Universele fonologie
Anneke Neijt
bron
Anneke Neijt, Universele fonologie. Foris Publications, Dordrecht 1991
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/neij002univ01_01/colofon.htm
© 2007 dbnl / Anneke Neijt
IX
Voorwoord
Ooit gehoord van het woord pasnalabisch? Of van komolabisch? Nee, waarschijnlijk,
maar toch spreken Nederlanders die woorden in de gegeven context op dezelfde
manier uit: pas-na-lá-bisch en kó-mo-la-bisch. Dat illustreert dat taalgebruikers een
bepaald systeem hanteren bij het uitspreken van woorden, ook van woorden die ze
nog nooit gehoord hebben, en waarvan ze dus niet de passende vorm kunnen
imiteren.
Dat systeem schrijft nogal wat voor. In bovenstaande context was het ondenkbaar
geweest dat iemand de accentverdeling omdraait: pás-na-la-bisch en ko-mo-lá-bisch.
Iemand had eventueel wel een andere lettergreepverdeling van pasnalabisch kunnen
kiezen: pa-sna-la-bisch, maar dan zou beslist de eerste a als een lange klank worden
uitgesproken, zoals in naslaan. Misschien zijn er taalgebruikers die pasnálabisch
even hebben overwogen, maar bij het lezen van komolabisch toch die uitspraak
verworpen hebben.
Over het systeem dat bovengenoemde voorbeelden van hun klankvorm voorziet,
de klankleer, gaat dit boek. De taalwetenschap ontwikkelt zich snel en het onderdeel
dat de klankleer betreft, de fonologie, blijft niet achter. In dit inleidende boek wordt
een overzicht gepresenteerd van de gehele fonologie, inclusief de recente
ontwikkelingen, waarvan overigens alleen de hoofdlijnen geschetst worden. Ook
aan spelling zijn enkele hoofdstukken gewijd, omdat de Nederlandse spelling
grotendeels gebaseerd is op de uitspraak en om die reden een nauwe relatie heeft
met de fonologie. Verplichte lektuur dus voor wie iets over de spelling van het
Nederlands wil zeggen. Het boek heeft de vorm van een leerboek, maar beoogt
tevens belangstellenden buiten de lesbanken op de hoogte te stellen van uitkomsten
van fonologisch onderzoek.
Het boek is zowel een inleiding in de Nederlandse fonologie als een inleiding in
de fonologie in het algemeen. De voorbeelden zijn meestal Nederlands, maar de
beschrijving van die Nederlandse voorbeelden is universeel, in zoverre dat gebruik
gemaakt wordt van representaties die toepasbaar zijn op alle natuurlijke talen. Er
wordt verder veel aandacht besteed aan terminologie, uit recent en vroeger
taalkundig werk, zodat dit boek tevens als naslagwerk kan fungeren.
De bibliografische aantekeningen bij ieder hoofdstuk geven aan op
Anneke Neijt, Universele fonologie
X
welke publikaties de uiteenzetting gebaseerd is, en waar nadere informatie over het
betreffende onderwerp gevonden kan worden. Eigenlijk geldt, dat de genoemde
auteurs indirect meegewerkt hebben aan dit boek, soms zelfs door bepaalde dingen
in discussies te verduidelijken: fonologen plegen elkaar enkele malen per jaar te
ontmoeten op bijeenkomsten van uiteenlopende aard. Marjan Grootveld en Anneke
Pot hebben het manuscript ontdaan van storende fouten; ongetwijfeld zullen andere
lezers de overige missers ontdekken, wat ik dan graag verneem. Colin Ewen heeft
me geleerd hoe lettertekens naar believen bijgemaakt kunnen worden. Aan deze
drie helpers ben ik dus extra dank verschuldigd, maar de grote groep van niet bij
name genoemde fonologen wil ik bij deze ook dank zeggen.
Het manuscript is twee maal uitgeprobeerd in colleges voor eerstejaarsstudenten
Nederlands in Leiden. Het blijkt dat de stof in twaalf colleges van één uur behandeld
kan worden, maar dat het programma dan wel wat overladen is, vooral omdat er
aandacht besteed moet worden aan de opdrachten. Het is waarschijnlijk beter om
een selectie te maken. De volgende opmerkingen kunnen een keuze
vergemakkelijken:
- Hoofdstuk 1 plaatst het taalkundig onderzoek in een ruimer kader. Dit
hoofdstuk kan overgeslagen worden, en kan ook eventueel ná de andere
hoofdstukken behandeld worden.
- De hoofdstukken 2, 3 en 4 kunnen beschouwd worden als basiskennis,
noodzakelijk voor het juiste begrip van een aantal termen.
- De ‘echte’ fonologie staat in de hoofdstukken 5, 6, 7 en 8, die elk afzonderlijk
behandeld kunnen worden, maar die wel de basiskennis van tenminste
hoofdstuk 3 en 4 veronderstellen.
- De drie hoofdstukken over spelling, hoofdstuk 9, 10 en 11, kunnen als apart
blok bestudeerd worden. De in deze hoofdstukken geïntroduceerde termen
worden meestal opnieuw toegelicht. Eventueel bestrijkt zo'n blok over de
spelling ook hoofdstuk 3, het hoofdstuk over het fonetische schrift.
De uitgever kan een antwoordenboekje leveren bij de opdrachten van dit boek.
Anneke Neijt
Anneke Neijt, Universele fonologie
1
1 Inleiding
2Het klanksysteem van natuurlijke talen
3De Universele Grammatica
6De Universele Grammatica als leidraad voor taalkundigen
7Fonologisch onderzoek vroeger en nu
10Samenvatting
11Opdrachten
13Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
2
Met fonologie, klankleer, wordt het terrein van onderzoek aangeduid dat de
taalklanken betreft - fonologisch onderzoek is onderzoek naar het klanksysteem
van natuurlijke talen. In dit eerste hoofdstuk wordt geschetst welke veronderstellingen
een rol spelen bij het huidige fonologische onderzoek, en waarom deze introductie
Universele Fonologie heet. Omdat hier met name de hypothesen van de taalkunde
in het algemeen behandeld worden, is het goed mogelijk dit hoofdstuk pas later te
lezen.
Het klanksysteem van natuurlijke talen
De omschrijving het klanksysteem van natuurlijke talen doet vermoeden dat alle
natuurlijke talen hetzelfde klanksysteem zouden hebben. Dat vermoeden is in grote
lijnen juist, maar dat het zo is, ligt misschien niet direct voor de hand. Er zijn immers
grote verschillen tussen talen en vooral de fonologische verschillen zijn opvallend.
Luister maar eens naar een buitenlander die Nederlands spreekt: die kan bepaalde
Nederlandse klanken beslist niet vlekkeloos uitspreken. Grammaticaboeken over
vreemde talen benadrukken ook de verschillen tussen talen, en dat kan het idee
steunen dat talen eerder essentieel verschillend van elkaar zijn dan in essentie
gelijk. Die indruk op grond van grammaticaboeken is echter heel misleidend, want
wat hetzelfde is, hoeft niet geleerd te worden, en zal dus ook niet in zo'n
grammaticaboek vermeld worden.
Een feit is, dat er verschillen zijn tussen talen. Maar er zijn ook frappante
overeenkomsten. Die overeenkomsten zijn echter zo vanzelfsprekend dat ze vrij
gemakkelijk over het hoofd gezien kunnen worden. Alle talen bijvoorbeeld maken
onderscheid tussen klinkers en medeklinkers, en er is steeds een afwisselend
gebruik van klinkers en medeklinkers (papa en mama laten een regelmatige
afwisseling zien). Bij een opeenvolging van twee klinkers, bijvoorbeeld doordat een
stam met een klinker eindigt en een achtervoegsel met een klinker begint, wordt in
het Nederlands een medeklinker tussengevoegd: judo met -en wordt uitgesproken
als judowen (al is de spelling judoën). Dat is geen bijzonderheid van het Nederlands:
alle talen tonen een voorkeur voor een afwisseling van klinkers en medeklinkers.
Er bestaan wel complexere patronen, maar wanneer een taal bijvoorbeeld een
complex patroon van medeklinkers toelaat, dan laat die taal ook steeds de
eenvoudiger variant toe (naast sprak zijn dan bijvoorbeeld ook prak en rak mogelijk).
Andere overeenkomsten zijn er op het gebied van klankvariaties. Het gebeurt
zelden of nooit dat een taal een variatie heeft die uniek is. Het Spaans bijvoorbeeld
kent variatie van b en v: de b in sabino (‘cipres’) wordt als v uitgesproken, maar de
b in bastante (‘ruim voldoende’) blijft een b. Een soortgelijke variatie heeft in de
geschiedenis van het Nederlands plaatsgevonden: het Gotische geban
correspondeert met het NederAnneke
Neijt, Universele fonologie
3
landse geven.
Een andere variatie die veelvuldig in talen optreedt is die tussen t en d. Bekijk
bijvoorbeeld eens de woorden in (1). (Let daarbij niet op de spelling van het Engelse
stopped; wanneer Engelsen dat woord uitspreken eindigt het op een -t.)
uitspraak duitspraak t(1)
- shindeshin- tabetetabeJapans
- ‘stervende’‘sterven’- ‘etende’‘eten’
- robbedto rob- stoppedto stopEngels
- ‘beroofde’‘beroven’- ‘stopte’‘stoppen’
- leefdeleven- stoptestoppenNederlands
Het kan geen toeval zijn dat t en d elkaar afwisselen, en niet bijv. t en b. De meeste
taalkundigen gaan er daarom van uit dat het noodzakelijk is om het klanksysteem
van natuurlijke talen in het algemeen te onderzoeken: de Universele Fonologie
dus. Als we een grammatica beschouwen als de omschrijving van het gehele
taalsysteem (niet alleen de zinsleer, de syntaxis, maar ook de andere onderdelen
ervan), dan zijn de resultaten van fonologisch onderzoek ook in grammaticaregels
samengevat, die voor de afzonderlijke talen niet wezenlijk kunnen verschillen.
De Universele Grammatica
Consider as a baseline the fact that hundreds of linguists have been
studying the structure of English for decades and are far from a complete
characterization. [...] Yet children seem to have no such difficulties. If they
did, none of us would have learned to speak English. So the question
arises of how children - many of whom are not as smart as some linguists
- manage to acquire a language by the age of ten or so.
Jackendoff 1987, p. 86-87.
Met het benadrukken van de overeenkomsten tussen talen en de universele
karaktertrekken van de taalsystemen lijken de verschillen onder tafel te worden
geschoven. Toch bestaat er wel degelijk zoiets als bijvoorbeeld het Nederlandse
taalsysteem, en dus ook een Nederlands klanksysteem: Nederlandse sprekers zijn
daar het levende voorbeeld van, want die gebruiken bijvoorbeeld systematisch het
onderscheid tussen -te en -de bij werkwoorden in de verleden tijd. De wetenschap
die zich met het Nederlandse taalsysteem bezighoudt kan dus met recht een
empirische wetenschap genoemd worden: een vorm van wetenschap die zich ten
doel stelt een beschrijving te geven van iets wat werkelijk bestaat, nl. de
taalbeheersing van een Nederlander. Dat die taalbeheersing niet tastbaar is, maar
Anneke Neijt, Universele fonologie
4
slechts in de psyche van de mens bestaat, doet niet ter zake. De zwaartekracht is
ook niet tastbaar, maar bestaat daarom nog wel.
Het lijkt dus redelijk zoiets als een Nederlands taalsysteem te veronderstellen.
Maar hoe zit dat met het universele taalsysteem? Waaraan ontleent dat zijn
werkelijkheidswaarde? Het antwoord is te vinden bij het taallerende kind. Het is
opmerkelijk dat kinderen snel en vrijwel moeiteloos hun taal leren; dat is des te
opmerkelijker wanneer we beseffen dat wetenschappers er nog steeds niet in
geslaagd zijn het taalsysteem van welke taal dan ook uitputtend en naar volle
tevredenheid te beschrijven. Behalve dit gegeven dient zich nog een ander
opmerkelijk gegeven aan: de leden van één taalgemeenschap maken dezelfde
ontwikkeling door, en maken zich hetzelfde taalsysteem eigen, ook al is niemand
in precies dezelfde situatie grootgebracht, en heeft niemand precies hetzelfde
taalgebruik aangeboden gekregen. Ondanks de verschillen in opvoeding heeft
iedereen ongeveer dezelfde intuïties over de taal, zonder dat er een bewust
leerproces met dat doel heeft plaatsgehad. Zo weet iedereen dat Susan wil een
hondje om mee te spelen betekent dat Susan met een hondje gaat spelen, en niet
omgekeerd, dat het hondje met Susan gaat spelen. Het betekenisverschil is gering,
en is in de praktijk verwaarloosbaar, maar dat maakt zo'n voorbeeld des te treffender:
mensen beheersen een taalsysteem met verfijnde nuances die niet het gevolg
kunnen zijn van hoe de wereld geordend is, maar die kennelijk zuiver en alleen het
gevolg zijn van het systeem dat ze hebben leren beheersen.
De verklaring die voor deze observaties gegeven wordt, ligt eigenlijk nogal voor
de hand: het taalsysteem is voor een deel aangeboren. Dat zou één van de
verschillen tussen mens en dier zijn: de mens beschikt over een bepaald, typisch
menselijk taalsysteem dat in aanleg aanwezig is, en slechts op bepaalde punten,
op basis van ervaring, nader gespecificeerd wordt. Het aangeboren taalvermogen
is wat dit betreft te vergelijken met een print uit een electronisch apparaat: die is in
een standaardversie te koop, en de gebruiker soldeert daar de gewenste
verbindingen op, zodat de print doet wat er verlangd wordt. Of vergelijk het met een
tekstverwerkingsprogramma - dat komt in een standaardversie bij de gebruiker,
maar meestal werkt het pas wanneer gespecificeerd wordt welk beeldscherm er
gebruikt wordt, en welke printer. Om het de gebruikers niet al te lastig te maken,
hoeven ze slechts uit een aantal aangeboden varianten een keuze te maken, en
soms zijn er zelfs standaardkeuzes ingevuld om het gros van de echt onwetenden
op dit terrein van dienst te zijn. Zo'n standaardversie van de grammatica kan
verklaren waarom kinderen snel en doelgericht hun taal leren.
De Universele Grammatica vormt een beschrijving van het aangeboren (of
biologisch bepaalde) taalvermogen. Daarmee bepaalt de Universele Grammatica
welke grammatica's mogelijk zijn, en welke talen voor kunnen komen. De Universele
Grammatica is het nog oningevulde systeem waarAnneke
Neijt, Universele fonologie
5
mee de mens in staat is zich een taal eigen te maken. Daarbij heeft de mens dus
geen vrijheid, behalve op de oningevulde punten (die mogelijk al wel een
beginwaarde hebben, zoals de zgn. defaultwaarden op een tekstverwerker).
Uit het gegeven dat ieder mens met een aangeboren taalvermogen ter wereld
komt, volgt direct waarom talen onderling niet drastisch verschillen: slechts op
bepaalde punten is variatie toegestaan. De mogelijke verschilpunten worden
parameters genoemd; de gegevens die vastliggen worden de principes genoemd.
Zo geldt voor alle talen dat ze zinnen opbouwen uit zinsdelen, wat vooral blijkt uit
de onscheidbaarheid van woorden die samen één zinsdeel vormen, vgl. (2):
De plaatselijke kranten schrijven over onbenulligheden.a.(2)
De kranten schrijven plaatselijke over onbenulligheden.b.*
Onbenulligheden schrijven de plaatselijke kranten over.c.*
Onbenulligheden over schrijven de plaatselijke kranten.d.*
enz.
(Hier en in het vervolg zijn onacceptabele voorbeelden met een sterretje
onderscheiden van acceptabele.) Voor alle talen geldt eveneens, dat zinsdelen in
een bepaalde volgorde geplaatst worden. Bij een echt vrije volgorde zouden zinnen
van drie zinsdelen zes volgordevarianten kunnen hebben. De volgende voorbeelden
laten zien dat het Nederlands geen vrije volgorde heeft:
Hij schrijft over onbenulligheden.a.(3)
Schrijft hij over onbenulligheden?b.
Over onbenulligheden schrijft hij.c.
Schrijft over onbenulligheden hij.d.*
Over onbenulligheden hij schrijft.e.*
Hij over onbenulligheden schrijft.f.*
Het Nederlands kent dus beperkingen op de volgorde van zinsdelen. Er zijn ook
talen waarin wel alle zes varianten voorkomen, maar bij ingewikkelder zinnen blijken
toch volgordebeperkingen op te treden. Dus ook die talen zijn niet volledig vrij.
Parameterinstellingen kunnen voor de verschillen in volgorde verantwoordelijk
gesteld worden. Maar een vaststaand gegeven voor alle talen is, dat de woorden
van een zinsdeel bij elkaar blijven staan, met uitzondering van enkele welomschreven
gevallen. In het Nederlands zijn woorden zoals daar en er zulke uitzonderingen.
Wanneer we bij (2c) en (2d) onbenulligheden in daar veranderen, zijn de voorbeelden
grammaticaal: Daar schrijft hij over en Daarover schrijft hij. Andere dan deze twee
varianten zijn er echter niet.
Anneke Neijt, Universele fonologie
6
De Universele Grammatica als leidraad voor taalkundigen
De veronderstelling dat alle taalsystemen varianten zijn van één aangeboren
universeel systeem, is niet alleen van nut bij het verklaren van de taalleerfase en
de overeenkomsten tussen talen. Het is ook een veronderstelling die van nut is voor
het taalkundig onderzoek. Bij dat onderzoek is namelijk één van de grootste
hindernissen dat de taalverschijnselen zich op velerlei manieren laten beschrijven.
Bekijk nogmaals de volgordevariaties in het Nederlands: zijn die het gevolg van een
regel die twee zinsdelen verwisselt, of van een regel die één zinsdeel verplaatst?
(Om de zaak niet nodeloos ingewikkeld te maken, laten we andere
beschrijvingsmogelijkheden hier buiten beschouwing.) Soms zijn er binnen de taal
die onderzocht wordt geen bewijzen voorhanden die de ene of de andere beregeling
afdwingen, en dan biedt onderzoek naar soortgelijke verschijnselen in andere talen
uitkomt. En als gedegen onderzoek uitwijst dat in een bepaalde taal de
volgordevariaties het gevolg moeten zijn van een verplaatsing van één zinsdeel,
dan is dat een argument om er vanuit te gaan dat in alle talen volgordevariaties zo
geanalyseerd moeten worden, en dus dat de verwisselingsregels geheel en al
verworpen kunnen worden. Het idee van een universele grammatica fungeert dus
als leidraad bij het ontwikkelen van taalspecifieke grammatica's.
Taalspecifieke grammatica's zijn in feite uitermate lastig te ontwikkelen, omdat
ze een verzameling van regels én uitzonderingen zijn. De uitzonderingen zijn zelfs
zo opvallend en groot in aantal dat niet-taalkundigen soms verbaasd zijn dat er
desondanks nog wel van regels sprake is. Ieder woord in een taal wordt afzonderlijk
geleerd, en bij ieder woord kan geleerd worden dat dat woord zich uitzonderlijk
gedraagt. Denk aan de sterke en zwakke werkwoorden in het Nederlands: lopen
heeft als verleden tijd liep, hopen daarentegen heeft niet *hiep maar hoopte. Omdat
de groep sterke werkwoorden klein is, en zich niet verder uitbreidt, ligt de conclusie
dat dat de uitzonderlijke groep is voor de hand. Maar niet altijd is dat zo duidelijk.
Bij de plaats van klemtoon in woorden bijvoorbeeld zien we naast elkaar tabák en
kájak. Welke van deze twee representeert nu de regel in het Nederlands, en welke
is de uitzondering? Het onderzoek naar klemtoonpatronen in andere talen kan in
zo'n geval bepalend zijn voor de keuze van een analyse.
Het onderzoek naar de Universele Grammatica wordt niet gehinderd door
uitzonderingen: het aangeboren taalvermogen is misschien wel grillig van opbouw,
maar toch voor ieder mens gelijk. De onzekerheden over uitzondering en regel doen
zich niet voor, want de Universele Grammatica is een uitzonderingloos systeem.
Uit de veronderstelling dat aan ieder afzonderlijk taalsysteem een Universele
Grammatica ten grondslag ligt, en dat mensen op basis van die Universele
Grammatica plus de leerfase hun taalsysteem ontwikkelen, volgt
Anneke Neijt, Universele fonologie
7
ook, dat het taalsysteem van iedere afzonderlijke taal leerbaar moet zijn. Wanneer
een taalkundige dus een beschrijving voorstelt die niet leerbaar is op grond van
mogelijk taalaanbod in die taal, dan kan deze beschrijving om die reden verworpen
worden. De taalkunde onderscheidt zich op dit punt van andere empirische
wetenschappen, waar vaak het criterium van eenvoud geldt (die beschrijving die
het eenvoudigst is, verdient de voorkeur). Bij het taalsysteem krijgt eenvoud een
speciale invulling: het systeem dat eenvoudig te leren is verdient de voorkeur.
Dat leerbaarheidsfactoren bij talen een rol spelen, blijkt onder andere uit
taalveranderingen: het Yiddisch bijvoorbeeld kende enkele eeuwen geleden een
stadium waarin d en b op woordeinde als t en p werden uitgesproken. Op dat punt
verschilde het Yiddisch dus niet van het Nederlands:
NederlandsYiddisch(4)
beeld (uitspraak beelt)‘beeld’a. bild (uitspraak bilt)
beelden‘beelden’bilder
heb (uitspraak hep)‘heb’b. hob (uitspraak hop)
hebben‘hebben’hobn
In het hedendaagse Yiddisch worden bild en hob met een d en b uitgesproken. Hoe
kan dat? Het verdwijnen van de variatie bilt-bilder en hop-hobn hangt samen met
het verdwijnen van de stomme e-klanken op woordeinde. Daardoor werden de
vroegere vormen erde en gibe uitgesproken als erd en gib, met een d en b. Stel nu
dat een kind het Yiddisch in deze vorm als taalaanbod krijgt: naast de vormen bild
en hob met een t- en p-uitspraak komen erd en gib voor met d- en b-uitspraak. Er
is nu geen aparte reden meer om erd en gib te onderscheiden van bild en hob, want
het gebruik van de stomme e is verdwenen. Een gelijke beregeling van al deze
vormen ligt dan voor de hand. In het Yiddish is daarom waarschijnlijk de regel die
d en b laat variëren met t en p verdwenen, en worden bild en hob dus steeds met
d en b uitgesproken.
Fonologisch onderzoek vroeger en nu
Talen kunnen vanuit twee verschillende perspectieven onderzocht worden:
synchronisch of diachronisch. Synchronisch noemen we taalkundig onderzoek
naar de aard van het taalsysteem op een bepaald moment. Hoe het Nederlands
van nu gekarakteriseerd moet worden, bijvoorbeeld, maar ook wat de
grammaticaregels waren van het Klassiek Grieks. Tegenover deze synchronische
benadering staat de diachronische: daarin wordt onderzocht hoe het taalsysteem
zich in de loop der tijd ontwikkeld heeft. In de diachronische taalkunde wordt
bijvoorbeeld onderzocht waar het onderscheid tussen de sterke en zwakke
werkwoorden in het Nederlands zijn
Anneke Neijt, Universele fonologie
8
oorsprong heeft, en of bepaalde talen historisch aan elkaar verwant zijn.
In vroeger eeuwen werden talen meestal vanuit diachronisch perspectief
onderzocht, en vooral de fonologie was een dankbaar onderwerp van diachronisch
onderzoek. Men probeerde de klanken van een taal te systematiseren op grond van
hun geschiedenis, bijvoorbeeld door te wijzen op de regelmatige verschillen tussen
moderne en oudere talen. Zo is het Nederlandse vader verwant aan het Latijnse
pater. Een van de doelen van het onderzoek naar de veranderingen was, te
achterhalen wat de alleroudste taal geweest is.
Bij deze onderzoeksopzet werd nauwelijks aandacht besteed aan het taalsysteem
van een bepaald moment. Men had gewoon geen belangstelling voor het gegeven
dat er regels in talen te ontdekken zijn die niets met de historische achtergrond te
maken hebben. Van Wijk (1939, p. 6), een van de eerste Nederlandse fonologen
die de taal synchronisch bestudeerden, kenschetst de opvattingen van zijn
voorgangers (met name Hermann Paul, die in 1880 een standaardwerk op het
gebied van de diachronische taalkunde publiceerde) als volgt:
[...] in Paul's tijd hadden de taalkundigen nog niet het rechte oog voor het
feit, dat een taal op elk moment van haar bestaan een systeem is,
gekenmerkt door een bepaalde evenwichtstoestand zijner onderdelen, een
systeem, welks structuur als zodanig reeds een waardevol
studie-object is [...]
Met deze opmerking vraagt Van Wijk dus aandacht voor de synchronische
taalwetenschap. Opmerkelijk is, dat hij het standpunt van zijn voorgangers op de
volgende manier verklaart:
[...] en deze onderschatting van het systeem-begrip hing weer daarmee
samen, dat men een collectief psychisch bezit, zoals het systeem ener
taal is, niet begrijpen kon en het daarom eenvoudig loochende.
Van Wijk beschouwde het synchronische systeem dus als een collectief systeem.
In dit opzicht zijn de opvattingen opnieuw gewijzigd: het taalsysteem wordt op dit
moment niet langer als collectief psychisch bezit beschouwd, maar als individueel
psychisch bezit, waarbij het gegeven dat taalgebruikers overeenkomstige systemen
ontwikkelen door het aangeboren taalvermogen en het gedeeltelijk overeenkomstige
taalaanbod wordt verklaard. Juist doordat ieder individu over een eigen taalsysteem
beschikt, kan er individuele variatie zijn. Dat blijkt soms heel duidelijk uit verschillen
in woordkeuze en uitspraak, zoals uit een vergelijking van bijvoorbeeld Drs. P en
Marcel van Dam blijkt.
Van taalverandering is vooral sprake wanneer opeenvolgende generaties sprekers
zich andere taalsystemen eigen maken. Een taal verandert wanneer het taalgebruik
een andere analyse van de gegevens toelaat (zoals de regel die d/b omzet in t/p in
het Yiddisch). Een nieuwe generatie taalgebruikers kan dan een enigszins gewijzigd
taalsysteem ontwikkelen. Met de
Anneke Neijt, Universele fonologie
9
komst van de synchronische taalkunde is derhalve de diachronische taalkunde wel
van karakter veranderd, maar niet verdwenen.
De veronderstelling dat taalkundig onderzoek zich moet laten leiden door het
gegeven dat grammatica's voor een gedeelte aangeboren zijn, de Innateness
Hypothesis, is afkomstig van Noam Chomsky. Hij is de grondlegger van de
generatieve grammatica, zoals de grammatica genoemd wordt die volgens zijn
ideeën wordt ontworpen. (Generatief is een wiskundige term voor een bepaald soort
expliciete regels; generatieve taalkundigen hechten veel waarde aan een
nauwgezette, ondubbelzinnige omschrijving van het taalsysteem.) In Aspects of the
Theory of Syntax (1965) besteedt Chomsky aandacht aan de leerbaarheid van talen,
en met name aan het gegeven dat taalgebruikers, cultuur, en omgeving wat dat
betreft nauwelijks invloed hebben op het systeem. Eerder lijkt het taalsysteem een
gevolg van de evolutie, en dus onderworpen aan biologische noodzaak. De
consequentie van dit standpunt is, dat de aandacht verschuift van de bestudering
van talen naar de bestudering van grammatica's, en de introductie van de notie
Universele Grammatica. Chomsky (1981, 7) omschrijft het als volgt:
The study of generative grammar has often been criticized as a departure
from the canons of the natural sciences in that it is avowedly ‘mentalistic’,
that is, concerned with the rules and representations of the mind/brain and
does not base itself firmly, so it is argued, on the actual events that
are observed, such as particular sounds, speech acts, or whatever. To
me it seems that exactly the reverse is true. The shift of focus from
language (an obscure and I believe ultimately unimportant notion) to
grammar is essential if we are to proceed towards assimilating the study
of language to the natural sciences. It is a move from data collection and
organization to the study of the real systems that actually exist (in the
minds/brain) and that enter into an explanation of the phenomena we
observe.
Natuurlijk moet de taalkundige gedegen en diepgaand onderzoek doen binnen
afzonderlijke talen:
[...] it is only through the detailed investigation of these particular systems
that we have any hope of advancing towards a grasp of the abstract
structures, conditions and properties that should, some day, constitute
the subject matter of general linguistic theory. (Chomsky 1977, 207)
De beschrijvingen moeten expliciet zijn (d.w.z. niet voor meer dan één uitleg vatbaar),
en wat dat betreft kan de term generatief voor deze aanpak gehandhaafd blijven.
Maar minstens zo belangrijk is dat de beschrijving binnen het
Principes-en-Parameters-kader past. Wat dat betreft had de Generatieve Grammatica
beter de Principes-en-Parameters-grammatica kunnen heten. Uiteindelijk moet
onderzoek binnen dit kader antwoord kunnen geven op de knellende vraag die
Jackendoff stelt: hoe is het mogelijk dat er nog lang geen volledige en bevredigende
beschrijving van
Anneke Neijt, Universele fonologie
10
het Engels gegeven kan worden, terwijl die taal toch tientallen jaren lang door
honderden taalkundigen onderzocht is? Paradoxaal genoeg leren kinderen het
Engels (of welke natuurlijke taal dan ook) moeiteloos binnen tien jaar. De enige
verklaring daarvoor is, dat kinderen een voorsprong hebben op de taalkundigen:
hun aangeboren taalvermogen, dat sterk sturend werkt in het proces dat ieder kind
doormaakt, nl. het ontdekken van de grammatica van de taal die in hun omgeving
gesproken wordt.
Licht gewijzigd overgenomen uit: L. Gonick, 1989, p. 41. Copyright © BSO, Utrecht 1989.
Samenvatting
Het resultaat van taalkundig onderzoek wordt samengevat in een grammatica.
Daarmee wordt bedoeld: de beschrijving van het taalsysteem van de individuele
taalgebruiker. Willen verschillende taalgebruikers elkaar begrijpen, dan zal hun
taalsysteem in grote lijnen hetzelfde moeten zijn. Dat blijkt ook inderdaad het geval.
Zonder dat het de verschillende NederlanAnneke
Neijt, Universele fonologie
11
ders expliciet geleerd is, hebben ze toch dezelfde oordelen over zinnen.
Waarschijnlijk kunnen kinderen het taalsysteem van de taal die ze horen zo snel
ontdekken doordat ze beschikken over een aangeboren taalvermogen.
De hypothese dat het taalsysteem gedeeltelijk aangeboren is, heeft geleid tot het
onderscheid tussen de Universele Grammatica (de beschrijving van dat gedeelte
dat aangeboren is) en de taalspecifieke grammatica (de beschrijving van de
uiteindelijke grammatica van een taal, dus ook wat aangeleerd is). De Universele
Grammatica bevat, zo wordt verondersteld, principes en parameters. Principes
zijn de eigenschappen van grammatica's die vastliggen en parameters zijn de
eigenschappen die per taal kunnen verschillen.
De synchronische taalkunde doet onderzoek naar het systeem van de taal van
een bepaald moment; de diachronische taalkunde onderzoekt hoe taalsystemen
in de tijd veranderen.
De fonologie bestudeert de klanken van talen. Omdat de volledige verzameling
regels van een taal de grammatica van die taal genoemd wordt, kunnen ook
fonologische regels grammaticaregels genoemd worden. De taalkunde is een
empirische wetenschap; het onderzoeksobject is het taalsysteem van de afzonderlijke
taalgebruikers.
Opdrachten
1. Jackendoff (zie p. 3) wijst op de genante situatie dat kinderen in een beperkte
tijd het taalsysteem onder de knie krijgen, terwijl grote cohorten
taalwetenschappers slechts een fractie van het taalsysteem hebben weten te
ontdekken in tientallen jaren. Welke mogelijke verklaring van dit gegeven wordt
in de tekst genoemd? Probeer ook andere verklaringen te vinden.
2. Het woord grammatica heeft in het algemeen, en ook in deze tekst, verschillende
betekenissen. Probeer de verschillende betekenissen van het woord te
omschrijven.
3. Leg uit waarom taalkundigen het als een probleem beschouwen wanneer er
meer dan één beschrijving voor een bepaald onderdeel van de grammatica
voorhanden is. Denk daarbij aan de vereiste dat de grammatica een
natuurgetrouwe weergave is van het systeem zoals de mens dat hanteert.
4. In de tekst zijn drie verschillende opvattingen in de taalkunde besproken: de
historische, de collectief psychische en de individueel psychische. Maak duidelijk
wat de verschillende opvattingen inhouden.
Anneke Neijt, Universele fonologie
12
5. ‘Nederlanders gebruiken systematisch het onderscheid tussen -te en -de in de
verleden tijd.’
Ga na of deze bewering klopt door de verleden tijd te maken van werkwoorden
die kort geleden aan het Nederlands zijn toegevoegd, zoals skatebiken, of van
zelf verzonnen nieuwe werkwoorden.
6. Leg uit wat de rol is van de Universele Grammatica in taalkundig onderzoek.
Bibliografische aantekeningen
Over de hypothese dat mensen over een aangeboren taalvermogen beschikken,
het onderscheid tussen principes en parameters en meer in het algemeen de
generatieve grammatica heeft Chomsky verschillende duidelijke, maar toch vrij
technische verhandelingen geschreven. Lees bijvoorbeeld Chomsky (1986). Lightfoot
(1982) geeft een veelzijdig belichting voor de niet-ingewijde en gaat daarbij ook in
op taalverwerving, taalverandering en taalverval. Kaye (1989) heeft een boek
geschreven over de algemene achtergronden van de generatieve fonologie. Het
boek is zeer leesbaar, omdat het nu eens geen leerboek is. Jackendoff (1987)
beschrijft hoe de verschillende onderdelen van de grammatica zich tot elkaar en tot
andere cognitieve vermogens verhouden.
Nederlandse boeken over de fonologie zijn er niet zo veel. Hier volgt een vrij
uitgebreide opsomming: Van Wijk (1939), Cohen e.a. (1959), Van den Berg (1967),
Hermkens (1969), Bakker (1971), Collier en Droste (1973), Trommelen en Zonneveld
(1979), Booij (1981). Voorbeeld (4), het Yiddisch, is beschreven in Trommelen en
Zonneveld (1979, 145).
Anneke Neijt, Universele fonologie
13
2 De fonologie als deel van de grammatica
14Spraak - de aanschouwelijke kant
15Bewuste en onbewuste kennis
15De spraakketen
16Klank en betekenis
18Fonologie en fonetiek
20Fonologie en de andere onderdelen van de grammatica
22Samenvatting
23Opdrachten
24Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
14
In de fonologie staan de spraakklanken centraal, en dit boek zal dan ook voornamelijk
over klanken gaan. Daarbij moet echter niet uit het oog worden verloren, dat die
klanken onderdeel zijn van een groter geheel: het taalsysteem. In dit hoofdstuk
wordt toegelicht welke plaats de klanken in de taal innemen en hoe de fonologie
zich verhoudt tot de andere onderdelen van de taalkunde.
Spraak - de aanschouwelijke kant
M. Aurelius at liveras perges assure augur quis. Y at sefan socchus tot
saves.
Taal is iets anders dan spraak, en het onderscheid wordt duidelijker door de
aanschouwelijke kant van de taal te scheiden van de onaanschouwelijke. Met
het aanschouwelijke wordt bedoeld: dat wat hoorbaar en, wanneer we het over het
schrift hebben, zichtbaar is. Merk op dat spraak en schrift in dit opzicht
overeenkomstige functies hebben: het zijn allebei uitdrukkingsvormen van de taal,
de ene hoorbaar, de andere zichtbaar.
Onaanschouwelijk is wat in werking gezet wordt door het taalsysteem. Alleen bij
een taal die je kent, zul je woorden kunnen herkennen in een stroom klanken, die
woorden tot zinsdelen kunnen groeperen, en er uiteindelijk een interpretatie aan
toekennen. We weten dat je Van Gestel als géstel moet lezen, en iemands gestel
als gestél. We weten dat hij zette de pot in het nachkasje begrepen moet worden
als nachtkastje, terwijl hij zette de pot in het tuinkasje begrepen moet worden als
tuinkasje. De zin ze doen het, maar je moet niet vragen hoe moet begrepen worden
als hoe ze het doen, en ze zag de man met de verrekijker is dubbelzinnig (wie heeft
de verrekijker?). Hoor je een uiting van een taal die je beheerst dan hoor je meer
of anders dan wanneer je een uiting van een vreemde taal hoort. Het meerdere
betreft de onaanschouwelijke kant van het taalsysteem. Je hoort niet wat je hoort.
Spraak en schrift zijn verreweg de belangrijkste methoden om iets in taal uit te
drukken, maar het zijn niet de enige methoden. Denk bijvoorbeeld aan het ingenieuze
systeem van gebaren dat door doven gebruikt wordt om zich in uit te drukken. In
gebarentaal worden relaties tussen betekeniseenheden aangebracht zoals in
natuurlijke talen, zodat bijvoorbeeld duidelijk is dat Eet de slang de rat? iets anders
betekent dan Eet de rat de slang? Of er wezenlijke verschillen bestaan tussen
gebarentaal en gesproken talen, is een kwestie die nader onderzoek behoeft.
Er zijn dus verschillende uitdrukkingswijzen voor de taal: naast de spraak ook het
schrift en de gebarentaal. Alle drie zijn ze in staat als voertuig van onze gedachten
te fungeren, en in dat opzicht zijn ze dan ook gelijkwaardig. Op de verschillen tussen
spraak en schrift wordt in de laatste twee hoofdstukken grondiger ingegaan.
Anneke Neijt, Universele fonologie
15
Bewuste en onbewuste kennis
Sprekers zijn zich in het algemeen niet bewust van hun spraak - waar het om gaat
bij taal is immers de betekenis. Wanneer je wilt vertellen wat deze of gene gezegd
heeft, dan gaat dat vrijwel nooit letterlijk.
Uitzonderingen hierop zijn bijzondere vormen van taalgebruik, zoals poëzie en
cabaret. Freek de Jonge vertelt in één van zijn voorstellingen een verhaal waarin
de hoofdpersoon de sleutel van een kistje in de sloot gooide, met als commentaar:
Sleutels horen immers in sloten. Essentieel is hier het gebruik van de vorm sloten,
en daarom is dat woord niet vervangbaar door greppels of vaarten. In gewoon
taalgebruik kan bij het navertellen meestal zonder bezwaar een andere bewoording
worden gekozen. De exacte zinsbouw en woordkeuze doen er meestal niet toe, de
inhoud is van belang. Daarom zijn taalgebruikers zich niet bewust van de klanken
die ze gebruiken. Alleen wanneer de uitspraak afwijkt, valt het op.
De spraakketen
Fig. 1. De spraakketen. Communicatie verloopt via verschillende schakels tussen spreker
en hoorder. (Met kleine wijzigingen overgenomen uit Denes en Pinson 1963.)
In dit boek staan, anders dan in normaal taalgebruik, de klanken centraal. In onze
geletterde omgeving wordt al snel gedacht dat de klanken gelijk zijn aan de letters
van het schrift. Dat is echter een grote vergissing: klanken zijn trillingen in de lucht,
voortgebracht door de spraakorganen, en
Anneke Neijt, Universele fonologie
16
opgevangen door het oor, zoals de tekening in figuur 1 duidelijk maakt.
Het gehele proces van spreken en verstaan wordt de spraakketen genoemd:
wat de spreker wil zeggen wordt via een aantal verschillende schakels aan de
hoorder doorgegeven. Bij de spreker vormt zich eerst een idee (het cognitieve
niveau) dat omgezet wordt in een taalvorm (het linguïstische niveau) waarmee
signalen corresponderen die aan de spraakorganen worden doorgegeven (het
fysiologische niveau). De spraakorganen brengen geluid voort door lucht in trilling
te brengen (het akoestische niveau). Dat geluid wordt door het oor van de hoorder
opgevangen en doorgegeven aan de hersenen (het fysiologische niveau). Op
grond van kennis van de taal (het linguïstische niveau) zal de hoorder het geluid
van een betekenis voorzien (begrijpen wat bedoeld is, het cognitieve niveau), en
daarmee is dus, als er niets mis is gegaan, de boodschap van de spreker bij de
hoorder aangekomen.
Fysisch gezien is een taaluiting een ononderbroken geluidsstroom, maar de mens
onderscheidt daarin zonder moeite verschillende stukjes: de mens deelt de
geluidsstroom die bijvoorbeeld bij het woord taal hoort op in de segmenten t, aa,
en l. Dat de mens de continue geluidsstroom analyseert als een opeenvolging van
klanksegmenten blijkt uit versprekingen: jullie vesten me met in plaats van jullie
mesten me vet. Het blijkt ook uit het gemak waarmee de mens het alfabetische
schrift hanteert: kinderen leren lezen door iedere letter afzonderlijk uit te spreken,
en dan achter elkaar te gebruiken. Uit fonetisch onderzoek blijkt echter dat de
scheidslijn tussen de verschillende segmenten in de geluidsstroom (akoestisch dus)
zeer lastig te bepalen is: de ene klank gaat vrijwel naadloos over in de volgende.
Het is vooral op grond van de kennis van de taal dat taalgebruikers in staat zijn om
verschillende segmenten te onderscheiden. Bij een vreemde taal is het veel moeilijker
om de verschillende segmenten te herkennen.
Klank en betekenis
Het spraakgeluid dat de mens voortbrengt is fysisch te beschouwen als een
geluidsstroom, maar blijkt bij het taalverwerkingsproces toch te fungeren als een
reeks afzonderlijke klankeenheden, klanksegmenten genoemd, die met elkaar
gecombineerd kunnen worden tot nieuwe betekenisdragende eenheden. Van de
segmenten waaruit tal bestaat, kan lat gemaakt worden. En dat is wat de mens
vooral onderscheidt van andere diersoorten: de mogelijkheid om door combinatie
van klanksegmenten nieuwe betekenissen te creëren. Dat de mens van klanken
gebruikt maakt is niet zo bijzonder;
Anneke Neijt, Universele fonologie
17
ook honden, katten, en andere geliefde diersoorten brengen immers klanken voort,
maar die beschikken daarmee niet over een zo krachtig combinatiesysteem dat
nieuwe betekenissen voortbrengt.
Uit de manier waarop iets gezegd wordt, blijkt soms de betekenis. Zo kunnen de
woorden slijm, slijk, sloerie op soortgelijke wijze uitgesproken worden, waarmee het
verwerpelijke van die begrippen wordt aangegeven. Idem, maar dan juist met een
waarderende uitspraak bij woorden als vrede, vrijheid en vriendschap, of met een
strenge toon bij reinheid, rust en regelmaat. Dit kan echter geen reden zijn om sl
als een negatieve, vr als een positieve, en r als een strenge klank op te vatten:
desgewenst kunnen alle genoemde woorden verwerpend worden uitgesproken, of
waarderend of streng. De manier waarop iets uitgesproken wordt, kan dus wel
betekenis-dragend zijn, maar de klanken sl, vr of r hebben zelf geen betekenis.
Wanneer de klanken tot een groter geheel worden gecombineerd, is er wel een
directe relatie met de betekenis. Zo is het gedeelte vrij uit vrijheid een combinatie
van klanken waaraan een betekenis toegekend is. Dat deze combinatie van klanken
deze betekenis heeft is eigenlijk geheel toevallig, en welke betekenis een woord
heeft, is onvoorspelbaar. In het Nederlands had het woord boek bijvoorbeeld ‘stoel’
kunnen betekenen, en het woord stoel had ‘boek’ kunnen betekenen. De relatie
tussen klank en betekenis is arbitrair, willekeurig. Natuurlijk kan van sommige
woorden wel hun voorgeschiedenis worden nagegaan, maar dat speelt in het systeem
zoals dat nu gebruikt wordt, geen enkele rol. De klank-betekenis-relatie ligt vast (die
wordt per woord geleerd). De relatie wordt arbitrair of willekeurig genoemd, omdat
die niet in regels te omschrijven is.
Bij onbekende woorden is de betekenis dus niet af te leiden uit de klankeenheden
van het woord (al is het soms wel af te leiden uit de manier waarop het woord gezegd
wordt of de omgeving waarin het woord gebruikt wordt). De betekenisloze
combinaties van klanken, zoals sl en vr, worden onderscheiden van combinaties
van klanken die wel betekenis-dragend zijn: de laatste heten morfemen. De woorden
vrede, stoel en boek bestaan uit één betekenisdragende eenheid, uit één morfeem
dus. De woorden vrijheid en vriendschap bevatten elk twee morfemen: vrij, -heid,
vriend, en -schap. Het omschrijven van betekenissen is in het algemeen niet
eenvoudig, en bij de achtervoegsels zoals -heid, en -schap is dat vaak nog lastiger.
Als we vrij en vriend met vrijheid en vriendschap vergelijken, dan kan de betekenis
van de laatste omschreven worden als ‘het vrij zijn’, en ‘het vrienden zijn’.
In dit boek worden vooral de kleinere klankeenheden bestudeerd: de afzonderlijke
klanken, ook wel de fonen genoemd, en de klanktegenhanger van het morfeem,
het foneem. Fonen en fonemen zijn allebei klankeenheden; het verschil zit in de
functie die de klanken hebben. Wanneer een klankeenheid een betekenisverschil
teweeg kan brengen, spreken we van een foneem. Zo zijn de p en de b fonemen,
omdat pad en bad verschillen
Anneke Neijt, Universele fonologie
18
in betekenis. Woordparen aan de hand waarvan het verschil tussen de fonemen
kan worden aangetoond heten minimale paren. Fonemen hebben dus, in
tegenstelling tot morfemen, zelf geen betekenis, maar ze kunnen wel in een morfeem
gebruikt worden om een betekenisverschil tot stand te brengen.
De klankeenheden die geen betekenisverschil teweeg brengen heten fonen. Zo
kunnen we de i-achtige ee-klank in meer als foon onderscheiden van de gewone
ee-klank in meet, maar er is geen minimaal paar te vinden waarin het verschil een
rol speelt. De beide ee-klanken zijn dus geen verschillende fonemen in het
Nederlands. Het Nederlands kent wel het onderscheid tussen de l en de r, zoals
lap en rap laat zien, maar dat onderscheid speelt geen rol in bijvoorbeeld het
Chinees, reden waarom Chinezen die Nederlands spreken juist met deze klanken
moeite hebben. Welke fonen ook fonemen zijn, wordt bepaald door het taalsysteem:
de Nederlandse verzameling fonemen is anders dan de Chinese.
Fonologie en fonetiek
Enkele tientallen jaren geleden was men ervan overtuigd spraak zichtbaar
te kunnen maken op beeldband. Dat zou de oplossing zijn voor blinden:
visible speech. Als spoedig bleek dezelfde tekst, uitgesproken door
verschillende mensen, zulke verschillende beelden op te leveren, dat
men niet een bereid was te geloven dat het om dezelfde boodschap ging.
Van de nood een deugd makend heeft men hieruit een methode
ontwikkelde omsprekers uit elkaar te houden: de voice print [...]
Inclusief de fouten overgenomen uit NRC-Handelsblad 7 april 1983.
Met de bestudering van de taalklanken houden twee vakgebieden zich bezig: de
fonetiek en de fonologie. Het verschil is, dat de fonetiek zich ook met het
fysiologische en fysische niveau bezighoudt, terwijl de fonologie zich beperkt tot het
linguïstische niveau (zie figuur 1 op p. 15). Met andere woorden: de fonetiek houdt
zich ook bezig met invloeden op taalklanken buiten het taalsysteem, dus ook met
de spraakorganen, de geluidsgolven die bij spraakgeluid horen, en het gehoor.
In de fonetiek worden dan ook wel drie deelgebieden onderscheiden: de
articulatorische fonetiek, die zich met de spraakorganen bezighoudt, en dus met
de produktie van klanken, de akoestische fonetiek, die spraakgeluid bestudeert,
en de auditieve fonetiek, die onderzoek doet naar de waarneming, de perceptie
van taalklanken. Zo is er fonetisch onderzoek naar het verschil tussen mannen- en
vrouwenstemmen, wat geleid heeft tot apAnneke
Neijt, Universele fonologie
19
paraten waarmee vrouwenstemmen automatisch veranderd kunnen worden in
mannenstemmen en omgekeerd. Verder is de vraag bestudeerd, hoe je iemand
aan zijn stem kunt herkennen, en of er meetmethoden ontwikkeld kunnen worden
waarmee iemand aan zijn of haar stemgeluid geïdentificeerd kan worden. In de
toekomst naast een vingerafdruk van delinquenten dus ook een stemafdruk. Fonetici
meten klanken (de geluidstrillingen), en maken apparaten waarmee klanken
voorgebracht worden. Een voorlees-machine bijvoorbeeld, die letters omzet in geluid.
Of apparaten waarmee gehandicapten zich verstaanbaar kunnen maken.
Fig. 2. In fonetisch onderzoek spelen meet- en registratieapparatuur een belangrijke rol.
Bovenstaande oscillogrammen geven de via een microfoon geregistreerde luchtdrukvariaties
weer. Bij (a) een oscillogram van het woord missen. Is de tweede helft van de [s] uitgewist,
zoals in (b), dan wordt misten gehoord ('t Hart 1988, p. 69).
Er zijn klankverschillen die er voor het taalsysteem niet toe lijken te doen: klinkers
hebben bijvoorbeeld invloed op de aangrenzende medeklinkers (de k's van kiek
worden anders uitgesproken dan die van koek), maar daarvan is de taalgebruiker
zich doorgaans niet bewust. De verschillen zijn een gevolg van de traagheid van
de spraakorganen, en het verschijnsel wordt derhalve coarticulatie genoemd. De
foneticus is wel geïnteresseerd in zulke gegevens, de fonoloog heeft er minder
belangstelling voor.
De fonologie bestudeert klanken vooral vanuit het taalsysteem: het foneem
bijvoorbeeld is een typisch fonologische notie. Iedere taal heeft een eigen
verzameling fonemen: omdat lat en rat in het Nederlands verschillende woorden
zijn, behoren de l en de r tot de verzameling fonemen van het Nederlands. In het
Japans en Chinees bestaan zulke minimale paren niet voor de l en de r, en dus zijn
het in die talen geen afzonderlijke fonemen. De vraag die de fonologie bestudeert,
is, of dit verschil samenhangt met andere klankverschillen tussen de talen. Met
andere woorden: of er enige systematiek te ontdekken is in de verzamelingen
klanken die de afzonderlijke talen gebruiken. Zo worden in alle talen
Anneke Neijt, Universele fonologie
20
klinkers gebruikt, maar het aantal verschilt per taal enorm. Wat stuurt nu de
mogelijkheden? Waarom is de a wel in alle talen vertegenwoordigd? Ook bestudeert
de fonologie hoe lettergrepen opgebouwd zijn; uit zulk onderzoek is bijvoorbeeld
gebleken, dat er zich allerlei regelmatigheden voordoen. Het is niet toevallig dat het
Nederlands de woorden *bkat, *kbat, *tabk en *takb niet kent: de b en de k lijken te
zeer op elkaar en zijn daardoor onverenigbaar. De beide t's in nachtkastje worden
niet uitgesproken, terwijl dat woord toch uit de delen nacht en kast bestaat, waarin
de t's wel gehoord worden.
Bovenstaande voorbeelden van typisch fonetisch en fonologisch onderzoek laten
de uitersten zien, maar er zijn ook overlappingen tussen beide vakgebieden. Fonetici
kunnen bijvoorbeeld een onderscheid ontdekt hebben dat door fonologen in het
taalsysteem ingepast kan worden. Omgekeerd wordt fonologisch werk gebruikt door
fonetici. Bij het werk aan de voorleesmachine bijvoorbeeld wordt gebruik gemaakt
van fonologische regels voor de aanpassing van klanken aan elkaar en voor de
plaats van accenten in de zin. Toekomstig onderzoek zal misschien uitwijzen, dat
bepaalde regels die nu fonologisch genoemd worden, eigenlijk fonetisch van aard
zijn of omgekeerd.
Fonologie en de andere onderdelen van de grammatica
Het woord grammatica kan verschillend gebruikt worden. In het
vreemdetalenonderwijs wordt het vooral gebruikt om de zinsleer mee aan te duiden;
grammatica staat dan ook wel voor het boek waaruit gewerkt wordt. Verder wordt
de grammatica vaak gezien als een gezaghebbend iets (dan ook wel een normatieve
grammatica genoemd), een verzameling voorschriften op grond waarvan bepaalde
uitingen niet, en andere wel gebruikt mogen worden. Een voorbeeld van zo'n
grammatica is de ANS, de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Dat boek geeft
aanwijzingen voor correct taalgebruik.
In de titel van deze paragraaf en in de rest van dit boek wordt grammatica anders
gebruikt, nl. als de omschrijving van het taalsysteem. De grammatica is de
verzameling van alle regels en uitzonderingen van een taal.
Het is gebruikelijk om de fonologie als één van de onderdelen van de grammatica
te onderscheiden. De andere onderdelen zijn de morfologie (de woordleer), de
syntaxis (de zinsleer), en de semantiek (de betekenisleer). Zie figuur 3. De fonologie
beschrijft slechts een gedeelte van het taalsysteem: dat gedeelte dat de klanken
betreft.
Anneke Neijt, Universele fonologie
21
Fig. 3. De onderdelen van de taalkunde.
De indeling in figuur 3 is voorlopig slechts een indeling die het gemak van de
taalkundige dient: die kan zich tot één bepaald terrein beperken. Onderzoek heeft
echter uitgewezen dat het taalsysteem zelf ook waarschijnlijk uit verschillende
onafhankelijke onderdelen (modules of componenten) bestaat - het systeem zou
modulair opgebouwd zijn. De onafhankelijkheid van de componenten (hun autonomie)
blijkt bijvoorbeeld uit het soort regels of het soort beperkingen dat in een component
optreedt. In de syntactische component spelen regels een rol die zinsdelen groeperen
tot zinnen, en waarin de plaats van de verschillende zinsdelen beregeld kan worden
door van ‘verplaatsingen’ te spreken en van ‘oorspronkelijke plaats’ en ‘werkelijke
plaats’. In een vraagzin zoals (1a) is de oorspronkelijke plaats van wat in de bijzin;
de werkelijke plaats is voorop. Zin (1a) hangt immers samen met de zgn. echovraag
(1b).
Wat dacht Karel dat je gezegd had?a.(1)
Karel dacht dat je wát gezegd had?b.
In de fonologie spelen verplaatsingsregels geen rol: de fonologische regels betreffen
slechts segmenten die aan elkaar grenzen, en nooit segmenten die ver van elkaar
verwijderd zijn. Zo wordt een n als m uitgesproken voor de p, maar niet wanneer er
een klank tussen staat, vgl.:
uitspraakspelling(2)
aampakken, *aamspraakaanpakken, aanspraak
éémpansmaaltijd, *éémspanéénpansmaaltijd, éénspan
impakken, *imspuiteninpakken, inspuiten
Variaties zoals deze worden assimilatie genoemd: de ene klank wordt gedeeltelijk
gelijk aan de andere (de m lijkt meer op de p dan de n). Assimilatie lijkt op
coarticulatie, maar verschilt daarvan toch, doordat het om een proces gaat dat de
taalgebruiker kan besturen: het is mogelijk om, met wat nadruk, de m in aampakken
toch als n uit te spreken. Dat is bij coarticulatie nooit het geval. Het onderscheid
tussen assimilatie en coarticulatie is dat assimilatie tot de regels van de taal behoort
(andere talen kunnen anderssoortige assimilatieregels hebben), terwijl coarticulatie
als automatisme volgt uit de werking van de spraakorganen.
Uit onderzoek blijkt dat het zinvol is om in het taalsysteem verschillende onderdelen
te onderscheiden. Maar daarmee is nog niet gezegd dat de opsomming van de vier
modulen hierboven juist is. Wellicht moet er nog een component bij of af. Bovendien
suggereert de figuur dat de vier componenten netjes via elkaar aan elkaar gerelateerd
zijn. Het verband
Anneke Neijt, Universele fonologie
22
tussen de componenten kán inderdaad zo zijn, maar er zijn redenen voor twijfel.
De fonologie heeft niet alleen invloed op delen van woorden (op de morfologie dus),
maar ook op de woorden zelf in een bepaald zinsverband (op de syntaxis dus), wat
blijkt uit de vergelijking van de woordvormen in (2) met de zinsdelen in (3):
Aam pakken zit het nadeel dat ...(3)
Eem pan moet niet te zwaar zijn.
Heb jij zin im pakjesavond?
Ook tussen afzonderlijke woorden in een zin komt dus assimilatie voor.
De variatie van aan - aam en een - eem heet allomorfie: het gegeven dat een
morfeem in verschillende klankgedaanten kan voorkomen. Heel vaak is assimilatie
verantwoordelijk voor het ontstaan van allomorfen, maar niet altijd. De keuze tussen
de allomorfen -aal en -aar in ideaal, labiaal, muzikaal, velaar wordt juist bepaald
door dissimilatie: eindigt de stam van een woord al op een -l, dan wordt -aar
gekozen.
Op de vraag hoe allomorfie beregeld wordt, hoe de fonologie zich verhoudt tot
andere delen van de grammatica, en op welk niveau van representatie de
fonologische regels werken, zullen we in latere hoofdstukken terugkomen. Hoe de
verschillende componenten samenwerken, en hoe ze precies hun taken verdelen,
is een punt van nader onderzoek.
Samenvatting
Spraak is de belangrijkste uitdrukkingswijze van de taal, maar het is niet de enige:
de mens kan ook via schrift of gebaren communiceren. Om de bijzondere plaats
van de spraak aan te geven wordt dat de primaire uitdrukkingswijze genoemd.
Overigens zijn mensen zich meestal niet bewust van hun spraak; ze brengen
geluidsstromen voort, maar ‘denken’ toch eerder in klanksegmenten, woorden en
betekenissen. De letterlijke weergave doet in het algemeen niet echt ter zake. Het
communicatieproces tussen spreker en hoorder kan schematisch worden
weergegeven als een spraakketen. Daaruit blijkt hoe de verschillende representaties
van de taalvormen aan elkaar geschakeld zijn. Op het linguïstische niveau zijn
verschillende componenten werkzaam: in ieder geval moet de syntactische
component van de fonologische worden onderscheiden. Met de studie van de
klanken houden twee vakgebieden zich bezig: de fonetiek, die ook de fysiologische
en fysische niveaus bij het onderzoek betrekt, en de fonologie, die zich vooral richt
op het linguïstische niveau, op onderzoek dus van klanken als onderdeel van het
taalsysteem.
Anneke Neijt, Universele fonologie
23
Opdrachten
1. Leg uit waarom men spraak als primaire uitingsvorm van taal beschouwt.
2. Wat is het verschil tussen de fysische en de fysiologische schakel van de
spraakketen?
3. Uit welke gegevens kun je concluderen dat het onderscheiden van
klank-segmenten tot de linguïstische schakel van de spraakketen behoort, en
niet tot de akoestische schakel?
4. Leg uit wat het verschil is tussen coarticulatie en assimilatie, en waarom het
een fonetisch en het ander fonologisch genoemd wordt.
5. De fonologie heeft invloed op in de morfologie en in de syntaxis gevormde
reeksen morfemen, zoals uit (2) en (3) blijkt. Maak een verbeterde schets van
figuur 3 waarin dat wordt weergegeven.
6. Omschrijf welke figuur ontstaat als je figuur 1 en figuur 3 in elkaar past.
7. Er is een taalkundeboek voor het voortgezet onderwijs met de titel
Je weet niet wat je weet. Leg uit waar deze titel op doelt.
a.
b. Maak aan de hand van de volgende tekeningen duidelijk dat iets
dergelijks geldt voor je ziet niet wat je ziet.
c. Geef tot slot enkele fonologische voorbeelden bij de stelling je hoort
niet wat je hoort.
Even lange lijnen
Parallelle diagonalen
8. De volgende gegevens kunnen gebruikt worden als argumenten voor het
aannemen van klanksegmenten:
het rijmen van woorden;
het schrijven met het alfabet;
het gegeven dat letterveranderingen betekenisveranderingen met
Anneke Neijt, Universele fonologie
24
zich meebrengen;
en versprekingen (Kaas de Klapper bij kwelspreuken zoals Klaas de
kapper knipt en kapt heel knap, maar de knecht van Klaas de kapper
knipt en kapt nog knapper dan Klaas de kapper knipt en kapt, zie Battus
1982, 54).
Geef uitleg en eventueel voorbeelden bij elk van deze argumenten.
Bibliografische aantekeningen
Ten zeerste aanbevolen: Ter Sprake (ed. Van den Broecke (1988)). In deze
verzamelbundel staan hoofdstukken over zulke uiteenlopende zaken als
woordklemtoon, sprekerherkenning, versprekingen en dovenspraak, om maar een
greep uit het aangeboden arsenaal te doen.
De meest gebruikte inleiding in de fonetiek is Nooteboom en Cohen (1988).
Volledigheidshalve kunnen ook genoemd worden Zwaardemaker en Eijkman (1928),
Eijkman (1955) en Blancquaert (1962). De volledige titelbeschrijving van de ANS
is te vinden onder Geerts (1984). De plaatjes op p. 16 en 20 zijn afkomstig uit een
aflevering van Actuele Onderwerpen over de nieuwe woordenlijst (1954). Je weet
niet wat je weet is geschreven door Van Dort-Slijper e.a. (1976).
Anneke Neijt, Universele fonologie
25
3 Het fonetische schrift
26Het verschil tussen fonetisch en gewoon schrift
28IPA en CPA
32Samenvatting
32Opdrachten
35Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
26
Drink niet te veel vermouth,
als je vermoedt
dat je nog ver moet.
Spraak en schrift verschillen drastisch van elkaar, wat bijvoorbeeld aardig blijkt uit
voorbeelden die in spraak dubbelzinnig zijn en in schrift niet, zoals vermouth en ver
moet. Ook het omgekeerde komt voor: pijpetuitje en bommelding zijn bekende
voorbeelden, die in het dagelijks gebruik echter geen problemen opleveren, omdat
bijna niemand over tuitjes van pijpen en dingen die bommelen wil schrijven.
Bovendien: een schrijver die zich bewust is van een hinderlijke dubbelzinnigheid,
zal een andere formulering kiezen.
In dit hoofdstuk wordt het fonetische schrift geïntroduceerd, een schrift dat de
uitspraak nauwkeurig probeert weer te geven. In fonetisch schrift zijn vermouth en
ver moet gelijk, maar bestaan er twee versies van pijpetuitje en bommelding:
fonetisch schriftgewoon schrift
vɛrmut, vɛr mutvermouth, ver moet
pɛipetwicə, pɛipətœycəpijpetuitje
bɔmɛldɪŋ, bɔməldɪŋbommelding
Het verschil tussen fonetisch en gewoon schrift
Spraak is hoorbaar. Willen we taaluitingen zichtbaar maken, dan kan dat door middel
van het schrift. Behalve in uitzonderlijke gevallen verloopt dat moeiteloos. In het
dagelijkse gebruik gaat het immers om de betekenis van uitingen, niet om hun
klankvorm. Wanneer het wel om de klankvorm gaat, is het gewone schrift
ontoereikend. Denk bijvoorbeeld aan het werk van logopedisten: voor patiënten met
een spraakgebrek moeten die een inventarisatie maken van de klanken die
problemen opleveren. Daarbij is het gewone schrift te onnauwkeurig, omdat de c
en de k dezelfde klank kunnen uitdrukken, en de x een combinatie is van k en s.
Een schrift dat beter op deze taak berekend is, is het fonetische schrift.
Het fonetische schrift heeft voor vrijwel iedere klank in een taal een apart tekentje.
De i-klank in bril en de ie-klank in dia worden dus verschillend gespeld. De fonetische
versie wordt ook wel de transcriptie genoemd. Een voorbeeld van gewoon schrift
en de transcriptie daarvan staat in (1). Voor de leesbaarheid zijn in de transcriptie
spaties gebruikt, hoewel er beslist niet steeds een stukje stilte is tussen de woorden.
Soms levert het gebruik van de spaties lastige situaties op: in geeft de worden t en
d samen als een t uitgesproken; vandaar dat deze twee woorden in (1) toch maar
Anneke Neijt, Universele fonologie
27
aan elkaar geschreven zijn. Idem bij sprekers zijn en met twee.
(1)
ət fonetisə sxrɩft ɣeftəHet fonetische schrift geeft de
œytsprak fɑn ən tal we:r.uitspraak van een taal weer.
sprekərsɛin zɩx ər vak nitSprekers zijn zich er vaak niet
fɑn bəwʌst dɑt klɑŋkə ɩnvan bewust dat klanken in
bəpaldə ɔmɣevɩŋə wɛxfɑlə.bepaalde omgevingen wegvallen.
ət wo:rt sprakʌnst spɛləHet woord spraakkunst spellen
wə mɛtwe kas ma:r wəwe met twee k's, maar we
sprekən ər ma:r en œyt.spreken er maar əən uit.
Omdat de uitspraak van spreker tot spreker verschilt, is ook de fonetische spelling
aan persoonlijke variatie onderhevig. Zo heb ik hierboven vaak met een v laten
beginnen, maar er zijn sprekers die het woord met een f uitspreken. Meestal spreek
ik de meervoudsuitgang -en zonder -n uit; vandaar dat in de transcriptie de n is
weggelaten. Niet bij spreken er echter, waar ik liever wel een -n uitspreek, omdat
het woordje er volgt. Ook op dit punt zullen sprekers verschillen: met name
Groningers zullen liever overal wel een -n uitspreken.
Het fonetische schrift geeft, nauwkeuriger dan normaal schrift, de uitspraak van
een taal weer. Die weergave blijft ‘onvolmaakt’ in zoverre dat een weergave met
letters niet zonder meer is om te zetten in een akoestisch signaal. Daarvoor
verschillen de zichtbare en de hoorbare representaties te veel van elkaar. Zie figuur
1.
Fig. 1. Oscillogram van de zin 't Was niet duidelijk welke taal ze spraken, met
woordgrensmarkeringen en fonetische transcriptie. Er zijn wel stiltes in de uiting (daar waar
het oscillogram geen vertikale uitslag vertoont), maar die vallen niet samen met
woordgrenzen. (Uit: Quené 1988, p. 160.)
IPA en CPA
Er zijn verschillende systemen om spraak fonetisch weer te geven. Het IPA, het
International Phonetic Alphabet, is ruim een eeuw de internationale standaard,
maar in verschillende landen zijn licht afwijkende systemen in omloop. Ook ontstaat
nu een op het gebruik van de computer toegesneden variant, het CPA, het Computer
Phonetic Alphabet, dat tekens
Anneke Neijt, Universele fonologie
28
VoorbeeldenCPAIPANed.
gebruik
pak, appel, tappppC O N S O N A N T E N
( m e d e k l i n k e r s )
bak, tabelbbb
tak, laten, katttt
dak, radenddd
kat, lak, makkkk
fee, hiëroglyfen, leffff
vee, levenvvv
sop, gesel, lessss
zout, wezelzzz
chaos, lachen, kuchxxx
geel, hagelGɣɣ
mat, lama, raammmm
nat, Onno, tonnnn
zingen, bankNŋŋ
laat, gala, ballll
rat, mare, karrrr
jatten, aio, baaijjj, y
ouwel, duwwww
hard, ahahhh
_aha [ʔaha]?ʔʔ
praat, tafelaaaV O K A L E N
( k l i n k e r s )
prakAɑɑ, α
meet, sesameee
pretEɛɛ
riep, diaiii
pitIɩɪ, ɩ
room, lopenooo
tromOɔɔ
roemuuu
puuryyü, y
reusqϕö, ϕ
dunUœœ, ʌ
tafel, de@əə
rijp, eisEIɛiɛiDIFTONGEN
(tweeklanken)
kou, nauwAUɑuɑu, ɔv
luisUIʌy, œyʌü, œy
Fig. 2. Fonetische tekens voor het Nederlands.
Anneke Neijt, Universele fonologie
29
gebruikt die standaard zijn voor computers en printers. Figuur 2 geeft een opsomming
van de tekens die in Nederland gebruikelijk zijn, met voorbeelden waaruit blijkt welke
klanken bij die tekens horen.
Het lijkt vreselijk lastig dat er verschillende varianten zijn. Dat is het ook, maar
met zozeer voor Nederlanders die het Nederlands in fonetisch schrift wil omzetten,
Duitsers die het Duits willen weergeven, of Fransen die het Frans fonetisch willen
schrijven. In de praktijk valt het voor hen wel mee, omdat ze bij het fonetisch schrijven
meestal een tabel als in figuur 2 kunnen gebruiken, en omdat ze bij het lezen uit de
context kunt opmaken welk systeem gevolgd is. Zo'n luchthartige redenatie is echter
alleen mogelijk wanneer degene die het fonetisch schrift hanteert de taal in kwestie
goed kent. Problemen ontstaan bij fonetische representaties van vreemde talen: de
gebruiker kan dan niet op grond van kennis van die taal beoordelen wat precies
met welk tekentje bedoeld is. In dat geval kan men te rade gaan bij de Phonetic
Symbol Guide (Pullum en Ladusaw, 1986), een soort woordenboek, met in plaats
van woorden een bijna uitputtende opsomming van tekens, en een toelichting hoe
en door wie deze tekens gebruikt worden.
Het aantal verschillende klanken dat in de bestaande talen gebruikt wordt, is zo
ontzettend groot, dat een normaal alfabet tekort schiet. Omdat iedere taal zijn eigen
arsenaal aan klanken heeft, zijn er honderden verschillende tekens nodig om al die
klanken weer te geven. Die tekens zijn vaak lastig te schrijven of te typen, en dus
zijn gebruikers al gauw geneigd een handzame keuze aan tekens te maken voor
de te beschrijven taal. Standaardisatie wordt dus tegengewerkt door de wens om
een eenvoudige tekenset te gebruiken voor een afzonderlijke taal.
Het Nederlands heeft minstens 37 afzonderlijke klanken; de fonetische tekens
daarvoor zijn in figuur 2 opgenomen. De tekens voor een aantal andere klanken
zijn in de volgende figuur opgenomen.
VoorbeeldenCPAIPANed. gebruik
Goethe, zakdoekggg
djatihout, Johndjdjď
bootjetjtj, cť, č
wasje, douchensjsj, ʃš
garage, jaquetzjzj, ʒž
bonje, oranjenjɲɲ
Engels thick, truthθθ
Engels the, thanðð
Fig. 3. Fonetische tekens voor klanken die misschien niet-Nederlands zijn of
samengesteld uit andere klanken.
Anneke Neijt, Universele fonologie
30
Het is niet eenvoudig een exacte telling te doen van het aantal Nederlandse klanken,
omdat er nogal wat geïmporteerde klanken zijn. De dzj-klank van midget bijvoorbeeld.
Wel echt Nederlands zijn natuurlijk de verschillende klanken die op woord- en
morfeemgrenzen voorkomen: de tj-klank in bootje bijvoorbeeld. De vraag is echter,
of deze klank enkelvoudig is, of samengesteld uit de t en de j.
Als nadere onderscheiding worden bij sommige letters diacritische
(onderscheidende) tekens gebruikt:
Het gewone kapje ^ (circumflex) en het omgekeerde kapje ˇ (de wig) voor
klanken die overgaan in een j: poesje kan weergegeven worden als [pušə]
(vierkante haken markeren teksten in fonetisch schrift).
^ en ˇ
De tilde ~ boven klanken die nasaal (als neusklank) worden uitgesproken:
het Franse dans wordt fonetisch gespeld als [dɑ̃].
~
Accent aigu ´ voor het hoofdaccent, en accent grave ` voor bijaccent:
óvergenòmen. In plaats van accenten op de letters, wordt ook wel een
´ en `
accent voor of na de beklemtoonde syllabe geplaatst: 'kanon en ka'non,
of ka'non en kanon'. (Het is dus van belang op deze mogelijk bron van
misverstand bedacht te zijn. Wanneer de betreffende taal bekend is, blijkt
uit de context snel genoeg wat bedoeld is.)
De enkele punt achter een klinker geeft verlenging van die klinker aan.
Een dubbele punt betekent extra verlening. Daarmee kunnen de klinkers
. en :
van maak, maan en maar onderscheiden worden in het fonetische schrift:
[mak], [ma.n] en [ma:r].
Sommige letters worden met een h-achtige naklank uitgesproken,
geaspireerd. Denk aan de Engelse uitspraak van cup en tab, met
ʻ of
h
geaspireerde beginklanken. Dan wordt een ʻ of
h
achter k en t geplaatst:
[t'ɛb] of [t
h
ɛb].
Een fonetische transcriptie zou in feite zo nauwkeurig moeten zijn, dat de uitspraak
er uit afleesbaar is. Bijvoorbeeld, of iemand met een tong-r spreekt of met een huig-r,
en of iemand de w van water met boventanden en onderlip vormt (zoals in het
Standaard Nederlands) of met beide lippen (zoals in het Surinaamse Nederlands).
Zo'n transcriptie wordt een nauwkeurige transcriptie genoemd. Heel vaak (zoals
in dit boek) doen zulke variaties er niet toe, en volstaat een globale transcriptie. In
een globale transcriptie worden wel alle klankverschillen aangegeven die met
betekenisverschillen samen kunnen hangen. Het woord bad wordt dus als [bɑt]
gespeld met een t, omdat de t betekenisonderscheid teweegbrengt in paren zoals
dal - tal, maden - maten. Een globale transcriptie wordt ook wel een fonematische
transcriptie genoemd (fonemen zijn immers de betekenisonderscheidende klanken).
Anneke Neijt, Universele fonologie
31
Samenvatting
De gewone spelling levert geen betrouwbare weergave van de uitspraak. Als
hulpmiddel ter beschrijving van talen is daarom een speciaal schrift in gebruik, het
fonetische alfabet. Het IPA (International Phonetic Alphabet) is de internationale
standaard. De weergave van gesproken taal in fonetisch schrift wordt een
transcriptie genoemd.
Meestal volstaat een globale (fonematische) transcriptie, waarin alleen de
klankverschillen verantwoord worden die mogelijk betekenisverschillen met zich
meebrengen. In een nauwkeuriger transcriptie worden ook minieme klankverschillen
aangegeven, zoals het verschil tussen tong-r of huig-r, en het verschil in lengte van
de a in maat en maar.
Omdat het soms lastig is de tekens van het IPA te reproduceren op een
tekstverwerker, wordt ook wel het CPA gebruikt, het Computer Phonetic Alphabet.
Opdrachten
1. Schrijf het fonetische symbool voor de eerste twee klanken in elk van de volgende
woorden. Bijvoorbeeld: scenario [sə].
a. collie
b. eucharistie
c. journaal
d. outillage
e. christelijk
f. thee
g. yoghurt
h. quotiënt
2. Schrijf het fonetische symbool voor de eerste klinker van de volgende woorden.
Bijvoorbeeld: gevoel [ə].
a. zuiden
b. jongen
c. examen
d. enquête
e. tussen
f. meisje
g. xenofobie
h. fraude
3. Schrijf de fonetische symbolen voor de consonanten op de grens van de
lettergrepen in de volgende woorden. Bijvoorbeeld: crayon [j].
a. boudoir
b. knieën
c. cachet
d. peignoir
e. rouge
f. plaatje
g. afval
h. ontdoen
Anneke Neijt, Universele fonologie
Anneke Neijt, Universele fonologie
32
4. In The principles of the International Phonetic Association, een brochure waarin
het International Phonetic Alphabet wordt omschreven, is onder meer de transcriptie
van een stukje Nederlands opgenomen (zie hieronder). Uit de toelichting die eraan
voorafgaat, blijkt al dat ook de Association rekening houdt met wat gebruikelijk is in
de betreffende taal. De transcriptie is broad, globaal; een narrow, nauwkeurige,
transcriptie zou vrijwel onleesbaar zijn. Ontcijfer het volgende stukje (schrijf eventueel
daarvan een enkele zin uit):
də noːrdəˈwɩnt en də zon waːrən eroːvər aːn ət reːdətwɩstə wi də sterkstə
was van hœm beidə. jœyst ob dat moːˈment kwam ər ən reizəɣər aːn, di
ɣəhœlt was ɩn əm warmə mantəl. zə kwaːmə oːvəˈreːn, dat dəxeːnə di ət
eːrst ərɩn zou slaːxə də reizəɣər zəm mantəl tə dun œytrekə də sterkstə
zou wordə xə-axt. də noːrdəˈwɩnt bəxon tun œyt alə maxt tə blaːzə, maːr
hu hardər i blis, destə dɩxtər trok də reizəɣər zəm mantəl om zɩx heːn; en
tən laŋə lestə ɣaf də noːrdəˈwɩnt ət op. daːrˈnaː bəɣon də zon kraxtəx tə
straːlə, en hirop trok də reizəɣər oˈmɩdələk zəm mantəl œyt. də noːrdəˈwɩnt
must dœs wel bəkenə dat də zon van hœm beidə də sterkstə was.
a. Ga na met welk doel het halfhoge streepje ˈ in de tekst gebruikt wordt, en wanneer
dat streepje geplaatst wordt.
b. De transcriptie hierboven verschilt op bepaalde punten van de transcriptie die
op p. 27 is gegeven. Omschrijf enkele verschillen.
5. Uit welke andere EEG-talen komen de volgende stukjes (ook deze transcripties
zijn uit de IPA-brochure overgenomen):
A. noːrnven'n ʌ so'ln kʌm eŋˈgaŋ' i sdri'ð ʌm' vɛm' a dm dr var dn
sderkəsdə. med i de heːlə feg di ʌiə pɔː n man' dr kʌm gɔːənə hɛn' a vai'n̩
mɛː n var'm fragə pɔ', ʌ ble eːniə ʌm' a dɛn' dr fœrsd kunə fɔ fragn a ham
sgulə anse's fʌr dn sdɛrkəsdə.
B. ðə noːθ wind ənd ðə sʌn wə disˈpjuːtiŋ witʃ wəz ðə stroŋgə, wen ə travlə
keim əloŋ rapt in ə woːm klouk. ðei əgriːd ðət ðə wʌn huː fəːst səksiːdid
in meikiŋ ðə travlə teik hiz klouk of ʃud bi kənsidəd stroŋgə ðən ði ʌðə.
C. u vẽtu nɔrtə i u sɔl purfiavɐ̃ŭ sobrə kwal d eləʃ ɛrɐ maĭʃ fɔrtə, kwɐ̃du
susəˈdeŭ pɐˈsar ũ viɐʒɐ̃tə ĩbruʎadu numɐ kapɐ. kõkurdarɐ̃ŭ ɐ̃ĭ kə ɐkelə
kə primɐĭru kõsəgisə ubriˈgar u viɐʒɐ̃tə ɐ tiˈrar ɐ kapɐ səriɐ kõsidəradu u
maĭʃ fɔrtə.
D. el bjento norte j el sol porfjaban sobre kwal de eʎos era el mas fwerte,
kwando aθerˈto a paˈsar um bjaxero embwelto en anca kapa. kombinjeron
en ke kjen antes lograra obliˈgar al bjaxero a kitarse la kapa seria
konsiderado mas poderoso.
Anneke Neijt, Universele fonologie
33
E. si bistitˈtʃavano un dʒorno il vɛnto di tramontana e il sole, l uno
pretendɛndo d ɛsser pju ffɔrte dell altro, kwando ˈvidero um viaddʒatore,
ke vveniva innantsi, avvɔlto nel mantɛllo. i due litiganti komˈvennero allora,
ke ssarɛbbe ritenuto pju ffɔrte, ki ffosse riuʃʃito a ffar si, ke il viaddʒatore
si toʎʎesse il mantɛllo di dɔsso.
F. la biːz e l sɔlɛːj sə dispytɛ, ʃakœ̃ asyrɑ̃ k il etɛ l ply fɔːr, kɑ̃t iz ɔ̃ vy œ̃
vwajaʒœːr ki s avɑ̃sɛ, ɑ̃vlɔpe dɑ̃ sɔ̃ mɑ̃to. i sɔ̃ tɔ̃be dakɔːr, kə səlyi ki arivrɛ
l prəmje a fɛr ote sɔ̃ mɑ̃to o vwajaʒœːr, sərɛ rgarde kɔm lə ply fɔːr.
G. o voˈrjas c o ˈiʎos ˈmalonan ˈpjos ˌitan o ðinaˈtoteros, ˌotan ˈiðan ˈenan
oðiˈporo na proxoˈri sto ˈðromo tiliɣˈmeno sti xonˈdri ˈkapa tu. simˈfonisan
pos o ˈprotos pu θa ˈkani ton oðiˈporo na ˈvɣali tin ˈgapa tu θa loɣaˈrjazete
o ˈpjo ðinaˈtos.
H. ainst ʃtriten zix nortvint unt zone, veːr fon iːnen baiden voːl der ʃtɛrkere
vɛːre, als ain vanderer, deːr in ainen varmen mantel geˈhylt vaːr, des
veːges daːˈheːr kaːm. ziː vurden ainix, das deːr-jeːnige fyːr den ʃtɛrkeren
gɛlten zolte, deːr den vanderer tsviŋen vyrde, zainen mantel aptsuːneːmen.
6. Vergelijk het Britse Engels van de vorige opdracht met het volgende stukje
Amerikaans Engels. Noteer enkele verschillen. (Terzijde: het standaard Engels
wordt RP genoemd, ‘Received Pronunciation’ het standaard Amerikaans heet SAE,
‘Standard American English’.)
ðə ˈnɔɹθ ˈwɩnd n̩ ðə ˈsən wɹ ˈɑɹgjuɩŋ wən ˈde əbaɷt ˈhwɩtʃ əv əm wəz ˈstrɔŋgɹ,
hwən ə ˈtravəlɹ kem əˈlɔŋ ˈrapt ˈəp ɩn ɩz ˈovɹkot. ðe əˈgrid ðət ðə ˈwən hu
kəd ˈmek ðə ˈtravəlɹ ˈtek ɩz ˈkot ˈɔf wəd bi kənˈsɩdɹd ˈstrɔŋgɹ ðən ðə ˈəðɹ
wən.
7. Schrijf de volgende woorden fonetisch (vermeld het gebruikte systeem). Ga daarbij
uit van je eigen uitspraak. Geef ook de plaats van het hoofdaccent aan met een
accent voor of op de lettergreep.
natie, anti, critisch, notities, nachtkastje, Curaçao, linoleum, grog, sherry,
feestsfeer, rotzweer, melk, avond, nep, heb, wijd, wrat, joggen, racen,
trottoir, onmiddellijk, viool, koeieuier
8. Schrijf het volgende stukje in fonetisch schrift (weer onder vermelding van het
gebruikte systeem):
Spreek het woordje maar eens uit in het bijzijn van een Amerikaanse
zakenrelatie en zie, er trekt een glans van onschuldige gelukzaligheid
over zijn of haar gezicht.
Anneke Neijt, Universele fonologie
34
9. Breng correcties aan op de volgende stukjes fonetisch schrift. Het gaat er om,
de echte fouten te vinden, dus uitspraken die echt onmogelijk zijn, of zonder twijfel
onnederlands. (Battus, 1982, 49.)
a. IPA:
y wet natɣ:rlək ok wɛl
dɑt y do:r en rekəmaʃinɔə
ɔp səŋ kɔp tə zɛttə, də
sɛifers ɪn lɛtərs kʌnt vərɑndərə.
tin lɛtərs kʌnt y krɛigə
zei ət dɑt de ɑxt ɛn də neɣə
də hofdlɛtər be ɛn də
klɛinə lɛtər be produse:rə.
b. CPA:
y wet natyrlijk ok wEl
dAt y dor en rek@masjintj@
Op z@N kOp t@ zEten, d@
sy/f@rs In lEt@rs kUnt v@rand@r@
Tin lEt@rs kUnt y kry/G@
zy/ @t dAt de AXt En d@ neg@
d@ hofdlEt@r be En d@
kly/n@ lEt@r be prodycere.
Bibliografische aantekeningen
Vieregge (1985) beoogt de vaardigheid in het maken van transcripties te bevorderen;
speciaal op het Nederlands toegesneden. Doorbladeren van de al genoemde gids
van Pullum en Ladusaw (1986) geeft zicht op de problemen die ontstaan bij het
transcriberen van onbekende talen. Het boek illustreert bovendien van welke
verschillende klanken natuurlijke talen gebruik maken.
Anneke Neijt, Universele fonologie
35
4 Klankkenmerken op basis van articulatie
36De spraakorganen
37De luchtstroom
38De plaats van articulatie
39De wijze van articulatie
40De stembanden
40De stand van de tong
41De stand van de lippen
41Lengte
42Kenmerktabellen
43Akoestische kenmerken
44Samenvatting
44Opdrachten
46Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
36
Het vormen van klanken wordt articuleren genoemd. Bij het articuleren ontstaan
opvallende overeenkomsten en verschillen tussen klanken. Vergelijk eens de [f] en
de [p]: beide worden voor in de mond gevormd, met de lippen. Een verschil is, dat
bij de [f] voortdurend lucht tussen de lippen ontsnapt, terwijl dat bij de [p] niet zo is.
De [f] kan langer worden aangehouden, maar de [p] niet. Zulke overeenkomsten
en verschillen, die hun oorsprong hebben in de variatiemogelijkheden bij het
articuleren, kunnen gebruikt worden bij het beschrijven van taalklanken.
De spraakorganen
Sprekers maken met hun spraakorganen verschil tussen de klanken: ze articuleren.
In figuur 1 zijn de spraakorganen getekend. De mond-, neus- en keelholte heten
samen het spraakkanaal (ook wel stemkanaal genoemd): dat is het gebied waarin
iedere klank zijn herkenbare vorm krijgt.
A. neusholte (nasus = neus)
B. mondholte (ora = mond)
C. keelholte (farynx)
D. slokdarm (oesofagus)
E. luchtpijp (trachea)
a. lip (labium)
b. tanden (dentes)
c. tandkas (alveolus)
d. harde gehemelte (palatum)
e. zachte gehemelte (velum)
f. huig (uvula)
g. strotklep (epiglottis)
h. strottehoofd (larynx)
i. stemspleet (glottis)
k. tongpunt (apex = punt)
Anneke Neijt, Universele fonologie
l. tongrug (dorsum = rug)
Fig. 1. Doorsnede van de onderste helft van het hoofd, met de namen van luchtholtes en
articulatieorganen. Tussen haakjes staat de Latijnse naam waarvan de taalkundige benaming
is afgeleid voor de bijbehorende spraakklanken.
Anneke Neijt, Universele fonologie
37
De stand van de articulatieorganen en de manier waarop de lucht er doorheen gaat,
zorgen samen voor de vorming van een bepaalde klank. Iedere stand en iedere
manier draagt afzonderlijk aan de klank bij. Zo lijken [p], [b] en [m] op elkaar, omdat
ze met de lippen op elkaar worden uitgesproken: deze klanken heten daarom
bilabiaal, genoemd naar de labia, de lippen. De [m], [n] en [ŋ] lijken echter ook op
elkaar, omdat ze via de neus worden uitgesproken. Deze klanken heten de nasalen
(neus-klanken). De [m] is dus zowel bilabiaal als nasaal. Bij iedere klank hoort zo
een verzameling van klankkenmerken, aangeduid met de naam van de betreffende
articulatieorganen.
Belangrijk voor het articuleren van klanken zijn de luchtstroom, de plaats en de
manier van articulatie, de stand van de stembanden, de stand van de tong en de
mond, en lengte (duur). Die aspecten worden hieronder afzonderlijk besproken.
De luchtstroom
Bij het spreken speelt de luchtstroom een grote rol: door middel van het in trilling
brengen van een kolom lucht worden verschillende klanken voortgebracht.
Nederlandse spraakgeluiden worden steeds bij het uitademen gevormd: met een
egressieve (naar buiten gaande) luchtstroom. Er zijn echter ook talen (m.n.
Indianentalen en Bantoetalen) die bepaalde spraak-klanken vormen bij het inademen.
Binnen die talen is er dus onderscheid tussen ejectieve en implosieve klanken,
respectievelijk klanken die gemaakt worden bij het uitstoten van lucht en klanken
die gemaakt worden bij het inademen. Het onderscheid is hier verder niet aan de
orde, omdat de in dit boek besproken talen uitsluitend ejectieve klanken kennen.
De lucht kan ontsnappen via de mond (ora in het Latijn, de verbogen vorm van
os) en via de neus (Lat. nasus).
Fig. 2. Bij het vormen van de [m] zijn de lippen op elkaar en hangt het velum naar beneden;
bij het vormen van de [b] en de [p] zijn de lippen ook op elkaar, maar is het velum
omhooggetrokken, en sluit het de neusholte af.
Anneke Neijt, Universele fonologie
38
Ontsnapt de lucht uitsluitend via de neus (en is de mondholte dus afgesloten) dan
spreken we van nasale klanken. Dat zijn in het Nederlands de [n], [m] en [ŋ]. Alle
andere klanken heten oraal. Bij de nasale klanken kan lucht via de neus ontsnappen,
omdat het velum, het zachte gehemelte, naar beneden hangt. Bij orale klanken is
de neusholte afgesloten met het velum. Zie figuur 2.
De plaats van articulatie
De nasale klanken [n], [m] en [ŋ] verschillen van elkaar doordat de mondholte op
verschillende plaatsen is afgesloten. Bij de [m] zijn de lippen op elkaar geplaatst,
bij de [n] maken tong en tandkassen contact, en bij de [ŋ] raken de achterkant van
de tong en het velum elkaar. Het spraak-kanaal is dus op verschillende plaatsen
vernauwd, wat als plaats van articulatie wordt aangeduid. Op grond hiervan bestaat
de volgende indeling:
Labialen
Labialen zijn met de lippen gevormde klanken. De [m], [b] en [p] worden met beide
lippen gevormd; het zijn de bilabialen. De [f] en [v] worden met lip en tanden
gemaakt; het zijn de labiodentalen.
Alveolairen
Raakt het puntje van de tong het gehemelte bij de tandkassen, dan worden de
alveolairen gevormd: [d, t, s, z, n]. Deze klanken heten in het dagelijks gebruik ook
wel de dentalen, maar als je ze echt dentaal uitspreekt loop je de kans naar een
logopedist gestuurd te worden. Interdentalen (de beginklanken van de Engelse
woorden think en then) horen in het Nederlands ook niet thuis. De alveolairen worden
ook wel coronalen genoemd, naar Lat. corona ‘tandkroon’.
Palatalen
Beweegt de tong zich naar het harde gehemelte, het palatum, dan vorm je de
palatale klanken: de beginklanken van Tjeerd, djaksa, sjouw en gêne. Fonetisch
worden die klanken meestal als een combinatie van een consonant met een j
geschreven; in Nederlandse boeken wordt ook wel de wig gebruikt: [ť, ď, š, ž].
Velaren
De velaren [k, g, x, ɣ, ŋ] worden gevormd door het achterste gedeelte van de tong
in de richting van het zachte gehemelte, het velum, te bewegen.
Anneke Neijt, Universele fonologie
Glottalen
Vormen de stembanden de enige hindernis voor de luchtstroom, dan ontstaat de
[h], de beginklank van huis. Komen de stembanden tegen elkaar, dan ontstaat de
glottisslag [ʔ]. Deze klank komt aan het begin van
Anneke Neijt, Universele fonologie
39
woorden voor, maar wordt niet gespeld; hij is met name waarneembaar wanneer
een woord met nadruk wordt uitgesproken: úier - [ʔœyər]. [h] en [ʔ] zijn de glottale
klanken.
De wijze van articulatie
Spraakgeluid ontstaat bij de stembanden. De daar in trilling gebrachte lucht gaat al
dan niet gehinderd door mond- of neusholte naar buiten. Afhankelijk van de aard
van een eventuele vernauwing worden de volgende soorten klanken onderscheiden.
Obstruenten
Met de term obstruent worden de klanken aangeduid die gevormd worden door
een vernauwing in mond- of keelholte. Door die vernauwing ontstaat daar een
geluidsbron. Er zijn twee soorten obstruenten: plof- en wrijfklanken. De plofklanken
[p, b, t, d, k] en [g] (de beginklank van Goethe) worden gevormd door de luchtstroom
een korte tijd geheel tegen te houden. Deze klanken kunnen dan ook niet verlengd
worden. Naast de term plofklank wordt ook vaak gebruikt: plosief of explosief.
De wrijf-klanken [f, v, s, z, x, ɣ] kun je verlengen - de lucht ontsnapt met wrijving.
Vandaar hun naam. Naast wrijfklank zijn gebruikelijke benamingen fricatief of
spirant. Klanken waarbij de mond volledig afgesloten is, worden stop-klanken
genoemd; klanken waarbij voortdurend lucht uit de mond kan ontsnappen heten
continuanten.
Sonoranten
Is er geen vernauwing in de mondholte, dan worden de sonoranten gevormd (zo
genoemd omdat ze met resonantie van de luchtstroom gepaard gaan). De vokalen
(klinkers) vormen de opvallendste groep. Het belangrijkste onderscheid tussen
sonoranten en obstruenten is dat de gevormde luchtstroom bij de sonorante klanken
wel en bij de obstruenten niet van een melodie kan worden voorzien. Het is mogelijk
om een liedje te zingen dat uitsluitend uit a's bestaat, of zelfs om op één enkele
klinker een melodietje te zingen (jodelen). Bij de obstruenten lukt dat niet. Probeer
het maar eens met een wrijfklank, een hoge en een lage [f] bijvoorbeeld. Dezelfde
test met een plofklank lijkt misschien te lukken, omdat een plofklank niet continuant
is. Na een plofklank volgt automatisch een klinker, en op die klinker kan dan een
melodie gerealiseerd worden.
Niet alleen vokalen, maar ook bepaalde consonanten (medeklinkers) zijn
sonorant. Het zijn de hierboven al genoemde nasalen, de liquidae ([l, r]) en de
glijklanken ([j, w], soms halfvokalen genoemd). Ook deze klanken laten zich (met
wat meer moeite) vergezellen van een melodie. Ze onderscheiden zich net als de
klinkers van de obstruenten doordat de lucht ongehinderd het spraakkanaal kan
verlaten. Merk op dat bij de nasalen de lucht niet door de mond ontsnapt; die
obstructie heeft echter niet tot
Anneke Neijt, Universele fonologie
40
gevolg dat de nasalen bij de obstruenten gerangschikt moeten worden. Bij de nasalen
ontsnapt de lucht immers vrijelijk door de neus en de nasalen hebben daardoor
melodische eigenschappen die vergelijkbaar zijn met de klinkers.
Aspiraten en affrikaten
Wordt een obstruent uitgesproken met een h-achtige naklank, dan spreken we van
geaspireerde klanken. Het ABN kent geen geaspireerde klanken; in dialekten (bijv.
het Gronings) komen zulke klanken wel voor, denk aan de [mɑrt
h
init
h
o:rn]. Affrikaten
zijn klanken die beginnen als plofklank en eindigen als wrijfklank. In het Nederlands
komen ze zelden voor (tsaar en de uitroep pf zijn voorbeelden). Het Duits maakt er
vaker gebruik van: Zehn (‘tien’), Pferd (‘paard’), enz.
De stembanden
Bij het spreken komt de lucht uit de longen via de stemspleet (de glottis) naar boven.
De stemspleet wordt gevormd door de stembanden. Zijn die van elkaar dan ontstaan
de stemloze klanken: [p, t, k, f, s, x] bijvoorbeeld. Wanneer de stembanden dicht
bij elkaar staan, worden ze door de uitgaande luchtstroom in trilling gebracht, en
ontstaan de stemhebbende klanken. Alle Nederlandse klinkers en nasalen zijn
stemhebbend, en van de medeklinkers zijn bijvoorbeeld [b, d, g, v, z, ɣ] stemhebbend.
Voor wie het trillen eens wil waarnemen: zeg z-z-z-z-z en s-s-s-s-s met je vingers
in je oren.
De stand van de tong
De hierboven genoemde onderscheidingen waren vooral van belang voor de
consonanten. Bij de vokalen ontsnapt de lucht zonder hindernissen; vokalen zijn
sonoranten. De verschillen tussen de vokalen zijn vooral het gevolg van de stand
van de tong. Daarmee wordt het stemkanaal langer of korter gemaakt, en zodoende
de hoogte van de klanken afgewisseld. Is het voorste gedeelte van de tong naar
voren en naar boven, dan maak je de [i, ɪ, ü]; is het achterste gedeelte van de tong
naar achteren en naar boven, dan maak je de [u]. De [a] en [ɑ] maak je door de
tong naar achteren en naar beneden te doen. De tong blijft in het midden bij de
overige klanken, maar de voorkant is gespannen bij het vormen van [e] en [ɛ], het
midden bij [ʌ] en [ə], en het achterste gedeelte bij [o] en [ɔ]. Om deze verschillen
uit te drukken wordt wel de ‘klinkerdriehoek’ getekend, waarbij de onderpunt aangeeft
waar de tong in de onderkaak vastzit (zie figuur 3). Met de verschillen tussen voor
en achter, hoog en laag kunnen dus verschillende vokalen van elkaar worden
onderscheiden.
Anneke Neijt, Universele fonologie
41
Fig. 3. De klinkerdriehoek geeft de stand van de tong aan. Voor is voor in de mond, hoog
is hoog in de mond. Bij de lage vokalen is ook de kaak naar beneden.
De stand van de lippen
Bij het uitspreken van de [u], [ʌ], [ü], [o] en [ɔ] zijn de lippen gerond. Daarom heten
dit de ronde vokalen.
Lengte
Het verschil tussen mat en maat, mot en moot wordt vaak aangeduid met lengte:
[ɑ] en [ɔ] zijn korte klinkers, [a] en [o] zijn lang. In feite is dit een onnauwkeurige
weergave: met het duurverschil gaat een kleurverschil gepaard. Duurverschillen
hangen gedeeltelijk samen met kleurverschillen: een kunstmatig verkorte versie van
een [a] wordt als [ɑ] waargenomen, maar een kunstmatig verlengde [ɑ] blijft een [ɑ].
Lange klinkers zijn vaak niet helemaal zuiver van klank: ze eindigen anders dan ze
beginnen (de [e] heeft een j-achtige naklank, de [o] een w-naklank). In dit opzicht
lijken de vokalen op diftongen, de tweeklanken [ɛi, ɑu, œy] in rijp, kou en luis.
Verder is de tong iets hoger dan bij de korte vokalen. Het zou daarom juister zijn
om lange klinkers gespannen te noemen (de letterlijke vertaling van tense, de
benaming die in het Engels gangbaar is). Korte klinkers heten dan ongespannen
(Eng. lax).
In een taal als het Nederlands speelt lengte alleen een rol bij het onderscheiden
van vokalen, maar dat is niet in alle talen zo. Het Italiaans maakt bijvoorbeeld
onderscheid tussen nonno (‘grootvader’) en nono (‘negende’) in de uitspraak van
deze woorden.
Anneke Neijt, Universele fonologie
42
Kenmerktabellen
De genoemde kenmerken van klanken kunnen samengevat worden in tabellen, zie
figuur 4 en 5. Links staan de besproken kenmerken, en voor elk van de klanken
wordt met plus of min aangegeven of de klank het kenmerk al dan niet heeft. De [p]
is <-sonorant>, de [m] is <+sonorant>. De opsomming van alle sonorante
consonanten is dus uit de tabel af te lezen door de klanken met een plusje bij
sonorant op te sommen. Een minteken bij sommige kenmerken duidt de
tegengestelde waarde aan: <-consonant> betekent ‘vokaal’, <-achter> betekent
‘voor’. Op deze manier is het aantal fonologische kenmerken teruggebracht. Omdat
een groot aantal kenmerken niet van belang is voor vokalen, zijn consonanten en
vokalen in aparte tabellen ondergebracht.
Fig. 4. De klanksegmenten (bovenaan) met hun fonologische kenmerken (linkerrij). De
laatste drie kenmerken zijn met name van belang voor de vokalen.
Kenmerken heten in het Engels features. Naar zulke kenmerktabellen wordt dan
ook wel verwezen met de term featuretabel of, omdat de tabel een matrix is,
featurematrix. Klanksegmenten die als groep gekarakteriseerd kunnen worden
met een beperkt aantal kenmerken, treden vaak gezamenlijk op in regels. Dan
spreekt men van een natuurlijke klasse. In het Nederlands (en in heel veel andere
talen) vormen [p] en [b] een natuurlijke klasse, want voor deze klanken wordt een
[n] als [m] uitgesproken (een paard, een boom). Deze natuurlijke klasse kan worden
omschreven als
Anneke Neijt, Universele fonologie
43
<-sonorant, -continuant, +labiaal>. Er zijn dus aanzienlijk minder kenmerken nodig
dan wanneer alleen de [p] aan de regel zou deelnemen.
Fig. 5. Kenmerken van vokalen. Bovenaan staan de klanksegmenten, in de linkerrij de
kenmerken. Kenmerken die slechts voor consonanten van belang zijn, zijn achterwege
gelaten. Bij de diftongen is door middel van een dubbele rij kenmerken aangegeven met
welke klank de diftong begint en eindigt. De [ϕ] wordt vaak als ronde vokaal omschreven,
maar lijkt, evenals de sjwa, toch niet rond in het Nederlands.
Akoestische kenmerken
Het is gebruikelijk om de klanken, zoals hier gedaan is, van elkaar te onderscheiden
op grond van hun plaats van articulatie. Historisch is dat zo gegroeid, omdat de
articulatie eenvoudiger bestudeerd kan worden dan het spraakgeluid zelf. Bovendien
bewezen de articulatorische onderscheidingen hun waarde bij het beschrijven van
fonologische regels. Uit moderner fonetisch onderzoek blijkt dat articulatorische
onderscheidingen corresponderen met akoestische onderscheidingen. Logisch,
want de klankonderscheidingen die de spreker aanbrengt moeten door de hoorder
waargenomen kunnen worden. Het verschil tussen plof- en wrijfklanken wordt
waargenomen bij het wegvallen van geluidstrilling (zie de oscillogrammen op p. 19).
Het verschil tussen klinkers is hoorbaar op grond van de frequentie van de
geluidstrillingen. Vooral de hoogte van de eerste formant (F1) en de tweede formant
(F2) maakt de klinkers herkenbaar. Worden beide formanten gemeten, en de
uitkomsten tegen elkaar afgezet, dan ontstaat de akoestische klinkerdriehoek,
zie figuur 6. Het is nu duidelijk waarom klanken op grond van hun articulatie kunnen
worden gekarakteriseerd: de onderscheidingen spelen een rol in de herkenbaarheid
van de klanken. Zulke op de spreker gebaseerde benamingen als labiaal, nasaal,
en derAnneke
Neijt, Universele fonologie
44
gelijke kunnen dus als benamingen gebruikt worden voor gehoorde klanken. Ze
worden zelfs zonder problemen gebruikt in de omschrijving van de klankvorm die
taalgebruikers onthouden, cognitief dus.
Fig. 6. De akoestische klinkerdriehoek, gebaseerd op formant-waarden (F1 en F2), uitgedrukt
in kHz (kiloHertz). Mannen- en vrouwenstemmen zijn apart gemeten. (Uit: Van Heuven 1988,
p. 87.)
Samenvatting
Spraakklanken worden in het stem- of spraakkanaal gevormd (gearticuleerd). Daarbij
spelen plaats en wijze van articulatie een rol, het al dan niet trillen van de
stembanden, de stand van de tong en de lippen, en de duur of lengte van de
klank. Een overzicht van de besproken kenmerken is te vinden in de
kenmerkentabellen: daaruit valt af te lezen welke klanken welke kenmerken hebben.
Een groep klanken met dezelfde kenmerkspecificatie wordt een natuurlijke klasse
genoemd wanneer die groep een rol speelt in fonologische regels.
Opdrachten
1. a. Hoe kun je uit de tabel in figuur 4 opmaken wat de fricatieven (wrijfklanken)
zijn en wat de plosieven (plofklanken)?
b. Hoe kun je uit diezelfde tabel opmaken wat de obstruenten zijn?
Anneke Neijt, Universele fonologie
45
2. Geef voor elk van de volgende plaatjes de benaming van de plaats van articulatie
en de klank(en) die zo gevormd worden.
3. De vokalen [a], [e] en [u] worden met verschillende standen van mond en kaak
uitgesproken. Welk plaatje van de mond en doorsnede van het gezicht hoort bij
welke van deze drie klanken?
4. Stel dat je de tabel voor de vokalen zou willen aanvullen met informatie over de
kenmerken die weggelaten zijn. Welke waarden zouden die kenmerken dan krijgen?
5. Er zijn, theoretisch, vier groepen klanken te onderscheiden met de kenmerken
hoog en laag. Welke groep ontbreekt? En wat is daarvan de reden?
Anneke Neijt, Universele fonologie
46
6. Geef het klanksymbool dat correspondeert met elk van de volgende fonetische
omschrijvingen en illustreer de klank met een Nederlands woord. Bijvoorbeeld:
stemloze labiale fricatief - antwoord: [f], fiets.
a. velaire nasaal
b. stemloze velaire plofklank
c. stemhebbende labiale plofklank
d. palatale hoge sonorant
e. stemhebbende alveolaire fricatief
7. Waarom wordt in dit hoofdstuk steeds gebruik gemaakt van vierkante haken?
Welk onderscheid wordt daarmee benadrukt?
8. Ga na of de volgende groepen natuurlijke klassen zouden kunnen zijn.
Bijvoorbeeld: [p, b, m] zijn <+labiaal, -continuant>; geen enkele andere klank is óók
<+labiaal, -continuant>; de groep vormt derhalve een natuurlijke klasse.
a. [g, b, d]
b. [f, p, m, v, b]
c. [ü, u, i, e, o, ϕ]
d. [z, v, s, f]
e. [m, n, ŋ]
f. [t, z, d, s]
g. [ü, ϕ, a, u, e, i, o]
9. Ga na wat het verschil is tussen de [ʌ] van dun en de [ə] van de. Het verschil is
te achterhalen met behulp van de kenmerktabel.
Bibliografische aantekeningen
Fonetische specificaties van Nederlandse klanken worden gegeven in Nooteboom
en Cohen (1988, p. 21 e.v.). De hier vermelde kenmerken in figuur 4 en 5 zijn daar
gedeeltelijk op gebaseerd. Gedeeltelijk, omdat alleen bepaalde onderscheidingen
nodig lijken te zijn voor fonologische regels, en in generatief taalkundig werk een
andere opsomming van kenmerken wordt gebruikt (zie Chomsky en Halle 1968,
Halle 1983, en voor het Nederlands Trommelen en Zonneveld 1979 en Booij 1981).
Anneke Neijt, Universele fonologie
47
5 Fonologische regels
48De nulhypothese
50De vorm van fonologische regels
54Het bepalen van de onderliggende vormen
56Een verantwoording zonder onderliggende vormen
57Onderspecificatie
59De opbouw van de fonologische component
60Fonologische regels
63Regelordening
65Samenvatting
65Opdrachten
68Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
48
Uit: NRC-Handelsblad, 13 april 1990.
De vraag waarop de fonologie een antwoord probeert te vinden is deze: over welke
kennis van het klanksysteem beschikt de mens? Die vraag kan weer opgesplitst
worden in verschillende kleinere vragen, zoals: Welke klankrepresentatie speelt
een rol voordat de articulatieorganen aan het werk gezet worden en nadat spraak
gehoord is? Welke vorm heeft die representatie? Welke regels spelen bij de opbouw
van die representaties een rol?
In dit hoofdstuk zal aannemelijk worden gemaakt dat er verschillende niveaus
van beschrijving onderscheiden moeten worden, en dat fonologische afleidingsregels
voor de relatie tussen de niveaus zorgen.
De nulhypothese
Dat mensen de klanken van een bepaalde taal beheersen, is duidelijk: ze spreken
hun moedertaal moeiteloos. Dat er sprake moet zijn van fonologische regels is
minder duidelijk: waarom zouden mensen niet de klankvorm van de woorden en
morfemen stuk voor stuk onthouden? Er zijn wel oneindig veel zinnen in een taal,
maar de woordenschat is (hoewel groot) toch eindig. En van ieder woord zal toch
de klankvorm onthouden moeten worden: er is geen enkele regel die voorspelt dat
soep met de klanken [s], [u] en [p] uitgesproken wordt. Je hoort het woord door
anderen gebruiken, onthoudt onder meer de klankvorm en imiteert de waargenomen
uitspraak.
De informatie over welke klankvorm bij ieder woord hoort, ligt ergens in de
hersenen opgeslagen; in het model dat ter beschrijving van ons taalvermogen dient,
is het lexicon de plaats waar zulke informatie is verzameld. Niet alleen kennis van
Anneke Neijt, Universele fonologie
de klankvorm van woorden wordt onthouden, ook andere bijzonderheden van
woorden, zoals hun betekenis, en met welke woorden ze gecombineerd kunnen
worden (de keuze van het
Anneke Neijt, Universele fonologie
49
lidwoord bijvoorbeeld: de bij fiets, het bij huis).
Onder de veronderstelling dat er geen afzonderlijke fonologische regels zijn, wordt
aan een zinnetje als ik eet soep de klankvorm [ɪk et sup] toegekend, omdat
achtereenvolgens de stukjes [ɪk], [et] en [sup] uit het lexicon zijn gehaald. (De
vierkante haken geven weer aan dat het om een fonetische representatie gaat.) De
syntactische regels zouden de volgorde bepalen, en de klankvorm zou regelrecht
uit het lexicon komen, zonder tussenkomst van fonologische regels. Laten we dit
de nulhypothese noemen.
De nulhypothese kan niet zonder meer als absurd worden afgedaan - onderzoek
moet uitwijzen of er redenen zijn om fonologische regels aan te nemen en als die
redenen er niet zijn dan is er ook geen bestaansrecht voor fonologische regels.
Kortom, het is een empirische kwestie.
Nu kent iedere taal het verschijnsel van fonologische alternanties, al eerder
besproken onder de term allomorfie, omdat morfemen afhankelijk van de context
waarin ze gebruikt worden, de ene of juist de andere klankvorm aannemen. Een
opvallende alternantie vertoont het verkleinsuffix (het diminutiefsuffix): de
verschillende vormen -je, -tje, -pje, -kje of -etje zijn in gebruik (pakje, niertje, oompje,
woninkje, rolletje). Iedere uitspraak-variant wordt een allomorf genoemd. Het bestaan
van allomorfie ondergraaft de nulhypothese, omdat die hypothese ervan uitgaat,
dat iedere vorm, dus ook de diminutieven, afzonderlijk geleerd worden. Dat blijkt
onjuist te zijn, want bij een onbekend woord kiezen taalgebruikers onafhankelijk van
elkaar precies hetzelfde verkleinsuffix. Probeer het maar eens met mummie,
skatebike, pung, Oerm, en Stimerol, woorden waarvan vrijwel niemand eerder de
diminutiefvorm gehoord zal hebben.
Een fervent tegenstander van fonologische regels zou nog kunnen opperen dat
verkleinwoorden toch apart in het lexicon staan, en dat onbekende woorden hun
diminutiefvorm ‘afkijken’ van een woord dat erop lijkt. Het lexicon zou dan alle
woorden in hun gewone vorm en in hun diminutiefvorm apart vermelden. Daarmee
zou je echter ontkennen dat het vormen van verkleinvormen zoals pakje regelmatig
is, want dan zou er naast kajak natuurlijk ook toevallig kajakketje kunnen voorkomen.
Met andere woorden: als alle diminutieven in het lexicon zouden worden opgenomen,
dan is regelmaat niet noodzakelijk, en kan ieder woord zijn eigen diminutiefvorm
kiezen. Dit klopt niet met wat er in het Nederlands gebeurt. Er zijn wel enkele
uitzonderlijke diminutieven (kippetje, weggetje, poppetje waar de regel kipje, wegje
en popje voorspelt), maar in het algemeen wordt het diminutief regelmatig gevormd.
Met het bovenstaande hangt een belangrijk onderscheid samen: dat tussen
idiosyncratische eigenschappen van woorden, de niet-voorspelbare eigenschappen,
en de systematische regelmatigheden, zoals het gegeven dat geen enkel woord
dat met een [l] eindigt het allomorf -kje zal kiezen (*belkje wordt niet begrepen als
verkleinvorm van bel). Het feit dat kam uit drie segmenten bestaat, [k], [ɑ], en [m],
is niet voorspelbaar, idiosyncraAnneke
Neijt, Universele fonologie
50
tisch, maar het feit dat bel de verkleinvorm belletje heeft, is een gevolg van het
Nederlandse taalsysteem, systematisch. In andere talen kan het onderscheid tussen
idiosyncratische en systematische eigenschappen ook aan de hand van voorbeelden
aangetoond worden. Het Engels bijvoorbeeld kent aspiratie aan het begin van
woorden: cup en tail worden als [k
h
ɑp] en [t
h
el] uitgesproken. Engelsen die een
andere taal spreken (wat zelden voorkomt) hebben dan ook moeite om dit
systematische onderscheid in die andere taal niet te maken. Omgekeerd hebben
Nederlanders die Engels denken te spreken (wat vaak voorkomt) moeite om dit
systematische onderscheid wél te maken.
In alle talen moeten idiosyncratische en systematische eigenschappen worden
onderscheiden. De nulhypothese kan dat onderscheid niet verantwoorden, omdat
de nulhypothese slechts één manier kent om informatie over de taal in kwestie op
te slaan: bij ieder woord in het lexicon. De nulhypothese kan dus niet juist zijn. De
algemeen geaccepteerde conclusie is dan ook dat idiosyncratische eigenschappen
van morfemen in het lexicon zijn opgenomen, en dat daarnaast (binnen of buiten
het lexicon) regels gebruikt worden, waarmee de systematische eigenschappen
worden verantwoord.
De vorm van fonologische regels
In het logische verlengde van het betoog uit de vorige paragraaf ligt het onderscheid
tussen regel en feit. De feitelijkheden, de zaken die niet door middel van regels te
voorspellen zijn, liggen als zodanig in het lexicon opgeslagen. Zo is het een feit dat
wij [hɔnt] gebruiken als klankvorm wanneer we het concept ‘hond’ willen uitdrukken.
Maar van die klankvorm [hɔnt] is toch één aspect voorspelbaar, namelijk dat die
t-klank geen d-klank had kunnen zijn.
Laten we dit gegeven, meestal aangeduid met de naam Verscherping of
Auslautverhärtung eens nader bekijken. Bij hond alterneren [d] en [t]. Maar in
andere woorden vinden we alternantie van [b] en [p], [z] en [s], [v] en [f], en [ɣ] en
[x]:
- honden [hɔndən]hond [hɔnt]a.(1)
- zeerobben [zerɔbən]zeerob [zerɔp]b.
- muizen [mœyzən]muis [mœys]c.
- kalveren [kɑlvərən]kalf [kɑlf]d.
- vliegen [vliɣən]vlieg [vlix]e.
Hoe kan deze alternantie beregeld worden?
De meestal door fonologen gevolgde aanpak is, te veronderstellen dat één van
de varianten de ‘grondvorm’ is. Die grondvorm wordt onderscheiden van de
fonetische vorm door middel van schuine strepen: /d/ als
Anneke Neijt, Universele fonologie
51
grondvorm van [t]. De gegevens van (1) kunnen door middel van de regel; in (2)
beschreven worden: voor ieder van de variaties een regel van Verscherping:
/d/ wordt [t] op woordeindea.(2)
/b/ wordt [p] op woordeindeb.
/z/ wordt [s] op woordeindec.
/v/ wordt [f] op woordeinded.
/ɣ/ wordt [x] op woordeindee.
De grondvormen, aangegeven met de schuine strepen, worden ook wel de
onderliggende vormen genoemd, en de vierkante haken geven dan de
oppervlaktevormen aan, de fonetische uitkomst. In deze aanpak zijn er dus steeds
twee vormen voor de woorden van het linkerrijtje in (1):
OppervlaktevormOnderliggende vorm(3)
[hɔnt]a. /hɔnd/
[zerɔp]b. /zerɔb/
[mœys]c. /mœyz/
[kɑlf]d. /kɑlv/
[vlix]e. /vliɣ/
Merk op dat de afzonderlijke formulering van de regels in (2) niet afdwingt dat de
ene verandering iets te maken heeft met de andere verandering. Toch zijn er grote
overeenkomsten tussen de vijf regels: steeds wordt een stemhebbende plofklank
of wrijfklank veranderd in zijn stemloze tegenhanger, en de omgeving van de
verandering is in alle regels hetzelfde. Dit kan verduidelijkt worden door in plaats
van /d/, [t], /b/, [p], enz. de kenmerken te gebruiken waaruit deze klanken zijn
opgebouwd. Gaan we bijvoorbeeld in (2a) de segmenten die de verandering
ondergaan met fonologische kenmerken weergeven, dan ontstaat de volgende
formulering:
op woordeinde[t]wordt/d/(2a)
[+ consonant][+ consonant](4a)
[- sonorant][- sonorant]
[- continuant][- continuant]
[- stem][+ stem]
op woordeinde[- nasaal]wordt[- nasaal]
[- labiaal][- labiaal]
[+ alveolair][+ alveolair]
[- palataal][- palataal]
[enz.][enz.]
Weergave (4a) is veel omslachtiger, maar brengt toch een bepaald aspect van de
regel heel goed naar voren, namelijk dat maar één kenmerk van het segment
verandert: het kenmerk <stem>. Verder blijven alle kenmerken onveranderd. Zetten
we op deze manier ook de andere klanken om in hun bundel kenmerken, dan
ontstaat een soortgelijk resultaat. Vgl. bijvoorbeeld de kenmerkenbundels van de
labiale fricatieven:
Anneke Neijt, Universele fonologie
52
op woordeinde[f]wordt/v/(2d)
[+ consonant][+ consonant](4d)
[- sonorant][- sonorant]
[+ continuant][+ continuant]
[- stem][+ stem]
op woordeinde[- nasaal]wordt[- nasaal]
[+ labiaal][+ labiaal]
[- alveolair][- alveolair]
[- palataal][- palataal]
[- velair][- velair]
[enz.][enz.]
Voor de andere voorbeelden van Verscherping in (2) zouden soortgelijke regels
(4b), (4c) en (4e) kunnen worden opgesomd, met steeds <+stem> bij de bundel
kenmerken van het onderliggende segment en <-stem> bij de bundel van het
oppervlaktesegment. De andere kenmerken veranderen niet.
Vergelijken we de klanken van de regel van Verscherping met de overige klanken
van het Nederlands, dan blijkt dat behalve het kenmerk <stem> ook het kenmerk
<-sonorant> een rol speelt. De regel gaat immers alleen op voor /d/, /b/, /z/, /v/ en
/g/, (de plofklanken en de wrijfklanken, samen de obstruenten genoemd), niet voor
de sonorante consonanten (de nasalen, liquidae en glijklanken), en ook niet voor
de vokalen (die ook allemaal <+sonorant> zijn). Alle kenmerken, behalve <stem>
en <sonorant> zijn dus overbodig in de regel. Laten we ze weg, dan ontstaat de
volgende versie van Verscherping:
[- sonorant][- sonorant](4)
op woordeinde[- stem]wordt[+ stem]
Deze formulering moet gelezen worden als: alle segmenten met de kenmerken
<-sonorant>en <+stem> veranderen aan het einde van een woord in segmenten
met kenmerken <-sonorant>en <stem>. De andere, niet in de regel genoemde
kenmerken blijven ongewijzigd.
De regel kan nog iets korter geformuleerd worden, namelijk als (5):
Verscherping(5)
wordt <-stem>op woordeinde<-sonorant>
Het doet er immers niet toe of het segment dat de regel ondergaat <+stem> of
<-stem> is - in alle gevallen zal de uitspraak <-stem> moeten zijn. En als we ervan
uitgaan dat wat niet genoemd wordt, ook niet verandert, is <-sonorant> als kenmerk
van de uitkomst van de regel overbodig; het segment was immers al <-sonorant>.
Merk op dat de omzetting van (2) in (5) niet allen gewenst is, omdat de regel zo
korter omschreven kan worden. De gevolgde strategie laat ook
Anneke Neijt, Universele fonologie
53
zien welke regels we verwachten in natuurlijke talen. Stel dat /d/ wordt [f] op
woordeinde of /b/ wordt [s] op woordeinde bij de opsomming in (2) had gestaan.
Dat zou in die opsomming niet opvallen, maar omzetting in een zo eenvoudige regel
als (5) zou niet langer mogelijk zijn. Dit illustreert hoe belangrijk een goed formalisme
is: eenvoudige, vaak voorkomende regels zijn daarin ook eenvoudig te formuleren.
Complexere en zeldzamer regels zijn ook in hun formulering complex.
In plaats van wordt in bovengenoemde regels is het gebruikelijk een pijltje te
schrijven, en de omgeving waarin de verandering optreedt wordt met een lage streep
na een schuine streep aangegeven. Verder is het gebruikelijk het begin en het einde
van een woord aan te geven met het teken # (dit teken wordt het grenssymbool
genoemd). Het #-teken wordt beschouwd als een segment zonder klankwaarde.
Verscherping in deze ‘technischer’ formulering wordt dan:
Verscherping(6)
→ <-stem>/ _#<-sonorant>
Voor de pijl staat het segment dat de verandering ondergaat en achter de pijl staat
het resultaat van de verandering. Achter de schuine contextstreep geeft de liggende
streep de plaats van het veranderende segment aan. (Had de regel juist segmenten
aan het begin van een woorden stemloos gemaakt, dan had de context /#_ moeten
zijn.)
Merk op dat de pijl in fonologische regels een heel andere functie heeft dan in
herschrijfregels (de structuurbouwende regels zoals die bijvoorbeeld in de syntaxis
gebruikt worden om de constituentenstructuur te genereren.) Daar betekent de pijl
‘bestaat uit’ of ‘is opgebouwd uit’. In fonologische regels zoals (6) geeft de pijl een
verandering aan. De regel verbindt twee verschillende niveaus van beschrijving, de
onderliggende vorm (herkenbaar aan de schuine strepen) en de fonetische
representatie (tussen vierkante haken).
Afleiding van het ene representatieniveau uit het andere wordt derivatie genoemd.
Schematisch kan de derivatie van de in (2) genoemde vormen als volgt worden
weergegeven:
(7)
/#vliɣ#//#kɑlv#//#mœyz#//#zerɔb#//#hɔnd#/onderliggend:
↓↓↓↓↓
xfsptregel (6)
[#vlix#][#kɑlf#][#mœys#][#zerɔp#][#hɔnt#]oppervlakte:
Op deze manier verantwoordt de fonologie de allomorfen van zulke woorden.
Onderliggend wordt één vorm aangenomen (er is immers ook maar één betekenis
bij deze woorden), en een regel die in bepaalde contexten van toepassing is, zorgt
voor de oppervlaktevariatie.
Anneke Neijt, Universele fonologie
54
Het bepalen van de onderliggende vormen
In de vorige paragraaf is duidelijk geworden dat fonologische regels voorspellen
welk allomorf van een morfeem waar terecht komt. Daarbij werd een onderliggende
vorm en een fonetische oppervlaktevorm gebruikt. Het fonetische oppervlakteniveau
is waarneembaar: wij horen dat hond in het enkelvoud anders wordt uitgesproken
dan hond in het meervoud. De veronderstelling dat de fonetische representatie dus
[hɔnt] en [hɔndən] is, behoeft geen nadere motivatie. Wel is die nadere motivatie
nodig voor de onderliggende vormen, omdat die niet direct waarneembaar zijn.
Bij het vaststellen van de onderliggende vormen speelt een zeer voor de hand
liggende voorwaarde een rol:
De Natuurlijkheidsconditie
De onderliggende vorm is gelijk aan de fonetische vorm tenzij er reden
is om daarvan af te wijken.
Deze conditie is in feite een fonologisch ingevulde versie van het scheermes van
Ockham (Occam's razor; Willem van Ockham was een kritische Engelse wijsgeer
uit de veertiende eeuw). Dit bekende principe maant wetenschappers tot eenvoud:
nodeloos gecompliceerde wetenschappelijke voorstellen moeten van hun franje
ontdaan worden (pluralitas non est ponenda sine necessitate).
Derivatie (7) laat zien dat alles van de onderliggende vorm hetzelfde blijft, behalve
wat door Verscherping wordt veranderd. Met het invoeren van een onderliggende
vorm naast een oppervlaktevorm is het dus niet mogelijk om bijvoorbeeld [kɑt] van
/tɑk/ af te leiden, want dat zou de invoering van nutteloze regels die /t/ en /k/
veranderen met zich meebrengen. Allomorfie is één van de redenen om een
onderliggende vorm aan te nemen die anders is dan de oppervlaktevorm; bij kat,
dat alleen de uitspraak [kɑt] kent, is er geen reden om aan te nemen dat de
onderliggende vorm anders zou zijn. De Natuurlijkheidsconditie verbiedt in dit geval
ook een andere onderliggende vorm dan /kɑt/.
Wanneer er allomorfen van een morfeem bestaan, kan in principe ieder van de
allomorfen gelijk zijn aan de onderliggende vorm, tenzij er redenen zijn een
onderliggende vorm te kiezen die met geen van de allomorfen overeenkomt. Bij de
[hɔnt]-[hɔnd]-allomorfie had dus ook /hɔnt/ als onderliggende vorm kunnen fungeren.
Werken we die mogelijkheid echter uit, dan blijkt dit tot een ongewenste regel te
leiden, een regel namelijk die /t/ voor /ə/ in [d] verandert, of, meer algemeen
geformuleerd:
‘Verzachting’(8)
→ <+stem> /_ ə<-sonorant>
Deze regel zorgt ervoor dat obstruenten altijd stemhebbend zijn voor [ən]. Dat is
onjuist, zoals de uitspraak van katten, olifanten, herten, enz. laat zien. Vergelijken
we hiermee de Verscherpingsregel: die gaat nu juist algemeen
Anneke Neijt, Universele fonologie
55
op in het Nederlands, want er zijn geen woorden die eindigen met een stemhebbende
obstruent (zelfs enkele aan andere talen ontleende woorden zoals lob en fez dreigen
met een stemloze eindconsonant te worden uitgesproken). Omdat regels algemeen
toepasbaar moeten zijn, is een verantwoording van de allomorfie met behulp van
een Verzachtingsregel onjuist.
De Verzachtingsregel kan dus niet de Verscherpingsregel vervangen: het is nu
eenmaal een gegeven dat alle obstruenten in het Nederlands op woordeinde
stemloos zijn, maar dat er in het midden van woorden zowel stemloze als
stemhebbende obstruenten voorkomen. Er zijn echter aanwijzingen dat de kwestie
iets ingewikkelder is dan hier gepresenteerd. Een enigszins anders geformuleerde
Verzachtingsregel zou wél juist kunnen zijn voor het Nederlands. Bekijk eens de
volgende voorbeelden waarin links fricatieven en rechts plosieven verwerkt zijn:
- stakenpakken- *stafenstraffen(9)
- keperkleppen- *vlesenflessen
- pietenpitten- *kiesenvissen
- pokerpokken- *loefenmoffen
- koekenplukken- *soesenplussen
In de linker van elk tweetal volgt de obstruent op een korte vokaal, in de rechter op
een lange vokaal. Nu blijkt uit deze opsomming dat fricatieven die tussen een lange
vokaal en een sjwa staan, niet stemloos kunnen zijn (er zijn wel enige uitzonderingen:
hese, kruisen, eisen, kuisen). De situatie in (9) kan met een verzachtingsregel voor
fricatieven beschreven worden:
Verzachting van fricatieven(10)
→ <+stem> / <+lang> _ ə[-sonorant]
[+continuant]
In woorden: fricatieven worden stemhebbend wanneer ze tussen een lange klinker
en sjwa in staan. Deze regel kent een aantal uitzonderingen (hierboven zijn er al
een aantal genoemd), maar lijkt toch tot het Nederlandse klanksysteem te behoren.
Denk maar eens aan de uitspraak van geïmporteerde woorden met een stemloze
wrijfklank in de context die (10) noemt, zoals hieroglyfen, een woord dat vaak met
een [v] wordt uitgesproken. Denk ook aan de uitspraak van namen zoals Klaas en
Suus in het meervoud: liever met een stemhebbende fricatief ([klazən], [syzən]) dan
met een stemloze.
Met het introduceren van (10) moet echter de onderliggende vorm van woorden
met een fricatief opnieuw bekeken worden: is de Verzachtingsregel er eenmaal,
dan kunnen [mœys], [kɑlf] en [vlix] ook onderliggende vormen met een stemloze
variant krijgen. Toekomstig onderzoek zal moeten uitwijzen of deze conclusie terecht
is. Daarbij zal het gedrag van
Anneke Neijt, Universele fonologie
56
fricatieven meer in het algemeen moeten worden betrokken, want ook aan het begin
van woorden wordt vaak een [s] als [z] uitgesproken (zeefseks), terwijl
Amsterdammers daarentegen de son in de see sien sakken.
Een verantwoording zonder onderliggende vormen
In bovenstaand betoog zijn we ervan uitgegaan dat er twee niveaus van beschrijving
nodig zijn voor het verantwoorden van klankvariatie: een onderliggend niveau en
een oppervlaktevorm. Deze beschrijving volgt het Item-and-Process-model, zo
genoemd omdat de elementen (items) een proces doormaken. Het
Item-and-Process-model heeft als tegenhanger het Item-and-Arrangement-model,
een model van beschrijving waarbij regels direct zorgen voor de juiste alternant op
de juiste plaats. In dit laatste geval is er dus geen noodzaak twee (of meer) niveaus
te onderscheiden. Bij Verscherping zouden de woorden twee varianten in het lexicon
hebben: [hɔnt] en [hɔnd], en er zouden regels zijn die de keuze van één van beide
vormen bepalen.
De vraag, welke van beide modellen het meest geschikt is voor het verantwoorden
van allomorfie, speelde in het fonologische werk van de eerste helft van deze eeuw
al een rol. Met Ockhams scheermes in de hand, zou er iets voor te zeggen zijn, om
het onderliggende niveau als overbodig van de hand te wijzen. Zo eenvoudig liggen
de zaken echter niet. Laten we, mede met het oog op een beter begrip van het
onderscheid tussen de twee niveaus, de Item-and-Arrangement-versie van
Verscherping eens bekijken.
In het Item-and-Arrangement-model zou het lexicon de verschillende allomorfen
bevatten. Zijn er geen allomorfen van een bepaald morfeem, dan staat er natuurlijk
maar één fonologische vorm in het lexicon.
(klank: [kɑt])kat(11)
(klank: [hɔnd] of [hɔnt])hond
De keuze tussen de verschillende klankvormen zou geregeld kunnen worden door
(12):
Verscherping (Item-and-Arrangementversie)(12)
Als een morfeem één allomorf heeft dat eindigt op een stemhebbend
segment, en één allomorf dat eindigt op een stemloos segment, dan moet
het allomorf dat eindigt op een stemloos segment gekozen worden wanneer
dat segment aan het einde van het woord terechtkomt. Kies in alle andere
gevallen het andere allomorf.
Deze aanpak lijkt eenvoudiger: het abstracte onderliggende niveau is overbodig en
er wordt regelrecht afgestevend op het doel, te beregelen waar welk allomorf
terechtkomt.
Toch leidt deze aanpak tot een paar ongewenste gevolgen. Omdat van
Anneke Neijt, Universele fonologie
57
elk morfeem de allomorfen worden opgesomd, kan daarin vrijelijk gevarieerd worden.
Dat is immers wat een opsomming en een regel van elkaar onderscheidt. In deze
beschrijving zou het lexicon van het Nederlands dan ook de volgende lemmata
(zoals de ingangen van een woordenboek genoemd worden) kunnen hebben:
(klank: [und] of [uns])oend(13)
(klank: [watərfɑnz] of [watərfɑnt])waterfant
Hiermee zouden de woorden oend en waterfant in het enkelvoud als [uns] en
[watərfɑnt] worden uitgesproken, en in het meervoud als [undən] en [watərfɑnzən].
Deze variatie komt niet voor, en het is een verdienste van de
Item-and-Process-verantwoording dat die voorspelt dat zoiets in geen enkele taal
voorkomt.
Daarnaast zou in een Item-and-Arrangement-aanpak het lexicon ook woorden
van het type oend met slechts één klankvariant kunnen bevatten: [und]. Omdat er
dan maar één klankvorm in het lexicon staat, heeft regel (12) geen keuze, en komt
[und] als fonetische vorm uit de bus. Dit is in strijd met het gegeven dat een obstruent
aan het einde van een Nederlands woord altijd stemloos is. Met andere woorden:
in een Item-and-Arrangement-model zouden woorden als fez, met een stemhebbende
obstruent op woordeinde uitgesproken, eenvoudiger te representeren zijn dan
woorden als hond. En daarmee wordt dus niet verantwoord dat woorden als fez in
het Nederlands uitzonderlijk zijn, en al gauw als [fɛs] worden uitgesproken.
Onderspecificatie
Tot nu toe is ervan uitgegaan dat de klanksegmenten steeds volledig gespecificeerd
zijn: zowel in de onderliggende representatie als in de oppervlakterepresentatie
staat voor alle kenmerken een plusje of een minnetje ingevuld. Een van de vragen
die op dit moment door fonologen bestudeerd worden, is in hoeverre deze aanpak
juist is. Er zijn verschillende voorstellen gedaan om de onderliggende representatie
voor een deel ongespecificeerd te laten. In het geval van hond zou dan het laatste
segment geen waarde voor <stem> hebben. De regel van Verscherping is er nog
steeds, en kan dezelfde vorm hebben als in (6) (in feite zegt die regel niets anders
dan ‘obstruenten zijn stemloos op woordeinde’). Door die regel wordt dan dus het
kenmerk <stem> van een waarde voorzien.
Een beschrijving die van een ondergespecificeerd onderliggend niveau gebruik
maakt, hoeft niet wezenlijk verschillend te zijn van de hierboven geschetste aanpak.
Nader onderzoek moet uitwijzen in hoeverre de visies uiteenlopen, en welke aanpak
de juiste is.
Anneke Neijt, Universele fonologie
58
De opbouw van de fonologische component
In hoofdstuk 2 is besproken dat er componenten binnen de grammatica
onderscheiden kunnen worden: een component (ook wel een module genoemd)
is dan een onderdeel van de grammatica met bepaalde taken en eigenschappen.
De fonologie is de component waarin kennis over het klanksysteem en de uitspraak
ligt opgeslagen. Naast een inventarisatie van de klanken die tot taalsystemen in het
algemeen kunnen behoren (het universele gedeelte van de fonologie) is een
beregeling nodig van de klanken die een bepaalde taal kiest. Daarmee is de taak
van de fonologie echter nog niet afgerond, want er blijken distributiebeperkingen te
zijn: niet elke klank kan overal voorkomen. Het Nederlands kent geen stemhebbende
obstruenten op woordeinde; het Engels kent geen ongeaspireerde plosieven op
woordbegin; enzovoort.
Hierboven is betoogd dat de beperkingen op het voorkomen van klanken kunnen
worden vastgelegd in regels die een onderliggende representatie omzetten in een
oppervlaktevorm. De fonologische component bestaat dus zelf ook uit componenten.
Zie figuur 1.
Fig. 1. De plaats van de fonologische afleidingsregels ten opzichte van andere regels die
de relatie tussen deze abstracte representaties en het fysische waarneembare spraakgeluid
leggen. Aan de ene kant gaat het om de relatie met de signalen die het oor binnenkrijgt, aan
de andere kant om de relatie met instructies aan de spieren van de spraakorganen.
Met het onderscheid tussen onderliggende vorm en oppervlaktevorm leggen
fonologische afleidingsregels niet direct een verband tussen spraakgeluid en een
abstractere representatie. Dat doen regels die informatie over de waargenomen
geluiden herkennen als spraakgeluiden. In figuur 1 zijn die
Anneke Neijt, Universele fonologie
59
regels ‘vertaalregels’ genoemd. Ze zetten het geluid om in een gestructureerde
reeks taalklanken. Er is een tweede soort vertaalregels nodig om de oppervlaktevorm
om te zetten in instructies aan de spraakorganen. De fonologische oppervlaktevorm
is dus zeker niet de representatie die het dichtst bij de akoestische vorm, het
spraakgeluid zelf, ligt.
Het hier geschetste model van de fonologische component zal in volgende
hoofdstukken nog uitgebreid worden, maar steeds is er een onderscheid tussen
representaties en regels. Bij het opstellen van de regels wordt meestal van
onderliggende vorm naar oppervlaktevorm gewerkt, maar men veronderstelt dat de
regels omkeerbaar zijn, dus dat dezelfde regels ook van een oppervlaktevorm een
onderliggende vorm kunnen maken. Het model zou dus pas gesplitst worden in het
stadium dat de oppervlaktevorm wordt omgezet in instructies aan de spraakorganen
of de informatie die het oor binnenkrijgt wordt omgezet in de fonologisch nader te
bewerken representatie.
Fonologisch onderzoek is vooral gericht op het ontdekken van universele
beperkingen op regels en representaties, vanuit het idee dat alleen wanneer er
strikte beperkingen aan worden opgelegd, het taalsysteem leerbaar is. Het
taallerende kind wordt door de inherente beperkingen van het systeem geholpen
bij het samenstellen van de grammatica van een bepaalde taal. Onderzoekers
hebben moeite de juiste representaties en regels voor te stellen, omdat voor één
en hetzelfde verschijnsel talloze beregelingen kunnen worden voorgesteld, en de
keuze tussen de alternatieven moeilijk is. Een duidelijke omschrijving van de
representatieniveaus in het model en het type regel dat gebruikt kan worden heeft
daarom een hoge prioriteit.
Fonologische regels
Het observeren van een taal die men ‘volkomen’ beheerst, is niet zo
makkelijk - al zeg je dan achteraf: Stom toch, dat me die eigenaardigheid,
dat verschijnsel nu voor het eerst opvalt! Hoe kon ik daar al die jaren
rustig overheenlezen, argeloos langsheenhoren. En dan ga je je soms
nog voelen ook, iets ontdekt te hebben, wat toch al jarenlang voor het
grijpen had gelegen.
Gerlach Royen 1952, p. 219-220.
Taalgebruikers zijn zich vaker niet dan wel bewust van de fonologische regels die
ze hanteren. Uitspraak is een automatisme; ben je je toevallig wel bewust van je
uitspraak, dan voel je je uiterst ongemakkelijk. In deze paragraaf volgt een
opsomming van een aantal Nederlandse fonologische regels. Waarschijnlijk is deze
opsomming niet ten overvloede, want de regels zijn zo vanzelfsprekend dat ze niet
opgemerkt worden. De juiste
Anneke Neijt, Universele fonologie
60
uitwerking van de regels is nog een punt van nader onderzoek. Vandaar dat we hier
slechts de voorbeelden ter illustratie geven, en de formulering van slechts enkele
regels bij de opdrachten aan de orde stellen.
Een verzamelterm voor fonologische regels die op de grens van twee woorden
of morfemen optreden is sandhi; de meeste van de volgende regels betreffen
sandhiverschijnselen.
Nasaalassimilatie
Nasalen passen zich aan aan de volgende klank (dat heet regressieve assimilatie).
In de noordelijke dialecten passen nasalen zich op gelijksoortige wijze aan aan een
voorafgaande klank (progressieve assimilatie). Voorbeelden:
Progressieve
assimilatie
Regressieve assimilatie(14)
[kɛikŋ]b. kijk'n[əŋkɑm]a. een kam
[lopm]loop'n[əmbɑk]een bak
[vɑln]val'n[ənlɑp]een lap
Obstruentassimilatie
Een opeenvolgend paar obstruenten is altijd ófwel stemhebbend, ófwel stemloos.
De vormen zijn vooral in samenstellingen te construeren:
[tf]mondvolc.[gd]zakdoekb.[tp]badpaka.(15)
[pf]opvliegen[db]zitbad[tk]handkraan
[px]kruipgat[gb]bakboord[xk]legkip
[ps]hebzucht[bd]opdoen[xp]zwijgplicht
[sf]huisvuil[zd]huisdeur[sk]leeskind
[fs]drijfzand[vd]afdwingen[ft]zwerftocht
In (15a) en (15b) zien we regressieve assimilatie, wat in (15a) een stemloos cluster
oplevert, en in (15b) een stemhebbend cluster. (15c) is bijzonder: ook een cluster
dat onderliggend stemhebbend is, wordt stemloos. Kijk maar naar mondvol, hebzucht,
huisvuil en drijfzand. Dit laat opnieuw zien dat wrijf- en plofklanken zich in het
Nederlands als afzonderlijke groepen gedragen. Er zijn verschillende
verantwoordingen voor de hier gepresenteerde voorbeelden in omloop. Een
mogelijkheid is, eerst Verscherping te laten werken, zodat het eerste deel van de
samenstelling steeds op een stemloze consonant eindigt. Assimilatie zou dan
regressief zijn wanneer de tweede obstruent een plofklank is, terwijl assimilatie
progressief zou zijn wanneer de tweede obstruent een wrijfklank is. In het laatste
geval ontstaat dus steeds een cluster van stemloze obstruenten, omdat Verscherping
de eerste obstruent al stemloos heeft gemaakt.
Alternantie van -te/-de
Anneke Neijt, Universele fonologie
't KoFSCHiP en 'T FoKSCHaaP drukken de alternantie van de verledentijdsuitgang
uit. Werkwoorden met een stam die eindigt op een van de
Anneke Neijt, Universele fonologie
61
klanken van 'T KoFSCHiP kiezen -te (zie (16a)), alle andere kiezen -de:
beduiddeb.haattea.(16)
leefdemerkte
plaagdeslofte
vergaderdeviste
suisdelachte
bemindesloopte
Merk op dat de spelling hier misleidend kan zijn: leefde wordt met een f gespeld,
maar de stam van het werkwoord leven eindigt op een [v].
T-deletie
Deletie van t treedt op zodra een t tussen obstruenten terechtkomt, zie (17a). De t
blijft staan tussen een sonorante consonant en een obstruent (17b), en wanneer
de t behoort tot de volgende syllabe (17c):
met -t-c.met -t-b.zonder -t-a.(17)
heftruchartzeerpostkantoor
verkeerstraumafeestlawaaikerstboom
scheepstroswandbekledingnachtbewaking
koningstroonlandkaartmestkar
traptreenachtwachtkaftpapier
Er is wel enige dialectische variatie: in het Utrechtse stadsdialect wordt de slot-t
graag weggelaten, en spreekt men van de [nɑxwɑxfɑnrɛmbrɑnt] (met wel een t na
de nasaal!).
Degeminatie
Twee naburige identieke klanken (‘geminaten’ of ‘tweelingen’) smelten samen tot
één (18a), soms nadat assimilatie heeft plaatsgehad (18b):
ebplaatsb.spraakklanka.(18)
lachgaseettafel
afvloeienmuisstil
klapbanddooddoener
Tussen de woorden van een zin komt degeminatie ook voor:
[jəho:rtɑtnɔx]Je hoort dat nog.(19)
[jəkɔmtɔxwɛl]Je komt toch wel?
[kesɑxəm]Kees zag hem.
Metathesis
Anneke Neijt, Universele fonologie
Historisch zijn borne en bron, fris en vers, stremmeles en stremsel, vriezen en vorst
aan elkaar verwant. Steeds zijn twee klanken van plaats gewisseld: metathesis
heet dat. In het moderne Nederlands is metathesis niet productief (nieuwvormingen
worden niet aangetroffen).
Anneke Neijt, Universele fonologie
62
Alternantie van d en j
Een [d] varieert in bepaalde woorden met een [j] voor een sjwa:
alleen d-uitspraakb.ook j-uitspraaka.(20)
vredebeneden [j]
hoedengoede [j]
moderode [j]
heiderijden [j]
De variatie tussen oude en ouwe wordt met dezelfde regel verantwoord; in beide
gevallen gaat het om een ‘verzwakking’ van de obstruent /d/ tot de halfvokaal [j] of
[w].
Insertie van een consonant
Komen twee vokalen na elkaar voor, dan wordt een consonant tussengevoegd,
geïnserteerd:
[j]gedweeëgedwee(21)
[w]moeëmoe
[j]luielui
[j]jij-enjij
[w]jou-enjou
[ʔ]naäpenna + aap
[ʔ] of [j]meeëtenmee + eet
De woorden in (20) kunnen, met de insertieregel die toch al nodig is voor de variatie
in (21), geanalyseerd worden als een gevolg van d-deletie. Bij sommige van de
woorden in (21) is het de vraag of er wel een consonant geïnserteerd wordt:
misschien eindigen gedwee, lui en jij zelf al op een [j], en eindigen jou en moe al op
een [w].
Een andere vorm van insertie treedt op bij suffigering met -er of -erij bij woorden
die op een [r] eindigen. Dan wordt een -d- tussengevoegd:
raar - raardergroot - groter(22)
zeker - zekerdervol - voller
vaar - vaarderschrijf - schrijver
aanvoer - aanvoerdervlieg - vlieger
stoffeer - stoffeerderijwas - wasserij
Er lijkt een zekere afkeer van de opeenvolging -rer te zijn, behalve misschien na
een korte vokaal. Zo vinden we wel barrer, morrer, en verwarrerij. Maar RUR blijft
een opvallende naam.
Regelordening
Anneke Neijt, Universele fonologie
In de opsomming van regels hierboven is af en toe op de noodzaak van ordening
van de regels gewezen: eerst zou de ene regel werken, daarna de
Anneke Neijt, Universele fonologie
63
andere. Dit is een complicatie van het systeem die nadere toelichting behoeft. Bekijk
de volgende uitingen:
[ənheləmɔntfɔl]Een hele mond vol!(23)
[hɛbdɑŋk]Heb dank!
Mond vol heeft een stemloos cluster [tf]; heb dank heeft een stemhebbend cluster
[bd]. Dat kan met ordening van regels als volgt worden beregeld:
(24)
/#hɛb#dɑŋk#//#mɔnd#vɔl#/onderliggende vorm:
ptVerscherping
bRegressieve assimilatie bij plofklanken
fProgressieve assimilatie bij
wrijfklanken
[#hɛb#dɑŋk#][#mɔnt#fɔl#]oppervlaktevorm:
Cruciaal is hier de volgorde van Verscherping en Assimilatie (de beide
Assimilatieregels hoeven niet ten opzichte van elkaar te worden geordend): wanneer
niet eerst Verscherping optreedt, is er geen aanleiding voor assimilatie in mond vol,
want beide obstruenten zijn stemhebbend. Trouwens, in de omgekeerde volgorde
zou Verscherping het effect van assimilatie te niet doen in Heb dank. Het ‘voordeel’
van de regelvolgorde is dat Verscherping als algemene regel geformuleerd kan
worden (alle obstruenten zijn stemloos op woordeinde), en niet met zulke
uitzonderingen als Heb dank! rekening hoeft te houden. De keuze is dus tussen
ófwel complexere regels ófwel de invoering van een apart mechanisme,
regelordening.
Het compliceren van een regel (hoewel soms noodzakelijk) is ad hoc. De invoering
van regelordening daarentegen veronderstelt dat alle regels in alle talen geordend
zouden zijn. Dat brengt nieuwe onderzoeksvragen met zich mee: Is er in alle talen
evidentie voor regelordening? Is er bij de derivatieregels tussen andere representaties
(tussen de syntactische en de semantische representaties bijvoorbeeld) ook sprake
van regelordening? Hangt de volgorde van de regels ergens mee samen? Omdat
deze onderzoeksvragen wellicht een interessant antwoord zullen krijgen, verdient
regelordening (in ieder geval voorlopig) de voorkeur boven complicatie van regels.
Daarmee is regelordening nog niet tot ‘vaststaand gegeven’ verheven. Een
grammatica zonder ordening van derivatieregels blijft te prefereren boven een
grammatica met regelordening. Maar, gegeven de hier geschetste vorm van de
onderliggende representatie en de formulering van de regels, is ordening
onvermijdelijk.
Overigens hangt de volgorde van de twee hier besproken regels waarschijnlijk
samen met hun ‘domein’. Verscherping werkt binnen woorden (en binnen syllaben,
maar daarover in het volgende hoofdstuk meer); assimilatie werkt over woorden
heen. Wanneer nu regels eerst de kleinere
Anneke Neijt, Universele fonologie
64
bouwstenen betreffen, en daarna pas de grotere, volgt de gewenste volgorde vanzelf
(intrinsiek, op grond van bepaalde andere eigenschappen), en is het in ieder geval
niet nodig van extrinsieke (van buitenaf opgelegde) regelordening gebruik te maken.
Samenvatting
In dit hoofdstuk zijn allereerst de noodzaak en de vorm van de fonologische regels
besproken. Het blijkt zinvol te zijn om klanken te beschouwen als bundels
kenmerken, en er is een gebruikelijke notatie voor fonologische regels
geïntroduceerd, waarbij naast onderliggende vorm en uitkomst van de regel ook
plaats is voor een omschrijving van de omgeving waarin de verandering optreedt.
Een vergelijking tussen het Item-and-Proces-model en het
Item-and-Arrangement-model wees uit dat de procesbenadering beter is, omdat die
de juiste beperkingen aanbrengt. De besproken fonologische regels zijn dan
derivatieregels, regels die de oppervlaktevorm uit de onderliggende vorm afleiden
en omgekeerd.
Er is een aantal fonologische regels besproken. Het merendeel betreft sandhi
(fonologische aanpassing waar twee woorden of morfemen elkaar raken).
Verschillende typen kunnen worden onderscheiden: assimilatieregels maken
klanken gedeeltelijk aan elkaar gelijk, insertieregels voegen klanken toe en
deletieregels halen klanken weg. Degeminatie is de speciale benaming voor een
regel die één van twee gelijke klanken wist. De precieze vorm van deze regels is
een punt van nader onderzoek.
Fonologische regels zijn ten opzichte van elkaar geordend. Die ordening lijkt
samen te hangen met het domein van de regels (het gedeelte waarop ze betrekking
hebben). Een intrinsieke regelordening dus.
Opdrachten
1. Welk verschijnsel vormt een argument om fonologische afleidingsregels aan
te nemen?
2. Waarom moeten klanksegmenten beschouwd worden als bundels kenmerken?
3. Welke soorten fonologische regels zijn in de tekst genoemd? Geef bij elke
soort een voorbeeld.
4. Formuleer de regels van progressieve en regressieve (obstruent-)assimilatie.
Anneke Neijt, Universele fonologie
65
5. Wat is het verschil tussen intrinsieke en extrinsieke regelordening?
6. Het Nederlands kent [tə]-[də]-allormofie bij de zwakke verleden tijd;
denk aan 't kofschip of 't fokschaap. Zoek de relevante werkwoorden
a.
bij elkaar (denk ook aan de werkwoorden met een vokaal op het
einde van de stam, zoals kanoën), en probeer te bepalen wat de
onderliggende vorm van het morfeem is: /tə/ of /də/.
b. Formuleer de regel die de oppervlaktevorm van de onderliggende
vorm afleidt. Moet deze regel rekening houden met het gegeven
dat het om het verleden-tijdmorfeem gaat? Of gaat de regel ook in
andere gevallen op?
7. Met welk doel worden klanken af en toe tussen schuine strepen, en af en toe
tussen vierkante haken geplaatst? Wat wordt dus bedoeld met /mut/ wordt
[mut] of [mut] wordt /mut/?
8. Het Engels vormt meervouden van nomina met een -s of -es in de spelling,
terwijl de uitspraak van het meervoudsmorfeem de varianten [s], [z] en [ɪz]
kent. Vergelijk de volgende woorden (de uitspraak van het slotsegment is erbij
vermeld):
- cats [s]cat [t] ‘kat’
- bushes [ɪz]bush [š] ‘struik’
- avenues [z]avenue [u] ‘laan’
- journeys [z]journey [i] ‘reis’
- roofs [s]roof [f] ‘dak’
- pubs [z]pub [b] ‘kroeg’
- bags [z]bag [g] ‘zak’
- cops [s]cop [p] ‘juut’
- glasses [ɪz]glass [s] ‘glas’
- ages [ɪz]age [ž] ‘leeftijd’
a. Wanneer wordt welk allomorf gebruikt?
b. Wat is de onderliggende vorm, en welke regels zorgen voor de
juiste oppervlaktevormen?
9. De uitspraak van volk en zot varieert in het Brabants in de volgende contexten:
‘volk’[vɔlək]
‘met volk’[mɛfɔlək]
‘veel volk’[vϕlvɔlək]
‘met veel volk’[mɛfϕlvɔlək]
‘dat volk’[dɑfɔlək]
‘zot’[zɔt]
‘goed (erg) zot’[ɣosɔt]
‘veel zotten’[vϕlzɔtə]
‘niet zot’[nisɔt]
a. Wat zijn de varianten van volk en zot?
b. Bedenk regels waarmee de variatie kan worden beschreven.
Omschrijf die regels zo precies mogelijk. (Hint: door middel van
vergelijking met het Standaard Nederlands kan een inzichtelijke
beregeling verkregen worden.)
c. Wat zijn, gegeven de regels uit (b), de onderliggende vormen?
Anneke Neijt, Universele fonologie
d. Geef de derivaties van de onderste twee voorbeelden uit de rijtjes.
Anneke Neijt, Universele fonologie
66
10. Naast invoer gebruiken we het woord import, en naast concept gebruiken we
compres. Bij deze woorden geeft de spelling weer dat de uitspraak van het
morfeem varieert: [ɪn] naast [ɪm], en [kɔn] naast [kɔm]. Dezelfde
uitspraakvariatie komt voor bij aan, een, enz., ook al blijft de spelling van die
morfemen constant. Bovendien is er een derde uitspraakvariant wanneer het
morfeem voor een [k] staat. Vergelijk: inkoop [ɪŋkop] en een koopje [əŋkopjə].
Er is dus sprake van allomorfie.
a. Ga na wat de onderliggende vorm moet zijn, en beargumenteer
die.
b. Probeer de regels te omschrijven.
11. Youp van 't Hek karakteriseerde tijdens een van zijn optredens in 1985 de
uitspraak van lieden die ‘het helemaal gemaakt hebben’ door van karejatief en
parogressief te spreken. Formuleer de regel van a-insertie.
Bibliografische aantekeningen
De Natuurlijkheidsconditie is voor het eerst geformuleerd in 1968 door Postal. Er is
ook een beperkender versie in omloop onder de naam Alternantieconditie. Deze
schrijft voor, dat de onderliggende vorm altijd gelijk moet zijn aan een van de
oppervlaktevarianten. Op dit moment speelt vooral onderspecificatie een rol in de
discussie, en daarmee is de Alternantieconditie buiten spel gezet, want de
ondergespecificeerde vorm is per definitie al niet gelijk aan een van de
oppervlaktevormen.
Bloomfield (1933), een zeer bekende taalkundige, levert af en toe een
proces-beschrijving van een allomorfie; de neobloomfieldianen (leerlingen van
Bloomfield; de dominerende stroming in de Amerikaanse taalkunde tot het midden
van deze eeuw) gingen ervan uit dat het Item-and-Arrangement-model het beste
was, al werd dat model niet altijd strikt gehanteerd. De kwestie werd expliciet ter
discussie gesteld in Hocket (1954), zonder dat dat artikel overigens tot een conclusie
komt. Zoals al blijkt uit bovenstaande uiteenzetting, is de discussie nog steeds niet
afgerond, en werpt onderzoek naar ondergespecificeerde structuren misschien
nieuw licht op deze zaak.
De vraag of er naast Verscherping ook Verzachting nodig is, wordt besproken in
Kooij (1983) en Wester (1989). Diminutiefformatie wordt onder meer besproken in
Cohen (1958), Ewen (1978), Trommelen (1983) en Van der Hulst (1984). Reker en
Streekstra (1984) bespreken d-insertie in de RUR-contexten. Het Brabants (opdracht
9) is onderzocht door Goyvaerts (1980). Deze opsomming van referenties is
onvolledig. Helaas is er geen naslagwerk met dit soort informatie op een rij. In
fonologieboeken van vóór 1970 wordt vooral aandacht besteed aan de klanken.
Fonologische regels voor de distributie van klanken zijn in Trommelen en Zonneveld
(1979) voor het eerst in een boek bijeengebracht. Nog steeds is dat het meest
geschikte naslagwerk.
Anneke Neijt, Universele fonologie
67
6 De syllabe
68Van segmenten naar constituenten
71Sonoriteit
77Opeenvolging van syllaben
82Conclusie
83Samenvatting
84Opdrachten
86Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
68
Hét kenmerk van natuurlijke talen is dat ze kleinere eenheden groeperen tot grotere:
klanken vormen woorden ([s, n, u, p] vormt snoep), woorden vormen grotere woorden
(snoepwinkel), woorden vormen zinnen (ik zeg snoep) en zinnen vormen grotere
zinnen (ik zeg dat ik snoep zeg). Op deze manier levert een zeer beperkt aantal
bouwstenen een onopsombare hoeveelheid uitingen op.
De vraag binnen elke component van de grammatica is, welke bouwstenen en
welke combinatieregels een rol spelen. Tot nu toe hebben we gezien dat
klanksegmenten niet de minimale bouwstenen van de fonologie kunnen zijn:
klanksegmenten kunnen beschouwd worden als bundels kenmerken. In dit hoofdstuk
wordt de andere kant van klanksegmenten bekeken: hoe groeperen klanksegmenten
zich tot grotere eenheden? Dan blijkt dat de grotere eenheid die klanksegmenten
vormen niet het morfeem of woord is, maar de syllabe. Net als in de morfologische
en syntactische representatie, spelen constituenten in de fonologie een belangrijke
rol. De fonologische constituent die als eerste geïntroduceerd wordt is de syllabe.
Van segmenten naar constituenten
Uit: L. Gonick, 1989, p.34. Copyright © BSO, Utrecht 1989.
De in hoofdstuk 5 geschetste representaties zijn gebaseerd op het idee dat het
klankniveau in een taal beschouwd moet worden als een reeks elementen die alleen
qua links-rechts-volgorde geordend zijn. De representatie is dan een zuiver lineaire
representatie. In zo'n representatie kan niet worden aangegeven welke segmenten
samen een constituent vormen; wanneer er toch informatie over groepjes van
segmenten nodig is, wordt ook die informatie weergegeven in een reeks van
segmenten, zonder een ordening tussen de segmenten (behalve een
links-rechts-volgorde) aan te brengen. Zo is er verschil in klankgedrag tussen de
suffixen -ig en -achtig in het
Anneke Neijt, Universele fonologie
69
Nederlands, en tussen de prefixen in- en un- in het Engels, wat aangegeven wordt
door van verschillende grenssymbolen gebruik te maken: # om een ‘zware’ grens
te markeren, en + voor een ‘lichtere’ grens. Vergelijk de volgende representaties
(de Engelse vormen in gewone spelling):
[bardəx] ‘baardig’→#bard + əɣ#a.(1)
[lɛivəx] ‘lijvig’→#lɛiv + əɣ#
[bartɑxtəx] ‘baardachtig’→#ba:rd#ɑxtəɣ#
[wɛifɑxtəx] ‘wijfachtig’→#wɛiv#ɑxtəɣ#
inapt ‘ongeschikt, onbelangrijk’→#in + apt#b.
illegal ‘illegaal’→#in + legal#
irresponsible ‘onverantwoordelijk’→#in + responsible#
*ullawful ‘onrechtmatig’→#un#lawful#
*urreliable ‘onbetrouwbaar’→#un#reliable#
Er moet wel aangenomen worden dat dat verschil te wijten is aan een bepaalde
eigenschap van de affixen, omdat ze een verschillend effect hebben op de
uiteindelijke klankvorm, en er geen reden is de segmenten waaruit de affixen
opgebouwd zijn daarvoor verantwoordelijk te stellen. De laatste obstruent van baard,
enz. wordt stemloos uitgesproken voor het suffix -achtig, maar blijft stemhebbend
voor -ig. De n van het prefix in- (dat inderdaad ook wel eens in- is, vergelijk inapt)
valt weg voor een woord dat met r of l begint. Bij het vergelijkbare prefix un- of een
woord zoals only gebeurt dat niet (*olly). Dit kan verantwoord worden met de
grenssymbolen + en #, en de regels zouden dan als volgt geformuleerd worden:
∅ / _ + {l, r}/n/ →a.(2)
→ <-stemhebbend> / _#<-sonorant>b.
De accolades om l en r geven aan dat een van die twee moet voorkomen. In het
Engels valt dus de n weg voor een ‘lichte’ morfeemgrens +, gevolgd door l of r; in
het Nederlands treedt Verscherping op bij een ‘zware’ morfeemgrens #.
Toch is er met name in het Nederlandse voorbeeld iets onbevredigends aan deze
verantwoording, want wat er in feite bij -ig aan de hand is, is dat de slotconsonant
van de stam als begin van de laatste syllabe wordt uitgesproken: baar-dig verschilt
in dit opzicht van baard-achtig, en dat verschil hangt natuurlijk samen met het al of
niet toepasbaar zijn van de Verscherpingsregel.
Onder de veronderstelling dat inderdaad de syllabe een rol speelt bij het verschil
tussen -ig en -achtig, kan het patroon van (1a) verantwoord worden door aan te
nemen dat -ig aangehecht wordt voordat de syllabeverdeling heeft plaatsgehad,
terwijl -achtig wordt aangehecht nadat de syllabeverdeling heeft plaatsgehad. Het
uitgangspunt van beide woordvormen is dus anders, vergelijk (3), waarin syllaben
staan aangegeven met ronde
Anneke Neijt, Universele fonologie
70
haken met het label σ, ‘sigma’, de gebruikelijke afkorting van syllabe.
(bard)σ (ɑx)σ (təɣ)σbardəɣonderliggend:(3)
(bard)σ (ɑx)σ (təɣ)σ(bar)σ (dəɣ)σsyllaberegel:
t xxVerscherping:
(bart)σ (ɑx)σ (təx)σ(bar)σ (dəx)σoppervlaktevorm:
Het verschil tussen -ig en -achtig wordt dus verantwoord door bij vormen op -ig de
syllabe-indeling door een algemene fonologische regel tot stand te laten komen,
terwijl bij -achtig de syllabe-indeling al in het lexicon tot stand gekomen is. De regel
van Verscherping zal nu natuurlijk veranderd moeten worden: de context van de
regel is niet langer de woordgrens #, maar de syllabegrens:
Verscherping (laatste versie)
→ <-stem> / _ )σ<-sonorant>
Merk op dat er een cruciaal verschil is tussen een weergave met # en haken: beide
representaties lijken wel lineair (je kunt ze gewoon achter elkaar schrijven), maar
de representatie met ronde haken heeft een extra conditie: er moeten evenveel
linkerhaken als rechterhaken voorkomen, en bij elke linkerhaak hoort één bepaalde
rechterhaak. Het verschil wordt bijvoorbeeld duidelijk bij de representatie van
samenstellingen. Die zijn opgebouwd uit woorden die in elkaar ingebed kunnen zijn
(M staat hier voor mot, het Franse woord voor ‘woord’):
(4) a. Boomstructuur
b. Gelabelde haakjesstructuur
(((straat)M((voet)M(bal)M)M)M(team)M)M
c. Versie met grenssymbolen
#straat#voet#bal#team#
De woorden straat, voet, bal, en team kunnen samen een nieuw woord vormen (een
samenstelling), waarbinnen een bepaalde groepering aangebracht moet worden:
voetbal vormt een eenheid, evenals straatvoetbal, want het gaat immers om een
team van straatvoetballers. (4b) is een uitermate slecht leesbare vorm, maar
inhoudelijk toch gelijk aan (4a), terwijl (4c) niet langer de informatie over de interne
structuur van de samenstelling bevat. De representaties in (4a) en (4b) zijn allebei
geschikt om de bedoelde groepering weer te geven, wat door de bijzondere
Anneke Neijt, Universele fonologie
interpretatie van de hakenstructuur komt: elke haak gaat samen met zijn meest
nabijgelegen partner, paren van haken mogen overgeslagen worden, maar
Anneke Neijt, Universele fonologie
71
een interpretatie waarbij constituenten elkaar half overlappen is uitgesloten. Dat die
groepering van belang is, blijkt uit dubbelzinnige vormen zoals achteruitgang, dat
zowel ‘achterdeur’ als ‘teruggang, regressie’ kan betekenen:
(5) achterdeur
((achter)M((uit)M(gang)M)M)M
regressie
(((achter)M(uit)M)M(gang)M)M
Op de noodzaak van het onderscheiden van woorden in de fonologie komen we
later nog terug. Nu gaat het erom dat het duidelijk is, dat het gebruik van een
haakjesstructuur wezenlijk verschilt van het gebruik van een lineaire notatie, waarbij
de segmenten slechts in een links-rechts-volgorde geplaatst zijn, en er geen
onderlinge afhankelijkheden zijn tussen bepaalde elementen uit de string.
Het belangrijkste gevolg van het gebruik van een constituentenstructuur is, zoals
de term al doet vermoeden, dat je naar de gerepresenteerde constituenten kunt
verwijzen, en de opbouw van die constituenten kunt gaan bestuderen. In dit hoofdstuk
doen we het laatste. Hoe de syllabe als constituent een rol speelt in regels zal
duidelijk worden in volgende hoofdstukken.
Sonoriteit
De taalklanken kan men op de volgende wijze in klassen indelen naar
hun ‘Schallfülle’, die samenhangt met de sluitings- resp. openingsgraad
van het kanaal, waardoor de lucht uitstroomt:
1. sluitklanken: p, t, k; b, d, g,
2. spiranten: f, v; θ, ð; s, z; š, ž; x', ɣ'; x, y,
Anneke Neijt, Universele fonologie
3. nasalen: m, n, ñ, ŋ,
4. liquidae: l, r,
5. ‘halfvocalen’: i, u, (j, w), ü,
6. de i-, u-, ü-vocalen,
7. de e-, o-, ö-vocalen,
8. de a-vocalen.
Nu is in elke taaluiting de opvolging der klanken deze, dat momenten van
grote openingsgraad, samengaande met een hoge graad van ‘Schallfülle’,
worden gevolgd door een reeks van steeds geslotener klanken, totdat er
weer een nieuwe toename van openingsgraad en ‘Schalfülle’ begint,
Anneke Neijt, Universele fonologie
72
die wederom eindigt in een culminatiepunt, vanwaar dan weer een
beweging in de omgekeerde richting plaats heeft, enz.
Van Wijk, 1939, 106.
Van Wijk (zie citaat) brengt het gegeven dat taalgebruikers in het algemeen weinig
problemen hebben met het verdelen van woorden in lettergrepen in verband met
de ‘Schallfülle’, de klankvolheid van segmenten. Hij stelt vast dat lettergrepen zijn
opgebouwd uit segmenten met een toenemende en afnemende mate van ‘Schallfülle’.
De modernere term hiervoor is sonorantie, en de segmenten worden vaak
gerangschikt op een schaal:
Merk op dat de featuretabel slechts een tweedeling maakt: obstruenten zijn
<-sonorant>, de nasalen, liquidae, glijklanken en vokalen zijn <+sonorant>. In het
volgende zullen we ervan uitgaan dat een tweedeling voldoet bij het beschrijven
van de syllabeopbouw.
Met de afkortingen V en C voor vokaal en consonant kan generaliserend over
typen syllaben worden gesproken: kat en dal zijn van het type CVC, krab en pluk
zijn van het type CCVC, enz. Lange vokalen en diftongen heten in dit notatiesysteem
VV, om ze te kunnen onderscheiden van korte vokalen. Man is dus CVC, maan is
CVVC.
Omdat syllaben opgebouwd moeten worden via deze sonoriteitsschaal, is het
spiegelbeeldige patroon van (7) niet verassend: een CCVC-syllabe moet een
sonorante consonant als tweede C hebben, en een CVCC-syllabe heeft een
sonorante consonant als voorlaatste:
CCVCb.CCVCa.(7)
alpharpprakplak
* apl* hapr* rpak* lpak
melkmerkkramklam
* mekl* mekr* rkam* lkam
velgmerggrapglad
* vegl* megr* rgap* lgad
elflarffrisfles
* efl* lafr* rfis* lfes
Anneke Neijt, Universele fonologie
73
Syllaben mogen dus wel met een obstruent en een liquida beginnen, en wel met
een liquida en een obstruent eindigen, maar alleen in die volgorde, en niet andersom.
Aan het begin van de syllabe mag dus de consonantreeks <-sonorant> <+sonorant>
voorkomen, en aan het einde van de syllabe de reeks <+sonorant> <-sonorant>, in
die volgorde.
De vokaal is het toppunt van sonorantie, en dus de spil van de syllabe, de nucleus
(letterlijk ‘kern’). De consonanten die aan de vokaal voorafgaan noemen we de
onset (Eng. ‘begin’), de consonanten die op de vokaal volgen noemen we samen
de coda (een term ontleend aan de muziek). De nucleus is onmisbaar: er zijn wel
syllaben die uitsluitend uit een vokaal bestaan, maar syllaben die uitsluitend uit een
consonant bestaan, zijn er niet. (Deze bewering is waarschijnlijk iets te sterk, denk
aan een Gronings woord als loopm, waarbij de m als kern van de tweede syllabe
beschouwd kan worden. In het standaard Nederlands vallen de onbeklemtoonde
vokalen in snel uitgesproken zinnen vaak weg: dat is een goede kan als [dɑsngujə]
klinken, met als lettergreepverdeling dɑs-n-gu-jə. Daar fungeert dus de n als nucleus,
tenzij je aannemelijk kunt maken dat er voor de n toch een sjwa staat.)
Gaan we de mogelijkheden van syllabeopbouw van ongelede woorden na, dan
blijkt het volgende (de observaties zijn weer zoveel mogelijk als spiegelbeeld van
elkaar gepresenteerd):
Syllaben met lege onsets:a.(8)
V-: al, en, in, ...
VV-: aal, eet, iel, ...
Syllaben met lege coda's:
-V: bah, hè, joh
-VV: na, nu, hij, ...
Zowel de onset als de coda kan leeg zijn, maar als de coda leeg is, is de vokaal
meestal lang (of een diftong). Waarschijnlijk moeten bah, hè en joh als uitzonderingen
beschouwd worden; de groep van woorden die eindigt op een korte vokaal is niet
veel groter dan deze drie.
Syllaben met onsets van één consonantb.(8)
CV-: bal, dok, lip, ...
CVV-: baal, dook, lied, ...
* ngaad (geen [ŋ] in onset)
Syllaben met coda's van één consonant
-VC: bal, dok, lip, ...
-VVC: baal, dook, lied, ...
* taah (geen [h] in coda)
Alle consonanten kunnen als onset fungeren, behalve de /ŋ/ (het spiegelbeeld van
gang bestaat niet in het Nederlands). Dat zou verklaard kunnen worden als de /ŋ/
als een combinatie van twee segmenten beschouwd
Anneke Neijt, Universele fonologie
74
wordt: een nasaal en een wrijfklank. Dan zou de syllabe ngag immers in strijd met
de sonoriteitsschaal zijn opgebouwd: de sonorante n zou dan aan de niet-sonorante
g voorafgaan. Er zijn echter ook argumenten om de ŋ-klank als één segment te
beschouwen (zie het hoofdstuk over de spelling - daarin wordt aan de hand van
minimale paren bekeken uit hoeveel segmenten een woord bestaat). Alle
consonanten kunnen als coda fungeren, behalve de /h/. (Bedenk dat joh niet met
een slot-h wordt uitgesproken.)
Syllaben met onsets van twee consonantenc.(8)
CCV-: vlas, gras, smak, fles, gniffelen, psalm, ...
stad, skelet, schat, ...,
CCVV-: kreet, pneumo-, knie, fnuikend, smaak, ...
psyche, pseudo-, ...
spaak, stuit, schoot, ...
tsaar, tseetsee
*ml, *nr, ...
*kf, *pk, *kt, ...
*sd, *sb, *sv, ...
Syllaben met coda's van twee consonanten
-VCC: alm, urn, arm, ...
park, half, balg, elf, ...
ramp, wenk, nimf, ...
wesp, rasp, berisp, ...
ets, sex, plebs, rots, ..., *chs
-VVCC: reeds, reeks, noest, vuist,
*aalm, *oerm, ...
*kt, *tp, ...
*fk, *pk, *tk, ...
*ds, *bt, ...
Bij een combinatie van twee consonanten treedt een ogenschijnlijk gecompliceerd
patroon van mogelijkheden op. Op grond van de sonoriteitsschaal kan daar wat
orde in worden aangebracht. Wanneer er een toenemende sonoriteit in onsets en
een afnemende sonoriteit in coda's vereist is, zouden van de vier denkbare
combinaties maar één mogelijk zijn:
<+sonorant>* <+sonorant>a.In onsets(9)
<-sonorant>* <+sonorant>b.
<+sonorant><-sonorant>c.
<-sonorant>* <-sonorant>d.
<+sonorant>* <+sonorant>a.In coda's
<-sonorant><+sonorant>b.
<+sonorant>* <-sonorant>c.
<-sonorant>* <-sonorant>d.
Anneke Neijt, Universele fonologie
75
De combinatie (9a) komt in onsets inderdaad niet voor, maar in coda's wel. Misschien
moeten we concluderen dat de woorden alm, urn, enz. eigenlijk uit twee lettergrepen
bestaan, dus bisyllabisch zijn, en als [ɑ-ləm] en [ʌ-rən] worden uitgesproken.
Voorbeelden ter illustratie van de juistheid van (9b) en (9c) voor onsets en coda's
staan in (7), en die zijn daarom in (8) niet opnieuw opgenomen. Opmerkelijk is dat
(9d), combinaties van twee niet-sonorante consonanten, soms wel mogelijk zijn. Bij
de onsets zijn de vormen psyche enz. echter beperkt in aantal. Bij de coda's zijn de
vormen wesp enz. wel wat groter in aantal, maar die vormen worden vaak verkeerd
uitgesproken (namelijk als weps, raps, berips). Meestal zorgt dus de allereerste s
in de onset of s en t in de coda voor een doorbreking van het patroon. Kennelijk is
er iets aan de hand met deze klanken. Dat de s uitzonderlijk is, werd al door Van
Ginneken opgemerkt, zie figuur 1. Tenslotte: een combinatie van een stemhebbende
en een stemloze obstruent is onmogelijk in onsets en coda's; assimilatie werkt ook
binnen woorden.
Bekijken we nu onsets en coda's met drie en vier consonanten:
Syllaben met onsets van drie consonantend.(8)
CCCV-: sprot, script, schrob, strot, ...
split, ...
CCCVV-: spreek, scribent, schrijf, streek, ...
splijt, ...
*ktl, *fsr, *pml, ...
*sfr, *sxl, *stl, *sfl, ...
Syllaben met coda's van drie consonanten
-VCCC: fonds, corps, nerts, nurks, ...,
helft, inkt, kunst, ...
-VVCCC:
loenst, grootst, ...
*ltk, *rsf, *lmp, *lxs, ...
Syllaben met coda's van vier consonantene.(8)
-VCCCC: herfst
Bij (8d) komen alleen vormen voor met een s aan het begin van onsets en een s of
t aan het einde van coda's. De combinaties met een l als derde segment van de
onset of voor-voorlaatste segment in de coda zijn schaars. Merk op dat het
voorkomen van een s aan de rand van de syllabe, verder van de nucleus verwijderd
dan plofklanken, in strijd is met de sonoriteits-hierarchie. Onsets van vier segmenten
komen niet voor; coda's van vier zijn uiterst zeldzaam.
Anneke Neijt, Universele fonologie
76
Fig. 1. ‘De s is de plooiblare medeklinker bij uitstek. We kunnen hem zoo zachtjes tusschen
de tanden laten uitsuizen, dat we bijna niet weten, wanneer het slinkend geluid neerduikt in
stille vlakte. Deze klank is dus bij uitstek geschikt, om er silben, die al een anderen beginof
eindmedeklinker hebben, mee te openen of te sluiten. [...] Behalve de s hebben al de
andere klanken op de beide hellingen van den silbeberg hun vaste plaats. Na de ploffers
komen de glijders, eerst de scherpe dan de zachte. Hooger-op liggen n en m. Nog iets
hooger de r en l.’ J. van Ginneken 1917, p. 199-201.
Uit de opsommingen (8) blijkt dat de s aan het begin en eind van syllaben en de t
aan het einde van woorden voor uitzonderingen zorgt. Meestal gaat het dan ook
nog om afgeleide vormen, zoals loenst en grootst, die met de suffixen -t en -st zijn
gevormd. Daarom worden t en s als randverschijnselen beschouwd, en krijgen ze
een plaats buiten de ‘normale’ lettergreep, als aanhangsel (appendix), vgl.:
Anneke Neijt, Universele fonologie
77
Deze ingreep zorgt voor een behoorlijke opruiming van uitzonderingen. Onsets
bestaan dan uit hoogstens twee consonanten, want bij de vormen sprot en spleet
gaat er een appendix aan de p vooraf. Wanneer we de vormen psyche enz. en tsaar
enz. als uitzonderlijk terzijde schuiven, kan gesteld worden dat de onset hooguit
een combinatie van twee consonanten bevat, waarvan de eerste <-sonorant>is, en
de tweede <+ sonorant>. Bij de coda kan hetzelfde verhaal gehouden worden, maar
nu moeten wesp enz. als uitzondering beschouwd worden. Deze conclusie kan
uitgedrukt worden in de volgende structuren voor de grootst mogelijke onsets en
coda's:
Door te stellen dat dit de grootst mogelijke onsets en coda's zijn, wordt verantwoord
dat vormen met meer dan twee consonanten altijd met een s of t beginnen of
eindigen, en dat in de overige opeenvolgingen van consonanten de ene consonant
sonorant en de andere consonant niet-sonorant moet zijn. Vormen van het type
stad en ets vormen nu niet langer een uitzondering op de sonoriteitshierarchie,
omdat ze bestaan uit een normale onset en coda, aangevuld met een s in de
appendix.
Opeenvolging van syllaben
De voorbeelden in (8) zijn allemaal voorbeelden van onsets en coda's aan het begin
en einde van woorden, waarvan aangetoond werd dat die bijzonder kunnen zijn,
juist omdat ze aan de rand van woorden staan. De observaties uit (8) waren derhalve
misleidend, en van de structuren (11), die gevonden zijn nadat de meest in het oog
lopende uitzonderingen (de s en st) apart gezet waren, moet nu nog nagegaan
worden of ze in het midden van woorden ook voorkomen.
Uit de opsomming in (8) bleek dat onsets en coda's leeg mogen zijn (vergelijk as
en la). Dus zouden woorden met een interne ..V-V..-grens moeten kunnen
voorkomen. Maar als we een lettergreep met een lege onset na een lettergreep met
een lege coda willen plaatsen, dan lukt dat niet zonder meer. Er zijn wel enkele
buitenlandse namen waarin twee vokalen vlak na elkaar lijken te staan (Baäl,
Laërtius), er zijn talloze voorbeelden met de prefixen ge- en be- voor een stam met
een vokaal (geaard en beoefenen), en er zijn natuurlijk nogal wat voorbeelden van
samenstellingen, zoals slaolie. Maar wat opvalt bij de uitspraak van deze voorbeelden
is toch de neiging om de tweede vokaal van het tweetal met een glottisslag uit te
spreken: [ba-ʔɑl], [la-ʔɛr-tsi-jʌs], [gə-ʔart], [bə-ʔu-fəAnneke
Neijt, Universele fonologie
78
nən] en [sla-ʔo-li]. Zonder die glottisslag valt de gehele syllabe weg: [ba:l], [lɛr-tsi-jʌs],
[ga:rt], [bu:-fə-nən] en [slɑu-li].
In woorden met een syllabe eindigend op andere lange vokalen dan [a] of [ə]
wordt steeds een glijklank gehoord voor de volgende vokaal:
toean [tu-wɑn]radio [ra-di-jo](12)
kanoën [ka-no-wən]creool [kre-jol]
duel [dy-wɜl]sneue [snϕ-jə]
kouwelijk [kɑu-wə-lək]meier [mɛi-jər]
luier [lœy-jər]
Deze gegevens wijzen erop dat woordinterne syllaben altijd met een consonant
moeten beginnen. Onderliggend hoeft die consonant er in de bovenstaande
voorbeelden niet te zijn, want welke consonant er tussen de vokalen geplaatst moet
worden, is voorspelbaar: een glottisslag na de [a] of [ə] (de niet-hoge, niet-ronde
vokalen), een j na [i], [e], [ü], [ɛi] en [ϕ] (de hoge, niet-ronde vokalen), en een w na
[ʌ], [o], en [ϕ] (de niet-hoge, ronde vokalen). Dat een regel voor consonantinsertie
zorgt, blijkt uit vormen als kanoën en kouwelijk, en alle andere mogelijke
nieuwvormingen, waarvan voorspelbaar is dat ze niet als CV-VC, maar als CV-CVC
zullen worden uitgesproken.
Consonantinsertie tussen vokalen is een veel voorkomend verschijnsel in talen.
Als verklaring ervoor wordt een principe voorgesteld: het Obligate Contour Principe,
dat stelt dat naburige constituenten verschillend moeten zijn. Een taal kan
verschillende ‘oplossingen’ hanteren wanneer wel twee dezelfde constituenten na
elkaar voorkomen: degeminatie (de regel die in spraakklank werkt), of insertie van
een voorspelbare constituent, zoals hierboven. Waarschijnlijk heeft het Obligate
Contour Principe niet alleen betrekking op de fonologie, maar ook op de morfologie
en de syntaxis: ook daar komt bij voorkeur een opeenvolging van verschillende
categorieën voor (een werkwoord na een naamwoord, enz.), al zijn er uitzonderingen
(samenstellingen met twee naamwoorden; nevenschikking).
Merk op dat in de hierboven genoemde meersyllabige woorden de eerste syllabe
eindigde op een lange vokaal. Anders dan het Engels, dat democracy en aristocracy
met een [ɔ] in open lettergreep heeft, bestaan er in het Nederlands geen woorden
van het ..V-CV..-type waarbij de eerste vokaal kort is:
*[dɛ-mɔ-krɑ-tsɪ]democratie [de-mo-kra-tsi](13)
*[pɪ-jɑ-nɔ]piano [pi-ja-no]
*[mɔtɔr]motor [mo-tɔr]
*[ɔ-lɪ-fɑnt]olifant [o-li-fɑnt]
De volgende woorden lijken met deze observatie in strijd:
Anneke Neijt, Universele fonologie
79
kennel [kɛ-nəl]gammel [ɣɑ-məl](14)
joffer [jɔ-fər]bitter [bɪ-tər]
jopper [jɔ-pər]tunnel [tʌ-nəl]
Om de toch waardevolle stelling, dat in het Nederlands geen enkele lettergreep op
een korte vokaal eindigt, te kunnen handhaven, zijn enkele oplossingen voor de
vormen (14) in omloop. De ene oplossing is, de consonant tussen de vokalen als
ambisyllabisch te beschouwen: gammel zou dan fonologisch /ɣɑm-məl/ zijn, en
het feit dat je [ɣɑ-məl] hoort, zou een oppervlaktegegeven zijn, net als het gegeven
dat de o in moor als een [ɔ] klinkt. De andere oplossing is, het bijzondere van zulke
vormen in verband te brengen met de sjwa: die zou geheel voorspelbaar zijn, en
de onderliggende vorm van gammel zou dan ook /ɣɑm-l/ zijn (bisyllabisch, omdat
liquidae sonoranter zijn dan nasalen). Accepteren we één van deze verklaringen
voor (14), dan kunnen we de volgende regel voor het Nederlands opstellen:
De vorm van de nucleus:(15)
Iedere nucleus die niet door een coda gevolgd wordt, bestaat uit een
lange vokaal.
De vorm van de onset:(16)
Geen enkele syllabe begint met een lege onset.
Met deze regels behoren woorden van het type ..VCV.. uit de lettergrepen ..V-CV..
te bestaan, en de eerste vokaal moet lang zijn.
Bij woorden van het type ..VCCV.. blijkt dat de conclusies (15) en (16) ook geldig
te zijn: geen enkele woordinterne syllabe begint met een lege onset, en er is een
duidelijke samenhang tussen een lange vokaal in de eerste lettergreep en een lege
coda in die lettergreep:
[i-glo]i-glo[ɪs-lam]is-lam(17)
[bio-skop]bio-scoop[biɔs-kop]bios-coop
[para-ɣnɔst]para-gnost[parɑɣ-nɔst]parag-nost
[kɔs-mo]kos-mo[ko-sjər]koo-sjer
[ɑuto-krat]auto-craat[ɑu-tɔx-ton]autoch-toon
Sommige woorden, zoals bioscoop en paragnost hebben twee
uitspraak-mogelijkheden, maar, zoals de regels voorspellen, er wordt geen korte
vokaal aan het einde van de syllabe uitgesproken (18a). Wat nog niet door de regels
uitgesloten wordt, maar wat toch niet mogelijk lijkt, zijn de vormen in (18b):
* [bios-kop]b.* [biɔ-skop]a.(18)
* [paraɣ-nɔst]* [parɑ-ɣnɔst]
De vormen uit (18b) kunnen aangevuld worden met een lange rij van woorden die
niet voorkomen: *aalgebra, *ooslo, *teempo, *laampion, enz. Met andere woorden,
ook de volgende regel lijkt te gelden:
Anneke Neijt, Universele fonologie
80
Woordinterne nucleus(19)
Iedere woordinterne nucleus gevolgd door een consonant bevat een
korte vokaal.
De enige uitzondering op deze regel vormt de oe: toen-dra, en nog enkele woorden
die een buitenlandse oorsprong hebben of als samenstelling beschouwd kunnen
worden (junta, journaal, toernooi). (NB. ook het woord oorsprong kan als
tegenvoorbeeld opgemerkt worden, maar kennelijk is ook dit een geleed woord:
oorlam, oorlog, enz. lijken hetzelfde morfeem oor te hebben).
De beperkingen (15) en (19) wijzen op een hechte band tussen nucleus en coda:
op een VV-nucleus volgt een lege coda, en op een V-nucleus volgt een gevulde
coda. Nucleus en coda worden samen het rijm genoemd (het is immers het gedeelte
van de syllabe waarmee rijmpjes gevormd worden). Opmerkelijk is dus dat het rijm
in het Nederlands ofwel uit een lange vokaal bestaat, zonder enige consonant, of
uit een korte vokaal, gevolgd door een consonant. In een representatie waarin lange
vokalen als VV, en korte met V worden weergegeven blijkt de overeenkomst tussen
beide beperkingen: het rijm bestaat uit precies twee plaatsen: VV of VC, maar niet
V, en ook niet VVC.
De stap om lange vokalen met twee segmenten weer te geven ondervindt
weerstand van fonetici: er wordt immers maar één klank waargenomen. Toch zijn
er talloze redenen om op het fonologische niveau (onderliggend) deze representatie
te gebruiken. Volgens de featuretabel van hoofdstuk 4 verschillen lange en korte
vokalen van elkaar doordat de ene groep <+lang> is, en de andere groep <-lang>.
De diftongen worden echter beschouwd als een opeenvolging van twee segmenten,
en dat wordt gemotiveerd doordat het begin van een diftong anders wordt
uitgesproken dan het einde. Daar is een representatie met twee segmenten dus
onontkoombaar. Met deze weergave in de featuretabel wordt gesuggereerd dat het
verschil tussen lange vokalen en diftongen net zo groot is als het verschil tussen
lange vokalen en korte vokalen. Toch is dat niet zo: de lange vokalen vertonen vaak
hetzelfde gedragspatroon als de diftongen. Bekijk bijvoorbeeld eens woordklemtoon:
als de laatste lettergreep van een woord een diftong en een consonant bevat, valt
het hoofdaccent vrijwel zonder uitzondering op die laatste lettergreep, en hetzelfde
kan gesteld worden voor woorden die een lange vokaal plus consonant in de laatste
lettergreep hebben:
fornuis, paleis, kabeljauw, ...a.(20)
plataan, garnizoen, kabaal, kaneel, ...b.
De overeenkomst tussen lange vokalen en diftongen zou begrijpelijk zijn, wanneer
lange vokalen net als diftongen uit twee segmenten zouden bestaan: het hoofdaccent
van woorden zou dan op de laatste lettergreep vallen wanneer die lettergreep ‘zwaar’
is, waarbij ‘zwaar’ gedefinieerd kan
Anneke Neijt, Universele fonologie
81
worden in aantal segmenten. Onderliggend zou plataan dan net als fornuis een
laatste lettergreep met een rijm van drie segmenten hebben.
Ook bij de lamp - *laamp tegenstelling blijken lange vokalen zich net zo te
gedragen als diftongen: er is geen enkel ongeleed woord met een syllabe die uit
een diftong en een coda van twee consonanten is opgebouwd: terwijl wel vink, duin,
walg, wijl, wolk en Paul voorkomen, bestaan *luink, *wijlg en *maulk niet in het
Nederlands. Hun moeilijke uitspraak duidt erop dat ze door het systeem uitgesloten
moeten worden.
Wanneer lange vokalen als een combinatie van twee segmenten beschouwd
worden, dan kan structuur (21) gelden als algemeen voorschrift voor de opbouw
van een syllabe. Voor syllaben die aan de rand van woorden voorkomen moet deze
syllabestructuur uitgebreid worden. Daarvoor moeten dan extra constituenten worden
aangenomen, zoals in (10) voor de s en de t is gedaan.
De drie appendixen staan buiten de metrische structuur van de syllabe:
extrametrisch. Zoals de naam al aangeeft: het rijm is de constituent waarmee
rijmende verzen gemaakt worden. De onset zorgt als constituent voor alliteratie:
zijn-plein vormt een rijmpaar, plaats-plein allitereert. In de structuur staan verder de
fonologische kenmerken van de verschillende constituenten: de onset bestaat
uitsluitend uit consonanten, vandaar dat het kenmerk <+cons> boven de splitsing
in <-son> en <+son> staat. Daarmee wordt aangegeven dat de uiteindelijke dochters
van de onset consonantisch moeten zijn. Ieder van die dochters mag ontbreken (is
dus optioneel), wat aangegeven is met ronde haken. Bij het rijm is op de splitsing
niet aan te geven of de dochters <+cons> of <-cons> zullen zijn; er kan immers een
VV-rijm of een VC-rijm voorkomen. Dat het rijm uit precies twee segmenten bestaat,
wordt wel door (21) afgedwongen.
Uit bovenstaand betoog volgt nu dat bepaalde woorden een uitzonderlijke analyse
moeten krijgen. Vormen als herfst moeten geanalyseerd worden als een combinatie
van een normale syllabe her, een eerste appendix waarin de f zit, en een tweede
appendix st. Woorden als erwten, ambten, plantsoen, sculptuur, dompteur, Sanskriet,
minstreel en monstrans zijn regelrechte tegenvoorbeelden, omdat de eerste
lettergreep meer dan één consonant in het woordinterne rijm heeft. Gelukkig is deze
groep niet zo groot in aantal. Bovendien zal toekomstig onderzoek misschien wel
uitwijzen dat deze vormen feitelijk samenstellingen zijn (plantsoen heeft vast iets
Anneke Neijt, Universele fonologie
82
te maken met planten; het -tuur van sculptuur keert terug in architectuur, enz.).
Woorden als borstel, textiel en ekster zijn tegenvoorbeelden, omdat de onset van
de tweede lettergreep uit twee niet-sonorante consonanten bestaat. En zo is deze
opsomming van uitzonderingen nog wel uit te breiden. Steeds gaat het echter om
beperkte groepen woorden, waar ook meestal een s of t voor de problemen zorgt.
Verder onderzoek zal misschien uitwijzen dat s en t wel twee afzonderlijke
consonanten lijken, maar toch als één segment st of ts beschouwd moeten worden.
Uit bovenstaand betoog volgt ook dat bepaalde woorden in het Nederlands niet
voor kunnen komen: door te stellen dat onsets uit hoogstens twee consonanten
bestaan van verschillende sonorantie, worden vormen als *nraat, *ktal, en *nefk
uitgesloten. Zulke woorden zijn systematisch afwezig in het Nederlands (het
Nederlandse systeem sluit zulke woorden uit), in tegenstelling tot andere woorden
die toevallig afwezig zijn, zoals krub, glep, enz. Doordat het rijm uit slechts twee
segmenten mag bestaan, zijn vormen als *luimk, *lijrf, *mourp, *aalm, *eelf, en
*laamp ook uitgesloten: bij *aalm vult de lange vokaal het rijm, de l zou in de eerste
appendix kunnen zitten, maar plaats voor de m is er beslist niet meer, omdat de
tweede appendix alleen een s en een t (en wellicht ts) kan bevatten.
Conclusie
De opbouw van Nederlandse lettergrepen kent een groot aantal beperkingen, waarbij
vooral opvalt dat de opbouw van woordinterne lettergrepen nog eenvoudiger moet
zijn dan de opbouw van lettergrepen die aan de rand van woorden zitten. In de
taalkunde is dat vaker opgemerkt: een soortgelijke conclusie is mogelijk in de
syntaxis, waar gebleken is dat de opbouw van hoofdzinnen een paar bijzonderheden
kent die de bijzin niet kent. Kennelijk is er een algemene tendens om van
regelmatigheden af te wijken bij de rand van een domein (waarbij met ‘domein’ het
gebied waarop de regel werkt wordt aangeduid).
In (21) is de regelmaat weergegeven met een beperkt gedefinieerde structuur
van de syllabe, en enkele hulpstructuren (de appendixen). Het had natuurlijk ook
andersom gekund: een wat te ruim gedefinieerde structuur voor de syllabe en enkele
toegevoegde beperkingen voor de onmogelijke combinaties. Nader onderzoek moet
uitwijzen wat de beste aanpak is.
Het bovenstaande betoog over de opbouw van de syllabe illustreert (weer) op
welke manier in de taalkunde wordt omgegaan met regelmaat en uitzondering.
Daarbij is steeds niet duidelijk of je moet definiëren wat mogelijk is, of dat je moet
omschrijven wat nu juist onmogelijk is. Je kunt dit het ‘mailbox’-probleem noemen:
definieer je iets door aan te geven wat het is, of door aan te geven wat het niet is.
Anneke Neijt, Universele fonologie
83
Fig. 2. MAILBOX (Hofstadter 1979, 67).
Samenvatting
Er zijn twee visies op de fonologische representatie mogelijk: de lineaire visie, die
zegt dat klanken een reeks vormen zonder nadere ordening, (grenssymbolen zijn
in die reeks aangebracht zoals spaties in een geschreven tekst) of de non-lineaire
visie, die ervan uitgaat dat klanken constituenten vormen: de syllabe bijvoorbeeld.
Omdat in de non-lineaire fonologie vaak klemtoon als argument gebruikt wordt, en
termen aan de metriek ontleend zijn, wordt dit ook wel de metrische fonologie
genoemd. Grenzen van constituenten worden nu, net als in de syntaxis, weergegeven
met een ronde of vierkante haak. Je zou dit ook een grenssymbool kunnen noemen,
maar dan wel van een bijzonder soort: haken moeten altijd in paren voorkomen, en
daarmee kan een haakje niet langer beschouwd worden als een element uit de
lineaire representatie.
Taalklanken zijn meer of minder sonorant, en dat gegeven bepaalt wat een syllabe
is: iedere sonorantiepiek vormt een syllabe. Vokalen zijn de meest sonorante klanken,
en daarom vormen ze de kern (nucleus) van een syllabe. Onset en coda zijn de
groepjes consonanten rondom de nucleus. Nucleus en coda worden samen het
rijm genoemd. Steeds moet een sonorante consonant dichter bij de nucleus staan
dan een niet-sonorante, en een opeenvolging van twee niet-sonorante consonanten
is, wanneer we [s] en [t] buiten beschouwing laten, onmogelijk.
Bij het verzamelen van gegevens over de opbouw van de syllabe in het Nederlands
blijken enkele opmerkelijke eigenschappen. De grote lijn is, dat de onset altijd één
of twee consonanten bevat, en het rijm uit een lange vokaal bestaat, of uit een korte
vokaal gevolgd door een consonant. Vier typen syllaben zijn er dan: CVV, CVC,
CCVV en CCVC. Ook in die gevallen waarin het gewone schrift geen onset spelt,
lijkt die onset toch uit een [ʔ] te bestaan, of uit de consonant van de vorige syllabe.
Deze regelmatige opbouw zien we vooral in woordinterne syllaben. Uitzonderingen
zijn vooral [s] in de onset, en [s] en [t] in de coda. Die klanken zouden een aparte
plaats kunnen krijgen (in de appendix), wat als voordeel heeft dat de genoemde
(C)CVV of (C)CVC-opbouw van syllaben de systematiek van het Nederlands lijkt
te zijn. Uitzonderingen zouden dan dus terecht een complexere representatie krijgen
dan de regelmatige vormen, en deze verantwoording voorspelt dat bij snel spreken
de (C)CVVAnneke
Neijt, Universele fonologie
84
of (C)CVC- structuur van de syllabe niet aangetast wordt.
Het is typerend voor generatief taalkundig onderzoek om de patronen in regels
te willen onderbrengen. Dat heeft meestal ofwel een overgenererende ofwel een
ondergenererende verzameling regels tot gevolg (het is zelden zo dat een regel
uitzonderingloos werkt). Omdat de meeste hier gepresenteerde voorbeelden woorden
zijn, kan eventueel een opsomming de ondergenererende regels aanvullen. Met
andere woorden: die uitzonderlijke woorden kunnen met syllabeverdeling en al in
het lexicon staan, terwijl de syllabeverdeling van regelmatige woorden door een
regel verantwoord kan worden. De regels zouden natuurlijk wel uitzonderlingloos
moeten werken voor de syllabeverdeling bij een opeenvolging van woorden, want
die opeenvolgingen staan niet in het lexicon, maar worden door de taalgebruikers
naar believen gemaakt.
Opdrachten
1. Hoe zijn syllaben in het Nederlands in het algemeen opgebouwd?a.
b. Ga na wat de syllabeverdeling is van Esperanto, Conimex, Weesp,
en chaos (soms hangt dat af van de uispraak; geef dan alle
mogelijkheden). Het is handig daarbij de woorden als volgt om te
zetten in hun CV-structuur: ʔES-PEE-RAN-TOO.
c. Welke syllabes volgen een regelmaat, welke zijn uitzonderlijk?
2. Welke argumenten zijn er om de nucleus en de coda samen te groeperen tot
de constituent rijm? Waarom vormen onset en nucleus niet samen een
constituent?
3. In De Tragiek maakt Freek de Jonge de volgende woordspeling met continent:
Afin. Men stuit op land. Wat heet land - een continent! Daar kom je als je je
kont inent. Flauwe grappen, maar noodzakelijk om de aandacht van een
bourgeois publiek gevangen te houden.
Waarom heeft continent een [ɪ], en kont inent een [i]? Welke algemene regel
zorgt hiervoor?
4. Bij het leren spellen is het verdelen in lettergrepen van groot belang:
daar hangt immers mee samen of een consonant verdubbeld moet
a.
worden, en of een lange vokaal met één letter gespeld moet
worden. Bij het afbreken van woorden lijkt in het Nederlands ook
de lettergreepindeling te worden gevolgd. De Dikke van Dale (1970,
XXIII) schrijft:
Bij meer dan twee tussenletters gaan er zoveel naar de volgende
regel als aan het begin van een woord kunnen staan: bor-stel,
ek-ster, naast erw-ten, amb-ten, enz.
Anneke Neijt, Universele fonologie
85
De leidraad die hier door Van Dale gegeven wordt, lijkt sterk op
het ‘Maximale Onset’-principe dat de verdeling van lettergrepen in
veel talen regelt: er gaan zoveel mogelijk consonanten naar de
volgende syllabe (tenzij dat een onuitspreekbaar resultaat oplevert).
Deze door Van Dale genoemde woorden zijn echter allemaal
problematisch voor de voorgestelde opbouw van de syllabe (21).
Leg dat uit.
b. Er is fonetisch onderzoek naar syllabegrenzen gedaan:
proefpersonen moesten bepaalde voorgezegde zinnen gescandeerd
nazeggen, zonder dat ze ervan op de hoogte waren dat de test om
syllabegrenzen ging. Uit het onderzoek kwam nogal wat variatie in
uitspraak naar voren. Bij voorbeelden met drie consonanten in het
midden van het woord werden de volgende getallen gevonden:
spect-rum
0%
spec-trum
99%
spe-ctrum
1%
vens-ter
14%
ven-ster
86%
ve-nster
0%
dist-rict
13%
dis-trict
70%
di-strict
17%
teks-tiel
54%
tek-stiel
46%
te-kstiel
0%
funk-sie
62%
(funktie)
fun-ksie
38%
fu-nksie
0%
Ga na, of je de variatie in de percentages op grond van de
besproken regels kunt verwachten.
c. Spelen morfologische grenzen een rol? Bekijk samenstellingen,
zoals balk-anker met bal-kanker, loods-pet met lood-spet, maar
ook afleidingen zoals grootste en poetste, en valsaard (dat toevallig
in de bovengenoemde test voorkwam, en daar de volgende uitkomst
opleverde: vals-aard 49% en val-saard 42%).
5. Bepaalde woorden in het Nederlands worden nu eens met één en dan weer
met twee lettergrepen uitgesproken: melk bijvoorbeeld als [mɛlk] of [mɛlək].
Bekijk de volgende varianten:
Belg-België
filteren-filtreren
regelen-reglement
illuster-illustreren
integer-integraal
karakter-karakteriseren
consideratie-considereren
prevelen-prevelement
a. Stel dat de variatie Belg-Beləg, filtr-filter, enz. beregeld wordt via
een regel die van één onderliggende vorm de twee
oppervlakte-varianten maakt. Wat is de onderliggende vorm? Die
met of zonder sjwa? Betrek in je betoog de vormen van het rechter
Anneke Neijt, Universele fonologie
rijtje. Probeer niet de regel op te stellen, want vormen zoals regelen
zijn problematisch.
b. Woorden zoals hals en alt worden nooit tweelettergrepig
uitgesproken. Leg uit waarom een verantwoording in kenmerken
minder
Anneke Neijt, Universele fonologie
86
succesvol is dan een verantwoording in termen van de opbouw
van de syllabe. (Let dan met name op de veronderstelde appendix
waar [t] en [s] in kunnen zitten.)
6. In bepaalde dialecten komt de uitspraak laamp, die in het ABN onmogelijk is,
wel voor. Verzamel gegevens, en ga na op welke punten de regels uit dit
hoofdstuk veranderd moeten worden voor die dialecten.
7. Verdeel het volgende stukje nonsenspoëzie (uit: L. Carroll, De avonturen van
Alice, vertaald door C. Reedijk en A. Kossmann, 1977, 229) in lettergrepen
volgens (21).
't Wier bradig en de spiramants
Bedroorden slendig in het zwiets:
Hoe klarm waren de ooiefants
Bij 't bluifen der beriets.
Geef eventueel commentaar bij problematische stukjes.
8. In de templaten van (21) kun je niet meer de ‘normale’ definitie van nucleus
en coda gebruiken. Leg uit waarom niet.
9. Bekijk nog eens de voorbeelden van t-deletie (nachtkastje en dergelijke) uit
het vorige hoofdstuk. Welke verklaring kun je geven voor het wegvallen van
de t op grond van syllabe-opbouw?
10. Naast of in plaats van de syllabe wordt ook wel de mora gebruikt. Morae zijn
groepjes segmenten die van links naar rechts in sonoriteit toenemen. Dus:
smaak bestaat uit drie morae: sma-, -a- en -k. Het voordeel van de notie mora
is, dat een complexe onset vanzelf niet meetelt bij de zwaarte van de gehele
syllabe. Leg dat uit, en verdeel de volgende voorbeelden in morae: pyjama,
fiets, flegma, lans, snol, herfst. Welke Nederlandse woorden bestaan uit één
mora?
Bibliografische aantekeningen
Cohen e.a. (1959) bevat uitgebreide overzichten van mogelijke Nederlandse syllaben.
Recent werk is meer regelgericht: zie Booij (1981, 1984), Trommelen (1983), Van
der Hulst (1984, 1985), Van der Hulst en Van Lit (1987), Kager en Zonneveld (1986),
en de aldaar geciteerde werken. Opdracht 4 is gebaseerd op onderzoek van De
Schutter en Collier (1986) en op observaties van Booij (1981, 105). Opdracht 5 is
gebaseerd op Booij (1984).
Anneke Neijt, Universele fonologie
87
7 Melodie
88Toon
90De tonen H en L
95De Strenge-Snij-Hypothese
97Vokaalharmonie in het Nederlands
97Niet-aaneenschakelende morfologie
99Het doel van representaties
100Nogmaals: de plaats van fonologische regels
101Samenvatting
101Opdrachten
103Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
88
[...] we do not begin our research with an understanding of the nature of
the most elementary linguistic observables. The most astounding
revelations may be those that change our conception of what we thought
were the observables [...]
John Goldsmith 1976b, 67.
In het vorige hoofdstuk werd aannemelijk gemaakt dat er naast segmenten ook
syllaben, groepjes van segmenten, een rol spelen in de fonologie van het Nederlands.
De uitkomst: een structuur waarin de segmenten als kleinste eenheden optreden.
In dit hoofdstuk staat de melodie centraal. Onderzoek daarnaar wijst uit dat de tonen
die samen de melodie van een uiting vormen, een lossere band hebben met de tot
nu toe besproken structuur van klanksegmenten, en dat tonen als zelfstandige
eenheden beschouwd moeten worden in een onafhankelijke toonstructuur. De
verschillende zelfstandige representaties van segmenten (de vokaal- en
consonantsegmenten los van de toonsegmenten) worden autosegmenteel genoemd.
Tonen houden wel verband met syllaben maar ze zijn niet de bouwstenen waaruit
syllaben zijn opgebouwd.
Toon
Wanneer de klankstroom opgedeeld wordt in segmenten, en die segmentele
representatie zou de enige representatie zijn, dan zou elk fonologisch verschijnsel
via die segmentenreeks beschreven moeten kunnen worden. Dat levert voor
toonverschijnselen echter onnatuurlijke analyses op, iets wat vooral gebleken is uit
onderzoek van talen met tooncontouren op de afzonderlijke woorden. Bekijk de
volgende voorbeelden uit het Lomongo, waarbij de melodie is aangegeven met \
voor een dalende, en / voor een stijgende toon. In (1a) staan de afzonderlijke
woorden; in (1b) staat hoe die woorden vlak na elkaar worden uitgesproken. Zoals
je uit die voorbeelden kunnen opmaken, worden dan de segmenten die in (1a)
onderstreept zijn, niet uitgesproken.
Met het wegvallen van de segmenten vallen niet de bijbehorende tonen weg; de
tooncontour blijft soms geheel en soms gedeeltelijk behouden, volgens de volgende
regels:
Anneke Neijt, Universele fonologie
89
Een onafhankelijk gedrag van tonen dus, verklaarbaar uit de onmogelijkheid om op
één syllabe twee dezelfde tonen naast elkaar te realiseren. De metrische structuur
verandert in bovenstaande voorbeelden (bepaalde syllaben vallen weg), en de
toonstructuur verandert ook, maar elk op een onafhankelijke manier.
In Nederlandse voorbeelden blijken tonen evenzeer onafhankelijk te zijn van de
metrische structuur. Bekijk de volgende Nederlandse voorbeelden:
Er zijn vier verschillende toonhoogtecontouren mogelijk, maar steeds is er een
stijging van de toon op buur-, en een daling op Mie-. Deze syllaben zijn de
‘ankerplaatsen’ van de melodie. Opvallend is dat de melodie door kan lopen, of
onderbroken kan worden op een bepaalde plaats in de uiting. De verschillen tussen
de vier contouren lijken er voor de betekenis niet veel toe te doen (naar de vraag
of elke melodie in elke context voor kan komen, moet nader onderzoek gedaan
worden). Er treedt pas een verschil in betekenis op wanneer de eerste toonstijging
elders optreedt, bijvoorbeeld op mijn. In dat geval zou de zin alleen gebruikt kunnen
worden wanneer buurvrouwen al eerder ter sprake waren gekomen.
Bekijk nu de tooncontouren in voorbeeld (4): die lijken wel op die van (3), maar
de syllabeverdeling is anders. In zin (3) vallen de toonveranderingen bij de tweede
en vijfde syllabe; in voorbeeld (4) bij de eerste en zesde syllabe. Dit verschil doet
voor de tooncontour zelf niet ter zake: de contouren blijven hetzelfde, al verschillen
de ankerplaatsen van de contouren.
Anneke Neijt, Universele fonologie
90
Betekenisverschil treedt op wanneer de melodie stijgend is op het einde van de
uiting. Vergelijk:
De verschillende tooncontouren geven aan of de uiting als stelling of vraag bedoeld
is. Opnieuw blijft de tooncontour hetzelfde wanneer de lengte van deze
éénwoordsuitingen wisselt: het doet er niet toe of het woord uit één, twee of vier
lettergrepen bestaat; de contour wisselt bij de lettergreep met de klemtoon en, in
het geval van vragen, bij de laatste lettergreep.
De tonen H en L
We would not restrict our attention to constraints on rules - phonological,
syntactic, or semantic - at the risk of missing the very nature of the items
involved.
John Goldsmith 1976a, 53.
In de tot nu toe getekende melodische contouren zijn steeds twee niveaus te
onderscheiden: een hoog en een laag niveau. Dat is een vereenvoudigde weergave
van wat er in werkelijkheid met de melodie gebeurt. In het
Anneke Neijt, Universele fonologie
91
algemeen wordt een uiting wat hoger ingezet, en wat lager beëindigd, iets wat
downdrift wordt genoemd. In feite zouden de contouren in (3) en (4) dus schuin
getekend moeten worden. Bovendien gebruiken sprekers bepaalde punten in de
contour om weer wat hoogte winnen, zie (3').
Downdrift en de minieme hoogteverschuivingen op het grensvlak van twee
deelcontouren lijken voor de betekenis echter niet van belang te zijn. Daarom laten
we vanaf nu dat soort hoogteverschuivingen buiten beschouwing, en kunnen we
de beschrijving van de tooncontouren vereenvoudigen door hoge en lage tonen (H
en L) te onderscheiden. Je kunt de tooncontour immers steeds beschouwen als
een vast patroon van hoog-laag-afwisseling:
VraagStelling(6)
L H L HL H L
Op deze manier wordt de tooncontour weer segmenteel weergegeven: in plaats
van de dalende en stijgende lijnen geven de segmenten L en H aan of de contour
verandert. Om verwarring te voorkomen gebruiken we de term segment echter
verder niet voor tonen, maar reserveren we die naam voor de vokaal- en
consonantsegmenten.
De voordelen van het werken met afzonderlijke tonen zijn groot: het is eenvoudiger
om overeenkomsten tussen verschillende tooncontouren waar te nemen en om
regels te formuleren, waardoor je wetmatigheden op kunt sporen.
Zoals uit bovenstaande voorbeelden wel duidelijk zal zijn, kunnen de tonen niet
verbonden worden met de klanksegmenten; eerder lijkt het een
Anneke Neijt, Universele fonologie
92
eigenschap van lettergrepen dat ze met een bepaalde toon worden uitgesproken.
Maar ook dan treedt er een probleem op: bij één lettergreep kan de toon wisselen,
wat tot de situatie leidt dat zowel de L als de H aan die lettergreep verbonden moet
worden. Dit nu is alleen mogelijk wanneer L en H autonoom zijn: dan kan immers
de verdeling van L en H onafhankelijk van de verdeling van de lettergrepen
plaatsvinden. Bijvoorbeeld als volgt (omdat de interne structuur van de syllabe er
niet toe doet, is die summier weergegeven):
Dit is een representatie met drie lagen, in vakjargon tiers. De verhouding tussen de
segment-tier en de syllabe-tier is in het vorige hoofdstuk besproken. Het bleek dat
syllaben steeds een groepje segmenten bundelden, waarbij als algemene regel
gold, dat één syllabe wel meer dan één segment kan bevatten, maar niet andersom.
Het gaat, met andere woorden, om een constituentenstructuur (kleine gedeelten
worden gegroepeerd tot grotere gehelen, die weer gegroepeerd worden tot grotere
gehelen enz.). Voor deze structuur is, zoals in het vorige hoofdstuk besproken, de
benaming metrische structuur in gebruik, omdat er noties uit de metriek een rol in
spelen.
Heel anders is de verhouding tussen de syllabe-tier en de toon-tier. De streepjes
moeten niet gelezen worden als ‘bestaan uit’, maar als verbindingslijnen: bij de ene
syllabe waaruit zon bestaat past een LHL-contour, bij de eerste syllabe van regen
past ook een LHL-contour, maar de laatste L is ook verbonden met de laatste syllabe.
Bij hagelstenen is de laatste L zelfs nog met drie andere syllaben verbonden.
Daarmee wordt recht gedaan aan de observatie in (5), dat de lage toon in een
stelling doorloopt tot het einde van de uiting.
De fonologische structuren in (5) zijn gedeeltelijk door regels bepaald. Niet door
regels bepaald zijn de segmentenlaag (dat ‘zon’ als [zɔn] wordt uitgesproken en
niet als [kɑm]) en het LHL- of LHLH-patroon (dat bij een stellende zin een
LHL-patroon past, en bij een vraag een LHLH-patroon, is niet te voorspellen; dat
lijkt ook een vaststaand gegeven in het Nederlands). Onderliggend is de representatie
van de vormen in (5) dus ongeveer als in (8):
(8) Onderliggende representaties
Stelling:
L H LL H LL H Ltoon:
hagelstenenregenzonsegmenten:
Anneke Neijt, Universele fonologie
93
Vraag:
L H L HL H L HL H L Htoon:
hagelstenenregenzonsegmenten:
De regels uit het vorige hoofdstuk bepalen de syllabestructuur. Het verbinden van
de toonsegmenten met de syllaben gaat als volgt:
Stellinga.(9)
Verbindt L met de eerste syllabe, en HL met de syllabe die
hoofdklemtoon heeft.
Vraagb.
Verbindt L met de eerste syllabe, HL met de syllabe die
hoofdklemtoon heeft, en H met de laatste syllabe van de uiting.
Over de voorspelbaarheid van hoofdklemtonen gaat het volgende hoofdstuk;
voorlopig zal wel duidelijk zijn dat in regen en hagelstenen de eerste syllaben de
hoofdklemtoon dragen. Daarmee wordt de plaats van de wisselingen van de
tooncontouren vastgelegd. Voor hagelstenen is de representatie dan als volgt (de
syllabestructuur is gemakshalve weggelaten):
Deze representatie is nog niet volledig, omdat ieder gedeelte van de uitspraak met
een bepaalde toon wordt uitgesproken, en sommige lettergrepen in (10) nog geen
verbinding met een toon hebben. De volgende universele principes doen uitspraken
over wat een welgevormde toonstructuur is:
Welgevormdheidscondities(11)
a. Alle toondragende constituenten zijn verbonden met minstens één
toon.
b. Alle tonen zijn verbonden met minstens één toondragende constituent.
c. Verbindingslijnen van tonen naar toondragende constituenten kruisen
elkaar niet.
Deze condities zijn zo ruim gesteld, omdat de toondragende constituent per taal en
wellicht ook per constructie kan verschillen. In het Nederlandse voorbeeld hebben
we aangenomen dat de syllabe de toondragende constituent is; in het Lomongo is
dat misschien wel het vokaalsegment, of een ander deel van de syllabe. De volgende
regel zorgt voor de juiste oppervlaktevorm van (10):
Spreiding(12)
Een toon verspreidt zich naar rechts over naastbijgelegen syllaben
zonder toon.
Anneke Neijt, Universele fonologie
94
Nader onderzoek zal moet uitwijzen of spreiding naar rechts de enige vorm van
spreiding is in het Nederlands, en welke beperkingen op de regel geformuleerd
moeten worden. De voorbeelden (10) krijgen op deze manier de volgende
oppervlakterepresentatie:
De vier contouren voor (3) en (4) kunnen op soortgelijke wijze omgezet worden in
deze representatie (zie (14)), maar door welke regels deze vier precies afgeleid
worden is een punt van nader onderzoek.
Bij het voorbeeld uit het Lomongo verloopt de derivatie als volgt:
Uit dit voorbeeld blijkt de autonomie van tonen: ook wanneer segmenten gedeleerd
worden, blijven de tonen bestaan, en manifesteren ze zich elders volgens een
bepaald patroon (hier hecht de ‘vrije’ toon uit de tussenliggende representatie zich
aan de rechterconstituent, en twee identieke tonen
Anneke Neijt, Universele fonologie
95
op één syllabe vallen samen). Wanneer toon een onderdeel was van de
kenmerkenbundels van vokalen in het Lomongo, bijvoorbeeld doordat vokalen het
kenmerk <hogetoon> zouden hebben, dan zou met deletie van de vokaal ook de
toon wegvallen, wat niet gebeurt. Ook de Nederlandse voorbeelden illustreren dat
tonen een vrij losse relatie hebben met de metrische structuur: alleen wanneer de
melodie als autonome representatie wordt opgevat, zijn de melodische
overeenkomsten tussen uitingen met verschillende aantallen syllaben verklaarbaar.
De Strenge-Snij-Hypothese
Kep, ik hip je.
NRC-Handelsblad, 29 november 1988.
In de segmentele fonologie (waarbij de representatie uit een reeks segmenten
bestaat) wordt uitgegaan van een elegante, maar zeer stringente hypothese, de
Strenge-Snij-Hypothese (in het Engels the Absolute Slicing Hypothesis). De
klankstroom zou op te delen zijn in gelijksoortige segmenten, die ieder voor zich
weer opgebouwd zijn uit kenmerken met een + of - specificatie. Op twee fronten
wordt de Strenge-Snij-Hypothese aangevallen. Ten eerste: het blijkt noodzakelijk
om segmenten te groeperen tot grotere eenheden (onset, rijm en syllabe) in een
metrische structuur. Ten tweede: er is een afzonderlijke representatie nodig voor
tonen, want tonen vallen niet samen met segmenten. Klopt de
Strenge-Snij-Hypothese nu slechts nog voor de fonologische kenmerkenbundels,
de kleinste eenheden uit de metrische structuur, of komt hij geheel te vervallen?
Dat is de vraag die de laatste tien jaar onderzocht is.
Er is reden om aan te nemen dat er inderdaad niet veel van de
Strenge-Snij-Hypothese overeind blijft: ook klankkenmerken spreiden over
naastbijgelegen segmenten, en gedragen zich dus als tonen. Bekijk bijvoorbeeld
nog eens nasaal-assimilatie:
een boek [əm buk], inbinden [ɪmbɪndə], aanpakken [ampɑkə]a.(15)
een kopje [əŋ kɔpjə], inkopen [ɪŋkopə], aankopen [aŋkopə]b.
een avond [ən avɔnt], inademen [ɪnadəmə], aaneen [anen]c.
Deze vorm van assimilatie kan beschouwd worden als spreiding van het kenmerk
voor de plaats van articulatie naar links.
Het is wel mogelijk om een regel van nasaalassimilatie te schrijven met behulp
van kenmerken: de waarde van de plaatskenmerken (labiaal in (15a), velair in (15b))
wordt dan van het ene segment aan het andere segment doorgegeven en de regel
luidt: iedere [n] krijgt dezelfde waarden voor de kenmerken <labiaal> en <velair>
als de plofklank die erop volgt. De vraag is echter, of het niet beter is te
veronderstellen dat nb, np en nk als cluster een bepaalde plaats van articuleren
hebben. In een autosegAnneke
Neijt, Universele fonologie
96
mentele representatie kan dat weergegeven worden door plaats en wijze van
articuleren als aparte lagen in de representatie op te vatten:
[k] of [g]:[p] of [b]:[n]:(16)
wijze< -continuant >< -continuant >< +nasaal >
|||
skeletCCC
|||
plaats< -alv, +velair >< -alv, +lab >< +alveolair >
De centrale laag wordt het ‘skelet’ genoemd, en die bestaat uit opeenvolgingen van
V (vokalen) en C (consonanten). Bij ieder element uit het skelet is in een afzonderlijke
tier aangegeven op welke wijze en op welke plaats gearticuleerd wordt.
De autosegmentele manier om de regel van nasaalassimilatie te formuleren wordt
nu als volgt:
(17) Nasaalassimilatie
Deze regel deleert het plaatskenmerk <+alveolair> van de nasale consonant in deze
context. Nemen we aan dat elk element van de skeletlaag toch een articulatieplaats
moet hebben, dan zullen via de algemene regel van spreiding de plaatskenmerken
van de tweede consonant bij de eerste consonant terechtkomen:
(18) Na spreiding
De autosegmentele aanpak doet hiermee dus heel andere uitspraken over dit proces
van assimilatie: zo'n opeenvolging van een nasale klank en een plofklank wordt met
één wijze van articuleren uitgesproken en waarschijnlijk is dat een juistere
omschrijving. (Terzijde: we hebben het hier slechts over nasaalassimilatie voor
plofklanken: bij wrijfklanken treedt ook wel een verandering op in de uitspraak van
de n, maar minder duidelijk dan bij plofklanken, reden waarom we die vorm van
assimilatie hier buiten beschouwing laten.)
Anneke Neijt, Universele fonologie
97
Vokaalharmonie in het Nederlands
De noodzaak van extra beschrijvingslagen, extra tiers, doet zich voor bij wat
vokaalharmonie heet: het verschijnsel dat de vokalen van opeenvolgende
lettergrepen geheel of gedeeltelijk aan elkaar gelijk worden. Het Nederlands kent
vokaalharmonie in de vloeken gedverdemme en gadverdamme en in bepaalde
geheimtalen, zoals de p-taal. Elke klinker wordt herhaald met een p ervoor: Willem
komt van ver wordt Wipilepem kopomt vapan veper. Ter beschrijving van dit gegeven
moeten vokalen en consonanten in verschillende tiers zijn ondergebracht. Dan wordt
na elke vokaal pV (de consonant p en een niet nader gespecificeerde vokaal V)
toegevoegd:
Fonologische regels betreffen steeds naast elkaar gelegen segmenten;
vokaalharmonie is dan een probleem, tenzij, zoals hier, vokalen en consonanten
op gescheiden tiers worden geplaatst. Omdat bovenstaand voorbeeld geen normaal
taalgebruik is, blijft de vraag bestaan of in de Nederlandse fonologische representatie
vokalen en consonanten op aparte tiers staan. Wellicht verschillen talen in dit opzicht,
en hebben Nederlanders wel de mogelijkheid om de representatie (19) te gebruiken,
maar wordt die mogelijkheid in normaal taalgebruik niet benut.
Niet-aaneenschakelende morfologie
In de Semitische talen speelt vokaalharmonie een serieuze rol bij het afleiden van
woorden. In tegenstelling tot talen als het Nederlands, waarin morfemen achter
elkaar gezet worden en eventueel elkaar beïnvloeden, komt daar een andere vorm
van morfologie voor: de niet-aaneenschakelende. Bekijk het volgende voorbeeld
uit het klassiek Arabisch:
Anneke Neijt, Universele fonologie
98
passief v.t.actief v.t.(20)
kutibkatab‘schrijven’
kuttibkattab‘laten schrijven’
tukuutibtakaatab‘elkaar schrijven’
nkutibnkatab‘onderschrijven’
De stam bij deze werkwoorden is slechts vast te stellen, wanneer je toelaat dat een
niet-aaneengesloten deel de stam vormt: ktb komt in al deze vormen voor. Met ktb
wordt de betekenis ‘schrijven’ uitgedrukt. Verder vertoont iedere afgeleide vorm een
redelijk vaste opeenvolging van consonanten en vokalen: in de ‘normale’ vorm is
dat CVCVC, in de causatieve vorm (die met laten) is dat CVCCVC, in de wederkerige
vorm is het CVCVVCVC, en in de laatste vorm is dat CCVCVC. Iedere vorm van
het werkwoord vertoont een vaste combinatie van vokalen in de verschillende tijden:
a in de actieve voltooide tijd, u en i in de passieve voltooide tijd. In een representatie
met maar één laag zouden de tussenliggende segmenten een goede omschrijving
in de weg zitten. In een representatie waarbij de consonanten, de vokalen en het
skelet als aparte lagen worden opgenomen wordt de opbouw van de vormen uit
(19) als volgt:
(21) a. actieve voltooide tijd
b. passieve voltooide tijd
Elke laag in de representatie heeft betrekking op een bepaald betekenisaspect; de
uiteindelijke opbouw van het woord wordt gedeeltelijk door algemene regels bepaald.
Zo hoeft er geen aparte beregeling te komen voor de plaats van de a in de actieve
vormen: alle vokaalplaatsen worden a, omdat dat de enige aanwezige vokaal is. In
de passieve vormen daarentegen moet nog wel apart vermeld worden dat de i
slechts met de laatste V-plaats verbonden wordt. De u verspreidt zich vervolgens
over de rest van het woord. Deze representaties doen recht aan de opbouw van
het woord: ktb is steeds aanwezig in de consonant-tier, en de keuze van de vokalen
bepaalt de actieve of passieve vorm.
Anneke Neijt, Universele fonologie
99
Het doel van representaties
What does it mean to say that phonological structures are ‘psychologically
real’? It does not mean that they are necessarily available to conscious
awareness (in fact, if they were, theoretical phonology would be a trivial
introspective enterprise). Rather, they are to be considered as ‘data
structures’ of the computational mind that have indirect consequences
for the organization of awareness and behavior. The primitives and
principles of combination discovered by phonological research are claimed
to be the elements out of which these data structures can be constructed.
R. Jackendoff, 1987, 64.
In bovenstaande hoofdstukken is vrij uitgebreid ingegaan op de verschillende
manieren van representeren van de klankstroom. Daarmee werd duidelijk tot welke
verschillende vraagstellingen deze representaties leiden. Bij iedere regel kan immers
naar het waarom van precies die onderdelen van de regel gevraagd worden, en
wanneer bij het formuleren van regels uit verschillende talen blijkt dat de representatie
omslachtig en oninzichtelijk is, moet er naar een betere representatie gezocht
worden. Het kiezen van de representatie is geen onbelangrijke zaak. Integendeel:
als het goed is, is de representatie een nauwgezette verantwoording van de structuur
die bij de taalverschijnselen een rol speelt. De naamgeving op zich is niet van belang,
al is het wel handig een inzichtelijke naamgeving te gebruiken. Maar de
eigenschappen die aan bepaalde elementen van de theorie worden toegedicht
behoren voor een bepaald element in de (mentale) werkelijkheid te staan. In dit
geval betekent dat, dat er een correlaat is met hoe het menselijke taalvermogen
met fonologische structuren omgaat.
De overeenkomsten tussen verschillende talen doen vermoeden dat taalgebruikers
van verschillende talen een soortgelijke beheersing van de fonologie van hun taal
hebben. De fonologische representatie moet derhalve uitspraken doen over regels
die al dan niet in natuurlijke talen kunnen bestaan. Zo voorspelt een zuiver lineaire
representatie (ten onrechte) dat er geen regels in talen kunnen zijn die gevoelig zijn
voor lettergrepen. Doordat in de kenmerkentabel van hoofdstuk 4 alle kenmerken
in een en dezelfde rij gezet zijn, doet de formulering van nasaalassimilatie met
kenmerkenbundels net alsof het volkomen toevallig is dat de drie plaatskenmerken
<alveolair>, <labiaal> en <velair> een rol spelen; het hadden in dat formalisme
evengoed de kenmerken <stem>, <labiaal> en <continuant> kunnen zijn, en dat is
in tegenspraak met wat fonologisch onderzoek aan het licht heeft gebracht: in
fonologische regels treden nooit zulke onsamenhangende kenmerken op. De
hypothese dat
Anneke Neijt, Universele fonologie
100
klankregels gebaseerd zijn op een ongeordende verzameling kenmerken blijkt dus
in het geheel niet te voldoen. De eenvoud en elegantie van die hypothese was
echter de reden dat er een lange tijd mee gewerkt is. Dat is geen verloren tijd
geweest. Integendeel: dat onderzoek heeft uitgewezen dat de fonologie op die
manier in ieder geval niet kan worden beschreven. Bovendien zijn er in de tussentijd
heel wat eigenschappen van talen in kaart gebracht.
De autosegmentele representatie, waarbij ieder groepje kenmerken een eigen
laag in de representatie heeft (een aparte laag voor wijze en plaats van articuleren,
voor vokalen en consonanten, voor tooncontouren enz.), is in bepaalde opzichten
gecompliceerder dan de segmentele representatie. Hoeveel lagen zijn er precies
nodig? Verschilt het aantal per taal? Deze manier van representeren is echter
onmisbaar voor suprasegmentele (‘boven’segmentele) klankverschijnselen zoals
toon, en het blijkt dat ook bepaalde klankregels voor consonanten en vokalen
(assimilatie en vokaalharmonie met name) beter in dat kader beschreven kunnen
worden.
Nogmaals: de plaats van fonologische regels
In figuur 1 van hoofdstuk 5 is de plaats van fonologische afleidingsregels geschetst.
De fonologische regels die syllabeopbouw, spreiding van toon en dergelijke bepalen,
zijn anders van karakter dan de afleidingsregels: ze bepalen de welgevormdheid
van een representatie, terwijl afleidingsregels de relatie tussen verschillende
representaties bepalen.
Fig. 1. Verschillende soorten fonologische regels: regels die de welgevormdheid van een
representatie bepalen en regels die verschillende soorten representaties (onderliggende
vorm en oppervlaktevorm) met elkaar verbinden.
Anneke Neijt, Universele fonologie
101
De vraag is, of al deze soorten fonologische regels bestaansrecht hebben - er wordt
dan ook naarstig gezocht naar mogelijkheden om met name de fonologische
afleidingsregels weg te werken. Dat is niet eenvoudig (denk aan het betoog rondom
het Item-and-Arrangement- of Item-and-Process-model), en misschien is het ook
heel onjuist om aan een model zonder afleidingsregels de voorkeur te geven: de
vorm van morfemen wordt nu eenmaal fonologisch beïnvloed door naastbijgelegen
morfemen, en zoiets als ‘onderliggende vorm’ en ‘oppervlaktevorm’ lijkt heel geschikt
als verantwoording daarvoor.
Samenvatting
Taaluitingen gaan vergezeld van een melodie: een opeenvolging van lage en hoge
tonen. Ook die tonen zijn klanksegmenten - ter onderscheiding van de vokaal- en
consonantsegmenten blijven we ze echter tonen noemen.
Tonen worden verbonden met syllaben. Eén toon kan zich uitstrekken over meer
dan één syllabe, en op één syllabe kan meer dan één toon voorkomen. Tonen vallen
dus niet samen met segmenten of met metrische constituenten, maar vormen een
onafhankelijke klanklaag, beschreven in een tier.
De beschrijving van de tonen in een aparte tier wordt autosegmenteel genoemd,
omdat zo'n beschrijving weergeeft dat tonen zelfstandig (autonoom) zijn. Zowel de
metrische structuur (waarin segmenten tot syllaben gegroepeerd zijn) als de melodie
wordt suprasegmenteel genoemd, ter onderscheiding van de traditionele segmentele
representatie van consonanten en vokalen.
Het onderzoek naar de melodie in talen heeft het segmentele fonologische
onderzoek nieuwe impulsen gegeven: ook de kenmerkenbundels van vokalen en
consonanten lijken beter in verschillende tiers te kunnen worden gerepresenteerd.
Op die manier kan worden verantwoord dat klanken in bepaalde groepen op elkaar
invloed uitoefenen, en dat regels nooit een willekeurige verzameling kenmerken
betreffen. Bovendien is de ‘Strenge-Snij-Hypothese’ die uit de segmentele
representatie volgt, in strijd met het gegeven dat talloze klankaspecten langer duren
dan één segment.
Opdrachten
1. Om welke redenen moet de melodie in een afzonderlijke tier worden
gerepresenteerd?
2. Ga na welke melodie je gebruikt wanneer je iemand roept. Teken de
toonstructuren die passen bij het roepen van Cor, Ineke, Ariane en
Anneke Neijt, Universele fonologie
102
Alexander (geef daarbij met hoge en lage tonen aan hoe de melodie met de
syllaben van die namen verbonden is).
3. Het dialekt van Maasbracht (in Midden-Limburg) maakt onderscheid tussen
val- en sleeptonen:
sleeptonenvaltonen
‘strot’stròót‘straat’stròòt
‘reet’rèét‘riet’rèèt
‘kous’hòós‘bijna’hòòs
Welke functie hebben deze tonen in het Maasbrachtse dialekt, en in welk
opzicht verschilt het Maasbrachts van het Standaard Nederlands? Hoe kun je
bovenstaande woorden in een representatie met H- en L- tonen weergeven?
4. Jones (1964, 261) zegt het volgende over de intonatie van Engelse
samenstellingen en de onjuiste uitspraak daarvan door Duitsers:
The correct intonations of arm-chair, plum-pudding, pronounced with a falling
intonation [...] may be represented thus:
Germans generally say
a. Wat doen Duitsers nu fout, in termen van hoge en lage tonen?
b. Wat is het voordeel van de representatie met hoge en lage tonen
in vergelijking met de door Jones gehanteerde representatie?
5. Teken de vier tooncontouren van Míjn buurvrouw heet Mieke, met
een hoge toon op mijn. Ga na of je de vier contouren kunt
naspreken.
a.
b. Stel dat je de hoge toon op Mieke weglaat. Hoe verandert dan de
betekenis van de zin?
6. Het Nederlands heeft sterke en zwakke werkwoorden. Welke soort maakt
gebruik van aaneenschakelende morfologie? Hoe kun je de autosegmentele
aanpak toepassen op de andere soort? Kies voorbeelden ter illustratie.
Anneke Neijt, Universele fonologie
103
7. In het Luganda wordt een stellende zin gevormd door de eerste syllabe van
een woord te laten wegvallen. Vergelijk:
‘het is een boek’kìtábó‘een boek’èkítábó
‘het is een man’mù:ntú‘een man’òmú:ntú
‘het is een weg’lùgú:dó‘een weg’òlúgú:dó
Geef de tooncontouren die bij de verschillende vormen horen, en teken van
enkele vormen hun uiteindelijke representatie.
8. Een betoog vormt ook wat de uitspraak betreft een samenhangend geheel: de
plaats van met name een hoge toon is afhankelijk van wat bekend verondersteld
wordt bij de hoorder. Wat nieuw is in het betoog, wordt door middel van die
hoge toon ‘belicht’ (in focus geplaatst). Zo heeft een verschuiving van de hoge
toon in één en dezelfde zin tot gevolg dat een andere context verondersteld
wordt. Vergelijk:
Híj woont in Rotterdam (maar zíj niet)
Hij wóónt in Rotterdam (maar wérkt daar niet)
Hij woont ín Rotterdam (niet daarbuíten)
Hij woont in Rótterdam (niet in Mónnikendam)
Hij woont in Rotterdám (niet in Délft)
Het gebruikt van de hoge toon in deze voorbeelden noemen we toonaccent
of, naar de functie van het accent, contrastaccent.
a. In bovenstaande voorbeelden is steeds slechts één toonaccent
gebruikt. Geef een paar varianten van deze zin met meer dan één
toonaccent, en omschrijf kort de bijbehorende betekenis.
b. Ga na welke varianten mogelijk zijn in de uitspraak van Jan zegt
dat hij komt, en in welke context welke variant gebruikt kan worden.
Doe dat systematisch voor de gevallen met één toonaccent (zoals
hierboven), en geef ook enkele gevallen met meer dan één
toonaccent.
9. Teken de tooncontour van het vrijwel onleesbare Wat was was eer was was
was? Eer was was was was was is!
Bibliografische aantekeningen
Over de relatie tussen muziek en taal is geschreven door Lerdahl en Jackendoff
(1983) en, in het Nederlands, door Gilbers (1984 en 1987).
Een overzicht van de ontwikkelingsgeschiedenis van de autosegmentele fonologie
is te vinden in Berendsen, Visch en Zonneveld (1984, p. 99 e.v.). In het kort: Williams
(1976) en Goldsmith (1976) vestigden de aandacht op het belang van een
autosegmentele aanpak voor met name de beschrijving van tonen, en Clements en
Keyser (1983) werkten de autosegmentele aanpak uit voor fonologische kenmerken.
De niet-aaneenschakelende
Anneke Neijt, Universele fonologie
104
morfologie wordt onder meer behandeld in McCarthy (1981). De voorbeelden uit
opdracht 7 zijn afkomstig uit Ladefoged (1975, p. 232), die overigens Ian Maddieson
als informatiebron noemt.
Autosegmentele beschrijvingen van het Nederlands zijn er niet zo veel: Lutgerink
(1981) en Hermans (1982, 1984) beschrijven toon in een Limburgs dialekt (zie
opdracht 3); Gussenhoven (1988) geeft toonrepresentaties voor
intonatieverschijnselen in het Nederlands; De Haas en Nijen Twilhaar (1989) en
Nijen Twilhaar (1990) presenteren analyses voor Oostnederlandse dialekten. De
Haas (1988) en Jacobs (1989) zijn Nederlandse proefschriften in het autosegmentele
kader, maar die hebben andere talen tot onderwerp. De p-taal wordt genoemd in
Battus (1982, 184).
Er is veel fonetisch onderzoek verricht naar intonatie van het Nederlands. De
contouren met de punthoedjes (3) zijn afkomstig uit Collier (1988). Zie verder Collier
en 't Hart (1981), Baart (1987) en 't Hart, Collier en Cohen (1990). Keijsper (1984,
1989) probeert de verschillende tooncontouren in verband met hun betekenis te
brengen.
Anneke Neijt, Universele fonologie
105
8 Klemtoon
107Contrastaccent: hoogte versus duur
109Samenstellingsaccent
111Theoretische mogelijkheden
114Zinnen en zinsdelen
115Woordaccent
118Samenvatting
118Opdrachten
120Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
106
K: We weten allemáal in het Nedérlands waar de klémtoon in klémtoon
hoort te liggen, maar van ontélbaré Nedérlandse woorden heeft men
eenvóudig geen ídee.
B: Heeft u enig ... eh ... ídee hoe dat komt?
K: Het próbleem met het Nedérlands is dat wij een zogénaamd vrij accént
kennen, het valt nu eens op de eerste lettérgreep zoals bíjvoorbéeld in
kóoh...ninkrijk, en dan op een laatste lettérgreep zoals ... ik kom daar zo
snel nu niet op, dat zijn de zenuwen van de uitzénding ...
B: Eh ... koningín?
K: Eh ... dat is een uitstékend vóorbeeld, maar dáarnaast hebben wij het
accént op een bínnenlettérgreep, zoals een woord als ...
B: Eh ... paardédeken?
K: Paarde ... nou, dat is niet zo'n gélukkig vóorbeeld, ik denk nu even aan
glazénwasser, ik denk hier ook aan ongedúrig, ik noem een ...
B: Oh, het is dus niet ongédurig ...
K: Ongédurig, hoe komt u daar nou in hemélsnaam bij? Nee, ongedúrig,
de ongedúrige glazénwasser, en dat is 't probléem met het Nedérlands,
het áccent kent geen delimitatíeve fúnctie, móno- en polítoníe lopen hier
al eeuwén op een hoogst verwarrendé wijzé door élkander.
Koot & Bie, Keek op de Week, VPRO televisie, voorjaar 1989.
Iedere Nederlander kan de beklemtoonde lettergreep van een woord aanwijzen of
het meest beklemtoonde woord in een zin. De plaats daarvan lijkt echter nogal
willekeurig, omdat het contrastieve accent vrijwel overal kan liggen. Normaal zeg
je verkópen, maar heb je het over kopen en verkopen, dan zeg je vérkopen. Om dit
obstakel bij de bestudering van de klemtoon uit de weg te ruimen wordt in de eerste
paragraaf aandacht besteed aan het contrastieve accent, dat vooral een rol speelt
in de melodie. De prosodie van het Nederlands blijkt niet alleen door de melodie
bepaald te worden, maar kent ook een temporele structuur, en de laatste is
verantwoordelijk voor wat we klemtoon noemen. Het melodische accent heeft
inderdaad, zoals Koot concludeert, geen delimitatieve functie, maar de temporele
structuur heeft die delimitatieve functie wel.
In sommige publikaties wordt er onderscheid gemaakt tussen klemtoon en accent:
klemtoon zou alleen bij woorden voorkomen, accent bij grotere constituenten zoals
zinsdelen en zinnen. Uit het volgende betoog zal blijken dat het onderscheid hier
niet gemaakt wordt. De beide benamingen, klemtoon en accent, worden zonder
onderscheid gebruikt voor het temporele accent, en waar nodig zal het melodische
accent (ook wel het contrastverlenende of het toonhoogteaccent genoemd) hiervan
onderscheiAnneke
Neijt, Universele fonologie
107
den worden. Het temporele accent blijkt als ankerplaats te fungeren voor het
melodische accent.
Contrastaccent: hoogte versus duur
Twee soorten nadruk moeten worden onderscheiden. Ten eerste is er het
contrastaccent, de nadruk die met een toonhoogteverandering samenhangt, vergelijk:
In (1a) is -dam de meest beklemtoonde syllabe, in (1b) Rot-. Dit gegeven brengt
woordenboekenmakers in verlegenheid, want wat moet het woordenboek nu
vermelden over de beklemtoning van Rotterdam?
Het verschil in beklemtoning hangt samen met de betekenis van de zin. In (1a)
staat Rotterdam in contrast met Leiden, in (1b) staat Rotter- in contrast met
Monniken-. De plaats van het toonhoogteaccent hangt daar kennelijk mee samen,
want binnen die contrasterende delen komt het toonhoogteaccent terecht op de
belangrijkste syllabe: -dam in Rotterdam, maar Rot- in Rotter-. Deze belangrijkste
syllabe is wat we hierboven de ankerplaats genoemd hebben.
Merk op dat in deze beschrijving wordt gesproken van ‘belangrijkste syllabe’. Op
die syllabe komt het toonhoogteaccent terecht, maar dat wil nog niet zeggen dat
‘belangrijkste syllabe’ en ‘toonhoogteaccent’ hetzelfde is. Het onderscheid kan
verduidelijkt worden met (2):
Wanneer de spreker Marie en vandaag wil benadrukken, zal de melodie van beide
uitingen gelijk zijn. Maar ondanks dat is er een verschil waarneembaar bij kanon:
het is kánon in (2a), en kanón in (2b). Dit laatste is wat klemtoon of woordaccent
wordt genoemd. Die vorm van nadruk heeft niets te maken met toonhoogte, tenzij
op het betreffende woord een ankerplaats voor de melodie gezocht wordt: dan is
de syllabe met klemtoon
Anneke Neijt, Universele fonologie
108
Fig. 1. Gemiddelde syllabeduren en toonhoogten voor de woorden bariton, kimono en
melodie gemeten op een contrastplaats of daarbuiten. De duren zijn nauwelijks verschillend
in de contexten met of zonder contrastaccent. Merk op dat in bariton de laatste syllabe de
langste is, terwijl toch de eerste syllabe als de prominentste wordt gehoord. Verlenging van
de laatste syllabe is een algemeen verschijnsel, waar je als luisteraar blijkbaar niet op let.
De toonhoogte is aangegeven met een ♪. Zoals blijkt, is de toon aanmerkelijk hoger wanneer
de woorden op een contrastplaats staan. Bovendien springt de syllabe die als ankerplaats
fungeert, er veel duidelijker uit. Voor elk klemtoontype zijn deze metingen gebaseerd op 40
uitingen (acht sprekers, vijf verschillende woorden). (Bron: Slootweg, te verschijnen.)
Anneke Neijt, Universele fonologie
109
de ankerplaats, zoals (3) laat zien.
Klemtoon, het verschil tussen kánon en kanón in (2), moet dus onderscheiden
worden van constrastaccent. Het laatste wordt gerealiseerd door middel van de
melodie; het eerste heeft, zoals fonetische metingen uitwijzen, te maken met de
duurverdeling over de syllaben van een woord. Duur blijkt een tamelijk stabiel
kenmerk van woorden te zijn (zie figuur 1) en het systeem dat de duurverdelingen
regelt, is onafhankelijk van de melodie, want de duurverhoudingen wijzigen niet
wanneer de melodie verandert. De duurverhoudingen moeten verantwoord worden
in de temporele representatie van de zin. Die representatie zal waarschijnlijk naast
de duurverhoudingen ook verantwoorden waar tempoverschillen en
tempoverschuivingen kunnen optreden, en waar pauzes worden waargenomen.
De melodie en de temporele ordening van de uiting worden samen de prosodie
genoemd. De melodie van een taaluiting kan beschouwd worden als een
opeenvolging van lage en hoge tonen. De temporele ordening van een uiting wordt
weergegeven in klemtoonstructuren. Deze klemtoonstructuren nemen syllaben als
kleinste eenheden, en groeperen die tot grotere gehelen. Klemtoonstructuren bouwen
dus voort op de syllabestructuren, en beide worden metrische structuren genoemd.
De meest regelmatige klemtoonstructuren zien we in samenstellingen en zinsdelen;
vandaar dat die hieronder als eerste besproken worden. Zoals gezegd, worden de
termen accent, klemtoon en nadruk zonder onderscheid gebruikt om aan te geven
dat het om een temporeel belangrijk element gaat. Merk op dat de benadrukte
syllabe ook als ankerplaats van de melodie kan fungeren, en dus ook een melodisch
accent kan zijn.
Samenstellingsaccent
Een bleekgezicht is niet hetzelfde als een bleek gezicht, wat in de uitspraak tot
uitdrukking komt in de klemtoon: in het eerste geval ligt de klemtoon op bleek, in
het tweede geval op gezicht. Nadere inspectie laat zien dat dit patroon algemeen
is. (Voor dit soort samenstellingen althans; niet voor aaneenschakelende
samenstellingen zoals tuinman-chauffeur en samenstellingen van adjectieven, zoals
zachtroze. Die laten we verder buiten beschouwing.)
Anneke Neijt, Universele fonologie
110
ZinsdeelSamenstelling(4)
een bleek gezíchtbléékgezicht
een vracht schépenvráchtschepen
mooi weérhuísdeur
rotte tomátensoéptomaten
voedzame soéptomátensoep
(hij) was hándelaarwáshandelaar
Welk deel van een constructie de nadruk krijgt, kan worden aangegeven in een
boomstructuur, met een sterke (s) tak die meer nadruk heeft dan de zwakke (w)
tak. Voor huisdeur en mooi weer bijvoorbeeld:
M staat hier voor woord (naar het Franse mot), ϕ, de Griekse letter fie, staat voor
frase, zinsdeel. De structuur links geeft aan dat een samenstelling zelf een woord
is, maar ook opgebouwd is uit woorden.
Het voordeel van deze manier van representeren blijkt bij inbedding: de delen
kunnen domweg op elkaar gestapeld worden. Kábelteevee wordt zo op een heel
regelmatige manier onderscheiden van teeveékabel:
Deze structuren moeten als volgt gelezen worden: de lettergreep die uitsluitend
door s-takken gedomineerd wordt, heeft het hoofdaccent, ook wel het primaire
accent genoemd. In de woorden kabel en teevee zijn dat dus de lettergrepen kaen
-vee. In de grotere domeinen rechts blijft deze informatie behouden, omdat de
structuur met het woordaccent is ingebed in de structuur met het
samenstellingsaccent. Zo heeft de eerste lettergreep in kabelteevee en de tweede
lettergreep in teeveekabel uitsluitend sterke takken boven zich, en zijn dat dus de
lettergrepen met het hoofdaccent. In deze structuren blijft echter ook het woordaccent
van het tweede deel van de samenstellingen een rol spelen: die lettergrepen krijgen
het secundaire accent. In traditionele notatie: kábelteeveè en teeveékàbel, met het
accent aigu voor de primaire klemtoon, en het accent grave voor de secundaire
klemtoon.
Het samenstellingsaccent komt tot stand via de volgende regel:
Anneke Neijt, Universele fonologie
111
Samenstellingsaccent(7)
In een samenstelling van twee delen is het eerste woord sterkbeklemtoond
(Ms), en het tweede woord zwakbeklemtoond (Mw).
De regel is kinderlijk eenvoudig; de representatie is, doordat de regel op zijn eigen
uitvoer (recursief) toegepast kan worden, soms zeer gecompliceerd:
In (8a) heeft de eerste lettergreep het primaire accent, en de voorlaatste lettergreep
het secundaire accent (dat is immers het accent dat slechts zwak is ten opzichte
van één andere constituent, kabelteevee). Het accent op teevee zou je het tertiaire
accent kunnen noemen. In (8b) heeft ook de eerste lettergreep het primaire accent
(die lettergreep heeft als enige slechts s-takken boven zich). Nu heeft echter de
derde lettergreep het secundaire accent en de laatste lettergreep het tertiaire.
Klemtoonstructuren worden ook wel metrische structuren genoemd, omdat noties
uit de metriek er een rol in spelen. Jambes zijn w-s-structuren op lettergrepen (vgl.
(9a)); trocheeën zijn s-w-structuren (vgl. (9b)). Het woord jambe is een trochee, en
het woord trochee is een jambe:
Theoretische mogelijkheden
Samenstellingen bestaan steeds uit twee delen; de s-w-verdeling is dus
onproblematisch. Maar hoe zit het in domeinen met meer dan twee delen? Wat kan
bijv. de s-w-verdeling zijn van een woord als camera? Of van een zinsdeel dat uit
meer dan twee woorden bestaat, zoals twee grote boeken?
Er zijn twee mogelijkheden: ofwel het idee laten varen dat klemtoon relatief is, en
dus niet langer stellen dat er een oppositie is tussen s en w, zodat bij iedere s-tak
precies één w-tak hoort. Ofwel: extra inbeddingen maken, ook waar die niet met
een morfologische of syntactische opbouw corresponderen. (10a) illustreert het
eerste, (10b) en (10c) het tweede.
Anneke Neijt, Universele fonologie
112
Een voordeel van (10b) of (10c) is dat die structuren (terecht) ook aangeven waar
het secundaire accent van camera zich bevindt: op de laatste lettergreep (in (10b)
is die lettergreep slechts zwak ten opzichte van came, in (10c) bevindt de laatste
lettergreep zich onder de s-tak die in oppositie staat met de w-tak van de voorlaatste
lettergreep). Empirisch zijn (10b) en (10c) dus te verkiezen boven (10a). Theoretisch
zijn die structuren ook wel aantrekkelijk, omdat ze uitdrukking geven aan het idee
dat dit soort nadruk, de temporele ordening, steeds relatief is. Van elk element in
de structuur wordt aangegeven of het sterker (langer) of zwakker (korter) is. Dat
doet (10a) niet voor de laatste twee syllaben van camera. Nu moet nog bepaald
worden welke van de twee binaire structuren (10b) of (10c) de juiste structuur is
voor camera.
Bij het verantwoorden van gegevens moeten regels gevonden worden - de vraag
is, wat de regels voor klemtoon kunnen zijn. Als je de beide binair vertakkende
structuren in (10) met elkaar vergelijkt, blijken twee verschillen. Ten eerste is (10b)
het spiegelbeeld van (10c) qua plaats van vertakking. (10b) noemen we
linksvertakkend, omdat links de vertakkingen zitten; (10c) is rechtsvertakkend. Ten
tweede is soms een s-w-verdeling gekozen (in (10b) en deels in (10c)), soms een
w-s-verdeling. De voorschriften voor het construeren van klemtoonstructuren kunnen
dus als volgt variëren:
Bouw consequent links- of consequent rechtsvertakkende
structuren.
a.(11)
Noem consequent de linkertak s en de rechtertak w, of
consequent andersom.
b.
De combinatie van deze twee voorschriften levert vier soorten consequent
geconstrueerde structuren op. Voor domeinen die uit vier stukjes bestaan
(bijvoorbeeld een woord van vier lettergrepen, of een zinsdeel van vier woorden)
de volgende:
Anneke Neijt, Universele fonologie
113
Bij deze structuren is met 1 en 2 aangegeven waar het primaire en secundaire
accent valt.
Er is wel beweerd dat deze vier structuren werkelijk in talen voorkomen: (12a) in
het Tsjechisch, (12b) in het Passamaquoddy, (12c) in het Fins en (12d) in het Pools.
Door anderen wordt dat echter betwijfeld: in goed onderzochte talen blijkt er vaak
een correlatie tussen de s-w-verdeling en de vertakking, zodanig dat s-takken steeds
boven een vertakkende knoop zitten. Die talen worden kwantiteitsgevoelig genoemd:
de s-w-verdeling is afhankelijk van de zwaarte van de twee takken. De
niet-kwantiteitsgevoelige structuren (12b) en (12c) zijn gemarkeerd, en vaker komen
de kwantiteitsgevoelige structuren (13) daarvoor in de plaats:
(13) Kwantiteitsgevoelige s-w-verdeling
Wanneer dus de morfologische of syntactische geleding geen rol speelt bij de plaats
van het hoofdaccent, moet uit deze verzameling van boomstructuren een keuze
gedaan worden. De keuze kan natuurlijk per taal verschillen, en binnen een taal
kan de keuze per domein verschillen. Zo kan het Nederlands voor de plaats van
het hoofdaccent binnen zinsdelen een andere s-w-verdeling of een andere richting
van de vertakking kiezen dan binnen woorden of binnen zinnen. De plaats van
accenten binnen woorden is nogal gecompliceerd. Daarom bekijken we eerst de
plaats van de accenten binnen zinsdelen en zinnen.
Anneke Neijt, Universele fonologie
114
Zinnen en zinsdelen
Er zijn talloze overtuigende voorbeelden van de noodzaak een fonologische structuur
te gebruiken die anders is dan de syntactische of semantische. Bekijk eens (14):
John owned a cat - that killed a rat - that ate cheese - that
was rotten.
a.(14)
De hoogte - van de letters - op de kaft - van dit schrift.b.
De fonologische geleding is hierin aangegeven met streepjes. De plaats van die
streepjes komt niet overeen met de grens van syntactische constituenten: in het
Engels hoort de bijzin that killed...rotten bij a cat, de bijzin that ate cheese...rotten
hoort bij rat, enz. In het Nederlands hoort van de letters...schrift syntactisch bij
hoogte, op de kaft...schrift bij letters, en van dit schrift bij kaft:
Syntactische structuren:(15)
a. John owned [npa cat [cpthat killed [npa rat [cpthat ate [np ...
b. [npde hoogte [ppvan [npde letters [ppop [npde kaft ...
De fonologische indeling is anders, maar wel heel regelmatig: steeds eindigt een
fonologische constituent na een nomen. Er is geen sprake van inbedding - na een
korte rust gaat de uitspraak al kabbelend verder met het volgende stukje. Verder
blijkt dat het laatste woord van zo'n fonologische constituent de meeste nadruk
heeft, wat overeenkomt met een structuur zoals in (13d). De fonologische geleding
lijkt dus als in (16) (waarbij ϕ het fonologische zinsdeel aangeeft):
(16) Fonologische structuren:
(In deze structuren is het lidwoord a samengenomen met het nomen; lidwoorden
lijken zich fonologisch als een onderdeeltje van het volgende woord te gedragen.
In het Nederlandse voorbeeld hadden de lidwoorden de ook samengenomen kunnen
worden met de daaropvolgende woorden.) Uit deze structuren is af te lezen dat het
laatste woord van elke ϕ het meest
Anneke Neijt, Universele fonologie
115
benadrukt is. Bij zinsdelen van verschillende soorten treedt dat als regelmaat op:
tweè verschillende sókkenNP:(17)
vàn zijn tántePP:
gòed in de vérf
èrvandaán
heèft willen zoénenV':
wìl kunnen laten zíngen
heèl erg gelúkkigAP:
Steeds ligt de meeste nadruk op het laatste woord, en het secundaire accent op
het eerste. Daarmee is de keuze van de structuur duidelijk: dat moet (13d) zijn. De
regel voor de fonologische opbouw van zinsdelen kan als volgt omschreven worden:
Zinsdeelaccent(18)
De woorden van een fonologisch zinsdeel worden in een
rechtsvertakkende structuur gegroepeerd, met zwakke linkertakken en
sterke rechtertakken.
Iets gecompliceerder is de vraag, welke woorden nu samen een fonologisch zinsdeel
vormen. Wanneer we stellen dat fonologische zinsdelen altijd eindigen op een nomen
en bij het einde van een zin, dan levert dat in een groot aantal van de gevallen een
bevredigende structuur op. Aan het begin van ingebedde zinnen lijkt ook verplicht
een nieuwe grens tussen fonologische zinsdelen te vallen.
Zinsdeelgroepering(19)
Fonologische zinsdelen eindigen bij een nomen, bij het einde van de
uiting, of bij het begin van een ingebedde zin.
Deze regels moeten nog wat verfijnd worden voor het geval een fonologisch zinsdeel
maar uit één element bestaat - dan blijkt namelijk dat dat ene element samen kan
gaan met het voorafgaande of volgende. Bijvoorbeeld:
Woordaccent
Voor het Nederlands is niet direct uit de beschikbare taalfeiten af te leiden of de
hoofdklemtoon het begin of het einde van een woord markeert. Een verzameling
van bisyllabische woorden laat het volgende zien:
Anneke Neijt, Universele fonologie
116
barbaar'al'taar(21)
basalt'vij'and
cadeau'au'to
kanon'ka'non
Opmerkelijk is dat in vergelijkbare, of fonologisch zelfs geheel gelijke woorden zowel
hoofdklemtoon op de laatste als op de eerste syllabe mogelijk is.
In woorden met drie syllaben is de situatie niet veel overzichtelijker:
chocola'mari'aloem'pia(22)
theorie'spina'ziemi'micry
frikadel'aman'delar'chipel
Op basis van deze opsommingen zou geconcludeerd kunnen worden dat de plaats
van het hoofdaccent in woorden niet in regels te vatten is. Op zich zou dat geen
onhoudbare conclusie zijn, want de woordenschat is eindig, en iedere taalgebruiker
kan dus afzonderlijke woorden inclusief hun klemtoonpatroon geleerd hebben.
Er zijn echter verschillende redenen om aan te nemen dat er wel regels in het
spel zijn. De eerste is, dat Nederlanders ook nooit eerder gehoorde woorden van
een klemtoonpatroon kunnen voorzien. De plaats van de klemtoon is daarbij
grotendeels voorspelbaar. Leg maar eens aan een groep Nederlanders de woorden
kaleempa, kalakeem, kama, kampa en kanpal voor: vrijwel iedereen zal het
hoofdaccent op eem leggen bij de eerste twee woorden, en op de eerste lettergreep
bij de overige. Een tweede reden om toch regels te veronderstellen is, dat bepaalde
klemtoonpatronen uitgesloten dienen te worden. Zo valt het hoofdaccent in ongelede
woorden altijd op een van de laatste drie lettergrepen, nooit verder naar voren. (Merk
op dat deze mededeling moeilijk te verifiëren is, omdat ongelede woorden van meer
dan drie lettergrepen uiterst zeldzaam zijn!) Bovendien blijkt dat de vorm van de
laatste of de voorlaatste lettergreep van invloed is op de klemtoon. Bevat de laatste
lettergreep een diftong of een lange vokaal gevolgd door een consonant, dan ligt
het hoofdaccent vrijwel altijd op die laatste lettergreep:
diftong in laatste lettergreep:a.(23)
paradijs', karwij', katijf'
karbouw', applaus', kabeljauw'
ajuin', affuit', fornuis'
lange vokaal plus consonant:b.
tarief', madelief', portiek'
symbool', toernooi', atoom'
papegaai', opaak', garnaal'
garnizoen', katoen', tamboer'
apotheek', strateeg', houweel'
taluud', kostuum', temperatuur'
odeur', pineut', ingenieur'
Anneke Neijt, Universele fonologie
117
Laten we zulke lettergrepen ‘zwaar’ noemen, en ze onderscheiden van ‘lichte’
lettergrepen: die bestaan uit een korte vokaal plus consonant, of een lange vokaal
zonder daarop volgende consonant. Het merendeel van de woorden eindigend op
een lichte lettergreep, heeft hoofdaccent op de lettergreep daarvoor:
lange vokaal zonder consonantena.(24)
ru'zie, la'rie, kana'rie
au'to, ho'mo, pia'no
tu'ba, goril'la, pol'ka
goe'roe, tap'toe, ac'cu
korte vokaal plus consonantb.
se'sam, si'nas, sul'tan
sten'cil, de'nim, kada'ver,
augus'tus, ri'bes, myoso'tes,
sla'lom, rododen'dron
Ook hoofdaccent op de voorvoorlaatste syllabe komt wel voor, en het lijkt zelfs een
regelmatig patroon te zijn wanneer de voorlaatste syllabe een i bevat, vergelijk:
loem'pia, harmo'nika, a'libi, do'minee, enz.(25)
Op al deze regelmatigheden zijn wel uitzonderingen, maar die vormen toch de
minderheid, en ondergraven ook niet de stelling dat het woordaccent op een van
de laatste drie lettergrepen moet vallen.
De klemtoonpatronen in het Nederlands zijn niet zonder meer met één van de
structuren in (12) of (13) te beschrijven. Daarvoor is de variatie te groot. Ook in
andere talen treedt een dergelijk gevarieerd aantal patronen op. Daarom is
voorgesteld, de klemtoonstructuren binnen woorden op te bouwen in twee lagen:
eerst worden lettergrepen gegroepeerd tot voeten (ook een benaming die ontleend
is aan de metriek), en daarna worden de voeten gegroepeerd tot woorden. Met die
voeten kan tevens beregeld worden dat het hoofdaccent meestal op zware
lettergrepen ligt. Dat gebeurt als volgt (Σ is het teken voor ‘voet’):
Voetgroepering(26)
a. Is de laatste lettergreep zwaar, vorm dan een voet van vorm (27a).
b. Is de laatste lettergreep licht, en eindigt de voorlaatste lettergreep op
een i, vorm dan een voet van vorm (27b).
c. Groepeer alle overige lettergrepen van rechts naar links tot voeten van
vorm (27c).
Wanneer de voeten vervolgens in een rechtsvertakkende w-s-structuur
Anneke Neijt, Universele fonologie
118
worden gegroepeerd (een structuur zoals in (12d) of (13d)), dan komt het uiteindelijke
hoofdaccent op een van de laatste drie lettergrepen. Enkele voorbeelden ter
illustratie:
Een bijkomend voordeel is, dat met zulke voeten wordt verantwoord dat het
Nederlands een trocheïsche afwisseling van lettergrepen heeft. In een woord zoals
artisticiteit krijgen de oneven lettergrepen wat meer accent dan de even lettergrepen:
àrtistìcitéit.
Samenvatting
Klemtoon kan worden beschreven in een metrische structuur, met de syllaben als
kleinste bouwstenen. De metrische structuur is binair, en elk paar takken is
sterk-zwak (s-w) of zwak-sterk (w-s) gelabeld. De s-knoop heeft meer nadruk dan
de w-knoop.
Bij samenstellingen en zinsdelen (ϕ) gelden zeer eenvoudige regels (zie (7), (18)
en (19). Bij woorden (M) zijn de regels complexer. Er blijkt een tussenniveau van
voeten (Σ) te moeten worden aangenomen. Een voet bevat één tot drie syllaben.
Voeten worden in rechtsvertakkende w-s-structuren gegroepeerd tot woorden. De
plaats van het hoofdaccent in Nederlandse woorden kan daarmee uitsluitend op de
laatste, voorlaatste, of voorvoorlaatste syllabe terechtkomen.
De prosodie van een taal als het Nederlands heeft verschillende kanten. De
melodische kant (die met lage en hoge tonen) zorgt onder meer voor de plaats van
het contrastaccent, maar maakt daarbij gebruik van de ankerplaatsen die in metrische
structuren aanwezig zijn. De ankerplaatsen zijn de syllaben met hoofdklemtoon.
Binnen het contrastieve deel van de zin is er één ankerplaats: de syllabe die
uitsluitend door s-knopen wordt gedomineerd.
Opdrachten
1. Teken de metrische structuren van huisdeurknop, zaalvoetbalfeest,
voetbalgraszaad en nepbloembol.
Anneke Neijt, Universele fonologie
119
2. Teken de fonologische zinsdelen van de volgende voorbeelden:
Hij zei dat de jongen een op Herodotus gebaseerd verhaal had
naverteld.
a.
b. Wilde de jongen een glaasje cola, sinaasappelsap, cassis of
chocomel?
c. Karel vertelde dat zijn tante nu niet alleen appels wilde schillen.
Volg daarbij de voorschriften (18) en (19).
3. Zinsdelen vormen samen ook weer groepen, intonatiefrasen genoemd. Ga
voor de voorbeelden van opdracht 2 na hoe die groepering geregeld is, en
welke metrische structuur bij intonatiefrasen past.
4. Het volgende stukje is overgenomen uit een cursus Nederlands voor
Amerikanen. Met hoofdletters is aangegeven welke syllaben accent krijgen.
Het lijkt om een duuraccent te gaan, maar een groot aantal van de syllaben
heeft tevens hoogteaccent. Welke met hoofdletters geschreven syllaben krijgen
een hoogteaccent, welke spreek je liever zonder hoogteaccent uit, en welke
kunnen geen hoogteaccent hebben?
Jan: KEIK-ĕs, dat-LANT staa-tĕ-KOOP. zullĕ-wĕ-eevĕ ob-da-MUURtjĕ
ghaan-zittĕ?
Annie: wat-ĕn-BOOmĕ zein-hier! ZIE, in-ĕt-MIDDĕ van-ĕt--LANT
staan-oog-BLOEmĕ.
Jan: WAArom KEIK-jĕ-nie-naa-MEI, ANNie? GHEEF-mĕ--jĕ HANT-ĕs.
Annie: jĕ-bĕnt-ALteit an-ĕt-FRAAghĕ, JAN.
Jan: ANNie, wil-jĕ-mĕ-VROU-wordĕ?
Annie: JAA, as-jĕ-mĕ-HANT nie-soo-ĕn-PEIN-doet, JAN.
Marie: ANNie, ig-DACHT da-jĕ-ĕt-tĕ-KOUT-font om-tĕ--FIETsĕ,
en-NOU-zit-jĕ op-tat-MUURtjĕ.
Annie: ik-hep-ĕt-NOU nie-KOUT-meer, maaRIE.
Marie: da-chĕLOOV-ik-CHRAACH. nuu-MAGH-ik-jullie ZEEkĕr-wel
ghĕLUK-wensĕ?
Jan en Annie: dank-jĕ-WEL, maaRIE.
5. Leg uit waarom het te verwachten is, dat de regels voor
woordklemtoon meer uitzonderingen kennen dan de regels voor
zinsdeelklemtoon.
a.
b. Waarom komt het omgekeerde (de regels voor zinsdeelklemtoon
kennen meer uitzonderingen dan de regels voor woordklemtoon)
in geen enkele taal voor?
Anneke Neijt, Universele fonologie
120
6. Maak een opsomming van de genoemde metrische constituenten en ga na
hoe die constituenten in elkaar ingebed zijn. (Dus orden de constituenten van
klein naar groot of omgekeerd.)
7. Teken klemtoonstructuren voor de volgende woorden: toneel, sinas,
dominee, kannibaal.
a.
b. Teken de volledige klemtoonstructuren voor rimpelkatoen en
koffieapparaat.
8. Er zijn twee argumenten genoemd voor het invoeren van het niveau van voeten
tussen syllabe en woord. Welke?
Bibliografische aantekeningen
Dat klemtoon een hiërarchische representatie moet krijgen, wordt in Martin (1972)
betoogd. Liberman en Prince (1977) introduceerden de metrische structuren in de
generatieve fonologie, Selkirk (1980) gebruikte die structuren ook voor zinsdelen,
en Nespor en Vogel (1986) werkten de theorie uit voor een groot aantal verschillende
talen.
De hier gepresenteerde voorschriften voor het bepalen van het hoofdaccent in
woorden zijn licht gewijzigd overgenomen uit Neijt en Zonneveld (1981). De
toekenning van voeten is volgens recentere studies (met name Kager (1989))
complexer dan hier geschetst. Zie Trommelen en Zonneveld (1989) voor een
gedetailleerde maar zeer leesbare studie van de Nederlandse klemtoon. Uit dit boek
is ook het citaat van Koot & Bie overgenomen. Zie Visch (1989) voor ritmische
verschuiving in verschillende contexten. De voorgestelde verdeling van taken over
de melodische en de metrische representatie wordt nader gemotiveerd in Neijt
(1990), die zich weer op studies van met name Van Heuven (1987) en Slootweg
(1987 en 1988) baseert. Het stukje Nederlands van opdracht 4 is overgenomen uit
Bloomfield (1945, 497). Annemarie Slootweg wil ik bedanken voor de informatie die
ze bij figuur 1 heeft geleverd.
Anneke Neijt, Universele fonologie
121
9 De geschiedenis van het schrift
123Verschillende schriftvormen
123Pictogrammen en ideogrammen
125Spijkerschrift
129Hiëroglyfenschrift
131Het alfabet
133Moderne schriftsoorten
133Woordschrift
135Syllabisch schrift
136Alfabetisch schrift
137Samenvatting
137Opdrachten
139Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
122
De dunste inkt is beter dan het beste geheugen.
Chinees gezegde
In de vorige hoofdstukken stond steeds de taal in zijn gesproken vorm centraal. Een
uitzondering vormt het fonetische alfabet, dat speciaal ontworpen is om aan iedere
spraakklank een geschreven vorm toe te kennen. Het fonetische alfabet is echter
niet het schrift dat in normale situaties gebruikt wordt, al zijn er talen die wel enige
fonetische tekens van het IPA in hun schrift gebruiken. Het gaat dan veelal om talen
met een kort geleden ingevoerde spelling. Dit hoofdstuk gaat over de geschiedenis
en de aard van de spelling.
Het schrift is van groot belang; veel mensen kunnen zich nauwelijks een taal
zonder schrift voorstellen, zo nauw lijkt spelling verbonden met taal. Toch is spelling
geen wezenlijk onderdeel van taal: kinderen spreken voor ze leren schrijven, en er
zijn volkeren met talen waarvoor geen geschreven vorm bestaat. Ze beschikken
wel over een rijke mondelinge literatuur, die van generatie op generatie wordt
overgeleverd. Die vorm van overlevering kent natuurlijk zijn beperkingen. De
geschreven vorm van taal biedt een maatschappij de mogelijkheid om kennis,
ervaring en literatuur door de eeuwen heen te bewaren, en die informatie over grote
afstanden te verspreiden. Verba volent, scripta manent.
Bedenk dat de huidige mogelijkheden om geluid op te slaan via bandrecorders
en platen de geschreven vorm niet overbodig maakt: de voordelen van het
doorbladeren van een boek of krant, het vluchtig lezen of juist uiterst nauwkeurig
bestuderen van teksten hangen samen met de geschreven vorm. Voor het schrijven
is slechts potlood en papier nodig, geen electrisch apparaat. Voor het lezen is geen
enkel instrument (behalve misschien een bril) vereist. Bovendien ‘bestaat’ de
literatuur in schrift, en is de geschreven vorm soms (bijv. in figuur 1) essentieel voor
wat er bedoeld wordt.
Fig. 1. P. van Ostaijen, ‘Music Hall’, Verzameld werk, poëzie 2.
Anneke Neijt, Universele fonologie
123
Verschillende schriftvormen
Het gegeven dat er natuurlijke talen zijn die wel gesproken maar niet geschreven
worden, heeft ertoe geleid dat spraak als de primaire uitingsvorm wordt beschouwd.
Schrift heet secundair omdat het schrift niet noodzakelijk bij iedere taal voorkomt
en omdat het schrift meestal afgeleid is van de spraak. Niet alle schriftvormen zijn
overigens afgeleid van de spraak; vandaar het onderscheid tussen fonografisch
en niet-fonografisch schrift (letterlijk ‘klankgeschreven’ en ‘niet-klankgeschreven’).
Het Nederlandse schrift is fonografisch. Iedere letter heeft een klankwaarde, wat
bijvoorbeeld blijkt uit kat, mat en lat, die met verschillende beginletters gespeld
worden omdat de woorden met verschillende klanken beginnen. De rest van de
woorden is steeds hetzelfde (at), omdat dat gedeelte hetzelfde klinkt.
Het niet-fonografische schrift is onder te verdelen in logografisch, ideografisch
en pictografisch schrift. Een schriftsysteem is logografisch, wanneer de tekens
voor woorden staan (logos is Grieks voor ‘woord’). De muntsoorten bijvoorbeeld
kennen een logografische weergave, ƒ, $ en £ naast de fonografische weergave
gulden, dollar en pond. Ook bij het schrijven van de getallen gebruiken we vaak de
logografische vormen 1, 2, 3, enz. in plaats van de fonografische één, twee, drie.
Ideografische (‘idee-geschreven’) tekens geven een bepaald idee weer: de rode
driehoek in het verkeer voor ‘gevaar’, de rode cirkel voor ‘verbod’. Wanneer de
tekens een daadwerkelijke gelijkenis hebben met wat bedoeld is, spreken we van
pictografisch schrift, beeldschrift. Een getekend zonnetje en een wolkje met streepjes
eronder als pictogram van ‘zonnig weer’ en ‘regen’ bijvoorbeeld.
Er zijn talloze verhalen (sprookjes, mythen, religieuze teksten) over de herkomst
van het schrift - bijna evenveel als over de oorsprong van de taal. Dit zijn prachtige
verhalen over de uitvinders van het schrift (soms mensen, soms goden), maar het
is zeer onwaarschijnlijk dat het schrift van de ene op de andere dag is uitgevonden.
Bepaalde tekeningen en notatie-systemen worden als voorlopers van het schrift
beschouwd. Ze worden hieronder kort toegelicht.
Pictogrammen en ideogrammen
De tekeningen van mensen uit de oudheid worden algemeen beschouwd als de
oorsprong van de spelling. Tekeningen van holbewoners zoals die zijn aangetroffen
in de Altamira-grot in het noorden van Spanje, 20.000 jaar geleden getekend, kunnen
nu nog ‘gelezen’ worden. Het zijn letterlijke weergaven van onderdelen van het
leven uit die tijd. Waarom de tekeningen gemaakt zijn, is onbekend; misschien meer
met een esthetisch doel dan met een communicatief doel. Latere tekeningen zijn
echter wel duideAnneke
Neijt, Universele fonologie
124
lijke pictogrammen, tekeningen bedoeld als schrift. Zo bijvoorbeeld het 4000 jaar
oude Harrapaanse schrift, afkomstig uit een belangrijke stad in de Indus Vallei
(Pakistan), Harappa, en omstreken. De Harappaanse teksten zijn vrij kort (gemiddeld
vijf tekens lang), wat de ontcijfering nogal lastig maakt; enkele voorbeelden van de
gebruikte beeldtekens en hun veronderstelde betekenis zijn in figuur 2 gegeven.
Fig. 2. Harappaanse pictogrammen, met daaronder de veronderstelde betekenis.
Anders dan in het moderne schrift is elk beeldteken of pictogram een concrete
weergave van de betekenis, en heeft zo'n pictogram ook geen direct verband met
de taal, aangezien de tekening op de bedoelde dingen uit de werkelijkheid betrekking
heeft, en niet op de taalvorm. Pictografisch ‘schrift’ wordt bij vele volkeren
aangetroffen, en wordt ook nu nog gebruikt naast het alfabetische schrift: denk aan
de tekens op verkeersborden, de mannetjes en vrouwtjes op toiletdeuren, en de
bordjes op stations (zie figuur 3). Je hoeft er het Nederlands meestal niet voor te
beheersen om te begrijpen wat er bedoeld wordt.
Fig. 3. Pictogrammen uit het spoorboekje van de NS.
In de loop der tijd kregen pictogrammen een ruimere betekenis, zodat het plaatje
niet alleen betrekking had op het oorspronkelijke object uit de werkelijkheid, maar
ook op de eigenschappen daarvan, of de concepten die ermee samenhingen. Zo
kon een tekening van de zon ook ‘warmte’, ‘hitte’, ‘licht’ en ‘overdag’ gaan betekenen.
Logisch, want probeer maar eens een tekening te bedenken voor zulke abstracte
zaken. Pictogrammen werden dus ideogrammen, ideeëntekens.
Nog later werden pictogrammen en ideogrammen in meer vereenvoudigde vorm
weergegeven: de vereenvoudigingen werden zo drastisch dat het nieuwe systeem
niet te begrijpen was zonder instructie vooraf. Hiermee werd de relatie tussen teken
en betekenis willekeurig, en kon een relatie
Anneke Neijt, Universele fonologie
125
tussen teken en klank ontstaan. Een revolutionaire stap in het ontwikkelingsproces
dus.
Het is mogelijk om een teken voor ieder woord te geven: zo'n schrift heet
woordschrift. Omdat de symbolen voor woorden in verschillende talen gebruikt
kunnen worden, is het een ‘universeel’ schrift. Om die reden heeft een Nederlandse
journalist, Karel Johnson (of Janson, zoals een andere bron vermeldt) kort na de
Tweede Wereldoorlog het pictografische systeem Picto ontwikkeld. In Picto zou het
zinnetje Ik heb een huis in de stad (of: Ich habe ein Haus in der Stadt, of: J'ai une
maison en ville) er zo uit zien:
Helaas is zo'n systeem slechts mogelijk voor tamelijk concrete en eenvoudige
boodschappen. Neem een willekeurige zin uit de krant, en het systeem blijkt
ondoenlijk te zijn: De universiteiten krijgen een nieuwe kans om zelf een
onderzoekbeleid te voeren. Oorspronkelijk zou hun eigen budget fors verkleind
worden, [...]. Het probleem is duidelijk. Bovendien kan het systeem alleen gebruikt
worden voor verschillende talen wanneer de woordkeuze in die talen overeenkomt,
en de woorden in ongeveer dezelfde volgorde staan. Welke Nederlander zou op
grond van een woordelijke vertaling op het idee komen dat de volgende Japanse
zin over een stuk kaas gaat?
John ga katte-iru neko ga korosita nezumi ga tabeta tiizu wa kusatte ita.(2)
John heeft een kat doodde een rat at de kaas bedorven was. ‘De kaas
was bedorven die de rat at die door de kat van Jan gedood was.’
Alleen een schriftsysteem dat op een taal gebaseerd is, kan zulke problemen
overkomen, en het lijkt (vooralsnog) onmogelijk om een schriftsysteem los van enige
natuurlijke taal te ontwikkelen.
Spijkerschrift
De belangrijkste ontwikkelingen in de ontstaansgeschiedenis van het schrift hebben
plaatsgevonden in het Nabije Oosten. In het algemeen worden de Sumeriërs als
de uitvinders van het oudste schrift, het spijkerschrift beschouwd. Dit schrift werd
tussen ongeveer 3300 en 500 jaar voor Christus gebruikt door de volkeren die bij
de Eufraat en de Tigris woonden: naast Sumeriërs onder meer ook Babyloniërs,
Akkadiërs, Perzen en Hittieten, iets wat bepaalde ontwikkelingen in het schrift
gestimuleerd heeft, zoals hieronder zal blijken.
Anneke Neijt, Universele fonologie
126
Deskundigen meenden lange tijd dat het spijkerschrift uit pictogrammen is ontstaan,
wat geïllustreerd wordt met de voorbeelden uit figuur 4. Een voorzichtiger standpunt
is echter, dat het spijkerschrift een picto-ideografisch voorstadium heeft gekend,
want de alleroudste vondsten laten ook al ideografische tekens zien. Op grond
daarvan wordt momenteel de noodzaak van een pictografisch voorstadium voor het
spijkerschrift ontkend.
Fig. 4. Het verband tussen pictogram en spijkerschrift.
De vondsten die als argument dienen, zijn bepaalde kleifiguurtjes in abstracte
vormen, verpakt in holle klompjes klei (bullae genoemd). Aan de buitenkant stond
een afbeelding van de ingesloten figuurtjes. Sommige van de verpakte kleifiguurtjes
blijken ruim tienduizend jaar oud te zijn. Figuur 5 laat zien dat niet alle figuurtjes als
pictogrammen beschouwd kunnen worden.
Waarschijnlijk dienden de bullae een administratief doel, namelijk om bij te houden
hoeveel schapen, brood e.d. aan een handelaar meegegeven
Anneke Neijt, Universele fonologie
127
werden of om te registreren waar welke goederen opgeslagen werden. De bullae,
met als het ware op de buitenkant geschreven wat de inhoud is, kunnen als de
oudste vormen van schrift beschouwd worden, al is deze vorm van schrift wezenlijk
anders dan het huidige schrift. Als uitdrukkingsvorm komt dit type schrift overeen
met het Picto: voor ieder woord een teken. Maar, anders dan in het Picto, kunnen
er geen zinnen mee gemaakt worden. Het gaat dus om een woordschrift, een
schriftsysteem om woorden los van hun zinsverband mee weer te geven.
Fig. 5. Kleifiguurtjes (links) zoals aangetroffen in bullae met (rechts daarvan) de
corresponderende oudste Sumerische tekens.
De oudste vondsten waaruit een volledig ontwikkeld systeem blijkt dateren uit de
periode van 3300-2900 v. Chr. Waarschijnlijk waren in die tijd ongeveer 2000 tekens
in gebruik. Al in een vroeg stadium kregen de tekens een meer abstracte vorm.
Begrijpelijk, want in dit rivierrijke gebied werd op klei geschreven. Het is eenvoudiger
om met een stokje afdrukken te maken in klei dan rechte en gebogen lijnen te
tekenen. Vandaar de kleine wig- of spijkervormige tekentjes waaraan het spijkerschrift
zijn naam ontleent.
Aanvankelijk werden de tekens op kleine vierkante kleitabletten van boven naar
beneden geschreven. Later werden grotere, rechthoekige tabletten gebruikt, en
werd van links naar rechts geschreven, waarbij de tekens een kwartslag draaiden.
Met de ontwikkeling van het schrift ging een verdere stilering gepaard: in de latere
stadia werden complexe tekens steeds opgebouwd uit de vaste onderdelen van
figuur 6. Deze ontwikkeling naar meer gestileerde tekens is natuurlijk alleen maar
mogelijk wanneer tekens niet langer fungeren als afbeelding van iets in de
werkelijkheid. Voor pictogrammen is het belangrijk dat de afbeelding herkend wordt,
Anneke Neijt, Universele fonologie
128
maar zodra het pictografische principe verlaten wordt, is het belangrijker dat de
tekens steeds op dezelfde manier geschreven worden.
Fig. 6. De vijf bouwstenen van de tekens in het spijkerschrift, in korte en lange varianten.
Zoals hierboven al gezegd: aanvankelijk was het spijkerschrift een woord-schrift,
met uitsluitend tekens voor woorden, en dan nog vooral voor de zelfstandige
naamwoorden. Werkwoorden werden weergegeven als afgeleide van naamwoorden
(‘ploegen’ kreeg hetzelfde teken als ‘ploeg’) of door een combinatie van
naamwoorden (bijvoorbeeld het teken voor ‘mond’ met het teken voor ‘brood’ staat
voor ‘eten’). Af en toe werden tekens met een klankwaarde ingevoerd. Het teken
voor mu, ‘plant’, werd eerst ook gebruikt voor de andere betekenissen van mu,
namelijk ‘jaar’ en ‘naam’. In een later stadium werd het tevens gebruikt voor het
achtervoegsel mu, dat ‘mij’ betekent, en voor het voorvoegsel mu, de mannelijke
derde-persoonsmarkering. Daarmee werd de band tussen teken en betekenis
verbroken, en vervangen door een band tussen teken en klank. Uiteindelijk werd
iedere lettergreep mu met datzelfde teken weergegeven. Een volledige uitwerking
van dat principe levert een syllabeschrift op.
De overgang van woordschrift naar syllabeschrift is geleidelijk verlopen. Lange
tijd was een gemengd systeem in gebruik, met alle nadelen vandien. Om het
instrument ploeg van de activiteit ploegen te onderscheiden werd het teken voor
‘hout’ gebruikt. Ploeger werd weergegeven door een combinatie van ‘ploeg’ en
‘man’. De tekens voor ‘hout’ en ‘man’ kregen aldus de functie om
betekenisonderscheid aan te brengen. Daarnaast werd ook het syllabeschrift
gehanteerd, met als gevolg dat het teken soms voor het gehele woord staat
(bijvoorbeeld til, ‘leven’), en soms alleen voor de klank (ti). Weer een reden om
aparte tekens toe te voegen ter verduidelijking. In sommige perioden werden beide
varianten gebruikt, wat de onhandige situatie oplevert dat een en hetzelfde woord
op twee manieren geschreven kan worden, en soms voor de zekerheid beide
manieren tegelijk gebruikt werden, vgl. figuur 7.
Fig. 7. Drie manieren om ‘land’ te schrijven: logografisch, fonografisch, of allebei.
Anneke Neijt, Universele fonologie
129
Het bestaan van een schrift is meerdere malen in de geschiedenis de aanleiding
geweest om de taal van dat schrift te leren. Niet alleen het Chinese schrift
bijvoorbeeld werd door de Japanners geleerd, maar tevens het klassieke Chinees.
Zo ook gebeurde in het Nabije Oosten. De Akkadiërs schreven aanvankelijk niet in
hun eigen taal, maar in het Sumerisch. De latere toepassing van het spijkerschrift
op hun eigen taal (rond 2000 v. Chr) had belangrijke wijzigingen in het spijkerschrift
tot gevolg, omdat de aard van de talen verschilde. Het Sumerisch is een taal met
betrekkelijk weinig verbogen woorden. Een logografisch systeem, met een teken
voor ieder woord dus, is daarbij niet onmogelijk. In het Akkadisch echter komt veel
meer verbuiging van woorden voor. In zo'n taal is het belangrijk om in staat te zijn
de verschillen in klankwaarde weer te geven. Vandaar dat het Akkadisch vrijwel
geheel in een syllabeschrift geschreven werd. In het Sumerisch was ongeveer 40%
van de tekens syllabografisch, terwijl in het Akkadisch dat percentage tot ruim 90
gestegen is.
In de ontwikkeling van het spijkerschrift zijn dus sporen van de overgang van
logografisch naar fonografisch schrift aangetroffen: in een bepaald stadium was het
mogelijk om tekens voor lettergrepen te gebruiken. Vanaf die tijd was het meer
gebruikelijk om schrifttekens te gebruiken voor klanken. Het spijkerschrift werd tot
ongeveer 500 v. Chr. nog volop gebruikt; daarna werd het nog eeuwenlang door
Babylonische sterrenkundigen gebruikt, maar de overige Babyloniërs gebruikten
het alfabetische schrift.
Hiëroglyfenschrift
De overgang van een systeem met tekens voor woorden naar een systeem met
tekens voor klanken heeft ook in het Egyptische hiëroglyfenschrift plaatsgevonden.
Het hiëroglyfenschrift dateert uit ongeveer dezelfde periode als het spijkerschrift
(3000 v. Chr. tot 500 n. Chr.). De naam hiëroglyfe is afkomstig uit het Grieks, en
betekent letterlijk ‘heilig kerven’, een naam die de Grieken verzonnen hebben vanuit
de veronderstelling dat het schrift vooral voor religieuze doeleinden gebruikt werd.
Daarnaast diende het schrift echter minstens zozeer economische doelen, niet
anders dan het spijkerschrift. Het hiëroglyfensysteem spreekt bijzonder tot de
verbeelding omdat het fascinerende pictografische tekens bevat, zie figuur 8.
Fig. 8. Pictografische tekens uit het hiëroglyfenschrift.
Anneke Neijt, Universele fonologie
130
Het hiëroglyfenschrift heeft zich eerder tot een fonografisch schrift ontwikkeld dan
het spijkerschrift. Rond 2700 v. Chr. was in het hiëroglyfenschrift al een verzameling
tekens voor klanken aanwezig, zie figuur 10. Dat slechts de medeklinkers geschreven
werden heeft te maken met de klankstructuur van het Egyptisch: klinkers hebben
een ondergeschikte rol, en woorden zijn vooral aan de opeenvolgende medeklinkers
te herkennen. Deze eigenschap van de taal wordt nader toegelicht bij de bespreking
van het alfabetische schrift.
Fig. 9. Het Egyptische alfabet, met uitsluitend tekens voor consonanten.
Net als in het Sumerische spijkerschrift werden beide systemen, logografisch en
fonografisch, door elkaar gebruikt, en werden aparte tekens ingevoerd om
ongewenste verwarring te voorkomen. Zo gaven bepaalde tekens aan dat het
volgende teken als fonogram opgevat moest worden. Ook werden er tekens gebruikt
om de betekenis van het volgende teken
Anneke Neijt, Universele fonologie
131
mee aan te duiden: toegevoegde tekens voor ‘man’, ‘vrouw’, ‘water’, ‘woestijn’,
‘handeling’ en dergelijke. Het resultaat was een uiterst complex systeem (zie figuur
10), dat slechts door enkelen geleerd kon worden. Waarschijnlijk werden
vereenvoudigingen in het systeem tegengewerkt door de elite die het systeem wel
beheerste: hovelingen, priesters en klerken. Zij hadden geen belang bij
vereenvoudiging van het systeem.
Fig. 10. Voorbeeld van een hiëroglyfentekst. De god Amon-re spreekt tot farao Thoetmosis
III, 1504-1450 voor Christus.
Het alfabet
Alfabetische schriftsoorten ontstaan omstreeks 1500 v. Chr. in de landen rondom
de Middellandse Zee. Aanvankelijk werden de letters uitsluitend gebruikt om
medeklinkers mee aan te duiden: het Noordsemitisch kende bijvoorbeeld wel de
letter E maar gebruikte dat teken om een ‘h’ mee aan te duiden. Dat klinkers niet
gespeld werden, hangt samen met het feit dat het gebruik van klinkers in Semitische
talen voor een groot deel voorspelbaar is, zoals het voorbeeld uit het klassiek
Arabisch van hoofdstuk 7 laat zien. Bekijk voorbeeld (3):
Voltooide tijd(3)
passiefactiefBetekenisStam
kutibkatabschrijvenktb
kuttibkattablaten schrijvenkttb
tukuutibtakaatabelkaar schr.tktb
nkutibnkatabonderschrijvennktb
Anneke Neijt, Universele fonologie
132
De stam van de werkwoorden in dit voorbeeld bestaat uit het rijtje medeklinkers ktb.
De verschillende met die stam samenhangende werkwoorden worden daarvan
afgeleid door toevoeging van t (kttb of tktb) of n (nktb). De klinkers geven slechts
informatie over de bedrijvende of de lijdende vorm, en hebben dus een grammaticale
functie. Een spellingsysteem met uitsluitend tekens voor medeklinkers is derhalve
goed bruikbaar in zulke talen. Als er in zulk schrift behoefte was om informatie over
klinkers te geven, dan werd dat gedaan door middel van een stip of streep boven
of onder een letter.
De Semitische alfabetten hebben één groot voordeel ten opzichte van de
voorgaande systemen: eenvoud door het gebruik van een zeer gering aantal tekens.
Daarmee ging ook een enorme flexibiliteit gepaard: het systeem is zonder al te veel
moeite op andere talen toepasbaar.
Rond 800 v. Chr. was volledig alfabetisch schrift in gebruik - volledig, omdat nu
ook tekens voor klinkers gebruikt werden. Hoewel de precieze ontwikkeling
onduidelijk is, staat toch wel vast dat de Grieken het Phoenicische alfabet voor hun
taal invoerden, en daarmee de belangrijke ontwikkelingsstap naar het huidige alfabet
deden: volwaardige representatie van de klinkers, op dezelfde manier als de
medeklinkers, dus door voor verschillende klinkers verschillende tekens in te voeren.
Het overzicht in figuur 11 verduidelijkt de verschillen tussen het Phoenicische alfabet
en het Griekse.
Fig. 11. De Phoenicische voorgangers van enkele Griekse letters.
Behalve dat het Griekse alfabet tekens voor klinkers bevat, is ook de benaming van
de lettertekens anders: de letters worden niet langer naar iets in de werkelijkheid
genoemd. Hiermee wordt de relatie tussen letter en betekenis geheel verbroken.
Het is mogelijk dat het alfabetisch schrift meer dan eens is uitgevonden. De meeste
deskundigen gaan er echter van uit dat het Griekse alfabet ten grondslag ligt aan
alle huidige alfabetische systemen. Het Griekse alfabet heeft zich, met de nodige
aanpassingen, over grote delen van de wereld
Anneke Neijt, Universele fonologie
133
verspreid. Het Koptische alfabet in Egypte, het Cyrillische in Oost-Europa, het
Etruskische en later het Latijnse alfabet in Italië zijn allemaal van het Griekse alfabet
afgeleid. Het Latijnse alfabet is, door de enorme invloed van het Romeinse keizerrijk,
in geheel West-Europa ingevoerd.
Het is verwonderlijk dat het alfabet zoals wij dat kennen, niet vele oorsprongen
kent. Eigenlijk kun je (volgens sommige geleerden) beter spreken van het ontdekken,
dan van het uitvinden van het alfabet. Als de taal niet uit afzonderlijke klanken
bestaan had dan was het alfabetisch schrift niet mogelijk geweest. Bij het gebruiken
van een teken voor een foneem gebruiken mensen hun onbewuste kennis van de
opbouw van de woorden in hun taal; ze worden zich in feite bewust van die opbouw.
Dat is ook de reden dat het alfabet toch betrekkelijk eenvoudig te leren is voor
kinderen. Aangezien dit voor alle talen ter wereld geldt, is het vreemd dat de
‘ontdekking’ van het alfabet niet door vele mensen in vele delen van de wereld
gedaan is.
Moderne schriftsoorten
Woordschrift
Wanneer ieder woord met een afzonderlijk teken geschreven wordt, spreken we
van woordschrift. De nadelen van zo'n systeem zijn duidelijk: er zijn tienduizenden
verschillende tekens nodig. Wanneer je nagaat dat het alfabetische schrift slechts
26 letters kent, plus nog wat leestekens, dan is het duidelijk wat de voordelen van
het gebruik van het alfabet zijn. De enige talen waarvoor nauwelijks een alfabetisch
schrift gebruikt wordt, zijn Chinees en Japans.
Over de oorsprong van het Chinese schrift is weinig bekend. De oudste vondsten
(inscripties op duurzame materialen zoals schedels) dateren van rond 1000 v. Chr.,
en toen al waren de tekens gestandaardiseerd, wat aangeeft dat in dit stadium het
schrift al geruime tijd in gebruik was.
Een aantal van de Chinese tekens is van oorsprong picto- en ideografisch, waarbij,
zoals uit de tekens in figuur 12 blijkt, vaak één belangrijk kenmerk benadrukt wordt:
de ronde horens van het rund, de gebogen horens van het schaap, het stromen van
water, het grote hoofd van een baby, en het belang van het oog voor het zien.
Fig. 12. Oude Chinese picto- en ideografische karakters.
Anneke Neijt, Universele fonologie
134
Door velen wordt het Chinese schrift beschouwd als een lastig en oneconomisch
systeem. Dat is ongetwijfeld waar, in zoverre dat het moeilijk te leren is. Maar voor
wie het eenmaal onder de knie heeft, is het een uiterst efficiënt systeem: sneller en
gemakkelijker te lezen dan het alfabetische schrift. Het Chinese schrift biedt volgens
kenners een ongeëvenaarde visuele voorstelling van de taal, waarbij het alfabetische
schrift geheel in het niet valt. Het systeem biedt schrijvers en lezers als het ware de
betekeniscodes.
Het is een misvatting te denken dat elk Chinees teken met één betekenis
correspondeert. De karakters zijn meestal opgebouwd uit verschillende onderdelen
waarbij die onderdelen betrekking kunnen hebben op de betekenis van het woord
of op de klank. Het woord eerlijk wordt geschreven door de symbolen voor ‘man’
en ‘woord’ te combineren. De woorden voor ‘moeder’, ‘agaat’, ‘mier’ en ‘schelden’
hebben allemaal dezelfde klank als het woord voor ‘paard’, ma, maar de woorden
worden in het schrift onderscheiden door combinatie van het teken voor ‘paard’ en
het teken voor respectievelijk ‘vrouw’, ‘jade’, ‘insect’, en ‘mond’. Zie figuur 13. Door
zulke combinatiemogelijkheden kan het Chinese schrift niet als een fonografisch of
een logografisch schrift omschreven worden: het is zowel fonografisch als
logografisch, en het heeft bovendien nog pictografische trekken behouden.
Fig. 13. Chinese karakters. Links de traditionele schrijfwijze, rechts de vereenvoudigde vorm
die in 1956 is ingevoerd.
Anneke Neijt, Universele fonologie
135
De ontwikkelingsgang van het Chinese schrift laat zien dat het fonografische principe
niet per definitie in de loop der tijd de overhand krijgt. Dat heeft trouwens alles te
maken met de aard van de Chinese taal en cultuur. Om diverse redenen is het
gebruikte systeem heel geschikt. Ten eerste omdat het schrift als band fungeert
tussen de verschillende dialecten van het Chinees. Ook al zijn Chinese sprekers
onderling onverstaanbaar, door middel van het schrift kunnen ze toch aan elkaar
hun bedoeling duidelijk maken. Reden waarom mensen op straat soms tekens
schrijven in de lucht. Ten tweede is het systeem zo geschikt, omdat het Chinees
een isolerende taal is, een taal met nauwelijks vervoeging en verbuiging van
woorden. Het gebruik van tekens voor de afzonderlijke woorden ligt in zulke talen
meer voor de hand dan in talen met veel verschillende naamvalsuitgangen en
dergelijke. Een derde reden is dat het Chinees een toontaal is, een taal waarin het
toonhoogtepatroon van een woord de betekenis van dat woord bepaalt. Daarin
onderscheidt het Chinees zich bijvoorbeeld van het Nederlands, een taal waarin de
toonhoogte slechts de manier van zeggen bepaalt. Probeer maar eens het woord
avondeten uit te spreken als antwoord op de vraag ‘Is dit lunch of avondeten?’, als
verbazing over wat er op tafel staat, of als uiting om de kinderen binnen te roepen.
Avondeten krijgt in ieder van deze situaties een ander toonpatroon, wat samenhangt
met het verschil tussen stelling, vraag, en roep, maar de betekenis van het woord
zelf wordt door het toonpatroon niet anders. In het Chinees verandert de
woordbetekenis juist wel door een ander toonpatroon. Begrijpelijk dus dat de woorden
ma in figuur 13 van elkaar onderscheiden worden met verschillende accenten boven
de a.
Syllabisch schrift
Het syllabeschrift is eenvoudiger te gebruiken dan het woordschrift, maar er zijn
nog grote aantallen tekens nodig. Voor talen met CVC-syllabes, syllaben die uit
consonant, vokaal en consonant kunnen bestaan, zijn n maal m maal n verschillende
tekens nodig (n staat voor het aantal consonanten, m voor het aantal vokalen). Een
niet onrealistische rekensom voor het Nederlands levert zo naar schatting 20 × 10
× 20 = 4000 verschillende syllaben op. Dat getal is waarschijnlijk te hoog omdat
bepaalde combinaties niet mogelijk zijn (de h komt niet aan het einde van een syllabe
voor, behalve in de spelvorm bah), maar niet meegerekend zijn in deze som de
Nederlandse syllaben met meer dan één consonant voor of achter de vokaal. Fonetici
schatten het aantal op ongeveer twee- á drieduizend.
Het Japanse schrift is deels syllabisch, en deels een woordschrift, ontleend aan
het Chinees. Alle ruim tweeduizend woordtekens zijn afkomstig uit het Chinese
schrift. Toen het Chinese schrift voor de Japanse
Anneke Neijt, Universele fonologie
136
taal geïntroduceerd werd, bleek echter dat een strikt woordschrift onhaalbaar was:
het Japans is een taal met veel verbuigingen. Zo kunnen werkwoorden in dertig of
meer verschillende vormen voorkomen. Daarom worden de Chinese karakters
meestal gebruikt voor de stammen, verrijkt met syllabische tekens voor de uitgangen,
vergelijk:
Nomina worden in het Japans meestal niet verbogen, en worden derhalve
geschreven met een enkel Chinees teken. Naar de hier omschreven karaktertrekken
van de beide talen wordt het Japans een agglutinerende taal genoemd, en het
Chinees een isolerende taal.
Uit het Chinese schrift zijn door de eeuwen heen twee Japanse syllabeschriften
ontwikkeld: het katakana werd vanaf de 9e eeuw gebruikt als hulpmiddel bij de
Chinese tekens, om aan te geven om welke klankvorm het ging. Het eenvoudiger
te schrijven hiragana werd los van de Chinese tekens gebruikt. Zowel het katakana
als het hiragana is een syllabeschrift - mogelijk in het Japans door de eenvoudige
opbouw van lettergrepen. Hoe eenvoudig het Japans is in dit opzicht blijkt uit de
‘verjapansing’ van Nederlandse woorden: consonanten worden steeds gevolgd door
vokalen. Dus bier - biiru, mast - masuto, mes - mesu, pistool - pisotoru. Alle Japanse
woorden kunnen worden gerepresenteerd door middel van ongeveer honderd
verschillende syllaben, meestal van het CV-type (opgebouwd uit consonant plus
vokaal). De beide syllabestelsels bevatten elk ongeveer 45 basistekens. Diacritische
tekens brengen extra onderscheidingen aan, en vergroten zo het aantal verschillende
spellingstekens.
Tegenwoordig wordt het katakana alleen gebruikt om bepaalde groepen woorden
te onderscheiden van de rest (met name de niet-Chinese leenwoorden, en
benadrukte woorden). Het Chinese systeem wordt ondanks het bestaan van de
syllabeschriften nog steeds gebruikt voor het schrijven van de inhoudswoorden.
Hiragana fungeert daarbij als systeem om functiewoorden en grammaticale uitgangen
mee aan te duiden. De invloed van het Chinees op het Japans is enorm geweest.
Via het schrift, dat lange tijd niet zonder kennis van het Chinees geleerd kon worden,
werden talloze woorden uit het Chinees in het Japans ingevoerd.
Alfabetisch schrift
De meeste talen gebruiken het Latijnse alfabet, al zijn er wel kleine aanpassingen
om de relatie tussen foneem en letter in de betreffende talen tot stand te kunnen
laten komen. Zo gebruikt het Spaans de ñ, een n met
Anneke Neijt, Universele fonologie
137
tilde ~, om de gepalataliseerde nasale klank in señor aan te geven; het Duits gebruikt
een umlaut op vokalen om zo over een groter aantal vokalen te kunnen beschikken
dan in het Latijnse alfabet aanwezig zijn. Deze toegevoegde tekens worden
diacritische tekens genoemd (zie voor een overzicht p. 28). Een andere manier
om het aantal letters uit te breiden is het combineren van twee letters: ng, ie en oe
zijn zulke combinaties in het Nederlands. De vaste lettercombinaties worden digrafen
genoemd.
Samenvatting
Het Latijnse alfabet zoals we dat nu kennen, is gebaseerd op het Griekse alfabet
(rond 800 v. Chr. ontstaan), dat zich onderscheidt van eerdere alfabetten doordat
het afzonderlijke tekens voor vokalen heeft. Dat was in het hiëroglyfenalfabet en de
verschillende semitische alfabetten niet het geval.
In verschillende culturen heeft de overgang plaatsgehad van een schrift dat tekens
voor woorden gebruikte (logografisch) naar een schrift dat tekens voor klanken
gebruikte (fonografisch). Soms correspondeert het schriftteken met de syllabe
(syllabisch schrift, nog steeds gebruikt in Japan), meestal corresponderen de tekens
met vokalen en consonanten.
De oudste schriften (ruim drieduizend jaar v. Chr.) zijn het spijkerschrift en het
hiëroglyfenschrift. Beide laten sporen zien van pictografisch schrift. Maar ook is in
beide de genoemde ontwikkeling waarneembaar: van een systeem met tekens voor
betekenissen naar een systeem met tekens voor klanken.
Opdrachten
1. Schrift wordt secundair genoemd, spraak primair.
Wat houdt de term secundair in?a.
b. Wordt er ook mee bedoeld dat het schrift de mindere is van de
spraak?
2. Maak een schematisch overzicht van de verschillende schriftvormen (pictogram,
logogram, fonogram) van enkele woorden. Bijvoorbeeld van: dollar, onweer,
en paragraaf.
3. Bij het bepalen wat nu de oudste schriftvorm is, speelt natuurlijk de definitie
van wat schrift genoemd kan worden een grote rol. In dit hoofdstuk is ervan
uitgegaan dat bepaalde getekende boodschappen geen schrift kunnen worden
genoemd. De tekentjes op de bullae bijAnneke
Neijt, Universele fonologie
138
voorbeeld (figuur 5 op p. 127). Welke definitie wordt dus gebruikt? Ben je het
daarmee eens, of zou je liever een andere definitie van schrift gebruiken?
4. Maak een nauwkeurige schatting van de hoeveelheid verschillende
syllaben in het Nederlands. Ga daarvoor allereerst na, hoeveel
a.
consonanten en vokalen je moet gebruiken in de vermenigvuldiging.
(Bedenk dat diftongen ook als aparte vokaal geteld moeten worden,
en ga na welke consonanten al dan niet aan het begin en eind van
de lettergreep voorkomen.) Daarna kun je de mogelijkheden van
meer complexe begin- en eindclusters erbij optellen.
b. Doe nu hetzelfde voor de lettergrepen van het Nederlands. Het
verschil tussen beide is duidelijk: in (a) gebruik je klanken in de
vermenigvuldiging, nu moet je letters gebruiken. Waarom kom je
uit op een kleiner getal?
5. Je zou het Nederlands, met een semitisch alfabet (met uitsluitend letters voor
consonanten) kunnen spellen: J z ht Ndrlnds mt n smtsch lfbt (mt tsltnd cnsnntn)
knnn splln. Probeer maar eens te ontcijferen:
j mt zlk mnsn nt glvn (Ned.)
y mst nt blv sch ppl (Eng.)
Heel efficiënt, kost veel minder papier. Waarom doen we het niet?
6. Het Japans heeft nogal wat woorden aan het Nederlands ontleend. Vergelijk:
JapansNed.JapansNed.
- masutomast- biirubier
- ...mes- garasuglas
- pisotorupistool- ...gas
- porudaapolder- burikiblik
- sukoppuschop- ...kalk
- orugooruorgel- koohikoffie
- madorosumatroos- kokkukok
a. Vul de ontbrekende woorden aan.
b. Noem enkele opvallende verschillen tussen het Japans en het
Nederlands.
c. Ga na welke beperkingen er zijn op de opbouw van syllaben in het
Japans.
d. Verklaar waarom een syllabeschrift voor het Japans geschikt is.
Ga na wat dit betekent voor de efficiëntie van een schrift (waarbij
met efficiëntie wordt bedoeld het aantal tekens dat je nodig hebt).
Anneke Neijt, Universele fonologie
139
7. Hieronder staan schriftfragmenten van de volgende talen: Klassiek Grieks,
Russisch, Hebreeuws, IJslands, Chinees, Fries, Duits (Gotisch schrift),
Burmees, Twi, Indonesisch en Arabisch. Bepaal welke taal bij welk fragment
past.
a. Pharao's Unblick war wunderbar. Gein Wagen war
b. ϕίλοι, κακῶν μὲν ὅστις ἔμπειρος κυρεῖ,
c. Faeks is it lykwols net sûnder bitsjutting en ûnthjit dat de namme
dy 't yn tiidsfolchoarder it lêst komt ek de meast forneamde is.
d. Þótt þú langförull legðir sérhvert land undir fót
e. «Что это? я падаю? у меня ноги подкашиваются»
f. {....}
g. {....}
h. Saá sa̍re y̍i bɛ̀ŋ atɛkyɛ́ bí â mpɔ̀torɔ áhyɛ́ m̍u ma̋ hö.
i. Setiap kita bertemu, gadis ketjil berkaleng ketjil
j. {....}
k. {....}
Bibliografische aantekeningen
Nederlandse boeken over het ontstaan van het schrift: de romantisch geschreven
Doblhofer (1966) en het recentere Engelhart en Klein (1988) dat ook ingaat op
typografische aspecten. Dit hoofdstuk is vooral gebaseerd op Coulmas (1989), Gaur
(1984), en Wang (1986). De verschillende standaardwerken (Jensen 1958, Diringer
1962, Doblhofer 1966 en Gelb 1984) lijken steeds elkaar als bron te gebruiken, en
het is dus lastig goed te verwijzen. Zie DeFrancis (1989) voor een kritisch overzicht.
De figuren zijn aan de volgende werken ontleend: Fairservis (1983, 48, fig. 2),
Gaur (1984, 49, fig. 4 en 6), Wang (1986, 38-39, fig. 5; 55, fig. 13), Doblhofer (1966,
150, fig. 7; 81, 86, fig. 8; 83, fig. 9; 87, fig. 10), Coulmas (1989, 163, fig. 11; 93-94,
Anneke Neijt, Universele fonologie
99, fig. 12). Opdracht 6 is gebaseerd op De Graaf (1990). De tekstfragmenten van
opdracht 7 zijn afkomstig uit Katzner (1975).
Anneke Neijt, Universele fonologie
141
10 De Nederlandse spelling
142De spelling voor de negentiende eeuw
143Spelling in de 19e eeuw
146Spelling in de 20e eeuw
148De huidige situatie
150Samenvatting
150Opdrachten
152Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
142
Het oudste geschreven Nederlands, Hebban olla uogala nestas hagunnan, is uit de
elfde eeuw. Bij het schrijven van het Nederlands werd het Latijnse alfabet gebruikt,
met af en toe diacritische tekens om de klanken van elkaar te onderscheiden. Meestal
echter werd het probleem van het gebrek aan letters voor de verschillende klanken
opgelost door een combinatie van tekens te gebruiken: e, i of j om verlenging van
vokalen aan te geven, andere combinaties om verkleuring aan te geven. Pas veel
later, in de negentiende eeuw, werd de spelling gestandaardiseerd.
De spelling voor de negentiende eeuw
Ghij doolt dikwijls in 't spellen van uw Neederduitsch. Let op het mijne;
en volght het. 'T Latijnsche Nunc is in onze taale Nu, niet Nuij gelijk ghij
spelt. Ik, daarbij behoeft geen c; nochtans spelt ghij Ick. Esse schrijft ghij
in Duitsch sijn; 't moet zijn door z weezen. [...] Dit vermaan ik op dat ghij
ook beneirstight uwe moederlijke taal wel te schrijven en te spreeken:
waar toe u dienstigh zijn zal, bij wijlen, wat in mijne Historien te leezen.
[...]
Uw t'uwaarts zeer toegenejghde Vaader P.C. Hóóft T'Amsterdam, den
27en in Wijnmaandt, 1646.
(ed. H.W. Tricht, 1979, deel III, p. 771-2)
Tegenwoordig schrijven we dichten, net zoals 600 jaar geleden de schrijver van de
Beatrijs (1374):
Van dichten comt mi cleine bate
Die liede raden mi dat ict late
maar in 1778 start Hiëronymus van Alphen zijn bekende dichtbundel met:
Ziedaar, lieve wigtjes!
Een bundel gedigtjes,
En in de tussentijd noemde de een zich dichter en de ander zich digter. Er was geen
standaardspelling, en dus schreef iedereen naar eigen inzicht. Vaak ligt aan het
verschil in spelling een uitspraakverschil ten grondslag, en zo wordt de herkomst
van vroege handschriften dan ook bepaald. De copiïsten van deze handschriften
van voor de boekdrukkunst zullen zich ook wel af en toe bekommerd hebben om
de spelling - vooral wanneer ze een handschrift kopieerden dat niet met hun
spellinggewoonten overeenkwam.
Met de invoering van de boekdrukkunst werd de kwestie van de ‘goede’ spelling
belangrijker - de boeken moeten immers verkocht worden en niet om hun belabberde
spelling terzijde gelegd. Van de 16e tot en met de 18e eeuw worden verschillende
spellingvoorstellen gedaan (onder meer door P.C. Hooft), maar geen ervan wordt
algemeen aanvaard. Ondanks de
Anneke Neijt, Universele fonologie
143
duidelijk levende wens tot standaardisatie is de eerste officiële, van staatswege
geaccepteerde spellingregeling er pas in de 19e eeuw gekomen.
Spelling in de 19e eeuw
In het begin van de 19e eeuw vroeg hoogleraar J.H. van der Palm, Agent van
Nationale Opvoeding ten tijde van de Bataafse Republiek, aan de zojuist opgerichte
Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde (afgekort als de Maatschappij
hieronder) om de bevordering eener eenparige spelling met ernst ter harte te nemen.
De Maatschappij schreef jaarlijkse prijsvragen uit, en in dit geval werd de vraag als
volgt geformuleerd:
In hoeverre behoort de spelling der Nederduitsche taal geregeld te worden
naar welluidendheid en gemakkelijkheid van uitspraak?
In 1802 werd de verhandeling van de Leidse hoogleraar M. Siegenbeek met een
gouden erepenning bekroond, en in 1804 werden de voorstellen van Siegenbeek
door de regering overgenomen, waarmee de eerste officiële spelling van het
Nederlands een feit was. Over dit alles is gepubliceerd in het eerste deel van de
Werken der Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde (1804).
In het eerste deel van zijn verhandeling beantwoordt Siegenbeek de vraag uit de
opdracht van de Maatschappij, die in hedendaags Nederlands geherformuleerd kan
worden als in hoeverre moet je spellen zoals je spreekt? Siegenbeek concludeert:
[...] dat welluidendheid en gemakkelijkheid van uitspraak, zoo
overeenkomstig de algemeene beginselen der taalkunde, als volgens
den bijzonderen aard onzer moedertaal, op hare spelling grooten invloed
mogen oefenen.
Hij vindt spellen zoals je spreekt dus wenselijk. In het tweede deel van zijn
verhandeling gaat Siegenbeek na, hoe een en ander nu gevolgen heeft voor de
spelling. Hij beperkt zich daarbij tot de vraag naar de invoeging en weglating van
bepaalde letters: kelder mag met een d geschreven worden, ook al is het afgeleid
van het Latijnse cella; minder, best en meest mogen gespeld worden in plaats van
minner, betste (de overtreffende trap van bet), en meerst (de overtreffende trap van
meer); schielijk in plaats van schierlijk, hoewel het woord is afgeleid van schier. De
letter t wordt alleen ingevoegd wanneer die te horen is, dus wel in gebeurtenis en
verbindtenis, niet in opentlijk. Idem dito voor de tussenklank e: wel in mannelijk en
moeijelijk, niet in aanzienlijk en gewoonlijk.
De voorstellen van Siegenbeek werden in het algemeen goed ontvangen. In 1805
verschijnt Siegenbeeks Woordenboek voor de Nederduitsche spelling, een logische
aanvulling op zijn eerdere verhandeling, vergelijk het Voorberigt (p. 3):
Anneke Neijt, Universele fonologie
144
Op het aanzoek van den Boekhandelaar J. ALLART, heb ik mij niet willen
onttrekken aan den op zich zelf weinig bekoorlijken arbeid, om een
Woordenboek voor de Nederduitsche Spelling te vervaardigen, daar ik
begreep dat een zoodanig Woordenboek van groot nut zou kunnen zijn
ter bevordering van die eenparigheid van spelling, waarop alle
hoogschatters onzer rijke en schoone moedertaal met regt den hoogsten
prijs stellen.
Opmerkelijke spelvormen uit dit woordenboek zijn:
mooi, mooijer, moeijelijk;
mogelijk (dat als mooglyk gespeld werd in Sara Burgerhart, en als mooglijk
in Rhijnvis Feiths Julia, 1783);
uitmuntend (dat in 1782 met een t gespeld werd door Betje Wolff en Aagje
Deken in De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart);
ligt (‘niet zwaar’), licht (‘helder’)
kanteel - kanteelen, keel - kelen
medegenoot - medegenooten, noot - noten.
De spelling Siegenbeek kreeg natuurlijk ook kritiek te verwerken, met name van de
schrijver Willem Bilderdijk. In 1827 schreef Siegenbeek een verweer: Taalkundige
bedenkingen, voornamelijk betreffende het verschil tusschen de aangenomene
spelling en die van Mr. W. Bilderdijk. De kwestie van de spelling van lange e en o
(kanteelen naast kelen, medegenooten naast noten) riep ook in die tijd vragen op,
zoals blijkt uit een publikatie in 1807, waarin Siegenbeek het verschil motiveert door
te wijzen op de hardlange en de zachtlange uitspraak van e en o. België, dat in
1830 onafhankelijk werd, hield zich liever aan de voorstellen die Jan des Roches
in 1761 had gedaan. Toch bleef de wens tot een uniforme spelling bij Vlamingen
en Hollanders bestaan. In 1851 werd besloten gezamelijk een groot woordenboek
(het Woordenboek der Nederlandsche Taal, WNT) te maken, wat zonder een
uniforme spelling natuurlijk onmogelijk is. Vanaf die tijd schreven de samenstellers
van het WNT, L.A. te Winkel en M. de Vries, dan ook de ene na de andere publikatie
over de spelling.
In 1863 verscheen Ontwerp der Spelling van Te Winkel, later De Grondbeginselen
der Nederlandsche Spelling genoemd, kort daarop gevolgd door de publikatie van
de Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal, met aanwijzing van de
geslachten der naamwoorden en de vervoeging der werkwoorden, ditmaal door Te
Winkel samen met De Vries. Deze woordenlijst is een praktisch hulpmiddel, al
beloofd in de Grondbeginselen. Het is een voorloper van het WNT, dat de uiteindelijke
beslissing over de spelvormen moet nemen. Dat het werk van Te Winkel en De
Vries meer als een aanvulling op Siegenbeek gezien moet worden, dan als een
radicale vernieuwing, blijkt uit het voorbericht, waarin op de onvolledigheid van
Siegenbeeks werk wordt gewezen:
Anneke Neijt, Universele fonologie
145
[...] de lastigste vraagstukken, die telkens te pas kwamen, onaangeroerd
had gelaten, als b.v. het al of niet aaneen schrijven van woorden en
uitdrukkingen, de keuze der verbindingsklanken tusschen de twee leden
eener samenstelling, het gebruik van het koppelteeken, de scheiding der
woorden bij het afbreken, de spelling der bastaardwoorden, enz. (p. V)
In België werd de spelling De Vries en Te Winkel in 1864 aangenomen. In Nederland
was de spelling echter zo controversieel dat er voorlopig geen regeringsstandpunt
werd ingenomen. De ministerraad besloot pas veel later (1883) alle officiële stukken
zoveel mogelijk in de spelling van het WNT te schrijven. Vooraanstaande schrijvers
als Multatuli bleven op hun eigen manier spellen, maar in het onderwijs werd
langzamerhand de nieuwe spelling ingevoerd.
In de Grondbeginselen somt Te Winkel een aantal spelregels op, zes in totaal,
waarvan de Regel der beschaafde Uitspraak de belangrijkste is:
[...] geef door letterteekens al de bestanddeelen op, die in een woord
gehoord worden, wanneer het door beschaafde lieden zuiver wordt
uitgesproken [...] (p. 12)
Ook belangrijk zijn de Regel der Gelijkvormigheid en de Regel der Afleiding:
Geef, zooveel de uitspraak toelaat, aan een zelfde woord en aan ieder
deel, waaruit het bestaat, steeds denzelfden vorm [...] (p. 18)
Bij de keus der gelijkluidende letterteekens beslist de afleiding of de
oudere vorm uit den tijd, toen de nu gelijk geworden klanken nog duidelijk
onderscheiden konden worden [...] (p. 21)
Dat de Regel der beschaafde Uitspraak de doorslag geeft, blijkt uit voorbeelden als
koninklijk en afhankelijk, die volgens de regel der Gelijkvormigheid als koninglijk en
afhangelijk hadden moeten worden geschreven. Evenzo worden ambacht, hertog,
en paarlemoer geschreven, en niet andbacht, heertog, en paarlemoeder. De Regel
der Gelijkvormigheid bepaalt dat gespeld wordt zeggen - zegt, raadzaam, hoofddeel
enz. in plaats van zeggen - zecht, raatzaam, hoofdeel enz. De Regel der Afleiding
of Etymologie bepaalt wanneer voor gelijkluidende klanken ei of ij, au of ou, e of ee,
en o of oo gespeld moet worden. Derhalve wordt weken (zelfstandig naamwoord)
anders gespeld dan weeken (werkwoord).
Bovengenoemde regels worden terzijde gestaan door de Regel der Analogie (die
bepaalt dat hij houdt wordt gespeld, naar analogie van hij hoort), de Regel der
Welluidendheid (die kiest voor de meest beschaafd klinkende variant van een aantal
in omloop zijnde schrijfwijzen: Parijsche en meisje bijvoorbeeld, en niet Parijssche
en meidje), en de Regel van het Gebruik (die eigenlijk niet principieel is, maar
uniformiteit van de spelling waarborgt door een ingeburgerde vorm te kiezen, zoals
thans en mensch, ondanks het feit dat in de uitspraak de h en ch niet meer gehoord
wordt). Het is duidelijk dat de voorstellen van De Vries en Te Winkel een compromis
beogen. De verschillen met de spelling Siegenbeek zijn gering:
Anneke Neijt, Universele fonologie
146
ligchaam en lagchen worden lichaam en lachen, een enkel woord dat Siegenbeek
met een dubbele vokaal spelt, wordt nu, om etymologische redenen met een enkele
vokaal gespeld (knopen bijvoorbeeld, hoewel dit later toch weer als knoopen in het
WNT is terechtgekomen). Verder doen De Vries en Te Winkel voorstellen voor het
gebruik van het koppelteken, de verbindingsklanken, de indeling van woorden in
lettergrepen, en het gebruik van hoofdletters. Ze nemen bepaalde beslissingen over
het spellen van de leenwoorden, en maken voorschriften voor het spellen van de
geslachtsuitgangen van woorden.
Spelling in de 20e eeuw
Vangen wij maar dadelijk aan met de tirannieke, onverdraagzame, dikwijls
onberekenbare nederlandse spelling voor de rechterstoel van het gezond
verstand te dagen, en te beschuldigen van eindeloze plagerijen, waardoor
iedere Nederlander die de pen hanteert, dag in dag uit wordt gekweld.
R.A. Kollewijn, 1891.
Veel schrijvers en dichters aan het begin van deze eeuw bleven, het eigenzinnige
voorbeeld van Bilderdijk en Multatuli uit de vorige eeuw volgend, hun eigen spelling
schrijven. Maar de regeringsverklaring van 1883 bracht ook buiten de artistieke
schrijfwereld geen spellingrust. Het debat over de spelling werd voornamelijk in
gang gezet door een geruchtmakend opstel van Dr. R.A. Kollewijn, leraar Nederlands
te Amsterdam, in het tijdschrift Vragen van den Dag (1891). Het opstel vond zoveel
weerklank, dat Kollewijn de voorstanders kon samenbrengen in een Vereniging tot
Vereenvoudiging van onze Schrijftaal (1894), later herdoopt tot Vereniging tot
Vereenvoudiging van onze Spelling (1925). De vereniging had vooral kritiek op het
etymologische beginsel (de Regel der Afleiding) van De Vries en Te Winkel. De
voorstellen van de vereniging werden samengevat in enkele regels, die echter niet
zonder problemen werden vastgesteld. Spelvormen zoals admieniestrasie,
personaazje, natsjionaal zijn in de uiteindelijke negen regels niet opgenomen (1902):
1. Geen verdubbeling van e in open lettergreep, behalve op woordeinde: delen,
twee, enz.
2. Geen verdubbeling van de o in open lettergreep: lopen, zo, enz.
3. Steeds ie, en niet i voor Nederlandse woorden: biezonder, kievieten, enz.
4. De sjwa wordt met een i gespeld: huiselik, enz.
5. sch wordt s in woorden als mens, vis, Hollandse, enz.
6. De tussenletters n en s worden alleen geschreven waar ze ook gehoord worden:
zedeleer, hondehok, oorlogschip, enz. (Maar woorden
Anneke Neijt, Universele fonologie
147
als toetssteen blijven zo gespeld, omdat de s daar niet als tussenklank
beschouwd kan worden.)
7. Bij bastaardwoorden blijft i in open lettergreep gespeld (individu), maar ie op
woordeinde (traditie, Februarie). Algemeen gebruikelijke bastaardwoorden
worden geheel vernederlandst: bazaar, bloeze, boeket, faljiet, rosbief, trem.
Verder wordt ae vervangen door e (ether), c door k (in lokomotief, kontributie
e.d.), ph door f (alfabet), en rh door r (rododendron).
8. Eigennamen behouden de gebruikelijke spelling.
9. Lidwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en voornaamwoorden worden gespeld
volgens het beschaafde spraakgebruik (van die jongen, maar met dien
verstande; in de hoek, maar in den beginne).
Deze voorstellen ondervonden nogal wat weerstand, ook in België, waar men bang
was dat de Fransen een spellingswijziging zouden kunnen gebruiken om te
onderstrepen dat het Nederlands een inferieure taal is. De vereniging heeft derhalve
heel wat werk moeten verzetten eer deze regels (gedeeltelijk) geaccepteerd werden.
Op scholen werd de vereenvoudigde spelling langzamerhand ingevoerd, en enkele
tijdschriften en kranten (niet de Telegraaf en de NRC) publiceerden bijdragen in de
vereenvoudigde spelling.
Pas in 1934 volgde een beslissing van de regering: minister Marchant deed een
voorstel dat een krappe meerderheid haalde. Het voorstel van Marchant omvatte
ongeveer de helft van de hierboven opgesomde negen regels: 1, 2, 5 en 8 werden
overgenomen, en 9 gedeeltelijk (schrijf de naamvalsuitgang -n bij mannelijke
personen en dieren: van den vorst, van den stier). De uitgangen -eelen en -eeren
bleven met dubbele ee gespeld, en de uitgang -isch bleef ook onveranderd. De
Vereniging tot Vereenvoudiging besloot daarna zich bij dit gedeeltelijke succes neer
te leggen, en niet langer propaganda te maken voor de overige regels.
De feitelijke invoering van de spelling-Marchant heeft behoorlijk wat voeten in de
aarde gehad: in 1934 werd nog een vereniging opgericht die de spelling van De
Vries en Te Winkel wilde handhaven totdat er een beter voorbereide hervorming tot
stand was gekomen, maar er werd in datzelfde jaar ook een vereniging Spellingvrede
opgericht, die zich ten doel stelde de tot stand gekomen spellingswijziging te
propageren. In samenwerking met de Vereniging tot Vereenvoudiging werd in 1935
een manifest verspreid: Voor eenheid en orde in de spelling. Een aansporing tot
allen die Nederlands schrijven. De regering ging zelf de nieuwe spelling nog niet
gebruiken, wat tot verschillende acties van voor- en tegenstanders van de
vereenvoudiging leidde. In 1936 draaide de regering het besluit over de
naamvalsuitgang -n gedeeltelijk terug, door te besluiten dat die -n geschreven moest
worden bij ‘woorden die een kennelijk mannelijke zelfstandigheid aanduiden’. Ook
bij zaakaanduidende woorden moest men zich toen weer bekommeren om deze
uitgangen, en omdat aan die woorden zelf niet te zien is van welk geslacht ze zijn,
moest er een woordenlijst komen.
Anneke Neijt, Universele fonologie
148
De commissie die tot taak kreeg die woordenlijst samen te stellen kwam met een
fantasievolle lijst van professor J. van Ginneken, die echter weerlegd werd door een
ander lid van de commissie, professor C.G.N. de Vooys. De regering legde de
woordenlijst van Van Ginneken naast zich neer, maar kwam ook niet met andere
voorschriften, waarmee de rust op het spellingsgebied nog niet bereikt was. Toen
de Tweede Wereldoorlog uitbrak, stond de spelling-Marchant nog steeds ter
discussie, en was de kwestie van de naamvals-n nog steeds niet geregeld.
Direct na de oorlog werd het spellingvraagstuk weer ter hand genomen, nu door
België en Nederland gezamenlijk. In 1946 volgde een Belgisch regeringsbesluit dat
in feite de invoering van de spelling-Marchant regelde. In Nederland werd hetzelfde
in een wet vastgelegd, die op 1 mei 1947 in werking trad. In 1954 volgde een nieuwe
woordenlijst, met onder andere f en t voor ph en th. Wat de leenwoorden betreft
was er geen echte regeling. Deze werden volgens de Nederlandse spelling
geschreven (sigaret), volgens de buitenlandse (colporteur), of er werden twee
varianten genoemd: de voorkeursspelling en de toegelaten spelling. Soms is de
buitenlandse spelling de voorkeursspelling (colporteren vs. kolporteren), soms is
dat andersom (publikatie vs. publicatie). In 1955 besloten de Nederlandse en
Belgische regering dat de voorkeursspelling door overheidsinstanties gebruikt moest
worden. In België werden ook scholen verplicht deze spelling te gebruiken; in
Nederland mochten bij het onderwijs beide spellingsvormen gebruikt worden.
Tot rust leidde dit niet: in 1963 werd de Vereniging voor Wetenschappelijke Spelling
(VWS) opgericht. Deze vereniging pleit voor afschaffing van het etymologische
beginsel en het analogiebeginsel: onder andere voor het opheffen van het
onderscheid ei/ij en au/ou, en het spellen van een t waar die gehoord wordt, dus in
hont en wort. De VWS streeft ook nu nog actief naar spellingvereenvoudiging.
De huidige situatie
Na de Woordenlijst van 1954 (‘het Groene Boekje’) is er nog wel het een en ander
van staatswege gepubliceerd over de spelling. De Bastaardwoordencommissie (ook
wel naar de Belgische en Nederlandse voorzitter de commissie Pée-Wesselings
genoemd) heeft in 1967 een rapport uitgebracht met aanbevelingen die niet alleen
de bastaardwoorden betreffen maar ook de spelling van de inheemse woordenschat.
Enkele daarvan werden verwoord in voorstellen die in Nederland een wijziging van
de spellingwet vereisen:
- spel een enkele e in open lettergreep: feëriek, gedweër, tweën, weïg, driën,
kniën, maar niet op het einde van een woord, niet in samenstellingen, niet in
afleidingen met -achtig, en niet in afleidingen met
Anneke Neijt, Universele fonologie
149
achtervoegsels die met een consonant beginnen: twee, zeearm, variëtee-achtig,
gedweeheid;
- -isch wordt -ies: prakties, belgiese;
- de onduidelijke klinker tussen -rn wordt gespeld: lantaren, deren(tje), doren,
(Gods) toren, maar in afleidingen waar die klinker niet wordt uitgesproken,
wordt hij niet gespeld: doornen, toornig;
- altans, tuis, en tans;
- de dubbele s vervalt in afleidingen als poetster en waster.
Deze voorstellen riepen de gebruikelijke reacties op, waarna de regering om een
gematigder voorstel vroeg. De commissie heeft daarop in 1969 een rapport met
Eindvoorstellen samengesteld, maar die hebben niet geleid tot een officiële
spellingaanpassing.
In onderwijzerskringen heerste natuurlijk teleurstelling over het onvermogen van
de commissie zijn voorstellen door te voeren. Men richtte in 1971 de Aksiegroep
Spellingvereenvoudiging 1972 op, een groep waarin verenigingen van leraren en
de Vereniging voor Wetenschappelijke Spelling samenwerkten. In 1972 verscheen
een verzameling van opstellen over spellingvereenvoudiging onder de titel Ik hoop
dat de spelling veranderd̸-t word̸-t. Na enige tijd bleek er echter verschil van mening
over wat als beste spelling gepropageerd moest worden, en werd de Aksiegroep
(die in oorsprong slechts voor één jaar in het leven was geroepen) in 1973
opgeheven.
De houding van de gemiddelde Nederlander lijkt sindsdien conservatiever te zijn
geworden. Kappers die op hun winkel HAARSJOP hadden hangen, hebben hun
bord vaak vervangen. Het vooruitstrevende buro heet nu vaak toch liever bureau,
waar meer gedegenheid uit spreekt (?). Bekende schrijvers en andere bekende
Nederlanders spreken afkeurend over iedere spellingverandering. En eigenlijk
hebben veel Nederlanders het idee dat de huidige voorschriften een noodzakelijk
kwaad zijn.
De spellingstrijd is echter nog steeds niet voorbij. Veel onderwijzers en leraren
blijven vereenvoudiging bepleiten. De Vereniging voor Wetenschappelijke Spelling
propageerde tot ongeveer 1990 een nieuw voorstel (Spelling-85), en werkt nu aan
een herformulering van de voorstellen. Af en toe schrijft iemand een brochure met
een voorstel voor vereenvoudiging. Daarnaast is er op vrij grote schaal onvrede
met het Groene Boekje, dat verschillende varianten toelaat en niet consequent is
in zijn keuze. Aan een voorstel ter verbetering van het Groene Boekje wordt nu door
een commissie van de Taalunie (het overlegorgaan van België en Nederland)
gewerkt. Eenvoudig is die taak niet: graag zou iedereen een consequente keuze
maken, maar consequentie leidt toch vaak tot spellingen die aversies opwekken.
De vraag is ook, in hoeverre je in de spelling de herkomst van de woorden moet
blijven herkennen, en of je de spelling moet laten aansluiten bij de spelling in de
ons omringende landen (dus structuur omdat het Engels en Frans daar ook een c
spellen). Verder hangt de ene verandering met de andere samen: als je eau in o
verandert, zul je geneigd zijn
Anneke Neijt, Universele fonologie
150
ook c in k te veranderen (cado en kadeau zijn minder gewenst). Met dit soort oordelen
heeft iedere Nederlander waarschijnlijk wel te kampen, en het is zelfs niet duidelijk
of zulke oordelen niet als vooroordelen bestempeld moeten worden. Ongetwijfeld
geldt dat je door gewenning het een en ander als onaanvaardbaar beschouwt.
Een helder overzicht van de problemen die met de spelling gemoeid zijn hebben
Kraak en Cohen (1972) gegeven. Zij maken duidelijk dat er verschillende eisen aan
een spelling gesteld worden: leerbaarheid en hanteerbaarheid. Aan de ene kant
moet de spelling gemakkelijk te leren zijn. Aan de andere kant moet de spelling ook
zoveel uitdrukkingsvermogen hebben dat de gespelde vorm van taal als
communicatiemiddel geschikt is. Wanneer je cake en keek hetzelfde spelt, levert
de vorm geen informatie op over de betekenis van dat woord. Dit bezwaar wordt
homoniemenvrees genoemd (homoniemen zijn dubbelzinnige woorden). Nu is
meestal uit de context wel af te leiden wat bedoeld wordt, maar het kan zijn, dat de
spelling je tijdelijk op een verkeerd spoor zet. Dat is in de huidige spelling ook soms
het geval (neem gerend en regent): je leest een zin voor, maar merkt verderop dat
je de verkeerde interpretatie, en daarmee de verkeerde uitspraak gekozen hebt.
Samenvatting
Het Nederlands wordt volgens het Latijnse alfabet geschreven. Standaardisatie van
de spelling heeft pas officiële vormen aangenomen na 1800. De grondleggers van
het huidige systeem, dat wettelijk vastgelegd is, zijn Siegenbeek (1804), De Vries
en Te Winkel (1863). Hun spelling werd, voornamelijk door het werk van Kollewijn
(1891) en zijn aanhangers, in 1934 gewijzigd (de spelling Marchant). In 1947 werd
deze spelling officieel, en in 1954 verscheen de bijbehorende woordenlijst (het
‘Groene Boekje’). Spellingrust bracht dit niet: de spelling is nog steeds onderwerp
van discussie, en op dit moment worden voorbereidingen getroffen voor enkele,
niet zo drastische, wijzigingen.
De regels waarop het Nederlandse spellingsysteem gebaseerd is, zijn door Te
Winkel samengevat in een aantal grondbeginselen. De belangrijkste zijn de Regel
der beschaafde Uitspraak, de Regel der Gelijkvormigheid, de Regel der Afleiding,
en de Regel der Analogie.
Opdrachten
1. Heel vaak worden spelling en taal met elkaar geïdentificeerd. Zo ook door Hooft
(zie het citaat op p. 142). Waaruit kun je dat opmaken? En waarom is het onjuist
om de zaken zo voor te stellen?
Anneke Neijt, Universele fonologie
151
2. Wat is de hoofdregel van de Nederlandse spelling? Welke andere regels zijn
ook bepalend voor de keuze van bepaalde spelvormen? Geef voorbeelden ter
illustratie.
3. Wat zijn in het algemeen de eisen die je aan een spellingsysteem moet stellen?
4. Sinds wanneer is de Nederlandse spelling bij wet geregeld?a.
b. Hoeveel wijzigingen zijn sindsdien doorgevoerd?
c. Noem enkele wijzigingen die Marchant heeft doorgevoerd.
5. Maak de volgende oefening alsof het een oefening van nu is. Waaraan kun je
zien dat deze oefening dateert van voor de spellingwijziging van Marchant? Is
de huidige spelling een verbetering ten opzichte van die uit dit stuk? Waarom?
Schrijf in den vereischten vorm:
Het vl
ij
/eit mij niet, elken dag weer deze vl
ij
/eierijen aan te h
oo
/oren. Hij
vl
ij
/eide zich in zijn armstoel neer. In vloeienden st
ij
/eil beschreven zij de
best
ij
/eiging van een st
ij
/eilen berg, waarbij een van hun meder
ij
/eizigers
het leven verloor. De ver
e
/eeniging stelt zich ten doel de voork
o
/ooming,
l
e
/eeniging en bestr
ei
/ijding der armoede van weduwen en w
e
/eezen. De
ontdekking van talrijke soorten bacter
i
/ieën, die de oorzaak zijn van
zoovele ep
ij
/iedem
i
/ieën, heeft een nieuwe wetenschap, de
bacter
i
/ieolog
i
/ie, in het leven geroepen. Zoolang wij in zijn dienst
bl
e
/eeven, heeft hij, zooveel hij kon, getracht ons te n
e
/eegeren, en toen
wij buiten zijn ber
ij
/eik gek
o
/oomen waren, wist hij niets beters te doen,
dan ons te neg
ee
/eren.
6. Denk na over de samenhang van de verandering van c in k, q in kw, en i in ie.
Bijvoorbeeld:
consequent, criticus, quasi, quantiteit, questie, copie, actie, ...
konsekwent, kritikus, kwasi, kwantiteit, kwestie, kopie, aktie, ...
consekwent, krietikus, kwasie,...
Zijn er andere veranderingen die je met deze veranderingen moet laten
samenhangen?
Anneke Neijt, Universele fonologie
152
7. Moet je au, ei, en ui, de diftongen, beschouwen als digrafen? Waarom wel of
niet?
8. De e(n) en s die in samenstellingen tussen de woorden in komen
(koninginnedag, beukenootje, herenleed, liefdesuur), worden soms
a.
bindfonemen genoemd, soms tussenklanken en soms
tussenletters. Leg uit dat met die benamingen een belangrijk
verschil bedoeld kan zijn, en in welke context je welke benaming
moet gebruiken.
b. Vlakbij Hollandse Rading staat een kippenrestaurant. Is dit de juiste
schrijfwijze? Vergelijk het woord met de andere soorten restaurants
die we kennen.
Bibliografische aantekeningen
Over de geschiedenis van de Nederlandse spelling hebben Geerts e.a. (1977)
uitgebreid geschreven. Berits (1964
2
) heeft enkele belangrijke publikaties gebundeld.
Zie verder Daman (z.j.), het leerboek van Booij e.a. (1979) en de bundels artikelen
van Feitsma (z.j.), Assink en Verhoeven (1985) en Bennis, Neijt en Van Santen
(1991). Kohnstamm (1972) is de editeur van Ik hoop dat de spelling veranderd̸-t
word̸-t. Opdracht 5 is afkomstig uit Duijser (1911, 64).
Anneke Neijt, Universele fonologie
153
11 Spelling en taal
154De structuur van het Nederlands
157Leestekens en prosodie
159Letters versus klanken
162Het niveau van representatie
164Wat is een goede spelling?
166Samenvatting
166Opdrachten
171Bibliografische aantekeningen
Anneke Neijt, Universele fonologie
154
Fig. 1. Geschreven taal blijft in uitdrukkingskracht dikwijls achter bij spreektaal. Een plaatje
zegt dan meer. (Uit: Asterix en het geschenk van Caesar) F. Jansen in NRC-Handelsblad,
6 augustus 1987.
De spelling heeft in het taalgebruik ongeveer dezelfde functie als de uitspraak: het
fungeert als niveau waarop de informatie van de ene aan de andere taalgebruiker
wordt doorgegeven. Er zijn echter nogal wat verschillen in uitdrukkingsvermogen:
behalve dat geschreven taal in uitdrukkingskracht dikwijls achterblijft bij spreektaal,
geldt ook het omgekeerde: de spreektaal blijft in uitdrukkingsvermogen achter bij
de geschreven taal. We zullen de verschillen kort toelichten, na een inleidende
paragraaf met enkele meer algemene opmerkingen over de structuur van het
Nederlands en het spellingsysteem.
De structuur van het Nederlands
Bij de spelling worden woorden van elkaar gescheiden door spaties. Toch zijn
woorden niet de kleinste betekenisonderdelen: ook delen van woorden, morfemen
genoemd, kunnen een eigen betekenis hebben. Het woord stoeltje bestaat uit twee
morfemen, het vrije morfeem stoel en het gebonden morfeem -tje. Vrije morfemen
zijn morfemen die zich redelijk vrij door de zin heen bewegen. Gebonden morfemen
moeten altijd samen met een ander morfeem voorkomen. Zo vereist -tje een
naamwoord voor zich (behalve in metatalig gebruik zoals hier).
In de spelling van het Nederlands is er een sterke neiging om vrije morfemen
steeds hetzelfde te spellen: we spellen hond, ook al horen we hont, omdat dit vrije
morfeem ook in het meervoud met een d gespeld wordt. Bij de gebonden morfemen
spellen we vaak wel de gehoorde vorm: naast stoeltje schrijven we bloempje, loopje
en zonnetje, ook al beseffen we als taalgebruikers natuurlijk best dat hier dezelfde
verkleiningsuitgang gebruikt is.
Worden twee vrije morfemen tot een nieuw woord aaneengesmeed, dan spreken
we van een samenstelling. We spellen de woorden van een samenstelling aaneen,
en geven daarmee aan dat er verschil is tussen een bosui (een soort ui) en een bos
uien (een hoeveelheid uien). Of een spatie gebruikt wordt, hangt dus af van de band
die twee morfemen met elkaar hebben.
Anneke Neijt, Universele fonologie
155
Nu lijkt het gebruik van de spaties probleemloos, maar dat is het niet. Er is een rijtje
dat domweg uit het hoofd geleerd moet worden (zoals toevalligerwijze en tevoren
naast ouder gewoonte en te zamen). Die zinsneden kun je dus beter vermijden. Het
staat trouwens niet eens vast of alle morfemen die we gewend zijn als vrije woorden
te schrijven, ook vrije morfemen zijn. Neem het woordje te. Dat schrijven we los,
maar het moet toch steeds in combinatie met een werkwoord (te komen) of bijvoeglijk
naamwoord (te zuinig) voorkomen. Waarom behandelen we in de spelling te anders
dan de voorvoegsels ge- (gekomen) en on- (onzuinig)? Ook taalkundigen
beschouwen te als vrij morfeem, maar misschien hebben ze het mis. Er zijn
verschillende mogelijkheden: de taalkundige analyse en de spelling zijn juist, ze zijn
beide onjuist, of de ene is juist en de ander onjuist. Dat de spelling nu al bijna twee
eeuwen oud is, en dat de taalkundige analyses nooit anders geweest is, garandeert
niet dat beide juist zijn.
Morfemen zijn opgebouwd uit kleinere delen: klanken. Bij de uitspraak blijkt dat
klanken elkaar beïnvloeden. Luister maar eens naar geen in geen eieren, geen
kaas, geen boter, en geen melk. De n van geen wordt wel gesproken voor eieren
(de tong raakt dan het voorste gedeelte van het gehemelte), maar niet voor kaas,
boter en melk. Met andere woorden: of we de n zeggen, hangt af van het volgende
woord.
In de fonologie worden dergelijke variaties in de uitspraak verantwoord door bij
de beschrijving een onderscheid te maken tussen fonen (klanken) en fonemen.
Ook al klinkt geen verschillend, toch wordt aangenomen dat het woord steeds uit
de drie fonemen (onderliggende klanken) g, ee en n is opgebouwd. Het veranderen
van de n in de uitspraak wordt verantwoord met regels zoals die in (1) (zie voor de
uitwerking van de regel hoofdstuk 5).
Assimilatie
n wordt m voor p, b en m.
(1)
Degeminatie
Twee gelijke fonemen naast elkaar worden als één klank uitgesproken.
De uitspraak van geen melk (wat in lopende spraak geemelk kan worden) wordt nu
via de stappen (2a), (2b) en (2c) geregeld:
(de fonemenreeks)g-ee-n-m-e-l-ka. onderliggend(2)
g-ee-m-m-e-l-kb. assimilatie
(de klankenreeks)g-ee-m-e-l-kc. degeminatie
De afleiding in (2) laat zien dat er verschil is tussen fonemen en klanken. De klanken
hoor je ‘echt’, maar van de fonemen ben je je ook bewust, want niemand zal
ontkennen dat geen bedoeld is in alle gevallen.
Het doel van de fonologie is algemene regels op te stellen: de regels in (1) worden
geacht zonder uitzondering te werken, en dat lijken ze ook te doen. Kijk maar eens
maar kassla, voorruit, loopplank, eettafel en onnozel. Degeminatie heeft in al deze
woorden gewerkt, en alleen wanneer we een
Anneke Neijt, Universele fonologie
156
pauze inlassen kan de dubbele s, r enz. gehoord worden.
Onze spelling wordt fonematisch genoemd, waarmee bedoeld wordt dat we in
onze spelling rekening houden met fonemen, niet met de uitspraakklanken. Een
spelling die de uitspraak echt zou volgen is fonetisch, en wie vertrouwd is met het
fonetische schrift zal kunnen beamen dat dat schrift een onleesbare spelling oplevert.
Niemand zal ontkennen dat het verstandig is om fonemen in plaats van klanken
te spellen, maar daarmee wordt in feite verondersteld dat de notie foneem eenduidig
bepaald kan worden. En dat is, helaas, een te optimistisch standpunt. De meeste
taalkundigen beweren dat het Nederlands ‘ongeveer 40 fonemen’ heeft. Waarom
geven ze geen exact aantal? De moeilijkheid is, dat ze niet weten of bepaalde
klanken samen een foneem vormen: zijn ng, tj, dj, sj, zj elk één foneem, of zijn het
combinaties van twee fonemen? De plofklank g van Goethe treedt in het Nederlands
alleen maar op in samenstellingen (je hoort hem bijvoorbeeld midden in zakdoek).
Behoort die klank desalniettemin bij de verzameling fonemen van het Nederlands?
Een nog onbeantwoorde vraag.
Er zijn aanwijzingen dat de spelling invloed heeft op de taalkundige analyses. Kijk
eens naar het spellen van meervouden met -en. De n wordt niet gehoord in de
uitspraak, maar er zijn fonologische analyses die veronderstellen dat de n er
onderliggend wel is. Hoe juist zijn die analyses? Ze zouden ondersteund worden
door het verschijnen van de n voor een klinker (honden aan de lijn), maar wordt
daar wel een n gehoord? Bovendien verschijnt er ook wel eens een n wanneer er
geen onderliggend foneem voorhanden is, zoals in daar heb je n 'm. Het is duidelijk
dat de gehanteerde spelling niet gebruikt mag worden als argument voor fonologische
analyses, want dat zou cirkelredeneringen van het hoogste kaliber opleveren.
Om de bovengenoemde problemen rond de verhouding spelling-fonologie te
vermijden hebben taalkundigen geprobeerd de spelling op zich, als systeem, te
bestuderen. Dat er ook een spellingintern systeem in het geding is, blijkt uit het
gegeven dat bepaalde vormen niet gespeld mogen worden: iets verss, hij eett
bijvoorbeeld. In de spelling werkt kennelijk een variant van degeminatie: twee gelijke
letters worden als één geschreven op woordeinde. De regel moet een uitzondering
maken voor de ee: die lettercombinatie ondergaat de regel niet. De regel heeft niets
te maken met de uitspraak: in letter horen we ook niet twee t's, en toch spellen we
die.
Door regels en uitzonderingen op een rij te zetten, kan geprobeerd worden te
achterhalen wat regelmaat en uitzondering is in het huidige systeem. Daarnaast is
het van belang de relatie tussen de spelling en taal te onderzoeken. Omdat ons
spellingsysteem fonematisch is, gaat het daarbij vooral om de relatie tussen spelling
en uitspraak. Dat die relatie in het geding is, blijkt met name uit spellinguitspraak:
taalgebruikers die computer met de uu van puur uitspreken, of die hij ten onrechte
als hij uitspreken
Anneke Neijt, Universele fonologie
157
in Men zegt dat hij gevlúcht is!
Dat nauwgezet onderzoek naar het spellinginterne systeem en het verband tussen
spelling en uitspraak vruchten afwerpt, blijkt vooral uit de stukken van Wester, die
in het kader van haar onderzoek naar de voorleesmachine bijzondere eigenschappen
van de huidige spelling ontdekt heeft. Het spellen van -isch bijvoorbeeld heeft als
voordeel boven het spellen van -ies dat de keuze tussen een t, s of ts in de uitspraak
duidelijk is: critisch wordt steeds met een t uitgesproken, notities met een s of ts.
Of, zoals ze het zelf formuleert (1989, 49):
We hebben eens een machine gemaakt die een precieze specificator is
van het Nederlandse spelling/uitspraaksysteem. Je doet er spelling in,
die vervolgens via regels wordt ‘omgewerkt’ tot een beklemtoonde,
fonetische vorm, en wanneer we daar weer een spraakmachine aan
koppelen is het een voorleesapparaat, bijvoorbeeld ten dienste van blinden
en slechtzienden. Hij doet het goed, maakt minder dan een kwart procent
fouten - tot hem het kritiese voorstel gedaan wordt. Want dan gaat het
mis. Krities wordt uitgesproken als krietsies en demokraties als
demokraatsies dus precies zoals het meervoud polities in de uitspraak
regelmatig polietsies moet worden, het meervoud van noties nootsies,
van inserties insertsies, en ga zo maar door.
Het onderzoek naar de relatie tussen spelling en uitspraak is in volle gang (met
name met het oog op de vermelde voorleesmachine) en zulk onderzoek kan
frappante nieuwe gegevens aan het licht brengen en zelfs tot controversiële
conclusies leiden. Zo meent Wester dat de spelling van f en s in erf en huis, iets
wat in andere artikelen een inconsequentie genoemd wordt in het licht van hond en
web, samenhangt met de uitspraak van f en s in het Nederlands tussen klinkers:
die zouden steeds als v en z worden uitgesproken. In de discussie draait het om
de vraag welk paar regelmatig is: gans-ganzen of kans-kansen. Weer een vraag
die niet stante pede met ‘ja’ of ‘nee’ te beantwoorden is. En zoals Wester opmerkt:
voordat we tot een wijziging van de spelling besluiten zou er over bepaalde dingen
toch consensus moeten bestaan: wat zijn de bouwstenen van de Nederlandse
fonologie, wat is de systematiek van de huidige spelling, en hoe verhouden die twee
zich tot elkaar? Op de laatste vraag gaan we in de volgende paragrafen nader in.
Leestekens en prosodie
Enige versteende zëgels te koop.
Battus, 1982, p. 108.
In uitspraak speelt de prosodie een grote rol, in spelling hebben de leestekens
(spaties, komma's, punten enz.) die functie overgenomen, vgl.:
Anneke Neijt, Universele fonologie
158
een kilo veters - een kilometera.(3)
de waarheid (,) die in het midden ligtb.
geschikte mannen (,) en vrouwenc.
In (3a) wordt door het aan elkaar schrijven van kilo en meter aangegeven dat het
om een samenstelling gaat. De klemtoon ligt daar op kilo. In kilo veters geeft de
spatie aan dat het om afzonderlijke woorden gaat, en veters krijgt (zoals vrijwel
steeds het laatste woord in een zinsdeel) derhalve meer nadruk. Overigens is die
informatie in dit geval via een omweg ook uit de woorden zelf te halen: aan een
kiloveters zou je door het conflict tussen een en de meervoudsvorm veters moeten
besluiten dat een bij kilo hoort; in een kilo meter zou je uit het enkelvoud van meter
kunnen afleiden dat het hier om een samenstelling moet gaan: alle naamwoorden
(behalve stofnamen) staan na een hoeveelheidaanduiding als een kilo in het
meervoud. Dit illustreert dat de informatie voor een gedeelte redundant is (overtollig).
Die redundantie komt echter de communicatie ten goede: spraak wordt er minder
kwetsbaar door (omgevingsgeluiden zijn minder ergerlijk, want heb je iets niet echt
verstaan, dan kun je op grond van de rest van de zin raden wat er gezegd is), en
schrift wordt eenvoudiger te lezen
(denkaanhetongemakdatzouontstaanwanneerjegeenspatiesmeerzougebruiken).
In (3b) geeft de komma aan dat het om een uitbreidende bijzin gaat (met de
betekenis ‘de waarheid ligt altijd in het midden’); zonder komma kun je uitdrukken
dat je het hier slechts over die waarheid hebt die in het midden ligt. In uitspraak
correspondeert het verschil weer met een prosodisch verschil: wel een pauze voor
de uitbreidende bijzin, geen pauze voor de beperkende bijzin. Het gebruik van de
komma in (3b) staat omschreven in alle leerboeken. Die leerboeken stellen ook dat
je voor en geen komma spelt. Toch lijkt het handig de twee betekenissen van (3c)
met een komma te kunnen weergeven: zonder komma zouden ook de vrouwen
geschikt moeten zijn, en met komma wordt over de geschiktheid van vrouwen geen
uitspraak gedaan. In de uitspraak kan mannen en vrouwen als een geheel worden
uitgesproken, waarmee de eerstgenoemde betekenis correspondeert; als er een
sterke pauze na en valt, ligt de tweede betekenis meer voor de hand.
De voorbeelden (3) laten zien dat uitspraak en spelling dezelfde
uitdrukkingsmogelijkheden hebben. Dat is niet altijd het geval. Soms (zie (4)) is de
spelling in staat een verschil aan te geven dat in de uitspraak wegvalt, soms (zie
(5)) is het omgekeerde het geval:
De verste dingen zijn het lekkerst.a.(4)
De versste dingen zijn het lekkerst.b.
Hij beloofde zijn nicht te trouwen.
(‘Hij beloofde dat hij zijn nicht’ of ‘zijn nicht dat hij zou trouwen’)
a.(5)
Had het maar even geduurd, dan was de hele tent afgebrand.
(‘Bijna was de tent afgebrand’ of ‘Jammer dat het niet langer geduurd
heeft, dan was...’)
b.
Anneke Neijt, Universele fonologie
159
Wanneer (5a) uitgesproken wordt, kun je uit de nadruk op nicht of trouwen opmaken
welke interpretatie bedoeld is. Bij (5b) valt de nadruk ofwel op even ofwel op geduurd,
en dat heeft een drastisch betekenisverschil tot gevolg. In de praktijk zul je zulke
dubbelzinnigheden niet zo vaak tegenkomen, want wanneer je als schrijver merkt
dat wat je schrijft zo dubbelzinnig is, zul je een andere omschrijving kiezen.
Deze voorbeelden laten zien dat soms de uitspraak, en soms de spelling meer
informatie geeft over de bedoelde interpretatie. Ambiguïteit is er in beide, en ook
zijn beide in een aantal opzichten redundant.
Letters versus klanken
Fig. 1. Een kind van 6 jaar: lievu Sint ik wil geen marsupijn, maar iets, vor d trijn. Merk op
dat sommige letters in spiegelbeeld zijn geschreven. Daarom lijkt de g van geen meer op
een e.
Een opvallend verschil tussen spelling en spraak is, dat het ene van discrete
elementen gebruik maakt (lettertekens) en het andere van meer gradueel
onderscheiden elementen (klanken). Door de vloeiende beweging van de
spraakklanken is het onderscheid tussen de ene en de andere klank niet scherp:
bij het uitspreken van een woord als bank bijv. wordt de n k-achtig uitgesproken.
Bank had dus ook als bangk gespeld kunnen worden, maar nodig is dat niet, want
iedere Nederlandse lezer weet (onbewust) dat bank niet anders dan als bangk kan
worden uitgesproken.
Vanuit een meer theoretisch perspectief is toch de vraag waarom we bank spellen
en niet bangk van belang. Het verschil tussen beide is dat de ene manier van spellen
vier letters gebruikt, en de andere vijf letters. Wat komt nu meer overeen met het
taalgevoel? Dat bank uit vier klankdeeltjes (segmenten) bestaat of vijf?
Anneke Neijt, Universele fonologie
160
In het algemeen is er in de Nederlandse spelling een vrij nauwkeurige overeenkomst
tussen de hoeveelheid letters waarmee een woord gespeld wordt en de hoeveelheid
segmenten die voor een bepaald woord gemotiveerd kan worden, zie de volgende
voorbeelden:
bak - tak - mak - pak - kaka.(6)
bak - bok - buk - bekb.
bak - bal - bam - ban - basc.
Elk van de woorden uit (6) verschilt op één punt van de andere woorden uit de rij.
De woorden worden daarom minimale paren genoemd (dus: bak-bal is een minimaal
paar, evenals bak-bok, maar bak-bol is geen minimaal paar). De zo bepaalde drie
klanksegmenten voorden fonemen genoemd, betekenisonderscheidende
klankeenheden. Er zijn voor het woord bak slechts deze drie plaatsen van variatie
mogelijk: bij de eerste, de middelste of de laatste letter, wat correspondeert met de
variatie bij het eerste, middelste of laatste klanksegment. Op deze manier is dus de
spelling van bak met drie letters te motiveren.
Een ander voorbeeld is het vierletterige hels, dat op vier plaatsen variatie toelaat:
hels - pelsa.(7)
hels - hals - hulsb.
hels - heks - hensc.
hels - help - held - helmd.
Deze gegevens laten zien dat de spelling toch op een bepaalde manier weergeeft
wat er aan de hand is: niet de vloeiende spraak zelf wordt gebruikt, maar een wat
abstractere representatie die niettemin heel passend blijkt te zijn.
De vraag of bank niet beter als bangk gespeld had kunnen worden kan nu opgelost
worden door de vraag te beantwoorden of er vier of vijf variatieplaatsen zijn. Het
zijn er vier, vergelijk:
bank - danka.(8)
bank - bonkb.
bank - balkc.
bank - bandd.
De vijfde plaats had gemotiveerd kunnen worden als naast bangk nog een woord
banlk, banst, banfk of iets dergelijks mogelijk geweest was. Die mogelijkheid is er
niet - tussen n en k kan aan het einde van een lettergreep geen enkele andere
consonant gesproken worden. De combinatie ng geeft dus één klank weer; zulke
combinaties worden digrafen genoemd (zie p. 137). Behalve de ng is in het
Nederlands bijvoorbeeld ook de ch een digraaf, vergelijk:
schaak - spaak - staak(9)
En de laatste klank van een woord als bureau wordt met de trigraaf eau
Anneke Neijt, Universele fonologie
161
weergegeven. Hier blijkt dus steeds het aantal letters niet overeen te komen met
het aantal fonemen.
Op een ander punt komt het aantal letters weer wel dicht bij het aantal
klanksegmenten. In het hoofdstuk over de opbouw van de syllabe werd aannemelijk
gemaakt dat lange vokalen als VV kunnen worden gekarakteriseerd (een
opeenvolging van twee korte vokalen). In dat geval wordt aangegeven dat lange
vokalen ‘zwaarder’ zijn dan korte. De spelling sluit deels aan bij dit gebruik van een
dubbel teken voor lange vokalen, vergelijk:
man - maana.(10)
kok - kookb.
mes - meesc.
De digrafen oe, ie en eu verschillen van de digrafen aa, ee, oo, en uu doordat ze
verschillende lettertekens gebruiken. Toch gaat het maar om één klankkleur. Alleen
bij de diftongen (ei, ui, ou) verschilt het begin van de klank drastisch van het einde
van de klank. Oe, ie, en eu hadden dus beter met een combinatie van twee gelijke
tekens gespeld kunnen worden (maar helaas, het Latijnse alfabet levert niet meer
letters voor vokalen).
Het lijkt vrij logisch om lange vokalen met twee letters te spellen; logischer in ieder
geval dan korte vokalen met twee te spellen. Er is zelfs ook een argument om twee
klanksegmenten aan te nemen voor de lange vokalen; dat argument komt in feite
weer neer op het minimale-paar-idee. Bekijk eens de opbouw van de volgende
woorden:
angst, helft, erts, herfst, markt(11)
Deze woorden hebben gemeenschappelijk dat ná de korte vokaal nog drie of vier
consonanten volgen. Als je nu probeert de korte vokaal te vervangen door een lange
dan blijkt dat niet te lukken:
*aangst, *heelft, *eerts, *heerfst, *maarkt(12)
Alleen in afgeleide woorden, zoals grootst kan een lange vokaal gevolgd worden
door drie of meer consonanten. De verklaring die je daarvoor kunt geven is in termen
van ‘plaatsen’ in de syllabe: een syllabe (bij niet-afgeleide woorden) zou slechts
een beperkt aantal posities kennen. Als nu de lange vokalen twee posities innemen,
volgt daaruit dat na een lange vokaal niet zoveel consonanten kunnen staan als na
een korte. Hierover is meer vermeld in hoofdstuk 6 (de opbouw van de syllabe).
Het blijkt dus dat letters corresponderen met segmenten, een abstract niveau van
representatie, want wat met meetapparatuur waarneembaar is, is slechts een
vloeiende klankstroom. Uitzonderingen op de klanksegment-letter-correspondentie
zijn enkele digrafen zoals de ch, en letters zoals x en t in taxi en politie die voor een
combinatie van ks en ts staan. Bijzonder in dit verband is ook de spelling van de
meervouden, vergelijk:
Anneke Neijt, Universele fonologie
162
maan - manenb.man - mannena.(13)
veel - velenvel - vellen
moot - motenmot - motten
Op de basisschool wordt de variatie verklaard met de verdubbelaar en de letterdief.
Het systeem is daarmee wel te leren (het is niet gemakkelijk), maar zonder de
verdubbelaar en de letterdief was er ook een systeem geweest, vergelijk:
maan - maanenb.man - manena.(14)
veel - veelenvel - velen
moot - mootenmot - moten
Dat laatste is voor basisschoolleerlingen ongetwijfeld een stuk eenvoudiger, maar
welk van beide systemen nu het nauwst aansluit bij het abstracte niveau van segment
in de fonologie is onbekend. Een argument vóór de verdubbelaar is, dat het niet
duidelijk is waar de middelste consonant bij hoort: bij de eerste of bij de tweede
lettergreep. Door te verdubbelen kun je de consonant zowel bij de eerste als bij de
tweede lettergreep laten horen, wat blijkt bij het afbreken aan het einde van een
regel: man-nen. Bovendien komen korte vokalen nooit in open lettergreep voor (het
is [doremi] en niet [dɔrɛmɪ]), tenzij er nog een syllabe op volgt. Alleen uitroepen
zoals joh, hè, en ha eindigen op een korte vokaal. Soortgelijke argumenten voor de
letterdief zijn (nog) onbekend.
Het niveau van representatie
Anneke Neijt, Universele fonologie
NRC-Handelsblad 25-2-1984
De spelling is een bepaalde manier om taal weer te geven. De vraag is, bij welk
soort representatie van de taal de spelling aansluit. Is de Nederlandse spelling
gebaseerd op morfologische of fonologische principes? Spelen semantiek en syntaxis
een rol? Die vragen worden in deze paragraaf nader bestudeerd.
Bij taalkundig onderzoek worden ter beschrijving van taal onder andere een
semantisch, syntactisch, morfologisch, fonologisch en fonetisch niveau gebruikt.
Een semantische beschrijving van bijvoorbeeld een bal rolt kan aangeven dat dit
een uitspraak met algemene waarheid is, een generieke zin, en dat bij de kern rollen
één zinsdeel hoort, bal, dat de functie ‘thema’ heeft (thema is dat
Anneke Neijt, Universele fonologie
163
zinsdeel dat de handeling ‘ondergaat’, dus dat verandert of van plaats verandert).
Syntactisch is de bal onderwerp en rolt persoonsvorm. Morfologisch zijn de en bal
ongeleed, en bestaat rolt uit een stam rol en een achtervoegsel -t. Fonologisch is
opmerkelijk dat een in deze context, vóór bal, als [əm] wordt uitgesproken. Fonetisch
tenslotte zijn de [ɑ] en [ɔ] gekleurd door de daaropvolgende [l].
Van de semantiek trekt de spelling zich vrij weinig aan: in er rolt een bal (een
niet-generieke uiting) worden rolt en een bal net zo gespeld. Ook van syntactische
verschillen trekt de spelling zich nauwelijks iets aan: de spelling verandert niet
wanneer een bal lijdend voorwerp is in plaats van onderwerp, zoals in iemand rolt
een bal. Misschien moet je concluderen dat het verschil tussen hun en hen een
syntactisch verschil is dat niet in de uitspraak maar wel in de spelling uitgedrukt
wordt (al zijn er mensen die ook [hɛn] uitspreken, en dan kun je het spellingsverschil
dus herleiden tot een uitspraakverschil).
Morfologie en fonologie spelen wel een grote rol in de Nederlandse spelling. Het
spellingsverschil tussen laden en laadden drukt een morfologisch verschil uit (stam
+ meervoud in het ene geval, en stam + verleden tijd + meervoud in het andere
geval), evenals wordt en word, bevestigd en bevestigt, enz. Er is onmiskenbaar een
uitgangspunt dat morfologisch genoemd kan worden:
Het morfologische principe
Spel morfemen zoveel mogelijk constant, ongeacht de context waarin die
morfemen voorkomen.
Daarnaast bestaat er (vrij naar Siegenbeek geformuleerd) een fonologisch
uitgangspunt:
Het fonologische principe
Volg in de spelling de normale uitspraak.
De beide principes zijn af en toe met elkaar in conflict, en nu eens wint het ene
principe, dan weer wint het andere principe. Vergelijk:
geel - iets geelsa.(15)
paars - *iets paarss - iets paars
ik kom - hij komtb.
ik eet - *hij eett - hij eet
ik houd - hij houdt
mezen - mees - *meez(16)
duiven - duif - *duiv
honden - *hont - hond
robben - *rop - rob
Zoals het onmogelijk is om twee identieke klanken achter elkaar in dezelfde
lettergreep uit te spreken, zo is het ook niet toegestaan om achter elkaar twee
identieke letters voor consonanten te spellen, zie (15). Uit (16)
Anneke Neijt, Universele fonologie
164
blijkt dat de Nederlandse spelling niet consequent voor het ene of andere principe
kiest: soms is de spelvorm in overeenstemming met de uitspraak (mees en duif
worden met een s en f uitgesproken), maar soms ook schrijft de spelling voor, dat
de morfemen steeds op dezelfde manier gespeld zijn (zoals hond en rob).
Merk op dat het fonologische principe van de spelling ook als een spellingprincipe
geformuleerd kan worden, zonder de verklaring ervoor in de fonologie te zoeken:
Spellingprincipe
Spel nooit twee identieke consonantletters na elkaar binnen één
lettergreep.
De ingrediënten van dit spellingprincipe zijn aan de fonologie ontleend, maar het
principe zelf kan natuurlijk niet fonologisch genoemd worden, omdat het letters en
lettergrepen betreft, en niet klanken. Er zijn een paar artikelen verschenen die regels
voor de spelling op deze manier formuleren (‘autonome spelling’).
Wat is een goede spelling?
Het schrift is de ontzagwekkendste uitvinding, die de mens ooit gedaan
heeft; de uitvinding van het wiel zinkt daarnaast in het niet. Want het
schrift betekent een overwinning op de tijd, dus op de dood. [...] Dankzij
het schrift kan mijn achterkleinkind over honderd jaar aan de weet komen,
wat zijn overgrootvader van de spellingvernieuwing vond. En dat is niet
veel goeds.
Harry Mulisch, Soep lepelen met een vork, 1972
2
, 19.
Het spellingsdebat wordt meestal aangezwengeld door mensen die zich ergeren
aan het gebrek aan logica in de huidige spelling - vaak onderwijzers die daar dagelijks
mee geconfronteerd worden. Die roepen dan weer het weerwoord op van
conservatievere lieden, vaak schrijvers, die graag de spelling zouden laten zoals
hij is, en die dan tevens bang zijn voor ‘taalverlies’ wanneer de spelling gewijzigd
zou worden. Zoals we hierboven al hebben gezien, is de spelling een systeem dat
in de loop der tijd tot stand is gekomen. Het systeem kan dus niet geheel los gezien
worden van die toevallige loop van de geschiedenis.
De eisen die aan de spelling gesteld moeten worden zijn vooral eenvoudseisen
- de spelling moet zo gemakkelijk mogelijk zijn voor de gebruiker. Met deze conclusie
zal niemand het oneens zijn (behalve de strenge onderwijzer die wil dat iedereen
een systeem van een bepaalde moeilijkheidsgraad onder de knie krijgt, en daarvoor
de spelling geschikt vindt). Toch levert deze ogenschijnlijk eenvoudige constatering
juist een
Anneke Neijt, Universele fonologie
165
bron van onenigheid op: er zijn namelijk nogal wat verschillende gebruikers van de
spelling, en wat eenvoudig is voor de ene gebruiker, kan wel heel gecompliceerd
zijn voor de andere. Bijvoorbeeld: stel dat we het verschil tussen ei en ij zouden
opheffen, en steeds ij zouden schrijven. Dan zou dat gemak betekenen voor de
schrijver, want die hoeft zich niet meer af te vragen of de plaatsnaam Lijden nu met
een lange of korte ei is. Maar als die schrijver het werkwoord lijden schrijft, weet de
lezer niet meer of nu ‘leiden’ of ‘lijden’ bedoeld is. De lezer zal uit de context moeten
opmaken wat de meest voor de hand liggende betekenis is.
Voor de lezer is het misschien ook wel handig om uit de spelling te kunnen afleiden
om welke vorm van het werkwoord het gaat: beschuldigd is altijd een voltooid
deelwoord, beschuldigt is de derde persoon enkelvoud. Toch blijkt juist dit soort
verschillen een hoop spelfouten op te leveren: talloze schrijvers zijn geneigd dat hij
mij daarvan beschuldigd te schrijven. De vraag is, in hoeverre de lezer geholpen is
met het verschil. Onderzoek wijst uit dat de lezer inderdaad voordeel kan halen uit
zulke verschillen.
Voor de onervaren schrijver blijkt een zo fonologisch mogelijke spelling het
handigst te zijn. De spelling van de werkwoorden wordt steeds genoemd als grootste
struikelblok. Het blijkt dat leerlingen dat op de basisschool nog maar ten dele onder
de knie kunnen krijgen. Maar op latere leeftijd speelt dat waarschijnlijk niet meer
zo'n grote rol: wie veel leest, raakt automatisch vertrouwd met het woordbeeld, en
heeft minder behoefte aan regelmaat. De ervaringen met het Engels onderstrepen
dit: de Engelse spelling is uitermate lastig te leren voor kinderen, maar wie het
Engels als tweede taal schrijft, heeft er nauwelijks moeilijkheden mee. Misschien is
het voor het eerst leren spellen van een taal dus een veel grotere inspanning. Voor
de ervaren schrijver, die ongetwijfeld ook een ervaren lezer is, doet het er kennelijk
niet zoveel toe hoe de spelling in elkaar steekt (al hebben de meeste mensen toch
wel ‘last’ van kopie naast copiëren, produktie naast structuur, hiëroglyfe naast
hiëroglief e.d.).
Voor de lezers en schrijvers die ook teksten lezen en schrijven in een andere taal,
kan het spellingsysteem van die andere taal van invloed zijn op het gemak waarmee
de ene of andere vorm van de Nederlandse spelling gebruikt wordt. Wie vooral
Engels leest, is geneigd structuur, actief enz. te schrijven, omdat in het Engels
structure en active gespeld wordt. Wie daarentegen vooral Duits leest, dat die
woorden als Struktur en aktiv schrijft, is eerder geneigd beide woorden in het
Nederlands met een k te schrijven. Het is allebei overigens toegestaan (de vormen
met c hebben de voorkeur volgens de huidige regeling).
Er is dus een grote rij van belanghebbenden op te sommen, die elk zo hun eigen
wensen hebben: schrijvers tegenover lezers, op een bepaald buitenland
georiënteerde schrijvers en lezers, onervaren schrijvers en lezers, lezers die graag
een duik nemen in de literatuur van vroeger tijden, schrijvers die slechts bij hoge
noodzaak een letter op papier zetten en die
Anneke Neijt, Universele fonologie
166
nooit lezen. Daarnaast begint ook een nieuwe belanghebbende zich aan te dienen:
de programmeur die voor teksten bepaalde handigheidjes wil ontwikkelen. Denk
aan het programma dat automatisch koppeltekens plaatst, de automatische ontleder
die geschreven tekst van een struktuur voorziet, de automatische spellingcorrector,
en niet te vergeten de voorleesmachine.
Het is niet verstandig een star standpunt pro of contra een spellingswijziging in
te nemen - de spelling is waarschijnlijk het enige onderdeel van de taal dat zich voor
(geforceerde) wijzigingen leent. Het ‘normale’ (primaire) taalgebruik (waar de
gespelde vorm een afgeleide van is, secundair dus) onttrekt zich aan concrete
voorschriften, en wijzigt zich in de tijd vanzelf. Het lijkt onverstandig de spelling ook
niet af en toe te laten meegaan met deze wijzigingen. Veel aspecten van de
verschillende spellingsystemen zijn echter nog ononderzocht, en er zijn daarom tal
van onbeantwoorde vragen.
Samenvatting
Zowel gesproken als geschreven taal kan de vormkant zijn van een taal. Die vorm
is bij spraak kennelijk een geherstructureerde weergave van wat er bedoeld is:
[kɔmpɑs] moet begrepen worden als kom pas in de context ik kom pas als je roept;
maar het moet begrepen worden als kon pas in de context ik kon pas komen toen
jij riep. Er is dus niet een één-op-één relatie tussen vorm en betekenis. Bij de spelling
zijn er soortgelijke voorbeelden: week kan een naamwoord of een werkwoord zijn.
De verschillen tussen spraak en tekst zijn groot, maar er zijn ook overeenkomsten:
beide zijn soms redundant, en soms dubbelzinnig. De letters van het alfabetische
schrift komen redelijk goed overeen met de klanksegmenten uit de fonologie.
In de spelling zijn voortdurend het fonologische en het morfologische uitgangspunt
met elkaar in conflict: moeten de morfemen ongeacht hun omgeving een constante
spelling krijgen, of moet je vooral het ‘schrijven wat je hoort’-principe hanteren. De
Nederlandse spelling blijkt nu eens het ene en dan weer het andere uitgangspunt
te volgen.
Opdrachten
1. Er zijn nogal wat verschillende spellingswijzigingsvoorstellen in omloop. Bekijk
de volgende voorbeelden, en geef aan volgens welke regels of richtlijnen deze
stukken gespeld zijn. (Dit is niet bedoeld als een uitputtende opsomming van
voorstellen!)
Anneke Neijt, Universele fonologie
167
A. Sints jaar en dag sgrijf ik teksten voor televizie en radio. Nooit hep
ik daar enige overlast door gekregen. Maar dan laat ik één keer
m'n kop zien in Sonjaas programma, om te zeggen dat de lange ij
en de d-t best uit onze spelling kunnen verdwijnen, en de gevolgen
zijn gruwelik.
De buren groeten me niet meer, moeders halen hun kinderen
binnen als ik langs loop, vrienden zeggen hun vrientsgap op; als
ik 'n brootje ei bestel, vraagt de jufrou agter et bufet of et ook met
'n lange ij mag zijn - Kortom, sints Sonja voel ik me als 'n NSB'er
op Bijltjesdag. En dat allemaal vanwege de d-t en de lange ij.
Wat is dat tog? Wat maakt die rotspelling zo heilig dat iedereen die
hem wil veranderen als 'n gevaarlike gek wort besgout? En luister
tog 's naar de argumenten van deze behoutzugtigen:
De een is bang dat 'n coupeuse op 'n koe gaat lijken als je et woort
met k-o-e sgrijft. Maar lijken 'n koepel en 'n koekebakker dan óók
op 'n koe? [...] (Wilmink 1984)
B. Gezondheidsraad komd terug op berekening.
De vreez dat radioactieve stof vrijkomd, is ongegrond.
Dit zegd de Gezondheidsraad in een adviez aan de regering.
Maar dit scenario word niet langer als realistisch beschouwd.
Uit het adviez van de commissie dat anderhalv jaar geleden werd
uitgebracht en waarop de Gezondheidsraad zich baseerd, blijkt dat
[...]
De voorspelling komd nu ook lager te liggen: 1400 stervgevallen,
inclusiev het verhoogde aantal kankerpatiënten.
Hij verwachte echter meer.
Vijvtiger jaren; zichzelv; laz; briev; Algemeen Beschaavd
Nederlands. (Zuidema 1988, p. 201-205; de voorbeelden zijn
ingekort.)
C. Speliŋ 2000, de tootaal vureenvoôdugdu speliŋ
Ut is inkonsukwent een spraakklaŋk weer tu geevun met twee
leturteekuns. Ut niwu leterteekun is ut fooneetiisu teekun voor ng
en is in du handul vurkreigbaar, als Griiksu ‘etha’ ŋ ŋ ŋ koniŋ,
koniŋkluk, laŋu baŋkun [...] En hiirmeedu is du Needurlantsu speliŋ
tootaal vureenvoôdugt. Ut leikt erg môjluk, maar iimant dii zig hiirin
un half uurtju wil vurdiipun zal onmiduluk tôgeevun, dat dit du speliŋ
is waarbei einduluk du laŋ guwenstu rust zal ingaan. [...]
(Van Oosten, z.j., p. 3-4; de oô is in het oorspronkelijke stuk iets
anders, het dakje hangt onderaan de tweede o.)
D. Van hier af is de tekst van dit boekje gesgreven in de SNS (Spelling
Niewe Styl). U leest nu in de meest grondeg herziene spelling van
het Nederlants, waarby geen letter ongerevizeert gebleven is. [...]
Indien het vreemde woort alleen uit spraakklanken bestaat, die in
het Nederlants voorkomen, zau het op de Nederlantse manier
Anneke Neijt, Universele fonologie
168
kunnen worden gespelt. - De vraag is, of wy dat altyt maar dadelek
moeten doen. Zulke woorden behauden geruime tyt ‘an outlandish
flavour’ gemeenlek ‘an American flavour’ en ze dragen zelden by
tot de sgoonhyt van onze moedertaal.
Misgien kunnen wy beter even gedult hebben, totdat het woort egt
in de Nederlantse spraak is opgenomen. Mogelek ontstaat er nog
wel un goet Nederlants woort voor. Ik hoor liever ‘doelpunt’ of ‘doel’
dan ‘kool’. [...]
(Rijswijk, z.j., p. 9-10.)
2. In het algemeen gebruiken we een spatie tussen woorden, maar niet bij
samenstellingen. Er zijn wat lastige gevallen, zoals de regel dat je een
samenstelling van een partikel en een zelfstandig werkwoord aaneenschrijft
(aannemen, omlopen, overtrekken, enz.), maar dat je een samenstelling van
een partikel met een hulpwerkwoord los schrijft (aan zijn, om krijgen, over
hebben, enz.). Ook de volgende gevallen zijn lastig. Even een test: hoe behoor
je de volgende zinsdelen te spellen?
bij voor beeld - bij voorbeeld - bijvoorbeeld
alle drie - alledrie
van te voren - van tevoren - vantevoren
er van uit - ervan uit - er vanuit - ervanuit
uit een zetten - uiteen zetten - uiteenzetten
toevalliger wijze - toevalligerwijze
ouder gewoonte - oudergewoonte
hij is er van afgevallen - ervan afgevallen - er vanaf gevallen
te zamen - tezamen
boven op - bovenop
Beïnvloedt de context het gebruik van spaties in deze gevallen? Met andere
woorden: heeft het gebruik van spaties invloed op de betekenis? Zo ja, licht
dat dan toe.
3. Nog een test: wat is de voorkeursspelling van de volgende woorden?
keilbout - kijlbout - keilbaut - kijlbaut
hiëroglyf - hiëroglief - hiëroglyfe - hiërogliefe
creme - crème - crême
carrousel - carroussel - caroussel - carousel
vakant - vacant - vakantie - vacantie
wijds - weids
4. Ga na in het volgende stukje tekst bij welke woorden de spelling gewijzigd
moet worden om een consequent morfologisch gespelde vorm op te leveren.
De nationalisatie van de natie gaf voedsel aan de activering van deze
aktiegroep, maar dat laat de menigte inactief en maakt de groep
impopulair.
Anneke Neijt, Universele fonologie
169
5. In (11) staat maar één woord met vier consonanten na de vokaal. Welk woord?
Waarom bevatten de andere woorden slechts drie consonanten?
6. De resultaten van onderzoek naar voorleesmachines zijn veelbelovend - de
gesynthetiseerde spraak is soms wel wat houterig, maar in het algemeen goed
verstaanbaar. Het maken van een machine die het omgekeerde doet, spraak
in tekst omzetten, blijkt veel lastiger. Ga na hoe dat komt.
7. Er zijn een aantal opvallende verschillen tussen het Engels en het Nederlands
wat de spelling betreft. Vergelijk:
language technology - taaltechnologiea.
machine translation system - machinevertaalsysteem
pe-riph-eral - pe-ri-feerb.
con-ceiv-able - be-grij-pe-lijk
em-broid-ery - bor-duur-sel
nation-al-iz-ation - na-tio-na-li-sa-tie
mend-ed - hon-den
verleden tijd:c.
pinned - tabbed - tapped - patted
boende - tobde - tapte - potte
genitief -s:d.
Joe's - Ko's
Bob's - Bobs
Pat's - Piets
Jess's - Suus'
Liz's - Maries
Let vooral ook op de uitspraak van de woorden. Omschrijf de verschillen die
in (a) - (d) worden geïllustreerd, en geef aan in welk opzicht het Nederlandse
en het Engelse spellingsysteem verschillen.
8. De Taalunie (het orgaan dat België en Nederland hebben opgericht om
taalkwesties te behartigen) heeft een commissie opdracht gegeven verkennend
onderzoek te verrichten naar een spellingswijziging. Met name zou de
commissie moeten kijken of de voorkeursvarianten uit de Woordenlijst zouden
kunnen verdwijnen. In 1989 heeft de commissie verslag gedaan (Geerts e.a.
1989). Behalve de (zeer moeilijk oplosbare) kwestie van de bastaardwoorden,
heeft de commissie ook naar enkele andere knelpunten van onze spelling
gekeken. Die aspecten van de spelling zijn interessanter, omdat ze met
bepaalde regels uit de spelling te maken hebben. Hieronder volgen enkele
voorbeelden van huidige regels, knelpunten, en voorstellen van de commissie.
Bekijk elk van die voorstellen, spreek een voorkeur uit voor een van de mogelijke
wijzigingen (of bedenk zelf een beter voorstel), en lever daar argumenten bij.
Anneke Neijt, Universele fonologie
170
A. Degeminatie
Bij het spellen van de werkwoorden wordt, omwille van de analogie,
af en toe dt, dd, of tt gespeld. Elders in ons spellingsysteem worden
dubbele consonanten op de grens van twee morfemen als enkele
gespeld, en op het einde van woorden wordt altijd maar één van
twee identieke consonanten gespeld (degeminatie). Daarom spellen
we niet:
hij laatt, iets viess, een Parijss café, vermoedd (voltooid deelwoord), het
versste gebak.
Toch moeten we fietsster spellen, en onmiddellijk, en adellijk. De
voorstellen van de commissie zijn:
1. Niets veranderen.
2. Bij suffixen met een sjwa degeminatie, ook wanneer er
niet letterlijk twee dezelfde letters geschreven worden,
zoals bij dt. Het resultaat blijft hetzelfde voor het
merendeel van de bovengenoemde voorbeelden.
Anders gespeld worden dan:
fietster, onmiddelijk, adelijk, ik prate, ik lade, hij word, wij wachten gisteren
B. Samenstellingen
Op de grens van samenstellingen wordt soms e, soms en gespeld.
bessesap, bessenjam, apehaar, dievenbende, boerenerf, notekraker.
Het verschil is niet te horen, omdat de n niet wordt uitgesproken.
Het voorstel is weer
1. Niets veranderen.
2. Schrijf altijd een e, behalve
- wanneer het eerste deel altijd al op en
eindigde: keukenstoel, molenwiek, enz.;
- in vaste uitdrukkingen zoals derdendaags,
goedenavond, en grotendeels,
- bij misverstand. Zwijnestal ‘troep’ mag
onderscheiden worden van zwijnenstal ‘stal
voor zwijnen’.
3. Schrijf altijd en, behalve wanneer het eerste deel niet
op en kan eindigen, zoals in aspergebed, lieveheer,
blindedarm, mallejan. (Merk op dat dit vaak
samenstellingen zijn met een adjectief als eerste deel,
waardoor ook de klemtoon anders komt te liggen!)
(Hint 1: misschien kun je als argument gebruiken dat
de n in boerenerf niet uitgesproken wordt, en in een zin
als de boeren een extra subsidie geven wel.
Hint 2: is het gegeven dat eierdop, kindermishandeling
enz. geen en-uitgang krijgen van belang?)
Anneke Neijt, Universele fonologie
171
C. Trema's
Het plaatsen van trema's is in de huidige spelling al af en toe
optioneel. Linguïst bijvoorbeeld mag zonder trema. Het voorstel is:
1. Niet veranderen.
2. Bij verwarrende samenstellingen een koppelteken;
elders steeds weglaten van het trema:
radio-omroep, na-apen, weeig, reeel, patient, zaai-uien.
9. Waarom hebben Nederlanders problemen met het spellen van d en t op
woordeinde, en Engelsen niet?
10. Er zijn voordelen verbonden aan standaardisatie van de spelling. Noem er
enkele. Wat zijn de nadelen?
Bibliografische aantekeningen
Over het fonologische en morfologische beginsel hebben van Cohen en Kraak
(1972) geschreven. Zij roepen op tot meer onderzoek naar de spelling, evenals
Wester (1989), die verschillende artikelen over de interne systematiek van de spelling
heeft geschreven. Zie ook Zonneveld (1980) en Kerstens (1981). De systematiek
van de Nederlandse spelling en de ermee samenhangende problemen zijn het
onderwerp geweest van verschillende proefschriften: Van der Velde (1958), Van
Heuven (1978), Verhoeven (1985), Assink (1983) en Zuidema (1988).
Anneke Neijt, Universele fonologie
173
Bibliografie
Assink, E.M.H. (1983) Leerprocessen bij het spellen: aanzet voor de verbetering
van de werkwoordsdidaktiek, proefschrift, Elinkwijk, Utrecht.
Assink, E.M.H. en G. Verhoeven, eds. (1985) Visies op spelling,
Wolters-Noordhoff, Groningen.
Baart, J.L.G. (1987) Focus, Syntax and Accent Placement, proefschrift, Leiden.
Battus (1982) Opperlandse taal- & letterkunde, Querido, Amsterdam, vierde
druk.
Bennis, H., A. Neijt en A. van Santen (1991) De Groene Spelling, Bert Bakker,
Amsterdam.
Berendsen, E., E. Visch en W. Zonneveld (1984) Generatieve fonologie en de
linkerkant van de grammatica, Martinus Nijhoff, Leiden.
Berg, B. van den (1967) Foniek van het Nederlands, Van Goor, Den Haag en
Brussel.
Berits, J., ed. (1964) Honderd jaar spellingstrijd. De Nederlandse spelling sinds
1863, J.B. Wolters, Groningen, tweede druk.
Blancquaert, E. (1962) Practische uitspraakleer van de Nederlandse taal, De
Sikkel, Antwerpen, zesde druk.
Bloomfield, L. (1933) Language, Holt and Company, New York.
Bloomfield, L. (1945) Spoken Dutch, Holt and Company, z.p.
Booij, G.E. (1981) Generatieve fonologie van het Nederlands, Aula-Paperback
55, Het Spectrum, Utrecht en Antwerpen.
Booij, G.E. (1984) ‘Extrasyllabische consonanten in de morfologie van het
Nederlands’, Spektator 14-3, 176-178.
Booij, G.E. (1984) ‘Syllabestructuur en Verkleinwoordsvorming in het
Nederlands’, GLOT 7, 207-226.
Booij, G.E. (1987) ‘The Reflection of Linguistic Structure in Dutch Spelling’, in:
P.A. Luelsdorff, ed., Orthography and Phonology, John Benjamins, Amsterdam
en Philadelphia, 215-224.
Booij, G.E., C. Hamans, G. Verhoeven, F. Balk en C.H. van Minnen (1979)
Spelling, Spektator Cahiers 2, Wolters-Noordhoff, Groningen.
Broecke, M.P.R. van den, red. (1988) Ter Sprake. Spraak als betekenisvol
geluid in 36 thematische hoofdstukken, Foris Publications, Dordrecht.
Chomsky, N. (1965) Aspects of the Theory of Syntax, MIT Press, Cambridge,
Massachusetts.
Chomsky, N. (1977) Essays on Form and Interpretation, North-Holland.
Chomsky, N. (1981) ‘On the Representation of Form and Function’, The
Anneke Neijt, Universele fonologie
174
Linguistic Review 1, 3-40.
Chomsky, N. (1986) Knowledge of Language, Praeger, New York enz.
Chomsky, N. en M. Halle (1968) The sound pattern of English, Harper and
Row, New York enz.
Clements, G.N. en S.J. Keyser (1983) CV Phonology, MIT Press, Cambridge,
Massachusetts.
Cohen, A. (1958) ‘Het Nederlandse Diminutiefsuffix: Een Morfonologische
Proeve’, De Nieuwe Taalgids 51, 40-45.
Cohen, A., C.L. Ebeling, P. Eringa, F. Fokkema en A.G.F. van Holk (1959)
Fonologie van het Nederlands en het Fries, Nijhoff, Den Haag.
Cohen, A. en A. Kraak (1972) Spellen is spellen is spellen. Een verkenning
van de spellingproblematiek, Nijhoff, Den Haag.
Collier, R. en F.G. Droste (1973) Fonetiek en fonologie, Acco, Leuven.
Collier, R. en J. 't Hart (1981) Cursus Nederlandse Intonatie, Acco, Leuven.
Collier, R. (1988) ‘Spraakmelodie’, in: Van den Broecke, red., 124-131.
Coulmas, F. (1989) The Writing Systems of the World, Basil Blackwell, Oxford
en Cambridge, Massachusetts.
Daman, J.A. (z.j.) Vijftig jaren van strijd, 1891-1941, Muusses, Purmerend.
DeFrancis, J. (1989) Visible Speech, the diverse oneness of writing systems,
University of Hawaii Press, Honolulu.
Denes, P.B. en E.N. Pinson (1963) The speech chain: the physics and biology
of spoken language, Anchor Books, Garden City, New York.
Diringer, D. (1962) The Alphabet: A Key to the History of Mankind, Hutchinson
and Company, London enz.
Doblhofer, E. (1966) Stemmen in steen, de ontcijfering der oude schriften,
Moussault, Amsterdam.
Dort-Slijper, M.L. van, W.G. Klooster en J.H.J. Luif (1976) Je weet niet wat je
weet, Tjeenk Willink/Noorduijn, Culemborg.
Duijser, J.L.Ph. (1911) Practisch taalboek. Dictee's en andere oefeningen in
het zuiver schrijven van het Nederlandsch, voor middelbare en andere scholen,
Wolters, Groningen, vijfde druk.
Eijkman, L.P.H. (1937) Phonetiek van het Nederlands, De Erven F. Bohn,
Haarlem, tweede druk 1955, herzien door M.Knoop.
Eindvoorstellen van de Nederlands-Belgische commissie voor de spelling van
de bastaardwoorden, Staatsuitgeverij, Den Haag, 1969.
Engelhart, B. en J.W. Klein (1988) 50 eeuwen schrift. Een inleiding tot de
geschiedenis van het schrift, Aramith, Amsterdam.
Ewen, C.J. (1978) ‘The Phonology of the Diminutive in Dutch: A Dependency
Account’, Lingua 45, 141-173.
Fairservis, W.A., Jr. (1986) ‘The Script of the Indus Valley Civilization’, in: Wang,
ed., 41-49.
Feitsma, A., ed. (z.j.) Achtergronden van Spelling, Lezingen gehouden op het
symposium van 24 april 1976 te Leeuwarden/Ljouwert, georganiseerd door de
Ynteruniversitaire Stúdzjerie Frysk, uitgegeven door ‘Huis aan de drie grachten’
(± 1978).
Fromkin, V., R. Rodman en A. Neijt (1986) Universele taalkunde, Foris
Publications, Dordrecht, derde druk.
Gaur, A. (1984) A History of Writing, British Library, London.
Geerts, G., J. van den Broeck en A. Verdoodt (1977) ‘Successes and Failures
in Dutch Spelling Reform’, in: J.A. Fishman, ed., Advances in
Anneke Neijt, Universele fonologie
175
the Creation and Revision of Writing Systems, Mouton, Den Haag en Parijs,
179-245.
Geerts, G., W. Haeseryn, J. de Rooij en M.C. van den Toorn, red., (1984)
Algemene Nederlandse Spraakkunst, Wolters-Noordhoff, Groningen.
Geerts, G. e.a. (1988) Rapport van de Werkgroep ad hoc Spelling, Voorzetten
20, Stichting Bibliographia Neerlandica, 's-Gravenhage, 85-133.
Gerlach Royen, P. (1952) ‘Intonatie en grammatische funktie in het Nederlands’,
Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen,
Deel 15, Afd. Letterkunde, 219-244.
Gilbers, D. (1984) ‘Ritmische variabiliteit en vocaalreductie’, TABU 14, 41-66.
Gilbers, D. (1987) ‘Ritmische structuur’, GLOT 10, 271-292.
Ginneken, J. van (1917) De roman van een kleuter, Malmberg, Nijmegen.
Goldsmith, J.A. (1976a) Autosegmental Phonology, proefschrift, MIT.
Goldsmith, J. (1976b) ‘An Overview of Autosegmental Phonology’, Linguistic
Analysis 2, 23-68.
Gonick, L. (1989) Neo-Babelonia, a serious study in contemporary confusion,
Veen, Utrecht en Antwerpen.
Goyvaerts, D.L. (1980) ‘Brabantic Sandhi and the Abstractness Debate’, in:
Zonneveld e.a., eds., 55-60.
Graaf, T. de (1990) ‘Garasu-glas: fonetische contrasten Japans-Nederlands’,
TABU 20, 49-57.
Groene Boekje, zie Woordenlijst.
Gussenhoven, C. (1984) On the grammar and semantics of sentence accents,
Foris Publications, Dordrecht.
Gussenhoven, C. (1988) ‘Adequacy in Intonation Analysis: The Case of Dutch’,
in: H. van der Hulst and N. Smith, eds., Autosegmental Studies on Pitch Accent,
Foris Publications, Dordrecht, 95-121.
Haas, W. de (1988) A Formal Theory of Vowel Coalescence: a Case Study of
Ancient Greek, Foris Publications, Dordrecht.
Haas, W. de, en J. Nijen Twilhaar (1989) ‘Consonant-nasaalassimilatie in
Oostnederlandse dialecten’, TABU 19, 181-195.
Halle, M. (1983) ‘On distinctive features and their articulatory implementation’,
Natural Language and Linguistic Theory 1, 91-105.
Hart, J. 't (1988) ‘Spraakgeluid’, in: Van den Broecke, red., 40-72.
Hart, J. 't, R. Collier en A. Cohen (1990) A perceptual study of intonation, an
experimental-phonetic approach to speech melody, Cambridge University
Press, Cambridge enz.
Hermans, B. (1982) ‘Het toonaccent van Maasbracht: twee alternatieve
autosegmentele theorieën’, GLOT 5, 343-366.
Hermans, B. (1984) ‘Het Limburgs en het Litouws als metrische gebonden
toontalen’, Spektator 14, 48-70.
Hermkens, H.M. (1969) Fonetiek en fonologie, Malmberg, 's-Hertogenbosch,
tweede druk.
Heuven, V.J.J.P. van (1978) Spelling en lezen. Hoe tragisch zijn de
werkwoordsvormen?, Van Gorcum, Assen.
Heuven, V.J. van (1987) ‘Stress Patterns in Dutch (Compound) Adjectives:
Acoustic Measurements and Perception Data’, Phonetica 44, 1-12.
Heuven, V.J. van (1988) ‘De waarneming van spraak’, in: Van den Broecke,
red., 73-103.
Anneke Neijt, Universele fonologie
176
Hockett, C.F., (1954) ‘Two models of grammatical description’, Word 10,
210-231.
Hofstadter, D.R. (1979) Gödel, Escher, Bach: an eternal golden braid, Penguin
Books, London, tweede druk 1981.
Hulst, H.G. van der (1984) Syllable Structure and Stress in Dutch, Foris
Publications, Dordrecht.
Hulst, H.G. van der (1985) ‘Ambisyllabicity in Dutch’, in: H. Bennis en F.
Beukema, eds. Linguistics in the Netherlands 1985, Foris Publications,
Dordrecht, 57-66.
Hulst, H.G. van der (1985) ‘Ambisyllabiciteit en de structuur van de Nederlandse
lettergrepen’, Spektator 14, 319-326.
Hulst, H.G. van der en J. van Lit (1987) ‘Lettergreepstructuur’, GLOT 10,
165-195.
International Phonetic Association, Principles of the International Phonetic
Association, rev. ed. IPA, London, 1978.
Jackendoff, R. (1987) Consciousness and the Computational Mind, Bradford,
MIT Press, Cambridge, Massachusetts.
Jacobs, H. (1989) Nonlinear Studies In The Historical Phonology Of French,
proefschrift, Nijmegen.
Jensen, H. (1958) Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart, Deutscher
Verlag der Wissenschaften, Berlijn, tweede druk.
Jones, D. (1964) An outline of English phonetics, Heffer and Sons, Cambridge,
negende druk.
Kager, R.W.J. (1989) A Metrical Theory of Stress and Destressing in English
and Dutch, proefschrift, Utrecht.
Kager, R. en W. Zonneveld (1986) ‘Schwa, syllables, and extrametricality in
Dutch’, The Linguistic Review 5, 1985/1986, 197-221.
Kate, L. ten (1723) Aenleiding Tot de Kennisse van het Verhevene Deel der
Nederduitsche Sprake, R. en G. Wetstein, Amsterdam.
Katzner, K. (1975) Languages of the world, Routledge and Kegen Paul, London
en Henley.
Kaye, J. (1989) Phonology: a cognitive view, Lawrence Earlbaum Associates,
Hilldale NJ.
Keijsper, C.E. (1984) ‘Vorm en betekenis in Nederlandse toonhoogtecontouren’,
Forum der Letteren 25, 20-37 en 113-126.
Keijsper, C.E. (1989) ‘Over het automatisch zetten van zinsaccenten’, Forum
der Letteren 30, 255-266.
Kenstowicz, M. en C. Kisseberth (1979) Generative Phonology, Academic
Press, New York enz.
Kerstens, J. (1981) ‘Abstracte spelling’, De nieuwe taalgids 74, 29-44.
Kohnstamm, D., ed. (1972) Ik hoop dat de spelling veranderd̸-t word̸-t, Muusses,
Purmerend.
Kollewijn, R.A. (1891) ‘Onze lastige spelling. Een voorstel tot vereenvoudiging’,
Vragen van den Dag. Herdrukt in: Berits (1964).
Kooij, J.G. (1983) ‘Morphological alternations and phonological rules: the case
of Dutch intervocalic fricatives’, in: H. Bennis en W.U.S. van Lessen Kloeke,
eds., Linguistics in the Netherlands 1983, Foris Publications, Dordrecht,
133-138.
Ladefoged, P. (1975) A Course in Phonetics, Harcourt Brace Jovanovich, New
York enz.
Anneke Neijt, Universele fonologie
177
Lerdahl, F. en R. Jackendoff (1983) A generative theory of tonal music, MIT
Press, Cambridge, Massachusetts.
Libermann, M. en A. Prince (1977) ‘On Stress and Linguistic Rhythm’, Linguistic
Inquiry 8, 249-336.
Lightfoot, D. (1982) The Language Lottery, MIT Press, Cambridge,
Massachusetts.
Lutgerink, M. (1981) ‘Zijn de Limburgers de Chinezen van Nederland?’, Utrechts
Working Papers in Linguistics, Nederlandse uitgaven 6, 1-21.
Martin, J.G. (1972) ‘Rhythmic (Hierarchical) versus serial structure in speech
and other behavior’, Psychological Review 79, 487-509.
McCarthy, J. (1981) ‘A prosodic Theory of Non-concatenative Morphology’,
Linguistic Inquiry 12, 373-418.
Neijt, A. (1990) ‘Prosodic structures and phonetic findings - the case of equally
stressed adjectives’, in: R. Bok-Bennema en P. Coopmans, eds., Linguistics
in the Netherlands 1990, Foris Publications, Dordrecht, 113-122.
Neijt, A. en W. Zonneveld (1982) ‘Metrische fonologie - de representatie van
klemtoon in Nederlandse monomorfematische woorden’, De Nieuwe Taalgids
75, 527-547.
Nespor, M. en I. Vogel (1986) Prosodic Phonology, Foris Publications,
Dordrecht.
Nijen Twilhaar, J. (1990) Generatieve Fonologie en de Studie van
Oostnederlandse Dialecten, proefschrift, Utrecht.
Nooteboom, S.G., en A. Cohen (1988) Spreken en verstaan, een nieuwe
inleiding tot de experimentele fonetiek, Van Gorcum, Assen en Maastricht,
derde druk.
Paul, H. (1880) Prinzipien der Sprachgeschichte, opnieuw uitgegeven door
Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 1970.
Postal, P. (1968) Aspects of phonological theory, Harper and Row, New York.
Pullum, G.K. en W.A. Ladusaw (1986) Phonetic Symbol Guide, University of
Chicago Press, Chicago en Londen.
Quené, H. (1988) ‘Waar zitten de woorden in verbonden spraak?’, in: Van den
Broecke, red., 159-167.
Reker, S. en N. Streekstra (1984) ‘Ambisyllabiciteit en d-insertie’, TABU 14,
67-77.
Rijsdijk, J.L. (1987) Waar moet dat heen ... met de spelling van het Nederlands?
Brochure, Ridderkerk.
Schmandt-Besserat, D. (1986) ‘The Earliest Precursor of Writing’, in: Wang,
ed., 31-40.
Schutter, G. de en R. Collier (1986) ‘Intuïtieve syllabisering in het Nederlands’,
De Nieuwe Taalgids, 79-5, 441-452.
Selkirk, E.O. (1980) On prosodic structure and its relation to syntactic structure,
IULC-paper. Ook verschenen in: T. Fretheim, ed. Nordic Prosody II, Tapir,
Trondheim, 1981, 111-140.
Siegenbeek, M. (1804) Verhandeling over de Nederduitsche Spelling ter
bevordering van eenparigheid in dezelve, Werken der Bataafsche Maatschappij
van Taal- en Dichtkunde, Dordrecht.
Siegenbeek, M. (1805) Woordenboek voor de Nederduitsche spelling,
Amsterdam.
Anneke Neijt, Universele fonologie
178
Siegenbeek, M. (1827) Taalkundige bedenkingen, voornamelijk betreffende
het verschil tusschen de aangenomene spelling en die van W. Bilderdijk,
Haarlem.
Slootweg, A., (1987) ‘Word stress and higher level prosodics’, in: F. Beukema
en P. Coopmans, eds., Linguistics in the Netherlands 1987, Foris Publications,
Dordrecht, 195-203.
Slootweg, A. (1988) ‘Metrical prominence and syllable duration’, in: P.
Coopmans en A. Hulk, eds., Linguistics in the Netherlands 1988, Foris
Publications, Dordrecht, 139-149.
Slootweg, A. te verschijnen, proefschrift.
Trommelen, M. (1983) The Syllable in Dutch, with special reference to diminutive
formation, Foris Publications, Dordrecht.
Trommelen, M. en W. Zonneveld (1979) Inleiding in de generatieve fonologie,
Coutinho, Muiderberg.
Trommelen, M. en W. Zonneveld (1989) Klemtoon en metrische fonologie,
Coutinho, Muiderberg.
Velde, I. van der (1956) De tragedie der werkwoordsvormen. Een taalhistorische
en taaldidactische studie, Wolters, Groningen.
Velde, I. van der (1968) Spellingvereenvoudiging. Onderwijskundige en sociale
noodzakelijkheid, Den Haag.
Verhoeven, G. (1985) De strategieën van de speller. Een analyse van het
spellingvraagstuk, Wolters-Noordhoff, Groningen.
Vieregge, W.H. (1985) Transcriptie van Spraak. Theoretische en praktische
aspecten van de symboolfonetiek, Foris Publications, Dordrecht en
Cinnaminson.
Visch, E.A.M. (1989) A Metrical Theory of Rhythmic Stress Phenomena,
proefschrift, Utrecht.
Vries, M. de, en L.A. te Winkel (1866) Woordenlijst voor de Spelling der
Nederlandse Taal, met aanwijzing van de geslachten der naamwoorden en de
vervoeging der werkwoorden, 's-Gravenhage, Leiden en Arnhem.
Wang, W.S.-Y., ed. (1986) Language, writing, and the computer. Readings
from Scientific American, Freeman and Company, New York.
Wester, J. (1984) ‘SF: Contouren van een toegepaste fonologie’, De nieuwe
taalgids 77, 30-43.
Wester, J. (1985) ‘Language technology as linguistics: a phonological case
study of Dutch spelling’, in: H. Bennis en F. Beukema, eds. Linguistics in the
Netherlands 1985, Foris Publications, Dordrecht, 205-212.
Wester, J. (1985) ‘Autonome spelling en toegepaste fonologie; of: naar een
generatieve spelling’, Gramma 9, 173-196.
Wester, J. (1987) ‘Proeve van een Generatieve Spelling: de representatie van
fricatieven’, Gramma 11, 59-82.
Wester, J. (1989) ‘De Tao van taal, of: Chanel no. 5 en het Geval Nederlands’,
in: J. Wester, G. Krol en C. Crombach, Gaat het Nederlands teloor? Drie essays,
De Haan, Vianen, 9-63.
Wijk, N. van (1939) Phonologie, een hoofdstuk uit de structurele taalwetenschap,
Nijhoff, 's-Gravenhage.
Williams, E.S. (1976) ‘Underlying Tone in Margi and Igbo’, Linguistic Inquiry 7,
463-484.
Wilmink, W. (1984) ‘'n Zesde vonnis’, VWS-niews 20 afl. 1-2, 2-3.
Winkel, L.A. te (1863) Ontwerp der Spelling, D. Noothoven van Goor,
Anneke Neijt, Universele fonologie
179
Leiden.
Winkel, L.A. te (1865) De Grondbeginselen der Nederlandsche Spelling,
Regeling der spelling voor het Woordenboek der Nederlandsche Taal, D.
Noothoven van Goor, Leiden.
Woordenlijst van de Nederlandse Taal. Samengesteld in opdracht van de
Nederlandse en de Belgische regering, Staatsdrukkerij- en uitgeverijbedrijf,
's-Gravenhage, 1954.
Zonneveld, W. (1980) ‘Autonome spelling’, De Nieuwe Taalgids 73, 518-536.
Zonneveld, W., F. van Coetsem en O.W. Robinson, eds. (1980) Studies in
Dutch Phonology, Dutch Studies 4, Nijhoff, Den Haag.
Zuidema, J.J. (1988) Efficiënt spellingonderwijs: Een leer- en expertmodel voor
het spellen, Acco, Leuven en Amersfoort.
Zwaardemaker, H. en L.P.H. Eijkman (1928) Leerboek der Phonetiek, Bohn,
Haarlem.
Anneke Neijt, Universele fonologie
181
Verklarende woordenlijst
Affix: voor- of achtervoegsel, bijv. ge- in gezicht en -te in hoogte.
Allomorfie: het gegeven dat een morfeem verschillend uitgesproken kan worden,
bijv. het verleden-tijdssuffix is -te of -de, en het verleden-tijdsmorfeem heeft
dus deze twee allomorfen.
Ambisyllabisch: tot twee syllaben behorend, zoals de [k] in bakker.
Appendix: toegevoegd stukje structuur, voor of na de ‘normale’ structuur.
Assimilatie: gelijk worden van klanken.
Binaire structuur: een structuur waarin steeds twee elementen gegroepeerd
worden.
Bisyllabisch: uit twee syllaben bestaand, ta-fel bijvoorbeeld.
C: consonant, medeklinker.
Coda: groepje van de laatste cononanten van de syllabe.
Component (module): onderdeel van de grammatica.
Consonant: medeklinker.
Degeminatie: het uitwissen van één van twee opeenvolgende gelijke klanken.
Deletie: uitwissing, in de fonologie het niet-uitspreken van een klank in een
bepaalde context, bijv. t-deletie in kastje.
Derivatie: afleiding van de ene representatie uit de andere.
Diacritisch teken: onderscheidend teken, bijv. accent en trema.
Diftong: tweeklank (ei, au en ui in het Nederlands).
Dissimilatie: ongelijk worden van klanken.
Domein: het gedeelte, de constituent, waarop een regel betrekking heeft.
Downdrift: het gegeven dat uitingen met een lagere toon eindigen dan waar
ze mee beginnen.
Explosief: hetzelfde als plosief, plofklank, ploffer.
Etymologie: de leer van de herkomst van woorden, hun geschiedenis.
Extrametrisch: buiten de normale metrische structuur vallend.
Feature: (klank)kenmerk.
Foneem: betekenisonderscheidende klank.
Fonematisch: op fonemen gebaseerd.
Fonografisch: op klanken gebaseerd.
Foon: klank.
Fricatief: wrijfklank.
Anneke Neijt, Universele fonologie
182
Homoniem: dubbelzinnig (woord).
Idiosyncratisch: abnormaal, slechts voor dit geval geldend.
Insertie: toevoeging, bijv. de toevoeging van de d in raarder.
Lexicon: woordenboek; het gedeelte van de grammatica waarin kennis over
woorden (en dus ook over morfemen) is opgeslagen.
Linksvertakkende structuur: structuur met vertakkingen links.
M: mot (uit het Frans), fonologisch woord, gebruikt om de fonologisch
opgebouwde structuur mee aan te duiden.
Module (component): onderdeel van de grammatica.
Morfeem: betekenisdragende eenheid, bijv. huis, ver- of -heid.
Normatief: normen stellend; een normatieve grammatica is een grammatica
met voorschriften voor correct taalgebruik.
Nucleus: de kern van de lettergreep (de vokalen).
Obstruent: niet-sonorante klank, dus plof- of wrijfklank.
Ondergenererend: niet alle acceptabele structuren verantwoordend.
Onderspecificatie: onvolledige specificatie; vormen kunnen ondergespecificeerd
zijn in het lexicon vanuit het idee dat de volledige specificatie door de algemene
regels tot stand komt.
Onset: het groepje consonanten aan begin van de syllabe, waarmee
geallitereerd wordt.
Overgenererend: teveel structuren toelatend, ook onacceptabele structuren.
Plosief: plofklank, ook wel ploffer of explosief genoemd.
Prefix: voorvoegsel, bijv. wan- in wanorde.
Prosodie: het gedeelte van de klankvorm dat niet de segmenten betreft, dus
melodie, tempo, klemtoon.
Rechtsvertakkende structuur: structuur met vertakkingen rechts.
Rijm: het gedeelte van de lettergreep na de onset, het deel waarmee gerijmd
wordt.
Segment: klankdeeltje.
Sonorantie, sonoriteit: klankvolheid, ‘Schallfülle’; sonorante klanken kunnen
een melodie dragen.
Suffix: achtervoegsel, bijv. -achtig in roodachtig.
Suprasegmenteel: hetzelfde als prosodisch, nl. wat ‘boven’, los van de
segmenten is.
Syllabe: lettergreep, waarbij wel opgemerkt moet worden dat het beter zou zijn
om de term lettergreep te reserveren voor de spellingseenheid, en de term
syllabe te gebruiken waar een uitspraakeenheid bedoeld wordt.
Systematisch: volgens het systeem, niet toevallig.
Templaat: vastliggend stukje structuur.
Tier: beschrijvingslaag, laag waarin een onderdeel van de klankrepresentatie
apart gezet wordt.
Universele grammatica: de beschrijving van het aangeboren of biologisch
bepaalde taalvermogen van de mens.
V: vokaal, klinker.
Anneke Neijt, Universele fonologie
183
Index
Σ (sigma) 117
ϕ (fie) 110
Aangeboren taalvermogen 4-6, 8-12
ABN (Algemeen Beschaafd Nederlands) 40, 86
Absolute Slicing Hypothesis 95
Accent
aigu 30, 110
grave 30, 110
(klemtoon) 20, 106 e.v.
Achter 40
Affix 69
Affrikaat 40
Afleiding
(derivatie) 53, 155
(etymologie), regel der 145, 146, 150
(morfologisch) 64, 85, 97, 148, 149
-regels 48, 58, 64, 100, 101
Agglutinerende taal 136
Akkadisch 125, 129
Akoestisch 16, 18, 27, 43, 58, 59
Alfabet 23, 29, 132, 133
Egyptisch 130
Etruskisch 133
fonetisch 31, 122
Grieks 132, 133, 137
Koptisch 132
Latijns 133, 136, 137, 142, 150, 161
Phoenicisch 132
Semitisch 132, 137
Alfabetisch schrift 16, 124, 129, 130, 132-133
Alliteratie 81
Allomorf(ie) 22, 49, 53-57, 65-66
Alveolair 38, 51, 81, 96, 99
Alveolus 36
Ambisyllabisch 79
Amerikaans Engels 33
Analogiebeginsel 148
Ankerplaats 106, 108, 109, 118
ANS (Algemene Nederlandse Spraakkunst) 20
Apex 36
Appendix 76, 77, 81-83
Arabisch 97, 131, 139
Articulatie 36-38, 43, 100
-organen 36, 37, 48
-plaats 38, 43, 95, 96
-wijze 39, 96
Articulatorische fonetiek 18
Aspiraten 40
Assimilatie 21, 60-64, 75, 95, 100, 155
Anneke Neijt, Universele fonologie
progressief 60
regressief 60
Auditieve fonetiek 18
Auslautverhärtung 50
Autosegmenteel 88, 96, 100, 101, 102-104
Babylonisch 129
Beeldschrift 123
België 148
Betekenis 4, 14-18, 22, 26, 30, 31, 48, 53, 89-91, 98, 104, 108, 124, 128, 132,
134, 135, 150, 158, 166
-leer 20
-onderscheidend 30, 160
Anneke Neijt, Universele fonologie
184
Bewust 4, 15, 19, 22, 26, 59, 133, 155
Bijaccent 30
Bilabiaal 37, 38
Binaire structuur 112, 118
Bindfoneem 152
Bisyllabisch 75, 79, 115
Brits Engels 33
Bullae 126, 127
Burmees 139
Chinees 18, 19, 122, 129, 133-136, 139
Coarticulatie 19, 21
Cognitief 12, 16, 44
Component 21, 22, 58, 59, 68
Consonant 28
-tier 98
-insertie 78
Continuant 39
Contour 89-91, 94
Contrastaccent 103, 107-108, 118
Coronaal 38
CPA (Computer Phonetic Alphabet) 28
Cyrillisch 132
D-deletie 62
Degeminatie 61, 64, 78, 155, 156, 170
Deletie(regels) 64, 95
Delimitatieve functie 106
Dentaal 38
Dentes 36
Derivatie(regels) 53, 54, 63-65, 94
Diachronisch 7-9, 11
Diacritische tekens 30, 36, 136, 137, 142
Dialect 61
Diftong 41, 43, 72, 73, 80, 138, 151, 161
Digraaf 137, 151, 160, 161
Diminutief 49
-formatie 66
Dissimilatie 22
Distributie 58, 66
Domein 63, 64, 82, 110-113
Dorsum 36
Dovenspraak 24
Downdrift 91
Duits 139
Duur
-accent 119
-verdeling 109
Egressief 37
Egyptisch 129, 130
Ejectief 37
Engels 3, 10, 29, 30, 33, 38, 41, 42, 50, 58, 65, 69, 73, 78, 102, 114, 138, 149,
165, 169, 171
Anneke Neijt, Universele fonologie
Epiglottis 36
Etruskisch 133
Etymologisch beginsel 146, 148
Explosief 39
Extrametrisch 81
Extrinsiek 64
Farynx 36
Featurematrix (-tabel) 42, 43
Fie (ϕ) 110
Focus 103
Foneem 17-19, 30, 133, 136, 155, 156, 160, 161
Fonematische
spelling 156
transcriptie 30, 31
Fonetiek 16, 18-20, 22, 24, 28, 30, 38, 80, 85, 104, 135, 156, 163
Fonetisch
alfabet 31, 122
meting 109
representatie 49, 53, 54
schrift 26-31, 156
tekens 29
transcriptie 30
vorm 50, 54, 57
Fonografisch 123, 128-130, 134, 135, 137
Fonogram 130
Fonologisch principe 163
Foon 17, 18, 155
Frans 29, 30, 70, 110, 147, 149
Fricatief 39, 44, 46, 51, 55, 56, 72
Fries 139
Fysiologisch 16, 18, 22
Gebonden morfeem 154
Generatief 12, 46, 84
Gespannen 41
Glijklank 39
Anneke Neijt, Universele fonologie
185
Glottaal 38, 39
Glottis 36, 40
-slag 38, 77, 78
Gotisch 2, 139
Grammatica 3, 4, 6, 10-12, 20, 58, 63, 68
taalspecifiek 11
-regels 3, 7, 11
Grammaticale
functie 132
uitgang 136
Grenssymbool 53
Grieks 139
Groene Boekje 148-150
Grondbeginselen 144, 145, 150
Gronings 27, 40, 73
Halfvokaal 39
Hebreeuws 139
Hiëroglyfe 129, 130, 131, 137
Hittieten 125
Homoniemenvrees 150
Hoofdaccent (-klemtoon) 30, 33, 80, 93, 110, 113, 115-118
Hoog 40
Ideeëntekens 124
Ideografisch 123, 126, 133
-gram 124
Idiosyncratisch 49, 50
IJslands 139
Implosief 37
Indonesisch 139
Innateness Hypothesis 9
Insertie 62, 64
Interdentaal 38
Intrinsiek 64
IPA (International Phonetic Alphabet) 28, 29, 31, 32, 122
Isolerende taal 135, 136
Italiaans 41
Item-and-Process-model 56, 64, 101
Item-and-Arrangement-model 56, 64, 66, 101
Jambe 111
Japans 3, 19, 125, 133, 135, 136, 138
Klank-betekenis-relatie 17
Klanksegment 16, 22, 23, 42, 43, 57, 68, 91, 160, 161, 166
Klemtoon 6, 83, 90, 106, 108-112, 116, 118, 120, 158
-patroon 6, 116, 117
-structuur 109, 111, 112
-verschuiving 120
Klinkerdriehoek 40, 41, 44
Kollewijn 146, 150
Koptisch 132
Kwantiteitsgevoelig 113
Laag 40
Anneke Neijt, Universele fonologie
Labiaal 22, 38, 42, 43, 46, 51, 95
Labiodentaal 38
Labium 36, 37
Larynx 36
Latijn 8, 36, 37, 142, 143
alfabet 133, 136, 137, 142, 150, 161
Leestekens 157
Lexicon 48-50, 56, 57, 70, 84
Lineair 68, 70, 71, 83, 99
Links-rechts-volgorde 68, 71
Linksvertakkend 112, 113
Liquidae 39
Logografisch 123, 128-130, 134, 137
Logopedist 26, 38
M (mot) 110, 118
Marchant 147, 148, 150
Maximale-Onset-principe 85
Meervoudsmorfeem 65
Melodie 39, 88-90, 95, 101, 106, 108, 109
Melodisch accent 40, 90, 95, 106, 107, 109, 118, 120,
Metathesis 61
Metriek 83, 92, 111, 117
Metrische structuur 81, 83, 89, 92, 95, 101, 109, 111, 118
Minimale paren 160, 161
Module 21, 58
Mora 86
Morfeem 17, 154, 155 en passim
-grens 30, 69
Morfologie 20-23, 68, 78, 85, 97, 103, 111, 113, 162, 163, 171
Morfologisch principe 163, 166
Nasaal 30, 37-40, 42, 43, 51, 52, 60, 61, 71, 72, 74, 79, 96, 137
-assimilatie 60, 95, 96, 99
Nasus 36, 37
Anneke Neijt, Universele fonologie
186
Natuurlijke klasse 42, 44, 46
Noordsemitisch 131
Normatieve grammatica 20
Nucleus 73, 75, 79, 80, 83
Obligate Contour Principe 78
Obstruent 39
-assimilatie 60
Ockhams scheermes (Occam's razor) 54, 56
Oesofagus 36
Onbewust 15, 133, 159
Ondergenererend 84
Onderliggende vorm 51-55, 57-60, 63-65, 70, 78-81, 92, 94, 100, 101, 155,
156
Onderspecificatie 57, 66
Ongespannen 41
Onset 73, 75, 77, 79, 81-84, 95
Oppervlakte
-variatie 53, 66
-vorm 51, 54, 56-59, 63-65, 70, 93, 94, 100, 101
Ora 36
Oraal 38
Ordening (regel-) 62-64, 68
Oscillogram 19, 27, 43
Overgenererend 84
Palataal 38
Palatum 36
Parameters 5, 9, 11, 12
Passamaquoddy 113
Perzen 125
Phoenicisch 132
Picto 125, 127
-grafisch 123-126, 128, 129, 134, 137
-gram 124, 126, 127
Ploffer 76
Plofklank 39, 40, 44, 51, 60, 63, 75, 95, 96, 156
Plosief 39
Prefix 69, 77
Primair accent 110, 111, 113
Primaire uitingsvorm 22, 23, 123, 166
Principe
(in grammatica) 5, 11, 12, 78, 93
(in spelling) 78, 164
Prosodie 106, 109, 118, 157, 158
Rechtsvertakkend 112, 113, 115, 117, 118
Recursief 111
Regel der
Analogie 150
Afleiding 145, 150
beschaafde Uitspraak 145, 150
Gelijkvormigheid 145, 150
Regelordening 63-65
Anneke Neijt, Universele fonologie
Rijm 80-83, 95
Rijm(paar) 23, 81
Rond 41
RP (Received Pronunciation) 33
Russisch 139
SAE (Standard American English) 33
Samenstelling 60, 70, 77-81, 85, 102, 109-111, 118, 145, 148, 152, 154, 156,
158, 168, 170
-accent 109-111
Sandhi 60
Schallfülle 71, 72
Schrift
(herkomst) 123 e.v.
(fonetisch) 26 e.v.
Secundair accent 110-113, 115
Secundaire uitingsvorm 123, 166
Segment 16, 159-162 en passim
-tier 92
-deletie 94
Segmentele fonologie 88, 91, 95, 100, 101
Semantiek 20
Semitisch 97, 131, 132, 137, 138
Siegenbeek 143-146, 150, 163
Sonorant 39, 40, 42, 52, 61, 72, 77-79, 83
Sonorantie (sonoriteit) 72, 74, 82, 86
Sonoriteit
-hiërarchie 75, 77
-schaal 72, 74
Spaans 2, 136
Spelling
-Marchant 147, 148
-principe 164, 167
-wijziging 166, 169
-uitspraak 156
Spijkerschrift 125, 126-130, 137
Spirant 39
Anneke Neijt, Universele fonologie
187
Spraak 14, 15, 18, 22, 23, 26, 28, 48, 123, 155, 158-160, 166
-gebrek 26
gesynthetiseerd 169
-kanaal 36, 38, 39, 44
-keten 15, 16, 22, 23
-kunst (Algemene Nederlandse) 20
-machine 157
-organen 15, 16, 18, 19, 21, 36, 58, 59
Spreiding 93, 94, 97, 100
Standaardisatie 29, 133, 142, 143, 150, 171
Stem
-afdruk 19
-hebbend 40
-kanaal 36, 40
-loos 40
-spleet 40
Stopklanken 39
Strenge-Snij-Hypothese 95
Suffix 68, 69, 76, 170
Sumerisch 125, 127, 129, 130
Suprasegmenteel 100, 101
Syllabe
-opbouw 72, 73, 81, 86, 93, 100, 109
-grens 70, 85
-schrift 128, 129, 135, 136, 138
-tier 92
-verdeling 69, 70, 84
Syllabografisch 129
Synchronisch 7-9, 11
Syntactisch 3, 20-23, 53, 63, 68, 78, 82, 83, 111, 113, 114, 162, 163
Systematisch 82
T-deletie 61, 86
Taalunie 149, 169
Te Winkel 144-147, 150
Tempo 109
Temporeel accent 106
Temporele structuur 106-112
Tier 92, 96-98, 101
Toon 17, 88, 92-95, 100, 101
-patroon 135
-segment 88, 93
-structuur 88, 89
-taal 135
-tier 92
Toon(hoogte)
-accent 103, 106, 108
-contour 88-91, 93, 100, 102, 103
Trachea 36
Transcriptie 26, 27, 30, 34
broad 32
globaal 30, 31
Anneke Neijt, Universele fonologie
narrow 32
nauwkeurig 30, 31
Trigraaf 160
Trochee 111
Tsjechisch 113
Tussenklank 152
-letters 152
Twi 139
Uitspraak
-mogelijkheden 79
-variatie 49, 66
-verschil 142, 163
Universeel schrift 125
Universele beperkingen 58, 59, 93
grammatica (UG) 3, 4, 6, 9, 11, 12
Utrechts 61
Uvula 36
Velaar 38
Velair 42, 46, 52, 95
Velum 36
Verkleinsuffix 49
Verleden-tijdmorfeem 65
Verscherping 50-56, 57, 60, 63, 66, 69, 70
Vertakking 112, 113
Verzachting 54, 55, 66
Voet (Σ) 117, 118
Vokaal 28
-harmonie 97, 100
Volgorde
zinsdeel- 5, 49, 125
klank- 73
regel- 63, 64
Voor 40
Voorkeurspelling 165
Voorleesmachine 19, 20, 157, 166, 169
Vries en Te Winkel, De 144-147, 150
Anneke Neijt, Universele fonologie
188
Vrij morfeem 154
VWS (Ver. v. Wetenschappelijke Spelling) 148
Welgevormdheidscondities 93
Winkel, te 144-147, 150
WNT (Woordenboek der Nederlandse Taal) 144
Woord
-accent (-klemtoon) 80, 108, 110, 115, 117, 119
-betekenis 135
-schrift 125, 127, 128, 133, 135, 136
Wrijfklank 39, 40, 44, 51, 52, 55, 60, 63, 74, 96
Yiddisch 7, 8, 12
Zinsdeel (fonologisch) 114, 115
-accent 115, 119
Anneke Neijt, Universele fonologie