.
Spielmann József (1977). A közjó szolgálatában. Tudomány és művelődéstörténeti tanulmányok
[In dienst van het algemene welzijn. Studies van wetenschaps- en cultuurgeschiedenis].
Bukarest: Kriterion Kiadó.
Szabadváry, Ferenc & Zoltán Szőkefalvi-Nagy (1972). A kémia története Magyarországon
[Geschiedenis van scheikunde in Hongarije]. Budapest: Akadémiai Kiadó.
Tüskés, Anna (2008). Magyarországi diákok a bécsi egyetemen 1365 és 1526 között [Hongaarse
studenten aan de Universiteit Wenen tussen 1365-1526]. Budapest: Eötvös Loránd
Tudományegyetem Levéltára.
Veress, Endre (1941). Olasz egyetemeken járt magyarországi tanulók anyakönyve és iratai 1221-
1864 [Registers van inschrijvingen en documenten van Hongaarse studenten aan
Italiaanse universiteiten 1221-1864]. Budapest: Magyar Tudományos Akadémia.
Windelspecht, Michael (2002). Groundbreaking Scientific Experiments, Inventions and Discoveries
of the 17th Century. Westport: Greenwood Press.
Zemplén, Jolán M. (1961). A magyarországi fizika története 1711-ig [Geschiedenis van
natuurkunde in Hongarije tot 1711]. Budapest: Akadémiai Kiadó.
IMPLEMENTATIE VAN HET BOLOGNAPROCES IN HET EUROPESE
HOGER ONDERWIJS
De verandering van de studiestructuur in Vlaanderen en in Polen
op basis van de gekozen case studies
Magdalena Lipnicka
(Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin)
IMPLEMENTATION OF THE BOLOGNA-PROCESS IN EUROPEAN HIGHER EDUCATION.
CHANGES IN THE STUDY STRUCTURE IN FLANDERS AND POLAND ON THE BASIS OF
SELECTED CASE STUDIES
1
Abstract: This contribution concerns the implementation of the Bologna process in
Flanders and Poland and focuses on the change of the study structure. The institutional
context plays an important role. The implementation of the Bologna process involves
two steps: (1) on a nationwide and (2) on a university level. These contexts may affect
the process, perception and results of the changes. The text is based on studies done
for my dissertation (interviews and data analysis). Four short case studies are discussed:
Catholic University of Louvain, University of Antwerp, University of Warsaw and the
Catholic University of Lublin.
Keywords: Bologna process – Flanders – Poland – study structure – implementation
Inleiding
Het hoger onderwijs speelt een belangrijke rol in de maatschappij. Het heeft tot
taak om jonge mensen niet alleen voor te bereiden op hun latere beroepsleven
maar ook op het leven in het algemeen. De rol en de functie van instellingen van
hoger onderwijs veranderden door de eeuwen heen, afhankelijk van veranderingen
van de maatschappelijke context. De laatste decennia verandert het hoger
onderwijs in Europa vooral onder invloed van de globalisering van de
1 Het artikel is gebaseerd op de analyse van documenten en van interviews die ik in 2013-2015
voor mijn proefschrift heb afgenomen. Bij deze gelegenheid zou ik graag prof. Jef Verhoeven
(KU Leuven) willen bedanken voor zijn opmerkingen en correcties.
235
samenleving en de integratie van de Europese Unie. Zeer belangrijk voor dit
proces is het Bologna Proces (BP).
Dit Bologna Proces (hierna BP) was en is nog steeds een populair onderwerp
in sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Het grote aantal publicaties over dit
onderwerp heeft zelfs een soort ‘wetenschappelijke chaos’ gecreëerd. Als we
bijvoorbeeld de trefwoorden ‘Bologna proces’ in Google Scholar zoeken, krijgen
we zo’n 23.000 resultaten. Hier komen zeer verschillende perspectieven en
niveaus van het Bologna proces aan bod, zoals universiteiten, nationale
systemen, Europa of de globale wereld. In deze studies worden ook
verschillende aspecten beschreven: concrete kwesties van het Bologna proces
zoals het kwalificatiekader (Karseth & Solbrekke 2010), de internationale
samenwerking (Donert 2009), de invloed van het BP op het leren (Pinho-Lopes
et al. 2011), de veranderde studiestructuur in een nationaal systeem (Alesi et al.,
2007), de erkenning en accreditatie van opleidingen (Augusti 2005), de doctoraatsopleiding
(Kraśniewski 2008) enz.) of het Bologna proces als geheel.
Het grootste deel van de literatuur heeft betrekking op problemen van beleid
en de nationale systemen – bijv. in Kroatië (Lučin & Samaržija 2011), Servië
(Despotovic 2011), Turkije (Yagci 2010), Griekenland (Mattheou 2011) en Hongarije
(Pusztai & Szabó 2008). De implementatie van het BP heeft echter ook
impact op concrete mensen, in dit geval op studenten, professoren en wetenschappelijk
personeel. De vraag is hoe mensen concreet werken bij een bepaalde
universiteit en hoe dit verschilt afhankelijk van de specifieke situatie en de
specifieke context waarin deze bepaalde universiteit functioneert. En welke invloed
het BP op dit veranderend functioneren had.
In deze bijdrage wil ik graag een paar opmerkingen maken met betrekking tot
de implementatie van het Bologna Proces in Polen en in Vlaanderen om aan te
tonen hoe de verschillende contexten invloed hadden op de realisatie van het
BP. Vervolgens zal ik dieper ingaan op de implementatie van het BP in concrete
universiteiten (twee universiteiten in elk systeem als case study), namelijk de KU
Leuven, de Universiteit Antwerpen, Uniwersytet Warszawski en de KU Lublin.
236
Maar vooreerst wil ik een korte schets van de theorie presenteren die dit
onderzoek heeft geïnspireerd.
1. Universiteiten als organisaties in context
De invoering van de principes van het BP bij concrete universiteiten kan niet los
worden gezien van de concrete werking van een universiteit en het hele hoger
onderwijs in een specifieke nationale context. In bredere zin kan dit verband
ook worden gezien als een relatie tussen de stabiliteit van de verschillende nationale
stelsels voor hoger onderwijs en de universiteiten en de veranderingen die
het gevolg zijn van het BP. Er kunnen drie belangrijke velden worden onderscheiden
die verband houden met de problemen van stabiliteit en verandering in
organisaties: (1) het populatie-ecologische perspectief, (2) het resource dependence perspectief
en (3) het institutionele perspectief (Van Vught 2007). Dit zijn perspectieven die te
maken hebben met organisaties (hier: universiteiten) en hun omgeving en die
het belang van het milieu benadrukken (Pfeffer & Salancik 2003:XIII). Rekening
houdend met de specifieke kenmerken van het BP zal ik gebruik maken van
twee hiermee verband houdende theorieën, het nieuwe institutionalisme en de
resource dependence theorie (hierna: RDT). Beide richten zich op de relaties tussen
een organisatie en haar omgeving en de interactie met het mondiale milieu en
met specifieke actoren (Verhoeven et al. 2002 ). Bovendien vullen beide elkaar
aan en geven ze de mogelijkheid om veranderingen in het hoger onderwijs te
analyseren. In deze bijdrage zal ik me enkel op de overeenkomsten en de
verschillen tussen deze theorieën concentreren.
Deze twee theorieën zien een organisatie als een open systeem. De rol van het
milieu is belangrijk en de omgeving heeft invloed op de organisaties. Beide perspectieven
benadrukken ook het subjectieve karakter van de omgeving en de rol
van de interpretatie en de sociaal geconstrueerde betekenissen (Verhoeven et al.,
2002:7). Fisser (2001:30) merkt op dat de RDT en het nieuwe institutionalisme
vertrekken vanuit twee belangrijkste aannames: (1) organisatorische keuze en
237
actie worden door verschillende externe druk en eisen beïnvloed; (2) organisaties
moeten op veranderingen reageren om te overleven.
Er zijn echter twee belangrijke verschillen: het vermogen en de wijze waarop
een organisatie reageert op de veranderingen in de omgeving. De RDT focust
op actieve aanpassingen en (strategische) keuzes om de onafhankelijkheid en de
controle van het milieu te verhogen. Het nieuwe institutionalisme benadrukt de
externe druk van de institutionele omgeving. Organisaties zijn afhankelijk van
hun legitimiteit (Verhoeven & De Wit 2000: 422).
Oliver (1991) merkt op dat de RDT en het nieuwe institutionalisme convergent
zijn. De theorieën beschrijven verschillende soorten respons afhankelijk
van de aard en de context van de externe druk zelf. Zij vergelijkt overeenkomsten
en verschillen met betrekking tot twee categorieën: (1) de context van
gedrag in organisaties en (2) de motieven van gedrag in organisaties. Oliver is
van mening dat de RDT en het nieuwe institutionalisme verschillende vormen
van organisatorische reactie op de veranderingen in de omgeving beschrijven:
…organizational responses will vary from conforming to resistant, from passive to
active, from preconscious to controlling, from impotent to influential, and from
habitual to opportunistic, depending on the institutional pressures toward conformity
that are exerted on organizations. (Oliver 1991:151).
Ondanks deze verschillen kan worden gesteld dat de resource dependence
theorie en het nieuwe institutionalisme compatibel zijn, niet alleen op de door
Oliver aangegeven wijze, maar ook, in bredere zin. De RDT geeft een aanvulling
op het nieuwe institutionalisme en geeft een aantal belangrijke aanvullingen
zoals, bijvoorbeeld, de afhankelijkheid van hulpbronnen en de perceptie van
veranderingen bij belangrijke actors. Het nieuwe institutionalisme aangevuld met
de RDT kan op die manier een interessante basis vormen voor het onderzoek
van de invoering van het BP in universiteiten.
238
2. Wat houdt de implementatie van het BP in?
Het BP is een proces dat tot op de dag van vandaag nog steeds aan de gang is.
Hoewel de Bolognaverklaring (1999) het begin van dit proces vormt, houden
veel ideeën en concepten met nog vroegere documenten verband. Ook na de
Bolognaverklaring werden onder invloed van internationale politieke bijeenkomsten
nog veel aanvullende documenten met nieuwe inhouden geschreven.
Het doel van de Bolognaverklaring en ook van het Bologna Proces is simpel: het
invoeren van een herkenbaar en vergelijkbaar model van Europees hoger onderwijs
en het waarborgen van onderwijs van hoge kwaliteit. Het BP omvat
verschillende specifieke doelen. Sommige ervan werden pas enkele jaren na de
Bolognaverklaring toegevoegd.
In de Bolognaverklaring staan zes concrete voorstellen, die de maatstaven
van het Bologna Proces zijn geworden (Bologna 1999):
1. een studiesysteem gebaseerd op twee fasen: een eerste fase van minimaal drie
jaar (Bachelor) en een tweede fase (Master);
2. een creditsysteem (de European Credit Transfer System - ECTS) om uitwisselingen
van studenten te bevorderen;
3. een systeem van gemakkelijk herkenbare en vergelijkbare academische graden:
er werd onder andere een gemeenschappelijk diplomasupplement
ingevoerd;
4. de bevordering van de samenwerking inzake kwaliteitszorg;
5. de bevordering van de mobiliteit van studenten, docenten en wetenschappelijke
onderzoekers;
6. de invoering van een Europese dimensie in het hoger onderwijs, vooral in
studieprogramma’s, onderzoekprogramma’s, samenwerking tussen verschillende
instellingen en andere projecten.
Op conferenties (bijv. in Berlijn, London, Leuven) na de Bolognaverklaring
werden verder onder andere de volgende belangrijke doelen toegevoegd: (7)
239
gelijke toegang en kansen om een studie te voltooien; (8) een grotere participatie
in levenslang leren en (9) de bevordering van de inzetbaarheid. Deze punten zijn
de meest belangrijke richtlijnen voor staten en universiteiten die het BP willen
implementeren.
Voor de implementatie van het BP zouden er ten minste twee stappen gezet
moeten worden. De eerste stap is deze van het vertalen van de Europese richtlijnen
naar nationale richtlijnen, strategieën en wetgeving. De richtlijnen werden
door alle deelnemende landen vertaald naar wetgeving aangepast aan de lokale
situatie. En daarna van nationale richtlijnen en wetgeving naar concrete
oplossingen en resultaten in het hoger onderwijs (zie: Grafiek 1).
Grafiek 1. De implementatie van het Bologna Proces (eigen ontwerp)
Dit had twee belangrijke gevolgen: verschillende landen konden de vertaling
op hun eigen wijze realiseren en verschillende elementen in hun wetgeving
opnemen. Dat had zeker invloed op de universiteiten die daardoor op een verschillende
manier op deze veranderingen konden reageren.
S
Y
S
T
E
E
M
O
R
G
A
N
I
S
A
T
I
Richtlijnen van het BP
‘vertaling” naar de
wetgeving in een concreet
land
impact van de ideeën
op politieke activiteiten
impact van de
ideeën op
universiteiten
Veranderingen/implemen
tatie bij een concreet
universiteit
240
Voor de illustratie van de eerste stap zal ik Vlaanderen en Polen beschrijven.
Daarna concentreer ik me enkel op de gekozen universiteiten wegens de
beperkte ruimte van deze paper.
3. Contexten en vertalingen van het BP: Vlaanderen en Polen
Het hoger onderwijs in Vlaanderen wordt verzorgd door universiteiten en hogescholen
(en enkele aanvullende instellingen met een bijzondere status). In het
academisch jaar 2013/2014 werd een hervorming van de structuur van het
hoger onderwijs ingevoerd, die bepaalde ideeën van het BP realiseert. Deze
laatste hervorming verandert de structuur van het hoger onderwijs. De hogescholen
mogen niet langer masteropleidingen aanbieden. Dit is een gevolg van
de samenwerking van de universiteiten en hogescholen in de zogenaamde.
Associaties, dwz. verbindingen van universiteiten en hogescholen in grotere
eenheden. Studenten die een masterdiploma willen behalen, moeten nu naar een
universiteit gaan.
Belangrijk voor de implementatie van het BP in Vlaanderen is eveneens dat
de beleidsvoerders beslist hebben om deze veranderingen heel snel in te voeren.
Zoals één van de Bologna experts tijdens een interview zei:
“Eigenlijk heeft de overheid in Vlaanderen de doelstellingen van Bologna vrij snel
omgezet in wetgeving. En ik denk dat een beetje kenmerkend is voor Vlaanderen dat
veel van de afspraken die gemaakt zijn in Bologna en in de ministeriële
opvolgconferenties daarna, dat (dit) is vertaald in wetgeving.” (Interview 2).
Het proces van wetswijzigingen ivm. aanpassingen van het Vlaamse hoger
onderwijs aan het BP begon in 2003. Toen werd het Decreet van 4 april 2003
betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen ingevoerd. Deze
nieuwe wet regelde de geleidelijke jaarsgewijze invoering vanaf 2004-2005 van
programma’s in de bachelor-masterstructuur (afgekort als ‘Bama’). Dit was een
radicale wijziging van het hoger onderwijs in Vlaanderen (Verhesschen & De
Wit 2008). Daarna kwam de wet op de maatschappelijke positie van studenten
241
en hun deelname (2004a). Vervolgens de wet op de flexibiliteit (2004b) die de
basisregels van leerkrediet en studiepunten vastlegde. Ten derde een nieuwe wet
op de lerarenopleiding (2007). Een jaar later werd een nieuwe wet op de financiering
van het hoger onderwijs (2008) geïntroduceerd. De laatste decreten
betreffen de studentenvoorzieningen in Vlaanderen (2012a) en het stelsel van
kwaliteitszorg en accreditatie in het hoger onderwijs in Vlaanderen (2012b). In
2013 werden al deze decreten formeel opgeheven en door één decreet
vervangen, het Decreet tot bekrachtiging van de decretale bepalingen betreffende het hoger
onderwijs.
Er werden door deze nieuwe wet ten minste zes belangrijke innovaties
ingevoerd:
1. de duur en structuur van de programma’s werd veranderd. In het oude
systeem kon het kandidaatsdiploma worden verkregen na 120 studiepunten, en
het licentiaatsdiploma na 120 of 180 studiepunten. In de nieuwe structuur, zijn
er twee belangrijke programma’s. Een bachelordiploma kan worden behaald
na 180 studiepunten en een master na 60;
2. de oprichting van associaties die een samenwerking tussen een universiteit en
één of meer hogescholen coördineren;
3. veranderingen in kwaliteitszorg: bachelor- en masteropleidingen kunnen
alleen door instellingen worden verstrekt die een accreditatie hebben;
4. zowel de pre-Bama als de Bama studieprogramma’s worden in termen van
studiepunten (of ECTS) beschreven;
5. de organisatie van de studies werd veranderd (het systeem van studiejaren
werd door een systeem van leerkredieten vervangen);
6. de financiering: output resultaten zijn nu zo belangrijk als input resultaten; in
andere woorden, learning outcomes en wetenschappelijk onderzoek werden heel
belangrijk.
242
Grafiek 2: De belangrijkste aanpassing: verandering van de structuur van het hoger onderwijs
(Verhesschen en Verburgh (2004: 136).
Deze veranderingen moesten door de universiteiten worden geïmplementeerd.
Hoewel deze wet grote invloed op de universiteiten had, bleef er ook
ruimte voor eigen initiatief. Alleen de grote lijnen zijn verplicht, maar over de
details kunnen universiteiten zelf beslissen.
In Polen begonnen de hervormingen van het BP eigenlijk in 2005. Toen
werd de Wet op het Hoger Onderwijs ingevoerd. Maar de Poolse Accreditatie
Commissie werd al in 2001 door de wetswijzing in de oude wet ingevoerd
(Ustawa 2011). De grootste verandering vond in 2005 plaats. De wet veranderde
het Poolse systeem van het hoger onderwijs op basis van aanpassingen aan het
BP. De wet definieert:
1. de basistermen van het hoger onderwijs zoals het verschil tussen een openbare
en niet-openbare instelling voor hoger onderwijs, tussen universitaire en
niet-universitaire instellingen voor hoger onderwijs, de graden, het studie-
243
systeem dat verdeeld is in een eerste cyclus, een tweede cyclus en een derde
cyclus en de disciplines die buiten het BaMa-systeem functioneren (11 disciplines
die tot nu toe in de oude vorm van vijf- of zesjarige studies
functioneren);
2. de eisen waaraan moet worden voldaan door de instellingen voor hoger
onderwijs om de volgende namen te mogen gebruiken: universiteit, technische
universiteit, universiteit met een ander adjectief (bijv. medische universiteit), en academie
(de naam van de instelling hangt van het aantal disciplines af waarin een
instelling het recht heeft om de graad van doctor te verlenen);
3. basistaken van hogeronderwijsinstellingen;
4. het diplomasupplement en de ETCS punten werden geïmplementeerd
(Ustawa o szkolnictwie wyższym 2005; Eurydice 1).
Als gevolg van de vertraagde invoering van de wet voerden vele universiteiten
deze regulaties pas in het begin van het academisch jaar 2007/08 in
(Kraśniewski 2009: 73).
Grafiek 3. Het systeem van het hoger onderwijs in Polen (Website: Study in Poland)
244
Deze wet werd inmiddels al enkele keren veranderd. In 2011 werd door het
parlement een belangrijke wijziging van Wet op het Hoger Onderwijs goedgekeurd.
Eén van de redenen voor de invoering van wijzigingen in de wetgeving
was de aanpassing van het Poolse systeem van hoger onderwijs aan de Europese
ruimte voor hoger onderwijs, met name door de invoering van de nationale
kwalificatieraamwerken. Naast deze wet (en een aantal beslissingen van de
Minister van Wetenschap en Hoger Onderwijs) bestond er geen andere
belangrijke wet die direct het hele hoger onderwijs betreft maar er waren wel
drie wetten die alleen wetenschappelijk onderzoek betreffen (wetten van 30 april
2010):
1. de hervorming van het systeem van wetenschappelijk onderzoek,
2. de financiering van wetenschappelijk onderzoek,
3. het Nationaal Centrum voor Onderzoek en Ontwikkeling,
4. het Nationaal Centrum voor Wetenschappelijke Onderzoeken.
De belangrijkste veranderingen in het Poolse systeem betreffen:
1. een nieuw studiesysteem (maar anders dan de BaMa structuur in Vlaanderen
betreft dit in Polen niet alle opleidingen, er zijn zoals gezegd. ook nog steeds
langcyclische studies (5 jaar) – 300 ECTS en lange cyclus studies (6 jaar) –
360 ECTS);
2. veranderingen in kwaliteitszorg: alle opleidingen moeten door de Poolse
Accreditatie Commissie goedgekeurd worden maar er bestaan ook andere
vormen van extra accreditatie door andere organisaties;
3. ECTS punten: maar in de Poolse wet functioneert nog steeds de term
‘semester’ en het aantal semesters om het concrete studienievau vast te
stellen. Een semester is ten minste 30 ECTS-punten2
);
4. veranderingen in de financiering van wetenschappelijk onderzoek.
Zelfs bij deze korte schets is al zichtbaar dat vertalingen van de richtlijnen
van het BP in verschillende systemen, zoals in Polen en in Vlaanderen, kunnen
2 In praktijk zijn ECTS punten alleen nieuwe etiketjes voor het oude systeem van studiejaren.
245
verschillen. Die verschillen zijn meestal verbonden met de vorige (vóór het BP)
en de huidige (het proces van veranderingen) institutionele context. Dit heeft
ook impact op de universiteiten, omdat de veranderingen in wetgeving door de
universiteiten geïmplementeerd moeten worden en omdat de wetgeving ook de
ruimte specificeert voor andere acties en initiatieven van universiteiten in andere
dimensies (die wel het BP betreft maar die door de wet niet direct bepaald zijn
zoals mobiliteit enz.).
4. Van vertaling naar realisatie aan de universiteiten
Het is onmogelijk om in deze korte bijdrage de implementatie van het Bologna
Proces in de universiteiten volledig te bespreken. Ik beperk me dus tot een paar
opmerkingen over de veranderingsprocessen in het studiesysteem van de
gekozen universiteiten. Soms voegde ik ook enige informatie over de benadering
tot deze veranderingen toe.
4.1. Case study 1: KU Leuven
De Katholieke Universiteit Leuven zag het BP zonder twijfel als een impuls
voor veranderingen op institutioneel niveau en als een kans om alle programma’s
te herzien:
A central element of the K.U. Leuven’s implementation of the bachelor master
structure and the re-design of all its 230 programma's was that these programme's
should remain in line with the university’s established educational policy, but be
critically assessed in view of, among other things, the university’s expertise and
capacity. (Verhesschen, De Wit 2008:7).
Het veranderingsproces begon eigenlijk al voor het structuurdecreet. De uitvoering
verliep in drie fasen. In fase 1 moest elke faculteit nieuwe programma’s
voorstellen (tot en met mei 2002). Deze voorstellen moesten een beschrijving
van de doelstellingen van het programma geven, de doelgroep beschrijven, en
246
een overzicht van het programma bevatten. Na goedkeuring (door de Academische
Raad op basis van advies van de Vaste Werkgroep Curriculumhervorming)
van de voorstellen begon fase 2. Faculteiten ontwikkelden in detail het
curriculum van elk programma. Na een tweede ronde van kritisch onderzoek
van de leerplannen en de goedkeuring ervan door de Academische Raad, werden
de programma’s in fase 3 ingevoerd in 2004 (Verhesschen & Verburgh 2004).
Om de uitvoering van dit process te begeleiden werd een aantal werkgroepen
opgericht, nl. de Stuurgroep invoering bachelor-master structuur en als onderdelen van
de Onderwijsraad de Vaste Werkgroep Curriculumhervorming en de Werkgroep Onderwijsreglement.
(BaMa nota 3). Deze groepen werden als steun voor de opleidingen
gezien. Een belangrijke rol speelden ook de BaMa nota’s die middelen waren om
de hele universiteit over BaMa en de acties van de universiteit te informeren. Ze
waren beschikbaar op de universitaire website. Voor januari 2004 werden er 11
Bama nota’s gepubliceerd.
In februari 2004 werd de transformatie goedgekeurd door de Vlaamse regering.
Met 231 nieuwe programma's, is het totale aantal programma's bijna op
hetzelfde niveau gebleven als voor de hervorming. Vanuit een kwalitatief
gezichtspunt heeft het transformatieproces geleid tot nieuwe mogelijkheden.
Bijvoorbeeld er worden in de Faculteit Letteren nieuwe combinaties van talen
aangeboden, er werd een nieuwe interfacultaire Master in de rechten, economie
en management opgericht en er werd een aantal programma’s in samenwerking
met andere instellingen aangeboden. De transformatie was dus een succes, maar
werd niet zonder problemen uitgevoerd. In het begin was er protest tegen de
eenjarige master en – dit is interessant – het is tot de dag van vandaag nog altijd
een voorwerp van discussie met de overheid.
De BaMa hervorming was natuurlijk niet de enige hervorming die het BP
voor de KU Leuven betekende. Bijvoorbeeld, met betrekking tot de derde
cyclus werden er drie Doctoral Schools opgericht. Als gevolg van de flexibilisering
moest er een nieuw onderwijs- en examenreglement worden geschreven en werd
een systeem van leerkrediet ingevoerd. Verder werd de kwaliteitszorg veranderd,
247
enz. Maar de verandering naar de BaMa-structuur was in het begin de belangrijkste
verandering voor de universiteit.
Het is ook interessant te weten welke betekenis de veranderingen voor de
universiteit hadden en hebben. De invoering van het BaMa-systeem had tot doel
om meer vergelijkbare systemen te creëren, maar dat is niet altijd vanzelf-
sprekend:
Bijvoorbeeld met die structuurhervorming was (het) ook een beetje de bedoeling, denk
ik, van als (die) dezelfde is, (dan) gaat het voor iedereen transparanter zijn. Maar dat
gevoel hebben we eigenlijk niet. Onze indruk is een beetje dat het niet helemaal
hetzelfde is. Er is overal een bacheloropleiding maar je moet toch concreet gaan kijken
wat het programma is op die plaats op die instelling om te zien of dat echt op hetzelfde
niveau staat als hier. (Interview 1)
Welke invloed had de BaMa-hervorming? Was de hervorming echt nodig in
dit geval? Het lijkt wel zo. “Een groot verschil is ook dat de bachelor en master beschouwd
worden als aparte opleidingen. Als je vroeger stopte na de kandidatuur, dat had je je opleiding
niet afgemaakt, gewoon. En het kandidaatsdiploma had geen waarde.” Maar: “De vaststelling
is dat de overgrote meerderheid van bachelors doorstroomt naar de masteropleiding. En
de universiteiten wensen dat ook op die manier te behandelen. Dus ze wensen dat de
academische bachelor in de eerste plaats gericht is op de doorstroming naar de masteropleiding.”
(Inteview 2) Hier is het interessant te weten dat bijv. de bevraging van alumni
alleen ná de masteropleiding is gedaan.
De algemene beoordeling is toch positief, maar de motieven zijn een beetje
anders dan alleen maar de verhoging van de vergelijkbaarheid “Ik denk wel dat de
veranderingen nodig waren om het hoger onderwijs moderner te maken, up to date te houden,
om toch een aantal dingen die historisch vastliggen..., om daar wijzigingen in te brengen, om
mensen een beetje in beweging te zetten.” (Interview 1) Dit citaat lijkt een goede
samenvatting van de veranderingen aan de KU Leuven.
248
4.2. Case study 2: Universiteit in Antwerpen
Hoewel de Universiteit Antwerpen zich in hetzelfde Vlaamse systeem van hoger
onderwijs bevindt en zij dezelfde wettelijke hervormingen als de KU Leuven
moest ondergaan, waren haar prioriteiten een beetje anders. De institutionele
context en haar traditie speelde hier een grote rol. De Universiteit Antwerpen
werd in 2003 (vrijwel parallel met de hervorming van 2003) gecreëerd. Tot 2003
was er geen universiteit, maar waren drie samenwerkende instellingen:
Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius Antwerpen (UFSIA), Rijksuniversitair
Centrum Antwerpen (RUCA) en Universitaire Instelling Antwerpen (UIA). De
overgang naar het Bologna-systeem stond direct in verband met de fusie van
deze drie instellingen tot één universiteit. Aan de ene kant was dit een kans voor
de universiteit om zich verder te ontwikkelen: “Het Bologna Proces is de aanleiding
tot de visie van de Universiteit Antwerpen. Het was cruciaal geweest voor de fusie van de
Universiteit Antwerpen.” (Interview 4). “Bij ons is Bologna een opportuniteit. In de
geschiedenis waren er in Antwerpen drie aparte universiteiten en we zijn in 2003 gefusioneerd.
Met 1 oktober 2004 start de nieuwe universiteit.” (Interview 5). Maar aan de andere
kant betekende dat dat het proces van voorbereiding van de hervorming van het
studiesysteem veel ingewikkelder was.
De voorbereiding van de veranderingen van de structuur werd in de drie
instellingen tegelijkertijd behandeld. Het proces werd door de gemeenschappelijke
onderwijsraad gecoordineerd:
De gemeenschappelijke onderwijsraad (gOWR) is op centraal UA-niveau
verantwoordelijk voor de beleidsvoorbereiding inzake het onderwijs en verstrekt
daarover advies aan de Raad UA en de academische overheden. Naar aanleiding van
de invoering van de bachelor-masterstructuur aan de UA, richtte de gOWR in 2001
een BaMa-werkgroep op voor de begeleiding van de facultaire werkzaamheden en als
forum van overleg tussen de faculteiten en opleidingen (Universiteit Antwerpen
2000-2001).
249
De voorbereidingen zijn drie jaar vóór de hervorming en zelfs drie jaar vóór
de fusie begonnen. De voorbereidende fase omvatte ook de creatie van de
website Bama-webstek, nota's voor docenten en onderwijscommissie en andere
activiteiten voor informatie (werksessies, infosessies). In 2002 werd door gOWR
twee belangrijke documenten geformuleerd: Omvorming naar de Bacheloropleidingen
en Omvorming naar de Masteropleidingen. De Universiteit Antwerpen deed een totaal
van 114 voorstellen voor nieuwe richtingen: 24 richtingen van bachelor, 47
master en 43 ManaMa (Universiteit Antwerpen 2002-2003).
De tweede belangrijke opmerking is verbonden met het feit dat deze instellingen
(namelijk UFSIA, RUCA en UIA) voornamelijk uit de oude structuren
van het hoger beroepsonderwijs werden afgeleid. Dat feit was van invloed op de
manier van de uitvoering van de hervormingen. Het was in zekere zin een nieuw
begin voor de universiteit, maar de aandacht werd op professioneel onderwijs
gevestigd. De druk lag op het opnemen van leerdoelen in de curricula (die later
werden veranderd in leerresultaten) en op internationalisering, evenals de
bijscholing van leerkrachten om meer activerende lessen en colleges te geven.
De meest problematische hervorming betrof masteropleidingen. “(...) als je
kandidatuur in wiskunde had en licenties wiskunde, dat is echt simpel. (…) Dan krijg je een
bachelor wiskunde en een master wiskunde. (...) anders dan in Leuven, er was een aantal
opleidingen dat alleen kandidaatsopleidingen had en geen licentiaatopleidingen. Dus we hadden
geen masters in nieuwe terminologie.” (Interview 6). “Maar ja, kijk, als Antwerpen de
wijsbegeerte krijgt, dan heeft het ook wel een effect dat al die filosofen in Antwerpen in
Antwerpen gaan studeren, vanzelfsprekend... die komen niet meer naar Leuven, naar Gent.
U kunt verstaan dat het een beetje concurrentie was.” (Interview 6)
Zoals aan de KU Leuven was de BaMa hervorming niet de enige hervorming
die het Bologna Proces aan de universiteit bewerkte. Met die veranderingen
werden ook de veranderingen in het kwaliteitszorgsysteem, de flexibilisering en
de mobiliteit verbonden. Het veranderen in de benadering voor het onderwijs
was toch één van de belangrijkste veranderingen. Dat blijkt uit de onderzoeken:
250
Dat is een paradigma shift. Van student gecentreerd onderwijs. Men bekijkt de
opleiding vanuit de ogen van een student (...).’ (Interview 4). ‘De laatste jaren is heel
sterk opinie gezet dat we niet alleen een prof die zelf onderzoek doet, en over dat
onderzoek vertelt, maar dat de student zelf onderzoek doet.’ (Interview 5). ‘We
blijven een kennis instelling, waar de studenten leren werken met kennis, en de grens
verleggend werd wat academische vaardigheden betreft, dat ze krijgen heel veel
activerend onderwijs om nieuwe kennis (…) toch te creëren. (Interview 5).
De algemene beoordeling van het Bologna Proces is positief, hoewel de prioriteiten
bij een modernere aanpak van de opleiding en het verhogen van de
kwaliteit lagen. “Mijn visie is dat het Bologna Proces voor Europa absoluut noodzakelijk
was.” (Interview 4). “Bologna is zeker positief bijgaand aangegaan.” (Interview 6). “De
meeste vinden dat er minder autonomie is. En dat is een vorm van de perceptie, vind ik.
Omdat te veel regelgeving gekomen hier (…) er is wel te veel controle. Maar de controle is iets
anders dan autonomie. Ik zeg: we hebben veel autonomie.” (Interview 5).
4.3. Case study 3: Universiteit van Warschau
In Polen vonden de veranderingen in de studiestructuur in tegenstelling tot
Vlaanderen relatief laat plaats. Ze zijn geassocieerd met de wet uit 2005, die de
enkele vijfjarige cyclus in een eerste en tweede cyclus verdeelde. Tot die tijd
hebben de universiteiten verschillende maatregelen genomen die direct of indirect
verband hielden met het BP, zoals: het ontstaan van de Universitaire
Accreditatie Commissie of de introductie van ECTS-punten (direct gerelateerd
aan het Erasmus-programma). Deze situatie betrof ook de Universiteit van
Warschau. Bijvoorbeeld werd er in 2003 voor het eerst in het jaarverslag van de
rector een punt over het Bologna Proces opgenomen (geïnspireerd door de
conferentie in Berlijn in 2003). De universiteit wilde (zonder te wachten op de
hervorming op landelijk niveau) in de uitvoering ervan meedoen.
Maar de meest significante veranderingen zijn begonnen met de introductie
van de nieuwe wet op het hoger onderwijs in 2005. De wet dwong universiteiten
251
om twee fasen van studies te introduceren: licencjat (bachelor) en magister
(master). Voor de wijzigingen waren de afdelingen en faculteiten verantwoordelijk.
Er werd geen centrale werkgroep of team opgericht. “Faculteiten zijn altijd
verantwoordelijk voor het studieprogramma. En binnen de faculteit werden de relevante
instanties opgericht, maar ook door een besluit van de decaan. Hij is verantwoordelijk voor
alles. Dit werd door de programmacommissies gedaan. (...) Hier was er geen dergelijke
standaardisatie van vorm.” (Interview 12)3
.
Opmerkelijk is, dat de veranderingen in 2005 nogal oppervlakkig waren (volgens
de de vertegenwoordigers van de universiteit). Dat was gerelateerd aan het
feit dat veranderingen en hervormingen te snel werden uitgevoerd. De universiteit
had niet voldoende tijd om zich goed voor te bereiden. Bovendien waren
Standaarden van studies nog van kracht, die sterk de studieprogramma’s
definieerden. Zo was er niet veel ruimte voor eigen initiatief. “(...) we hebben de
vijfjarenprogramma’s in twee ongelijke delen geknipt. Waarbij de eerste programma-inhoud
verzadigd was om alle eerdere vijfjarige studieprogramma’s in drie jaar te passen. Met een
tweejarige Master was hier al een meer originele oplossing (...) Er was een verschrikkelijke
tijddruk. Er was heel weinig tijd om onze programma’s te herzien.” (Interview 12),
“Natuurlijk was (het) een impuls, maar dat was nog steeds niet gecoördineerd met andere
taken. Kortom, we hebben niets aan bijv. De wet op het Hoger Onderwijs van 2005 in
verband met hoe we ECTS moeten opstellen.” (Interview 13)
Deze tekortkomingen werden opgelost bij de wijziging van de wet van 2011
(Ustawa o szkolnictwie wyższym 2011). Dat was de volgende uitdaging voor de
universiteit. Vertegenwoordigers van de UW hebben aan het werken aan de wet
deelgenomen (Uniwersytet Warszawski 2008). In hun visie was deze hervorming
ook veel beter voorbereid dan de vorige, en de aanpak was ook anders. Ter
gelegenheid van veranderingen werden alle studieprogramma’s herzien. “Het was
veel beter voorbereid. (...) De perceptie was heel anders, positiever.” (Interview 12), “Het
proces van aanpassing van de curricula aan de eisen van de gewijzigde wet was juist bedacht.
3 Alle fragmenten van interviews werden door de auteur uit het Pools naar het Nederlands
vertaald.
252
De geplande acties gingen niet alleen gepaard met bewuste tijdsdruk, maar ook met zorg voor
de hoge kwaliteit van gewijzigde studieprogramma's.” (Wroczyńska 2013). In de praktijk
heeft de hervorming de universiteit gedwongen om meer dan 300 studieprogramma's
aan te passen. De operatie begon twee jaar eerder, dwz. in 2010.
Tijdens het analyseren van de impact van het Bologna Proces op de
Universiteit van Warschau moet eerst worden opgemerkt dat men onder het BP
twee dingen begrijpt. Ten eerste de nationale implementatie en ten tweede de
invloed door de ideeën van de Bolognaverklaring en de daaropvolgende documenten.
Deze discrepantie is met name zichtbaar bij de Universiteit van
Warschau. Ondanks deze dissonantie heeft het BP zeker impact gehad op de
UW. Deze veranderingen manifesteren zich voornamelijk in verandering van de
studiestructuur en het gebruik van leerresultaten. Deze wijzigingen hebben ook
betrekking op steeds meer studenten en op meer en meer contacten met de
sociale omgeving, met name werkgevers. “Het feit dat de studenten zo belangrijk zijn,
is ook een nieuwe benadering tot het onderwijs, met de student in het midden. Dat is ook
gezien.” (Interview 12), “Zeker de volgende activiteit, die een soort van mijlpaal was, was
alles wat aan leerresultaten werd gerelateerd. Leerresultaten die worden beschouwd als een grote
bedreiging, als een grote bron van bureaucratie, zijn voor ons nooit zo’n probleem geweest.
Omdat elk onderwijs zijn doel moet hebben.” (Interview 13), “Als ik het jaar 1999, toen
de verklaring verscheen, zou vergelijken met 2002 en 2005, toen het proces al klaar was en we
de eerste resultaten hadden, dan is het een heel ander tijdperk.” (Interview 14)
De algemene beoordeling van het Bologna Proces op de UW is positief of op
z’n minst ambivalent. Als de belangrijkste voordelen worden de openheid naar
de externe omgeving, verandering in de structuur van de studies, verbetering
van de kwaliteit van het onderwijs en het vergroten van de mobiliteit beschouwd.
Als de belangrijkste minus worden de slecht voorbereide hervormingen
op het nationale niveau beschouwd.
253
4.4. Case study 4: KU Lublin
De Johannes Paulus II Katholieke Universiteit van Lublin is een kleine universiteit
met een duidelijk apart karakter. Van groot belang voor de universiteit is
de relatie met de katholieke kerk en de traditie en geschiedenis van de
universiteit. Aan de KU Lublin werd een aantal maatregelen net als bij de Universiteit
van Warschau alvóór de inwerkingtreding van de wet van 2005 genomen.
Deze activiteiten hadden voornamelijk betrekking op de introductie van
ECTS en ze waren ook gerelateerd aan het functioneren van de Universitaire
Accreditatie Commissie. De wet werd in 2005 opgesteld. En sindsdien moesten
universiteiten het proces van veranderingen in het studiesysteem beginnen. Dat
kwam niet met een extra revitalisering van het onderwijsaanbod. De mogelijke
opkomst van nieuwe studierichtingen was gerelateerd aan andere zaken: “De wet
heeft geen oplossing opgelegd. Onze universiteit werd centraal beheerd, zodat alle bestellingen
van de top van de Senaat en de rector gingen. (...) Als algemene regel werd veranderd wat al
bestond. De nieuwe studierichtingen werden gemaakt in verband met de behoeften van de
markt.” (Interview 16)
Bij de verandering van de studiestructuur waren er natuurlijk moeilijkheden
en problemen. Ten eerste moesten er afzonderlijke programma’s voor de eerste
en tweede cycli ontwikkeld worden met hun eigen specifieke kenmerken. “Ik wil
niet verhelen dat we een paar jaar nodig hadden om een apart curriculum als geheel voor de
eerste cyclus en aparte cycli voor de tweede cyclus te ontwikkelen (...).” (Interview 15) “De
eerste studieprogramma’s voor twee cycli werden frequent gewijzigd omdat sommige oplossingen
niet voldeden. Het was nodig om een formule te vinden voor de driejarige studies, om daar niet
alles in op te nemen wat vroeger in een vijfjarige studie zat.” (Interview 16).
Als de echte hervorming werd – net als bij de UW – de wetswijziging van de
2011 beschouwd. De wijzigingen maakten het mogelijk om studieprogramma’s
door de faculteiten te laten creëren. Dit gaf de mogelijkheid om een uniek onderwijsaanbod
te creëren. Bovendien waren, vergeleken met de hervorming van
2005 die centraal werd geïntroduceerd, in dit geval de faculteiten grotendeels
verantwoordelijk voor de voortgang van de veranderingen: “Het was een volledige
254
omkering van de situatie, die we al 10 of 12 jaar kenden. Nu bleek dat de faculteitsraad als
die de macht heeft, een nieuwe studierichting kan ontwerpen (...).” (Interview 16). “In feite
is dit het hele proces, de eerste fase van de invoering van NQF werd door een Senaatscommissie
Onderwijs en Vorming voorbereid. En door haar aanbevelingen. Maar dat waren dan
aanbevelingen van de Commissie, en niet zaken die bij besluit van de Senaat opgelegd
werden.” (Interview 16).
Het BP had bij de KU Lublin vooral impact op het studiesysteem en de
uitbreiding van het concept van de onderwijskwaliteit. Er zijn ook veranderingen
in het bestuur van de universiteit. Deze wijzigingen worden ook nog
steeds ingevoerd. Het BP wordt op de KUL positief of op z’n minst ambivalent
beoordeeld. Als de grootste voordelen worden ‘vrijlating’ van studieprogramma’s,
evenals een grotere nadruk op de kwaliteitszorg beschouwd. Als de belangrijkste
minus wordt voornamelijk de uitstroom van studenten na het
bachelorniveau beschouwd.
Conclusie
Het Bologna proces is ingewikkeld en moeilijk om te beschrijven. Enerzijds
bestaat het uit veranderingen van de wetgeving, maar anderzijds ook uit richtlijnen
en ideeën. Het is moeilijk om bijv. de invloed van het BP op veranderingen
die zich buiten de wetgeving of de strategieën afspelen, vast te stellen.
Dat blijft vaak slechts een inschatting. Universiteiten functioneren in een
concrete institutionele context die tot sommige veranderingen dwingt. Universiteiten
kunnen bovendien verschillend op deze veranderingen reageren en
autonoom zijn om te beslissen op andere domeinen. Dat kan bijv. afhangen van
financiering, hulpbronnen, wetgeving, structuur van het vroegere systeem enz.
In Polen en in Vlaanderen zijn de vertalingen van het BP niet hetzelfde. In
Vlaanderen beschikt men bijv. over een leerkredietstelsel, een andere
financiering, een ander BaMa-systeem met eenjarige mastersopleidingen. In
255
Polen is het een beetje anders. Polen begon ook later met aanpassingen. Deze
institutionele context is heel belangrijk voor de universiteit.
Bovendien had (en heeft) elke universiteit zijn kenmerkende profiel in verband
met haar ambities en tradities, zoals blijkt uit de analyse. Ook prioriteiten
van het onderwijsbeleid is een manifestatie van een dergelijk profiel. Het is
opmerkelijk dat in alle gevallen er een verandering in de studiestructuur en
onderwijsaanbod waren geweest.
Met andere woorden, de institutionele context was hier van groot belang
voor de implementatie van het BP. Deze context is ten eerste verbonden met de
nationale systemen (juridische veranderingen, nationale omstandigheden, de
tradities en de geschiedenis van het hoger onderwijs). De andere, even belangrijke
factor, was de specifieke context van een bepaalde universiteit (bijv. de
specificiteit van de stad of regio). Ten derde was de academische traditie van de
universiteit van belang (inclusief de aangegeven ambities en prioriteiten). Dat
zijn drie belangrijkste factoren die invloed op de implementatie van het BP
hadden (en nog steeds hebben). We moeten ons hiervan bewust zijn, omdat
dezelfde regels en richtlijnen tot verschillende resultaten kunnen leiden. Deze
contexten spelen hier een grote rol.
Literatuurlijst
Wetgeving en regels
BaMa nota 3. Besluitvormingsprocedure inzake opleidingsaanbod en samenstelling begeleidingsorganen
BaMa-nota 3. [Materiaal van KU Leuven.]
Bologna (1999). The Bologna Declaration: The European higher education area Joint declaration of
the European Ministers of Education convened in Bologna on the 19th of June 1999.
Ustawa (2001). Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, ustawy
o wyższych szkołach zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Dz.U. 2001 nr 85
poz. 924.
256
Ustawa o szkolnictwie wyższym (2005). Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie
wyższym. Dz.U. 2005 nr 164 poz. 1365.
Ustawa o szkolnictwie wyższym (2011). Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo
o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o
stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Dz.U. 2011 nr 84
poz. 455.
Vlaamse overheid (2003). Decreet van 4 april 2003 betreffende de herstructurering van het hoger
onderwijs in Vlaanderen. Het structuurdecreet.
Vlaamse overheid (2004a). Decreet van 19 maart 2004 betreffende de rechtspositieregeling van de
student, de participatie in het hoger onderwijs, de integratie van bepaalde afdelingen van het hoger
onderwijs voor sociale promotie in de hogescholen en de begeleiding van de herstructurering van het
hoger onderwijs in Vlaanderen.
Vlaamse overheid (2004b). Decreet betreffende de flexibilisering van het hoger onderwijs in
Vlaanderen en houdende dringende hogeronderwijsmaatregelen.
Vlaamse overheid (2007). Decreet van 15 juni 2007 betreffende het volwassenenonderwijs.
Vlaamse overheid (2008). Decreet van 14 maart 2008 betreffende de financiering van de
hogescholen en universiteiten.
Vlaamse overheid (2012a). Decreet van 29 juni 2012 betreffende de studentenvoorzieningen in
Vlaanderen.
Vlaamse overheid (2012b). Decreet van 13 juli 2012 tot wijziging van het decreet van 4 april
2003 betreffende de herstructurering van het hoger onderwijs in Vlaanderen, wat het stelsel van
kwaliteitszorg en accreditatie betreft.
Website Eurydice . Higher Education in Poland, https://webgate.ec.europa.eu/fpfis/
mwikis/eurydice/index.php/Poland:Higher_Education.
Website: Study in Poland. http://www.studyinpoland.pl/en/index.php/education-in-
poland/9-polish-education-system.
Interviews
Interview 1.KU Leuven, 2013.
257
Interview 2. KU Leuven, 2013.
Interview 4. Universitei Antwerpen, 2014.
Interview 5. Universiteit Antwerpen, 2014.
Interview 6. Universiteit Antwerpen, 2014.
Interview 12. Universiteit van Warschau, 2014.
Interview 13. Universiteit van Warschau, 2014.
Interview 14. Universiteit van Warschau, 2015.
Interview 15. Katholieke Universiteit van Lublin, 2015.
Interview 16. Katholieke Universiteit van Lublin, 2015.
Overige literatuur
Alesi, B.; Ch. Rosznyai & T. Szanto (2007). ‘The Implementation of Bachelor and
Master Programmes in Hungary.’ European Journal of Education 42: 3, pp. 395–409.
Augusti, Giuliano (2005). ‘Trans-national recognition and accreditation of engineering
educational programmes in Europe: recent developments.’ European Journal of Engineering
Education 30, nr. 4, pp. 417–422.
Despotovic, Miomir (2011). ‘The Interpretation and Implementation of the Bologna
Process in Serbia.’ European Education 43, nr. 3, pp. 43–55.
Donert, Karl (2009). ‘Thematic Network Projects in European Higher Education: An
Analysis of Agents of Change.’ Higher Education in Europe 34, nr. 1, pp. 105–111.
Fisser, Petra (2001). Using Information and Communication Technology. Ph.D. thesis.
University of Twente.
Karseth, B. & T. D. Solbrekke (2010). ‘Qualifications Frameworks: the avenue towards
the convergence of European higher education?’ European Journal of Education 45, nr.
4, pp. 563–576.
Krasniewski, Andrzej (2008). Transformation of Doctoral Training in Poland. Higher
Education in Europe 33, nr. 1, pp. 125–138.
258
Kraśniewski, Andrzej (2009). ‘Proces Boloński to już 10 lat,’ beschikbare online
http://ekspercibolonscy.org.pl/sites/ekspercibolonscy.org.pl/files/proces_bolonski
_FINAL.pdf
Lučin, Pero, & Snježana Prijić Samaržija (2011). ‘The Bologna Process as a Reform
Initiative in Higher Education in Croatia.’ European Education 43, nr. 3, pp. 26–42.
Mattheou, Dimitrios (2011). ‘Running the Gauntlet.’ European Education 43, nr. 3, pp.
70–84.
Oliver, Christine (1991). ‘Strategic responses to institutional processes.’ The Academy of
Management Review 16, nr. 1, pp. 145–179.
Pfeffer, Jeffrey & Gerald R. Salancik (2003). The external control of organizations. A resource
dependence perspective. Stanford (CA): Stanford Business Books (Stanford business
classics).
Pinho-Lopes, M., J. Macedo & F. Bonito (2011). ‘Cooperative learning in a Soil
Mechanics course at undergraduate level.’ European Journal of Engineering Education 36
nr. 2, pp. 119–135.
Pusztai, Gabriella & Péter Cs. Szabó (2008). ‘The Bologna Process as a Trojan Horse:
Restructuring Higher Education in Hungary.’ European Education 40, nr. 2, pp. 85–
103.
Universiteit Antwerpen (2001-2002). Jaarverslag. [Materiaal van de Universiteit
Antwerpen.]
Universiteit Antwerpen (2003-2004). Jaarverslag. [Materiaal van de Universiteit
Antwerpen.]
Uniwersytet Warszawski (2008). Sprawozdanie Roczne Rektora Uniwersytetu Warszawskiego
za rok 2007. złożone na posiedzeniu Senatu Uniwersytetu Warszawskiego 18 juni 2008 r.
Verhesschen, Piet & An Verburgh (2004). ‘The Introduction of the Bachelor & Masters
Structure at the K.U. Leuven: Challenges and opportunities for faculty development,’
International Journal for Academic Development 9 nr. 2, pp. 133-152.
Verhesschen, Piet & Kurt De Witt (2008). ‘The implementation of the Bologna
objectives at the K.U. Leuven: Challenges, objectives and outcomes,’ EUA Bologna
Handbook, pp.1-15.
259
Verhoeven, J.C., G. Devos, C. Smolders, W. Cools & J. Velghe (2002). Hogescholen.
Enkele jaren na de fusie. Antwerpen & Apeldoorn: Garant.
Verhoeven, J.C. & Kurt De Wit (2000). ‘Stakeholders in Universities and Colleges in
Flanders.’ European Journal of Education 35, nr. 4, pp. 421–437.
Vught, Frans van (2007). Diversity and Differentiation in Higher Education Systems. CHET
anniversary conference. Cape Town, beschikbaar online: http://www.universityworld
news.com/filemgmt_data/files/Frans-van-Vucht.pdf
Wroczyńska, Agata (2013). ‘Jak wprowadzaliśmy KRK na Uniwersytecie Warszawskim.’
Forum Akademickie (07-08). Elektronisch beschikbaar op. https://forumakademickie.
pl/fa/2013/07-08/jak-wprowadzalismy-krk-na-uniwersytecie-warszawskim
Yağci, Yasemin (2010). ‘A Different View of the Bologna Process: the case of Turkey.’
European Journal of Education 45, nr. 4, pp. 588–600.
Over de auteurs
Prof. dr. Ludo Beheydt (1949) was full professor Civilisation et linguistique
néerlandaise bij de Université catholique de Louvain en buitengewoon hoogleraar
Culture of the Netherlands bij de Universiteit van Amsterdam en de
Universiteit Leiden. Hij heeft verschillende boeken en artikelen over taalkunde
en cultuurstudies op zijn naam staan, maar zijn opus maior is Eén en toch
apart, kunst en cultuur van de Nederlanden. In 2005 werd hij tot Honorair Europees
Senator benoemd, in 2010 kreeg hij de eremedaille van het Fonds National de
Recherche Scientifique de la Belgique. In 2014 benoemde Z.M. Koning WillemAlexander
der Nederlanden hij tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.
Contact: Secteur des Science Humaines, FIAL, Université Catholique de Louvain,
Place Blaise Pascal 1, bte L3.033.33, 1348 Louvain-la-Neuve, België
E-mail: ludo.beheydt@skynet.be
Dr. Reka Bozzay
Contact: Debreceni Egyetem, Néderlandisztika Tanszék BK, Egyetem Tér 1 (Pf. 47),
4010 Debrecen, Hongarije
E-mail: rekabozza@gmail.com (privé), bozza.reka@arts.unideb.hu (werk)
Mgr. Lucie Doležilová
Contact: Katedra nederlandistiky FF, Univerzita Palackého, Křížkovského 10, 771 80
Olomouc, Tsjechië
E-mail: lucie.dole@seznam.cz (privé), lucie.dolezilova01@upol.cz (werk)
Prof. dr. Wilken Engelbrecht (1962) studeerde klassieke filologie en mediëvistiek
in Utrecht en Amsterdam. Hij promoveerde op een kritische editie
van een laat twaalfde-eeuws commentaar op Ovidius en habiliteerde op curriculumontwikkeling
in het middeleeuwse schoolwezen. In Bratislava was hij in
de jaren 1990-1994 verantwoordelijk voor de heroprichting van de neerlandistiek
aldaar. In Olomouc bouwde hij sinds 1992 een compleet instituut
voor neerlandistiek op. Sinds 2011 is hij tevens als extern hoogleraar verantwoordelijk
voor de neerlandistiek bij de KU Lublin. In 2012 werd hij benoemd
tot gewoon hoogleraar literatuurwetenschap te Olomouc. Zijn interesse
gaat uit naar receptie van klassieke schrijvers in middeleeuwen en de
262
moderne tijd, naar de receptie van Nederlandse en Vlaamse literatuur en
cultuur in Centraal-Europa. In 2012 werd hij door H.M. Koningin Beatrix
der Nederlanden benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.
Contact 1: Katedra nederlandistiky FF, Univerzita Palackého, Křížkovského 10, 771
80 Olomouc, Tsjechië &
Contact 2: Katedra Języka i Literatury Niderlandzkiego WHN, Katolicki Uniwersytet
Lubelski, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, Polen
E-mail: wilken.engelbrecht@seznam.cz (privé), wilken.engelbrecht@upol.cz (werk
Olomouc), wilken.engelbrecht@kul.lublin.pl (werk Lublin)
Mgr. Eva Kubátová
Contact: Středisko ibero-amerických studií FF, Univerzita Karlova, Hybernská 3, 110
00 Praha 1, Tsjechië
E-mail: kubatovaeva@centrum.cz
Mgr. Magdalena Lipnicka
Contact: Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Katedra Literatury
i Języka Niderlandzkiego WHN, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, Polen
E-mail: lipnicka.magdalena@gmail.com
Dr. István Németh
Contact: Nederlandisztika Tanszék BTK, Károli Gáspár Református Egyetem,
Reviczky u. 4, 1088 Budapest, Hongarije
E-mail: stvnemeth@yahoo.co.uk (privé), nemeth.istvan@kre.hu (werk)
Prof. dr. Jelica Novaković-Lopušina
Contact: Univerzitet u Beogradu, Germanistika FF, Holandski jezik, Studentski Trg
br. 3, Beograd, Servië
E-mail: jelica.novakovic@gmail.com
263
Sven Peeters
Contact:
E-mail:
Mgr Milan Potočár
Contact: Katedra germanistiky, nederlandistiky i škandinavistiky FiF, Univerzita
Komenského, Gondova 2, Bratislava, Slowakije
E-mail: potocarmilan@gmail.com
Dr. Gábor Pusztai
Contact: Debreceni Egyetem, Néderlandisztika Tanszék BK, Egyetem Tér 1 (Pf. 47),
4010 Debrecen, Hongarije
E-mail: gpusztai@yahoo.com (privé), pusztai.gabor@arts.unideb.hu (werk)
Dr. Jo Sterckx (...)werkt als senior lecturer bij de vakgroep Nederlandse en
Zuid-Afrika studies van de Adam Mickiewicz Universiteit van Poznań. Hij
doceert taalverwerving Nederlands, cultuurtheorie, realia van de Lage Landen
en Europese instellingen. In zijn onderzoek houdt hij zich bezg met het
culturele beeld van Centraal- en Oost-Europa, met politieke betrekkingen
tussen Centraal-europa en de Lage Landen en de naoorlogse geschiedenis
van België. In 2015 promoveerde hij op het beeld van Polen en Centraal- en
Oost-Europa in de Nederlandse cultuur (1980-2010).
Contact: Zakład Studiów Niderlandzkich i Południoafrykańskich, Wydział Anglistyki,
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Aleja Niepodległości 4, 61-874 Poznań, Polen
E-mail: jo_sterckx@yahoo.com (privé), jsterckx@wa.amu.edu.pl (werk)