WOORDKLEMTOON Bc. Markéta Zátopková 2016 Inhoud ◦ Inleiding ◦ Woordklemtoon ◦ Woordklemtoon in het Nederlands ◦ Tsjechisch vs. Nederlands ◦ Conclusie ◦ Vragen Woordklemtoon ◦ Suprasegmenteel verschijnsel ◦ Defintie van woordklemtoon:”In het algemeen wordt de woordklemtoon als een sterke nadruk gedefinieerd waarmee een lettergreep van een geïsoleerd woord wordt uitgesproken. Voor de woordklemtoon is het typerend dat een lettergreep prominenter is dan de andere omliggende lettergrepen.“ ◦ Hoofdklemtoon vs. Nevenklemtoon ◦ Eenlettergrepige woorden Klemtoonpositie ◦ Talen met een vaste klemtoon ◦ Talen met een variabele klemtoon ◦ Leenwoorden ◦ Grammaticale woorden Soorten van woordklemtoon ◦ Melodisch accent → toonhoogte ◦ Dynamisch accent → toonsterkte ◦ Temporeel accent → toonlengte Functie van woordklemtoon ◦ Estetische functie ◦ Delimitatieve functie ◦ Betekenisdragend element WOORDKLEMTOON IN HET NEDERLANDS Algemene regels ◦ De woordklemtoon ligt op de eerste beklemtoonbare lettergreep OF op een van de drie laatste lettergrepen van het woord ◦ De sjwa is altijd onbeklemtoond Ongelede woorden & afleidingen Algemene regel: klemtoon op de eerste lettergreep ◦ avond, iemand, woning Uitzonderingen ◦ Onbeklemtoonde prefixen: be-, er-, ge-, ont-, ver◦ Bedrag, ervaring, gebruik, ontmoeten, verhaal ◦ MAAR: bezig, geven ◦ Prefix her◦ Beklemtoonde OF onbeklemtoonde varianten ◦ Heractiveren, hercontrole vs. Herhaling, Hernieuwen Ongelede woorden & afleidingen (2) ◦ Beklemtoonde suffixen: -es(se), -ij, -in, -aal, -aan, -aans, - aat, -age, -air, -ant, -aris, -ateur, -craat, -ee, -eel, -eem, -ein, -ent, -eren, -et, -eur, -eus, -gram, -ie, -ief, -iek, -ier, -iet, -ijn, -ijns, -ine, -ioen, -isme, -ist, -loog, -oor, -(i)teit, -theek, -uur, -ure ◦ Lerares, bakkerij, vriendin, minimaal, Italiaan,… ◦ Suffixen die de klemtoon op de voorafgaande lettegreep trekken: -baar, -dus, -eloos(heid), -end, -icum, -imum, -itum, -uüm, -icus, -ica, -ie, -ië, -iër, -ig, -ika, -isch, -iter, -ium, -(e)lijk, -loos(heid), -ma, -or, -tis, -zaam ◦ Voorstelbaar, neerlandicus, aandachtig, dynamisch,… ◦ Afkortingen ◦ Letteruitspraak vs. Woorduitspraak ◦ cao vs. airco ◦ Onvoltooide deelwoorden -end ◦ Aangrijpen vs. Aangrijpend Samenstellingen Algemene regel: klemtoon op het eerste samenstellende woord ◦ Aardappel, chocoladepasta, zomervakantie Uitzonderingen ◦ Complexe samenstellingen: klemtoon op het elemet achter het voortzetsel ◦ Onderwatercamera, indienstneming ◦ Verbogen adjectief + substantief: klemtoon op het substantief ◦ Hogeschool, goedemorgen ◦ Onverbogen adjectief + substantief: klemtoon soms op het substantief, meestal gelden de algemene regels ◦ Nieuwjaarskaart vs. Grootvader ◦ Samengestelde adjectieven, adjectivische samenstellende afleidingen ◦ Samengestelde bijwoorden Samenstellingen (2) ◦ Samengestelde voegwoorden: klemtoon meestal op het tweede samenstellende element ◦ Voordat, wanneer ◦ Samengestelde voortzetsels: klemtoon meestal op het tweede samenstellende element ◦ Vanuit, vanaf ◦ Samengestelde voornaamwoorden: klemtoon op het eerste OF tweede samenstellende element OF wisselende klemtoon ◦ Allebei vs. Datgene vs. Allemaal ◦ Samengestelde tussenwerpsels: klemtoon meestal op het tweede samenstellende element ◦ Jawel, nietwaar ◦ Telwoord + substantivische samenstelling: klemtoon meestal op het tweede samenstellende element ◦ Driesterrenhotel, eersteklascoupé ◦ Uitzonderingen Afgeleide en samengestelde werkwoorden ◦ Scheidbare werkwoorden ◦ Bestaan uit twee zelfstandige woorden → klemtoon op het eerste samenstellende element ◦ Langskomen, rondleiden, samenwonen ◦ *Samenkoppelingen: klemtoon op het scheidbare partikel ◦ Onscheidbare werkwoorden ◦ Werkwoorden met een onbeklemtoonde prefix be-, er-, ge-, ont-, ver◦ Prefix her- met zowel beklemtoonde als onbeklemtoonde variant ◦ *Afgeleide werkwoorden: klemtoon op het grondwoord *Afgeleide werkwoorden en samenkoppelingen worden met behulp van de morfemem aan, achter, door, om, onder, over, voor, is, weer, weder en vol gevormd. Woorden met prefix on◦ Zelfstandige naamwoorden: on- + ongeleed woord / on- + afgeleid substantief met suffix(en) ◦ Onwil, ongemak, onzin ◦ Onduidelijkheid, onzekerheid ◦ Bijvoeglijke naamwoorden: wisselende klemtoon ◦ Zijn handtekening is onleesbaar, een onaangenaam gevoel ◦ Voortzetsels: klemtoon meestal op het prefix on◦ Ondanks Verspringing van klemtoon ◦ Verschil in klemtoon afhankelijk van de grammaticale categorie ◦ Substantief vs. Infinitief ◦ Herdruk vs. Herdrukken ◦ Werkwoord vs. Bijvoeglijk naamwoord ◦ Doorbloeden vs. Doorbloed ◦ Bijvoeglijk naamword vs. Zelfstandig naamwoord ◦ Misdadig vs. misdadiger ◦ Voltooid deelwoord / bijvoeglijk naamwoord vs. Afleiding op -e / -heid ◦ Ingeboren vs. Ingeborene ◦ Enkelvoud vs. Meervoud van substantieven op -or ◦ Sensor - Sensors vs. Sensoren Verschil in klemtoon = verschil in betekenis ◦ De record vs. Het record ◦ Maskeren vs. Maskeren Klemtoon afhankelijk van gebruik/functie ◦ Ondergrondse spoorweg vs. Ondergrondse beweging Twee of meer mogelijke klemtonen zonder verschil in betekenis, functie of gebruik ◦ Boerenverstand vs. Boerenverstand ◦ Uitgebreid vs. Uitgebreid Vreemde woorden ◦ Autobus ◦ Cowboy ◦ Happening ◦ Kangoeroe ◦ Musichall ◦ Sandwich ◦ Whiskey Plaats- en persoonsnamen, feestdagen ◦ Amsterdam ◦ Valentijnsdag TSJECHISCH VS. NEDERLANDS Tsjechisch ◦ Vaste klemtoon ◦ Delimitatieve functie Nederlands ◦ Variabele klemtoon ◦ Betekenisdragend element VRAGEN? BEDANKT VOOR JULLIE AANDACHT! Literatuur ◦ Hiligsman, P., Rasier, L.: Uitspraakleer Nederlands voor Franstaligen. Waterloo: Wolters Plantyn, 2007. ◦ Neijt, A.: Universele fonologie. Een inleiding in de klankleer. Dordrecht: Foris Publications, 1991. ◦ Collins, B., Mees, I.M.: The Phonetics of English and Dutch. 5de druk, Leiden/New York, Köln: Brill, 2003. ◦ Palková, Z.: Fonetika a fonologie češtiny. Praha: Karolinum, 1997. ◦ Van Bork, G.J., Struik, H., Verkruijsse, P.J., Vis, G.J.: Letterkundig lexicon voor neerlandistiek. DBNL, 2002. Beschikbaar op: http://www.dbnl.org/tekst/bork001lett01_01/bork001lett01_01_0002.php#a018 ◦ Van Oostendorp, M.: Klank en Letter. Meertens Instituut, 2000. Beschikbaar op: http://www.meertens.knaw.nl/medewerkers/marc.van.oostendorp/propedeuse/index.html ◦ Krčmová, M.: Fonetika a fonologie. Brno: Masarykova univerzita, elportál. Beschikbaar op: https://is.muni.cz/elportal/?id=852835