I NOTITIESYSTEEM
Algemene instructies
Ook al is de realisatie van tolken mondeling en daarom zou men i.v.m. tolken niet direct aan ichnjven denken, toch behoren een notitieblok en een pen tot de onontbeerlijke uitrusting274 van iedere lolkdiezijn beroep serieus neemt, onafhankelijk van het type tolken dat hij gaat hanteren.
Voor alle Studenten cn beginnende tolken betekent het notitiesysteem vrij lang een groot vraagteken waarop iedereen zclfstandig het antwoord moet gaan zoeken en vinden. Natuurlijk kunnen ervaren tolken en deskundigen tc raad staan, maar toch neemt dit niet weg dat elke tolk een eigen notitiesysteem moet ontwikkelen en daarom is het en blijft het ook zo individueel.
In verband hiermee raadt Bauwens (1988:5) aan om "synoptisch" te notcrcn.
"Met behulp van een aantal tekens, aflcortingen, Symbolen (waarbij sommige stenografische tekens niet worden uitgesloten), maakt men notities van wat er gezegd wordt. Voorwaarde voor het gebruik van een symbool is: het mag slechts een Idee uitdrukken en nooit tot verwarring leiden in de geest van de tolk. "
Verwarring kan tijdens het tolken natuurlijk zeer makkelijk ontstaan, maar het komt vaak voor dat de tolk met een symbool meer ideccn associeert. Om precies te zijn, wordt een symbool in een concrete situatie met een concreet beeld of idee of informatie geassocieerd wat mogelijk wordt gemaakt door de tolk en zijn kortlopende geheugcn.
Bijv.: (1)	symbool N	
(la)	N	Nizozemsko (Nederland)
(lb)	N	Německo (Duitsland)
(lc)	N	Norsko (Noorwegen)
(ld)	N	nizozemština (Nederlands)
(le)	N	němčina (Duits)
(lf)	N	norština (Noors)
(lg)	N	noord (sever)
(lh)	N	negace, zápor (negatie, ontkenning)
In het voorbeeld (1) hebben we ter illustratie de letter "N" genomen waarbij we aangeven waarmee men deze letter kan associeren, zij het landen, talen, windstreken of een taalkundig begrip dat overigens zeer bclangrijk is voor de tolk want zodra men niet goed op een negatie let en deze niet waarneemt, kan men als tolk door de tegenovergestelde vertolking van wat er werd gezegd voor grote verwarring zorgen.
Het spectrum van mogelijkheden die met een symbool geassocieerd kunnen worden, zijn tolksituatiegebonden. De tolk past telkens weer zijn systeem van notities aan aan een concrete situatie
Zie hethfst. 6.3.2, punt 10.
121
waarin hij verkeert. Daarom is het voor hem mogelijk om een letter, bijv. "N" als symbool te nemen voor Duitsland of Noorwegen275 want hij weet dat hij bezig is om iets te tolken waar het onder meer over Duitsland gaat. Maar een volgende keer is "N" het symbool voor iets anders.276 Dit voorbeeld toont verder dat de notities zieh niet tot een enkele taal hoeven te beperken, maar in verschallende talen kunnen worden gemaakt.
Een vaak gestelde vraag betreft de frequentie. Wanneer zou men eigenlijk notities moeten maken? Hier geldt het dat men altijd erop voorbereid moet zijn om notities te maken en men zou het ook altijd moeten doen indien de situatie het toelaat. Dat wil nog niet zeggen dat men tijdens het luisteren hele romans moet opschrijven. Men moet zo efficient mogelijk noteren. Noteren kan voor de tolk als psychologische steun dienen. Men doet natuurlijk een beroep op het eigen geheugen, maar zelfs de meest ervaren en geroutineerde tolk zal in moeilijkheden graag gebruik maken van eigen notities.
Tijdens het aanleren van deze vaardigheid komen wij bij Studenten vaak de onhebbelijkheid tegen dat dezen de neiging hebben om veel of zelfs alles te noteren. Dit moet natuurlijk afgeleerd worden.
"Noteerzo weinig mogelijk, " (Bauwens 1988:5)
zo luidt het volgens Bauwens. We kunnen de tvvee laatste regels in een verbinden en dan krijgen we dat het absoluut noodzakelijk is altijd te noteren, maar dan weinig, d.w.z. efficient.
Heel vaak klagen de Studenten over het feit dat ze hun eigen notities niet kunnen lezen. Notities moeten leesbaar zijn, zelfs nog enkele uren na het tolkopdracht. Ook dit is een kwestie van trainen. Het nict-sparen van papier van het notitieblokje kan de leesbaarheid van de notities in stressomstandigheden zoals die zieh regelmatig voordoen bij elke tolkprestatie op een essentiele manier be'invloeden. Verder kan men een wat groter schrift dan gebruikelijk tijdens het noteren aanbevelen.
Notities ondersteunen het geheugen. Deskundigen en professionele tolken verwijzen naar toepassing van CLBV277. De tolk luistert, assimileert en door het luisterproces begrijpt hij goed wat er wordt gezegd.
Zoals gezegd kan men in verschillende talen noteren en de notatie hoeft niet per se eentalig tc zijn. Tijdens het tolken en ook tijdens het maken van notities gebruikt de tolk ztz. alles wat hij kent, de cognitieve bagage278. Sommige Symbolen kunnen dus afkomstig zijn uit andere vakgebieden279, als ze
275 Hier hangt het van de gewoonte van de tolk af in welke taal hij welke informatie noteert. N Staat voor Duitsland, want Duitsland is in het Tsjechisch gelijk aan Nemecko; het kan ook voor Noorwegen staan -Noorwegen en Norsko betekenen een en hetzelfde land. Het eerste voorbeeld laat zien dat men in twee of meer talen kan noteren.
276 Zie de voorbeeldcn (ld) t/m (lh), p. 105-106.
277 CLBV is de afkorting voor de basisbegrippen die met tolken gepaard gaan, namelijk: C = concentratie, L = luisteren, B = begrijpen en V = vertaling. Zie Bauwens (1989:4).
278 Makarovä (2004:108).
122
maar nuttig zijn voor de tolk cn zijn prestatie. Alle middelen zijn hier toegelaten als de tolk daardoor wordt geholpen.
Men zou nooit het hele blad voor notities mögen gebruiken. Om de notities zo overzichtelijk mogelijk te houden, moeten er op elk blad marges blijven. In de marges wordt dan de verbinding aangelegd, men maakt duidelijk wat het hoofdidee is, wat moet worden beklemtoond, waarmee de tolk begint en wat het einde is van de boodschap.
De tolk heeft toch wel een positief punt aan zijn kant, namelijk dat elke spreker zieh min of meer herhaalt en de herhaling hoeft men niet opnieuw te noteren; men moet slechts dit feit in de notities weten te noteren. Als tolk moet men ook met het denk- en praatmodel van een BT- en de DT-groep rekening houden waaruit de tolk al op voorhand kan concluderen wat voor gewoontes de spreker waarschijnlijk zal hebben en hoe zijn bijdrage eruit zal zien. Bij een Fransman kan men rekenen met circulerend denken, terwijl een Duitser eerder accuratesse zal prefereren en zijn bijdrage "to the point" zal richten. Italianen en volken uit het Zuiden zullen daarentegen vrij lange onbelangrijke "inleidingen" geven vooraleer zij zieh ter zake uiten. De tolk moet herkennen wat ballast280 is en dit moet hij tijdens zijn vertolking weglaten.
Tijdens het tolken verkort men immers datgene wat door de spreker werd gezegd. Notities maken moet bij CT tot automatisme worden, maar notities zullen het geheugen van de tolk nooit vervangen. Bij ST zou men ook altijd een notitieblokje en cen pen paraat moeten hebben, maar het aantal notities is nog geringer dan bij CT. Eigenlijk beperkt men zieh tot namen, gefallen en dergelijke.281
Bijv. scheikunde, wiskunde, muzikologie, geografie enz. Verder zie de lijst met aanbevolen afkortingen en Symbolen in de bijlage nr 18.
280 wat redundant is.
281 Meer over ST zie het hfst. 4.4.
123
Plaats voor marges en verbindingswoorden of mogelijke opmerkingen i.v.m. herhalen van bepaalde indeeen 1) ?		lOOtty. obyv. tijdew cuxw:
		1) nevvv. —> zlout. —* wuyyuy-. —» iahno-. —»■ fydXcv —► toicoplafr.
		
2)	r	
Adl)!!!		2) -\ J idler & piti/ 3) how leky & doc. 5) 0 Kuwncvn/. pomoo
Tab. 16. Voorbeeld van een blad uit een notitieblokje waarin men als tolk notities maakt tijdens het luisteren naar de spreker282
Als tolk die straks moet gaan tolken, is men eerst actief bczig met het luisteren waarbij men automatisch een analyse van het beluisterde maakt. Men kan tijdens het tolken stcun zoeken op twee gebieden: ten eerste doet men een beroep op eigen geheugen (dat voor een beperkt ogenblik de prestatie van de spreker kopieert) en ten tweede maakt men gebruik van zijn notities (die de tolk een externe ondersteuning kunnen bieden).
"During note-reading we concentrate our attention on form, while during note-taking we focus on the sense. " (Rozan 2004:25)
Tijdens het tolken moet men altijd rekening houden met stress. Negatieve283 stress moet men weten te verwerken. Positieve stress284 moet de overhand krijgen om de to 11c goed te laten functioneren.
282 Dit is een voorbeeld van een mogelijkheid hoe men kan noteren. Was de daarin bevatte informatie afzonderlijk aangeboden, zou de tolk hoogstwaarschijnlijk geen notities maken. We nemen het hicr als voorbeeld van een fragment dat een onderdeel is van een hele tekst die de tolk in zijn geheel beluistert en daarna geacht wordt tc tolken. Aan de linkerkant van het blad zien we de mogelijkheden hoe we de wederzijdse betrekkingen en de samenhang tussen de informatie kunnen aangeven of hoe het belangrijkste benadrukt kan worden, zodat wij het in onze tolkprestatie niet vergeten overeenkomstig te benadrukken.
283 Onder negatieve stress begrijpt men stress die de tolk paralyseert, die hem niet tot een bcter resultaat motiveert, eerder hem al zijn energie en moed ontneemt en een natuurlijk verloop van het tolkprocede onmogelijk maakt. Met stress moet men leren omgaan, maar juist de mate van de stress die men toegeeft, beslist
124
Hoewel iedere tolkenschool zieh wijdt aan de problematiek van notities maken tijdens het tolkproces, blijft het strikt een individuele zaak van iedereen die tolkt. ledere tolk moet voor zichzelf beslissen hoe hij het aanpakt. Door trainen, door "vallen en weer opstaan", ontdekt hij wat hij in de praktijk wel of niet kan gebruiken. Hij kan naar vreemde voorbeelden luisteren, maar de keuze is aan hem. Niet altijd is datgene wat de ene goed vindt, even goed voor een ander.
Maar alle Scholen komen tot een conclusie: notities tijdens het token zijn geenszins gelijk aan notulen tijdens een vergadering of de notities die Studenten maken tijdens een College285. Het notitiesysteem is gebaseerd op Symbolen, afkortingen, woorden en zeer uitzonderlijk op gehele zinnen286. De notities helpen de tolk om de beluisterde tekst overzichtelijk te houden. Tegelijkertijd is het ook bijna een analyse - men ziet direct wat van belang is en wat niet, hoe de tekst is opgebouwd, waar de samenhangen liggen etc. Hoe uitgebreid of bescheiden de notities moeten zijn, beslist de tolk zelf. Het geldt dat alles goed is als de tolk maar goed presteert. De Franstalige Scholen waren altijd voorstanders van minder Symbolen tegenover de Russische of de Duitse school die juist het tegenovergestelde dachten, namelijk hoe meer notities hoe beter.
Men zou datgene moeten noteren wat te zwaar zou vallen voor het kortlopende geheugen zoals namen en cijfers. De tolknotatie is te begrijpen als een steun of een hulpmiddel. De tolk combineert daarbij gebruik van een taal of meer talen met Symbolen. Als men slechts in de DT zou noteren, kan men vaak een siecht equivalent gebruiken of onnodig bij een woord te lang blijven hangen. Maar slechts de BT als de enige notitietaal te gebruiken - ook als het misschien sneller is - is ook niet goed. Men is vaak slechts met een beperkte woordenschat bezig.
"Ik kan mijn notities niet lezen" is zeker geen argument om niet of siecht te tolken of iets opzettelijk weg te laten. Het beste is om beide talen of soms nog een derde taal te hanteren, even als de
vaak over het lot van de tolk-in-opleiding. Het is bij sommigen soms juist deze reden waarom ze weigeren om te tolken.
284 Het is gelijk aan de motiverende stress; zie ook het hfst. 7.2.1.
285 Dit is een specifiek probleem van Studenten die uit de voormalige Oostblok-landen afkomstig zijn. Het ligt hoogstwaarschijnlijk aan het systeem van opleiding cn de manier waarop de Colleges worden georganiseerd. In Tsjechie is het nog steeds een vaak voorkomende gewoonte dat men vooral tijdens de hoorcolleges geacht wordt te noteren want eigen notities blijven meestal de enige essentiele bron als men zieh later voor het afleggen van het examen voorbereidt.
Voor talenstudenten die zieh met het tolken bezig willen houden, is het zeker aan het begin zeer moeilijk om minder te noteren en zieh aan de regels van het notitiesysteem te houden. Het is iets wat aan het begin zeer veel problemen kan veroorzaken en het moet grondig worden getraind. Aan de andere kant vecht de leraar bij sommigen tijdens het oefenen van deze vaardigheid met de aangeboren luiheid: de Studenten zijn niet altijd bereid om überhaupt iets te noteren wat een tweede extreem is.
Wij zullen het altijd te maken hebben met twee categorieen Studenten en tolken - diegenen die minder noteren en die liever op hun geheugen steunen, en anderen die liever uitbundiger noteren.
286 Het moet echt iets belangrijks zijn, wat zeker niet vergeten mag worden, zoals het begin en het einde van een toespraak.
125
door de tolk goed onder de knie gekregen Symbolen, offíciěle als ook eigen afkortingen287 of tekeningen. Ook het Engels is zeer geschikt voor het creeren van eigen afkortingssysteem wegens een grote hoeveelheid van körte pregnante woorden en het intensieve gebruik van deze taal op alle niveaus. De tolk kan zeker al zijn kennis tijdens het tolken inzetten288, maar hij moet er zeker van zijn dat hij slechts naar zulke middelen grijpt waarvan hij inderdaad goed op de hoogte is.
De tolknotities zijn absoluut geen dictee. Het is het resultaat van de analyse289 van de gehoordc tekst. De tolk moet zijn notities kunnen lezen. Tijdens het noteren hoeft men zieh geen zorgen te maken over de spelling. Namen worden fonetisch genoteerd. Daarbij is het de bedoeling om ze fonetiseh zo goed mogelijk weer te geven. De spelling is voor tolken niet relevant. Indien men achteraf nog een rapport moct opstellen, kan in verband met de spelling van een naam of een specifiek begrip nog altijd een vraag gesteld worden. Stenografie is meestal voor de doelen van de tolk niet geschikt290 want deze blijft zieh op afzonderlijke woorden concentreren.
Men kan ook aanraden om telkens het begin en het einde van het gehoorde te noteren. Men zou makkelijk kunnen denken dat men zieh het zou herinneren, maar enkele minuten nadat de spreker is uitgepraat, moet de tolk nog pas met zijn prestatie beginnen en het is daarom handig om het begin en het einde te hebben genoteerd. Daarbij geldt het dat men de laatste zin bijna letterlijk noteert om zeker te zijn dat men als tolk de prestatie ook goed kan afronden. Alles wat al was getolkt, wordt in het notitieblokje gestreept of anders aangeduid zodat het niet kan gebeuren dat de tolk per toeval een stuk nogmaals tolkt. Als men meer dagen aan het stuk werkt, gooit men de notities niet weg. Het dient dan vaak als hulp om even te herhalen waarover men het al heeft gehad. Maar het notitieblokje Staat de tolk aan niemand af.
8.2      Grondbeginselen van tolknotities volgens Rozan
In de geschiedenis en tijdens de ontwikkeling van het tolken wordt één naam in het bijzonder geprezen, namelijk die van Jean-Francois Rozan die in grote mate de kijk op tolken als zodanig had
r 291
be'invloed door zijn La prise de notes en interpretation consecutive .
Daarin biedt hij een bepaalde manier hoe wij als tolken met het gesproken woord292 kunnen omgaan. Zijn systeem van noteren of notities maken kan worden toegepast op willekeurige talen waaruit of waarnaar men tolkt, ook al zijn Rozans voorbeelden op het Frans en Engels gebaseerd293.
287 Onder offíciěle afkortingen begrijpen we de algemeen gebruikte en geaeeepteerde afkortingen zoals e.a. (en andere), např. (například), st. (stuk), KB (Koninklijke Bibliotheek; Kredietbank) enz. Met eigen afkortingen worden afkortingen van iedere tolk bedoeld. Vergl. met de bijlage nr 21.
288 Begrijp ook tijdens het noteren.
289 De eigenlijke analyse alsook het noteren gebeurt natuurlijk razendsnel en parallel.
290 Maar uitzondering bevestigt de regel.
291 Rozan, Jean-Francois, La prise de notes en interpretation consecutive. Geněve: Georg 1959.
292 Begrijp daaronder niet een enkel woord of geísoleerde woorden, maar eerder het gesprokene.
126
Rozan kwam met zijn belangrijke werk op tcgen het tot dan toe aangenomen idee dat men tolken niet kan leren en notities maken afhankelijk is van het personage van de tolk. Zijn systeem is eigenlijk een vereenvoudiging van allerlei technieken van hemzelf en belangrijke tolken met wie Rozan ooit heeft samengewerkt.
Niets mag letterlijk worden overgenomen. Het is wel overal van toepassing, maar telkens met cen nodige aanpassing afhankelijk van de bepaalde taal, de doelgroep van de luisteraars cn de situatie. Hij toont met zijn systeem eerder de weg hoe je een tekst, om precies te zijn het gesprokene kan begrijpen, ontcijferen en het via het notitiesysteem kan vasthouden, dus in notities veranderen, en later weergeven.
"This system, then, is not to be followed blindly. It should be the inspiration; it should be adapted according to whatever best suists each individual. It is built upon logic, analysis and understanding of the ideas rather than words [...]" (Rozan: introduction, p. 11)
Het systeem van Rozan bestaat uit 7 principes294 zoals de tabel hieronder het laat zien.
Zeven principes van Rozan	
T	Noting the Idea Rather than the Word
II	The Rules of Abbreviation
III	Links
IV	Negation
V	Emphasis
VI	Verticality
VII	Shift
Tab. 17: Het systeem van Rozan
8.2.1   Noting the Idea Rather than the Word
Rozans vuistregel zegt dat men zieh eerder op de logische analyse en het begrijpen van het gesprokene concentreert dan op de afzonderlijke woorden. Het gesprokene geeft dan ook zin als geheel in een bepaalde context. Men tolkt de idee, niet al de aparte woorden waaruit de gesproken tekst bestaat. Het noteren beperkt zieh dus tot
"noting the idea rather than the word. " (Rozan 2004:15)
"I wanted to put forward a note-taking system which could be easily adopted by all, regardless of the languages from and into which they will have to work. " (Rozan 2004:11).
294 Rozan (2004:15). We maken hier gebruik van de Engelse versie van Rozans termen.
127
Maar natuurlijk zijn woorden en hun juiste volgordc en rangschikking essentieel voor het wcergeven van de ideeen. Tijdens CT luistert de tolk voor een längere tijd naar het gesprokene295. Als de tolk slechts een gei'soleerd woord gaat noteren, kan het makkelijk gebeuren dat men het woord tijdens de tolkprestatie ofwel in een verkeerde context plaatst ofwel de tolk door het genoteerde woord zo te zeggen wordt "geobsedeerd", d.w.z. hij zal het woord absoluut willen gebruiken wat vaak tot een siechte vertolking kan leiden alsook tot het hanteren van belgicismen, neerlandismen, bohemismen, germanismen, gallicismen etc. Daarom moet men als tolk zijn aandacht absoluut op het idee richten.
Bijv.:  (1)     Een 36-jarige vrouw uit Mahaparochie (Nederlands) heeft maandag in een hotel in het Twentse Hengelo geprobeerd zichzelf om het leven te brengen in het bijzijn van haar twee kinderen.296
(la)    36z ma
Hengelo
2kid
(lb)    36z ma
Hengelo pokus zelfm. 2kid
Zoals het voorbeeld (la) laat zien, liet de tolk zieh te veel bei'nvloeden door de uitdrukking "iemand om het leven brengen" die hij door de notitie "leven" probeerde uit te drukken wat verwarring en een fout tot gevolg zou kunnen hebben. Men zou een zelfmoordpoging met een moord of een ongeval kunnen verwisselen.
8.2.2    The Rules of Abbreviation
Rozan (2004) maakt verschil tussen afkorten van woorden, aanduiden van geslacht en tijd en afkorten van het register.
8.2.2.1 Afkorten van woorden
Volgens Rozan (2004) geldt er een algemene regel dat als een woord uit meer dan vijf letters bestaat, men dit in een afgekorte versie moet noteren. Het is dus belangrijk om voor het noteren zo'n woord te kiezen waardoor het idee blijft behouden en de tolk in Staat is om dit in de DT te reproduceren. Als er de tijd voor is, kan de tolk het hele woord noteren; moet hij afkorten, dan schrijft
295 Rozan (2004) geeft in zijn werk een tijdstip van 20 t/m 60 minuten aan; tegenwoordig is het een korter tijdstip geworden van 10 t/m 20 minuten, soms nog korter. Het hangt van de situatie af.
296 Zie http://www.nu.nl/news.isp?n-= 1007974&c= 14 (27. 7. 2007).
128
hij het best een enkele beginletter en dan de uitgang waaraan hij merkt of daardoor een werkwoord, een zelfstandig of een bijvoeglijk naamwoord werd bedoeld. In dit geval doet de tolk beroep op zijn eigen kennis van het betreffende taalsysteem, specifiek de morfologic en lexicologie.
Bijv.: (la)	interen	interesseren	(Nederlands)
(lb)	zájmat	zajímat (se)	(Tsjechisch)
(2a)	intsant	interessant	(Nederlands)
(2b)	zájrrť7*	zajímavý	(Tsjechisch)
(3a)	inťe	interesse	(Nederlands)
(3b)	zájem	zájem	(Tsjechisch)
Van deze regel kan men de door de tolk al met succes gebruikte afkortingen uitzonderen die de tolk regelmatig aanhaalt voor bepaalde termen, woorden of verbindingen.
Bijv.:  (4a)    bib bibuotheek (Nederlands)
Als de tolk gewend is om voor de bibliotheek altijd de aangegeven afkorting (voorbeeld 4a) te gebruiken, is het volkomen correct. Indien men hier Rozans regel zou willen toepassen, dan zou het echter voor verwarring zorgen en de tolk zou nog extra tijd verliezen:
Bijv.:   (4b)    bibeek bibuotheek (Nederlands)
Maar indien men een ander woord met dezelfde stam zou moeten noteren, kan de regel wel weer van tocpassing zijn:
Bijv.:   (5)      bib's wbiiothecaris (Nederlands)
(6) bibse bibuothecaresse (Nederlands)
(7) bibfiel bibMofiei (Nederlands)
8.2.2.2 Aanduiden van geslacht en tijd
Net als Rozan komt de tolk vaak al tijdens zijn Studie - en zijn praktijk zal het telkens opnieuw bewijzen - tot de conclusie dat voor een goede vertolking het aangeven van het juiste geslacht en de juiste tijd waarop het gesprokene betrekking heeft vaak een essentiele rol kunnen speien.
Het geslacht is zeer belangrijk indien men zieh tussen twee taalsystemen beweegt waarvan het ene tot de Slavische talenfamilie hoort en de andere tot een andere talcnfamilie (in ons geval tot de Germaanse). Bij de Slavische talen maakt men zeer consequent het verschil tussen masculina, feminina en neutra en is men voor fouten op dit gebied uiterst gevoelig. Het verschil in geslacht wordt expliciet aangegeven door speeifieke uitgangen en vormen die een woord kan krijgen.
Rozan298 raadt aan om voor het aangeven van het geslacht en het enkelvoud of meervoude ofs tc gebruiken waarbij hij zieh bij het kiezen van de genoemde indicators van het Frans bediende. Voor
Men kan de stam van het woord noteren, maar het kan zelfs minder dan dat zijn als het voor de tolk duidelijk genoeg is.
129
de Tsjechische maatstaven lijkt ons beter om voor maskulina M en voor feminiria F te gebruiken.sg kan men in gebruik nemen voor aanduiding van het enkelvoud299 en pl kan voor het meervoud staan. Daarmee sluiten we ons aan aan de Latijnse traditie van het Tsjechische onderwijs waar Latijn en de Latijnse terminologie zieh een onbetwistbare plaats hebben verworven.
Bijv.:   (la1)   učFsg učitelka (Tsjechisch)
(la2)   učF uáteika (Tsjechisch)
(lb)    učMpl u&teié (Tsjechisch)
Als men wil bepalen of het gesprokene zieh in het verleden afspeelt, zou men volgens Rozan300 d bij het woord of symbool zetten; voor de toekomst gebruikt hij ". Deze keer werden de aangehaalde indicators van het Engels afgeleid wat weer van toepassing is voor gelijk welke talencombinatie want het is eenvoudig, duidelijk en weinig tijdrovend. Sommigen geven echter de voorkeur aan pijltjes waarbij het symbool <— het verleden aanduidt, «-» staat voor het heden en —» voor de toekomst.
Naast de tijdaanduiding moet men ook de persoon weten te noteren. Er bestaan bijv. volgende mogelijkheden:
pers.	enkelvoud	pers.	meervoud
1.	I, já, je, ik	1.	my, we, ns
2.	ty, tu	2.	vy, vs
3.	on, he, hij	3.	oni, ils, zij
	ona, she		
	ono, 't		VY3U1
Tab. 18.: Indicators voor persoon
Als we dus in de praktijk noteren, kan het eruitzien als volgt:
Bijv.: (2a)	1 inťren d	ik interesseerde me	(Nederlands)
(2b)	|^eren	ik interesseerde me	(Nederlands)
(3a)	1 inťren	ik interesseer me	(Nederlands)
(3b)	leeren	ik interesseer me	(Nederlands)
(4a)	1 inťren 11	ik zal me interesseren	(Nederlands)
(4b)	Mrrteren	ik zal me interesseren	(Nederlands)
296 Rozan (2004:17).
299 Of hoeft er bij het genoteerde woord zelfs geen indicator te staan.
300 Rozan (2004:17). d als indicator voor het verleden; -d wordt in het Engels aan het zwakke werkwoord toegevoegd om past simple uit te drukken, bijv. to locate —> located. 11 als indicator voor de toekomst afgeleid van "will" waardoor de toekomende tijd wordt aangeduid, bijv. I will locate —> I'll locate.
301 yy sj een zeer belangrijk symbool voor het aanspreken van iemand met "u" bij talen die deze vorm van aanspreken naast tutoyeren ter beschikking hebben.
130
8.2.2.3 Afkorten van het register
De tolk zou om tijd en energie te besparen lange woorden en woordverbindingen moeten vervangen door kortere synonieme equivalenten. Het is voor elke tolk zeer handig als hij over een ruim aanbod van synoniemen beschikt dat hij actief kan gebruiken.
Bijv.: (la) (lb)
(2a) (2b)
Hij kan gebruik maken van mijn geld. (Nederlands) Hij
^an us^
m'nP
Měla jsem v úmyslu jit nakupovat. (Tsjechisch)
|F
^chci jít
nákup"1-
8.2.3 Links
In het Nederlands zouden wc het Engclsc woord "links" eerder als verbinding of nog beter als samenhang kunncn uitdrukkcn. Elke uitspraak bevat een zekere boodschap die soms bondiger, maar soms wccr uitvoeriger kan worden gepresenteerd. Tijdens het luisteren naar de spreker maakt de tolk niet alleen maar mechanisch notities, maar hij luistert kritisch en analyseert wat men aan de manier van het weergeven van het gehoorde alsook aan de manier hoe hij zijn notities maakt, kan zien. De tolk gebruikt in zijn notities allerlei connectoren die de samenhang of het perspectief aanduiden. Dit wordt op het blad altijd dan wel het vaakst in de marge links geplaatst zoals te zien is op pagina 122302.
Om de samenhang aan te geven en de relaties tussen de afzonderlijke informatie van het gehoorde duidelijk te maken, hanteert men naast Symbolen ook vaak enkele Engelse woorden die kort en bondig zijn, en daarom zeer geschikt voor de bovengenoemde doelen. Rozan303 biedt het volgende aan:
connector	uitdrukking	betekenis
as, why	and that is because; this is the reason why; since; given the fact that; (in some instances) given that	to convey explanation
tho	although; despite the fact that	to convey opposition
but	on the other hand; but; nevertheless; however	to convey limitations
if	it is possible that; assuming that	to convey supposition
as to	as far as x is concerned; on the matter of	to convey reference
tfe	therefore; one can then conclude	to convey conclusion
Tab. 19: Connectoren volgens Rozan		
Ziehet hfst. 8.1.
Rozan (2004:18).
131
In verband met het Nederlands maakt Van Baalen (2003) attent op de zogenoemde signaalwoorden die
"...de structuur van en het verband in zinnen en teksten verduidelijken. " (Van Baalen 2003:164)
Net als Rozan komt ook Van Baalen tot de conclusie dat de connectoren of signaalwoorden304 in Staat zijn om een conclusie, tegenstelling, samenvatting, oorzaak-gevolg, reden enz. aan tc geven.
Rozan (2004) noemt verder drie andere, ook handige Symbolen die nog andere relaties impliceren.
symbool	uitdrukktng	betfkenis
	the same goes for; one might say the same of	to convey the idea of equality or correspondence
*	on the other hand; contrary to	to convey the idea of difference or lack of correspondence
in +	in addition; furthermore; if we also take account of	to convey the idea of additional precision
8.2.4 Negation
De negatie is een onafscheidelijk onderdeel van elke uitspraak. De manier hoe deze wordt toegepast is afhankelijk van het taalsysteem waarin men tolkt. Maar het is van belang bij elke uitspraak erop te letten of deze positief of negatief werd gemeend en haar dan ook op desbetreffende manier te vertolken.
Er bestaan meer manieren om negatie in de notatie weer te geven. Rozan (2004) beveelt de volgende mogelijkheden aan:
Bijv.: (la) (lb)
OK OK-
een positieve uitspraak een negatieve uitspraak
(2a) (2b)
yes no
een positieve uitspraak een negatieve uitspraak
Andere mogelijkheden zijn bijv. de volgende:
Bijv.:   (3a) S (3b) X
een positieve uitspraak een negatieve uitspraak
304 Daarom zijn deze zo zeer van belang voor de tolk en zijn vertoIking. Voor concrete voorbeelden zie de bij läge nr 5.
305
Rozan (2004:18).
132
(4a) jo
een positieve uitspraak
(4b) ne
een negatieve uitspraak
Ook Symbolen van klassieke logica kunnen hier van pas komen:
(5) een negatieve uitspraak
8.2.5 Emphasis
De meeste mensen spreken niet monotoon en zetten dus nadruk - ook emfase of klem genoemd - op bepaalde delen van hun uitspraak omdat zij de aandacht aan iets specifieks willen besteden. Dit is een volgend aspect dat de tolk mede probeert weer te geven.
De het meest voor de hand liggende en uitgebreide manier om dit aspect vast te houden is het beklemtoonde te onderstrepen.
RozanJut> (2004) is er zieh van bewust dat er verschillende graden van emfase bestaan en hun rangschikken helpt de tolk om tijdens de vertolking van het gehoorde hetzelfde effect in de DT te bereiken als de spreker in de BT beoogde.
Bijv.:   (la)   J^=gelukig      Ik ben gelukkig. (Nederlands)
(lb)   J> = geluklg     k ben zeer geiukkig. (Nederlands)
(lc)      = geluklg     ik ben de aiiergeiukkigste. (Nederlands)
(ld)   X= geluk's     ik ben een beetje geiukkig. (Nederlands)
8.2.6 Vertically
"Verticality means taking notes from top to bottom rather than from left to right. " (Rozan 2004:20)
De voordelen daarvan ziet Rozan vooral in de logische rangschikkking. Verder bespaart het verticalisme de tolk een hele hoop pijltjes die hij anders zou moeten gebruiken; daardoor blijft het genoteerde overzichtclijker.
Bijv.:   (1) NL N
De situatie in Nederland, Belgie en
Sit'6    B        =      Sit'6     D      Luxemburg is vergelijkbaar met die
in Noorwegen, Duitsland en
L A
Oostenrijk
Rozan stelt verder nog dat
"[...] in every speech there will be certain elements, which are mentioned to clarify an idea or to highlight a particular point, but which are not integral to the spreaker's train of thought. " (Rozan 2004:21)
306
Rozan (2004:19-20).
133
8.2.7 Shift
Shift of verschuiving, eventueel ook verandering betekent
"/"...7 writing notes in the place on a lower line where they would have appeared had the text on the line above been repeated. " (Rozan 2004:22)
8.3      Rozans Symbolen
Volgens Rozan kan de tolk slechts een beperkt aantal Symbolen gebruiken; te veel Symbolen veranderen de notatie in een onbruikbare lijst van genoteerde letters, afkortingen, Symbolen en indicenteel ook woorden of woordverbindingen. Hij zelf onderscheidt Symbolen van expressie (uitdrukking), beweging en akkoord.307
8.3.1   Symbolen van expressie (uitdrukking)m
Deze werden door Rozan verder verdeeld in Symbolen voor denken, spreken, discussiěren en toestemmen.
8.3.1.1 Denken
Door het gebruik te maken van het symbool : wordt alles omtrent het denken in de breedste betekenis van het woord bedoeld.
Bijv.:   (1)       ?wat je: Wat denk je van de Franse gastronomie?
F gastroie
: is dus gelijk aan denken, geloven, menen, veronderstellen, van mening zijn of vermoeden. Bijv.:   (2)      ns: domníváme se
8.3.1.2 Spreken
Het symbool " impliceert alles wat te maken heeft met een uitspraak of spreken, weer in de breedste zin des woords.
Bijv.:   (1)      NL K _
De Nederlandse koningin hield gisteren een lezing Lezing.
307 Rozan (2004:25-28).
308 Zie Rozan (2004:26-28).
134
8.3.1.3 Discussieren
Het symbool O Staat bekend als aanduiding van discussie of discussieren, dus alles wat samenhangt met van gedachten wisselen, bespreken, debateren, redetwisten of onderhandelen.
Bijv.:   (1)      nsv Q
(2)
drugsPiek tv O
We bespreken vandaag de drugsproblematiek.
televizní debata
8.3.1.4 Toestemmen
Het laatste symbool in deze groep is OK als teken van toestemming als ook een manier van hoe men het ondersteunen, zich aansluiten, accepteren, het eens zijn of bijstaan kan noteren.
Bijv:   (1)      ľwie OK
Wie stemt voor kandidaat A?
VKMA
8.3.2   Symbolen van beweging309
Bij Symbolen van beweging maakt Rozan verschil tussen richting, toename en daling waarbij hij voor elk type een speeifick symbool hanteert.
8.3.2.1 Richting
Met cen horizontaal pijltje —» geeft men de beweging aan van plaats 1 naar plaats 2. Het pijltje is het symbool voor richting en het kan ook communicatie of neiging tot verandering impliceren.
t he
Bijv.: (la)
Het komt door zijn grote succes.
succes
Maar dezelfde informatie kan ook nog anders worden genoteerd:
Bijv.:    (lb)      aS I he = SUCCeS Het komt door zijn grote succes.
(lc)      Why I he = SUCCeS Het komt door zijn grote succes.
(ld)    -- I he
Het komt door zijn grote succes.
succes
309
Zie Rozan (2004:28-30).
135
8.3.2.2 Toename
Het diagonale, naar boven gerichte pijltje /* betekent toename. Indien er dus over omhooggaan, stijgen, vergroten of toenemen wordt gesproken, kan de tolk het noteren door het bovengenoemde pijltje te gebruiken.
Bijv.:    (1)        BBP Het brutto binnenlandse product is vorig jaar met 5%
? 5% V.J. gestegen.
8.3.2.3 Daling
Het diagonale, naar beneden gerichte pijltje ✓ symboliseert het dalen, verminderen, verkleinen, reduceren of afnemen.
BijV.:    (1) ? be nU Zijn er nu solden in C&A?
s prijs C&A
8.3.3   Symbolen van akkoord/correspondentie310
In deze paragraaf worden er vij f verschillende, voor de tolk zeer nuttigc Symbolen besproken.
8.3.3.1 Relatie
Door gebruik te maken van het symbool / gceft Rozan in de notatie de relatie, de wederzijdse betrekkingen aan.
Bijv.:   (1)       VS urč. / S,e in O       De Verenigde Staten bepalen de stand der zaken
elders.
8.3.3.2 Equivalentie
Voor equivalentie of gelijkheid gebruikt men meestal het het meest voor de hand liggende symbool =.
Bijv.:   (1)       we zie = CZ ...zoals wij het in Tsjechiě ervaren...
(2)     krádežpl = přepadenípl/98
Počet krádeži a přepadení byl v roce 1998 stejný.
8.3.3.3 Verschil
Het verschil kan worden genotcerd door het wiskundige symbool ^ te gebruiken. Bijv.:  (1)     názr. I * rodičpl
Rodiče a já máme nemáme na věc stejný názor.
310 Zie Rozan (2004:30-31).
136
8.3.3.4 Haakjes
Ook haakjes [ ] kunnen de tolk een mogelijkheid bieden om het gehoorde goed te structureren. De haakjes geven aan wat in de tekst een eenheid vormt.
Bljv.:    (1)        era [we] De tijd waarin wij leven ...
8.3.3.5 Plus- en minteken
Deze twee uiterst frequent ook in alledaagse situaties gebruikte Symbolen + en - zijn voor elke tolk van belang. Hij kan deze altijd in verschillcnde contexten goed gebruiken.
Bijv..    (1)        Anna &nna is aardig en kan altijd grapjes
+ maken, maar is nooit op tijd.
lief i tijd
grap
8.3.4   Overige Symbolen
In deze paragraaf noemen we de voomaamste Symbolen en hun betekenis en verder verwijzen we op de bijlagen waar we een uitgebreid overzicht311 van nuttige overige Symbolen aanbieden.
symbool	betekenis
□	land, natie, volk, nationaal
m	buitenland, internationaal
w, o	wereld, globaal, universaal
a, p	werk, arbeid, actie
?	probleem, zaak, kwestie,vraag
Ms	leden, aanwezigen, deelnemers
Tr, O, H	handel, zaken, zakenrelaties
Tab. 21.: Rozans overige Symbolen
311 Zie de bijlage nr 18. De hierboven geplaatste tabel laat Rozans overige Symbolen zien met aanvulling van onze eigen Symbolen waarbij de betekenis daarvan wordt toegevoegd. In verband hiermec zie ook Phelan (2001:10-12). Verg. ook Szabö (2003:178-180).
137