verminderen. Dat kan ook op de professionele praktijk toegepast worden: hoe meer extra informatie een opdrachtgever over de achtergrond van de brontekst meegeeft, des te makkelijker wordt de opdracht voor de vertaler. Maar de brontekst is slechts een van de componenten. Hij levert i n zekere zin het materiaal dat inhet vertaalproces verwerkt moet worden. Hoe het verwerkt moet worden wordt door de vertaalop-dracht bepaald. Een vertaalopdracht die verlangt dat het vertaalproduet aan de tekst-conventies van hetbewuste genre in de doeltaal moet voldoen, verwijst de stilistische analyse van de brontekst naar de achtergrond in vergelijking met de analyse van pa-rallelle teksten uit de doeltaal waarnaar de formulering van de doeltekst zieh moet richten. Een vertaalopdracht die een persklare vertaling verlangt is moeilijker dan eenopdracht waarbij nog een revisie door een native jfeafervoorzien is. Voor de bepa-ling van de vertaalmoeilijkheidsgraad is de vertaalopdracht dus van doorslaggcvend belang zowel vanwege de expliciteit waarmee de opdracht geformuleerd wordt als-ook vanwege de daarin gedefinieerde eisen die aan de vertaling gesteld worden (zie Nord 1997b). Een expliciet geformuleerde vertaalopdracht is makkelijker uit te voe-ren cian een opdracht waarvan de eisen onduidelijk ofhermetisch zijn. Een vage vertaalopdracht waarinde reeeptie van de doeltekst verregaand openblijft('Vertaal voor alle mensen met Spaans als moedertaall' of 'De vertaling moet voor zowel vakmensen als Ieken te begrijpen zijn') is moeilijker uit te voeren dan een precies geformuleerde ('Vertaal voor een expert uit het vakgebied in Argentinier). Het moeilijkst is het om een tekst 'gewoon zo' te vertalen, zonder enige speeificatie van de doelsituatie. Maar juist dat wotdt vaak van Studenten in het vreemdetalenonderwijs verlangd. Zonder uitgesproken verwachtingen kan er echter ook geen steekhoudende evaluatie van de vertaalkwaliteit plaatsgrijpen.Indevertalersopleidingmoetook nagegaan worden hoeveel vertaalproblemen en van welke soort een vertaalopdracht steh, hoe complex of verweven ze zijn en welke transferprocedes ze vereisen. Substitutieve procedes bieden mindermoeilijkheden dan adaptatieve,brontekstgerichtedocumenterende vertaalvoimen zijn vermoedelijk gemakkelijker dan op de doelsituatie gerichte ver-taalvormen. Kortom: hoe meer eigen beslissingen op gtond van de vertaalopdracht van de vertaler verlangd worden, hoe moeilijker de opgave wordt.
^| Christiane Nord iscenspecialistop hetgebied van de vertaaldidaktieken wcrkteophctgcbicd vandevaktaligc communicatic en de vertaalwetcnschap, laatstelijk als hoogleraar aan de Hochschule Magdeburg-Stendal. Dczctwec teksten verschencnecrderals'Textanalysc: pragmatisch/funktional' en'Textanalysc:translatori-schcr Schwierigkeitsgrad'in: Mary Sncll-IIornbyc.a.(cds.),Hfl^&w-/iTrans/n(('(jr((Zwcitc, verbesserte Auflage, Tübingen: Stauffenburg Verlag, 1999,350354 resp. 355357). Ze werden speciaal voordeze uitgave vertaald.
ANDREW CHESTERMAN
Vertaalstrategieen: een classificatic
VertalingAns van Kcrsbergen
Eij vertaalstrategieen moeten we in de eerste plaats een onderscheid maken tussen begrips- en produetiestrategieen (vgl. Gile 1992,1995). Begripsstrategieen hangen samen met de analyse van de brontekst en de aard van de vertaalopdracht in zij n ge-heel; het zij n i nferentiestrategieen, die in het vettaalproces vöor de andere strategieen worden toegepast. Produetiestrategieen zijn in feite het resultaat van verschillende begripsstrategieen: ze hangen samen met de manier waarop de vertaler het talige materiaal tnanipuleert om tot een passende doeltekst tekomen.Ik houd me hier uit-sluitend bezig met produetiestrategieen.
Gezien de aard van strategieen zoals ik die hierboven met het 00g op de praktische toepassing heb gedefinieerd, zal het duidelijk zijn dat de classificatic die we voor produetiestrategieen kunnen maken, linguistisch of tekstlingui's tisch moet zij n (en bij-voorbeeld nietcognitief, wat beter zou passen bij begripsstrategieen). In zijn eenvou-digste vorm zou een dergelijke classificatie uit slechts een Strategie kunnen bestaan:
Verander iets.
Deze zou een goed beeld geven van het domein waarbinnen strategieen werkzaam zij n: de ruimte tussen de bron- en de doeltekst. 'Verander iets' zou infoi meel als volgt kunnen worden omschreven: als je niet tevreden bent met de vertaling die meteen bij je opkomt— omdat die bijvoorbeeld ongrammaticaal of semantisch vreemd of pragmatisch zwak is - verander er dan iets aan. Het feit dat 'de vertaler niet tevreden is', wijst dan op het bestaan van een vertaalprobleem. (Ik besteed hier geen aandacht aan het feit dat verschillende vertalers zo verschillende problemen kunnen ervaren.)
Uit deze globale Strategie kan ook worden afgeleid dat we strategieen, indien we ze gedetailleerder willen bekijken, kunnen beschouwen als soorten veranderingen. Natuurlijk 'verändert' de brontekst zichtbaar wanneer deze wordt vertaald in een andere taal, maar verandering als Strategie gaat verder dan het niveau van de voor de hand liggende veranderingen als gevolg van de overgang van de ene taal in de andere. De veranderingen die hier onder de loep worden genomen, houden een keuze uit verschillende mogelijkheden in.
Een dergelijke opvatting heeft geleid tot een aantal classificaties van veranderingen die traditioneel zijn beschouwd als veranderingen van bron- naar doeltekst, als verschillende soorten transferoperaties of formeleverschuivingen. Voorbeeldcn kunnen onder andere worden gevonden in Vinay en Darbelnet (1958), Catford (1965), Nida (1964), Malone (1988) en Van Leuven-Zwart (1989/1990): bij het opstellen van mijn classificatie heb ik dankbaar gebruikgemaakt van al dit materiaal.
Enkele van de voorgestelde classificaties zijn uiterst simpel, zoals die van Nida
met slechts vier categorieen: verandering van volgorde, weglating, verandering van structuur, toevoeging. (Weliswaar verfijnt Nida deze vervolgens door verschillende wegingsfactoren aan te wijzen, maar zijn waardcschalen lijken erg ad hoc.) Andere zijn ingewikkelder, soms zelfs afschrikwekkend ingcwikkcld, cn daarom minder 'overdraagbaar': vooral de methode van Malone, die een bijzonder idiosyncratische terminologiegebruiktjlijktindeprakdjkmoeilijkhanteerbaaralsjeernietlangmee hebtgeoefend.
De classificatie die ik voorstel is een heuristische. Mijns inziens werkt ze in de praktijk; de termiaologie is toegankelijk en er is voldoendedifferentiatie zondcr dat er een overdaad is aan 'onoverdraagbare' dctails en zc is flexibel enbiedt ruimte voor aanvulling. Zcomvat dric hoofdgroepen strategieen: overwegend syntactische/gram-maticale, overwegend semantische en overwegend pragmatische strategieen; ze worden aangeduid met de code G, s en pr. Mijn classificatie laat tot zijn recht komen dar deze groepen gedeeltelijk samenvallen - dat pragmatische strategieen gewoonlijk semantische ensyntacrischeomvatten,etc.-en datverschillendesoortenstrategieen vaak tegelijkertijd voorkomen. Bovendien biedt zc de mogclijkheid de genoemde strategieen in subcatcgoriccn onder te verdelen. Maar over de formele of theoretische Status van deze strategieen of over hun groepering worden hier geen uitspraken ge-daan. In deze context zijn de strategieen voldoende gerechtvaardigd als ze nuttige begrippen leveren waarmee we over vertalen kunnen spreken, bepaalde dingen die vertalers doen nadet kutinen onderzoeken en gebruikt kunnen worden om vertaal-vaardigheden mee te verbeteren.
Met deze classificatie wil ik echter wel proberen de verschillende voorstellen van andere wetenschappers in een algemeen Schema onder te breiigen. Veel van de genoemde strategieen hebben voor de hand liggende ondersoorten, maar die werk ik hierverderniet uit. Ook wil ikgraagbenadrukken dat ik in dithoofdstuknietbeoog bepaalde vertalingen gedetailleerd te onderzoeken, maar wel een groep strategieen te presenteren die professionele vertalers gewoonlijk gebruiken. Het niveau van ana-lyse is dus betrekkelijk oppervlakkig: wc toneneen groep talige middelen en verdie-pen ons hier verder niet in de vraag waarom ze precies worden gebruikt en evenmin in de verschillende mogeli jke effecten van hun toepassing. loch is een dergelijke ana-lyse een noodzakelijke eerste stap wanneer men grond iger wil onderzoeken waarom bepaalde vertaters in bepaalde omstandigheden bepaalde strategieen kiezen.
In principe zijn deze strategieen niet speeifiek gebonden aan bepaalde talenparen, hoewel vele op een eenvoudige manier zo kunnen worden aangepast dat ze prototypische vuistregels opleveren in de tränt van 'als je in de Duitse brontekst kenmerk x vindt, probeer dan Y in de Engelse vertaling'. Om de strategieen te illustreren gebruik ik vertalingen van het Duits in het Engels, merendeels uit een tijdschrift van Austrian Airlines. De voorbeelden zij n daarom beperkt en vaak betrekkelijk eenvoudig.
l     Syntactische strategieen
Het gaat hierbij om strategieen die verschillende vormen van zuiver syntactische ver-anderingen met zieh meebrengen. Uiteraard houden grote veranderingen meestal
ook kleine in. Syntactische strategieen hebben in hoofdzaak invloed op de vorm. De belangrijkstezijn de volgcndc:
Gl: Letterlijke vertaling G2: Leenvertaling, calque G3: Transpositie G4: Verschuiving van eenheid
G5: Verandering van de structuur van cen constituent G6: Verandering van de structuur van een clause G7: Verandering van de structuur van de zin G8: Verandering in cohesie G9: Verschuiving van niveau Gio: Verandering van stijlfiguur
Gl: Letterlijke vertaling Ik definieer dit nogallosjes in de zin van 'zo dicht mogelijk bij de vorm van de bron-taal, maar wel grammaticaal'. Voorsommige theoretici(zoals Newmark en ook Vinay en Darbelnet) heeft deze Strategie de status van s tandaard. Inhun opvatting hoeft de vertaler alleen af te wijken van de letterlijke vertaling als deze om de een of andere reden niet werkt. Voorbccld:
bt: Wir wünschen Ihnen einen guten Flug mit Austrian Airlines. dt: We wish you a pleasant flight with Austrian Airlines.
(Het kleine betekenisverschil tussen jural en pleasantliM ikhiet buken beschouwing.)
gz: Leenvertaling, caique Onder deze Strategie vallen zowel het lenen van afzonderlijke elementen als het lenen van syntagmata. Het gaat hierbij, net als bij de andere strategieen, om een bewuste keuze, niet om de onbewuste invloed van ongewenste interferentie.
In hetbovengenoemdevoorbeeld is de Engelse term Austrian Airlines de officiele iiaain van deze Oostenrijkse luchtvaartmaatschappij. In het Duits is het daarom al een leenvertaling.
Standaardvoorbccldcn van lccnvcrtalingcn zijn het Duitse Übermensch > Engels Superman en het Engelse themaninthestreet> Frans /7wmm«dattskrae.Newmark(i988: 84) wijst erop dat leenvertalingen vaak worden gebruikt bij namen van internationale orgzriisAtiesiCommunauie'EconomiqueEuropämiewetdEurcpeanEco^
De Duitse term Check-in-Bereich voor de Engelse uitdrukking check-in area combi-neert beide vormen van leenvertaling.
Een valiant van deze Strategie is wat Pym (i99za: 76) 'dubbele aanwezigheid' noemt. Dit bctekent dat zowel de brontaal- als de doeltaalversie in de doeltekst worden opgenomen, zodat de een de functie krijgt van een verklaring van de ander. Deze Strategie heeft interessante ideologische consequenties, zoals Pym ook opmerkt: de brontaalvorm krijgt gewoonlijk een hogere waarde, die inherent zou zijn aan debron-taalwoorden. Een klassiek voorbeeld, waarbij het bovendien gaat om transcriptie,
vinden we in zinnen als: This is the true sense of logos, the Word. Een door Pym heel gede-tailleerd geanalyseerd voorbeeld is ...the phenomenon known as 'LaMovidá'('TheHappels ning) uit een Newweefc-artikel. Eind jaren tachtig zijn soortgelijke voorbeelden te :l vinden in teksten over perestroika (or restructuring) tnglasnost (literally 'openness') etm.es-§ voort: de vorm van de dubbele aanwezigheid varieert.
n Een andere variant is de introductie van een op een leenvertaling gebaseerd neo-
logisme als vertaaloplossing. De eerste keer dat een leenwoord in een doeltaal vcr-
I schijnt, is het in feite een neologisme in die taal. Andere worden uit de doeltaal ge-
creeerd, soms zelfs door een democratische stemming van de taalgebruikers. Een i paar jaar geleden werd in een Fins weekblad een wedstrijd gehoudcn om ccn gocde Finse term te vinden voor 'cd-rom', zodat men het woord cd-rom, een leenvertaling, niet meer hoefde te gebruiken. Het woord romppu kreeg de meeste stemmen. Het was natuurlijk gebaseerd op de leenvertaling, maar had een gcbruikclijkcFinse vorm ge-kregen (en sloot bovendien mooi aan bij het Finse woord voor floppy disk, lerppu). Dit neologisme wordt nu informed het meest gebruikt, maar het heeft cd-rom in formele contexten nog niet vervangen.
gj: Transpositie
Ik gebruik deze term van Vinay en Darbelnet om veranderingcn van woordsoort aan te duiden, bijvoorbeeld van zelfstandig naamwoord in werkwoord, van bijvoeglijk naamwoord in bij woord. Natuurlijk gaat deze strategie meestal gepaatd met struc-turele veranderingen, maar het is vaak nuttig om de verandering van woordsoort te bekijken als een interessant verschijnsel op zieh. Voorbeelden:
bt: ...eine Dienstleistung, die wir gemeinsam mit Swissair anbieten.
dt: ...a Service which we are offering in conjunction with Swissair.
(In het Duits een enkel woord, in het Engels een constituent: we zien hier bovendien een
transpositie van bijwoord naar zelfstandig naamwoord.)
bt: ...eine Dienstleistung, die wir gemeinsam mit Swissair anbieten. Es handelt sich um das Vielflieger-Progra mm'Qualiflyer'.
dt: ...a service which we ate offering in conjunction with Swissair: thefrequent-flyer program 'Qualiflyer'.
(In het Duits een zin, in het Engels een constituent.)
gs: Veranderingvan destructuurvan een constituent
Deze Strategie (of liever groep strategieen) omvat een aantal veranderingen op het niveau van de constituent, waaronder veranderingen in getal, bepaaldheid en modi-ficatie in de nominale constituent en veranderingen in persoon, tijd en modaliteit in de verbale constituent. De eenheid zelf hoeft niet te veranderen, dat wil zeggen een constituent van de bt kan nog overeenkomen met een constituent van de dt, maar de interne structuur ervan verändert wel. Voorbeelden:
bt: Die Produkte auf den jet shop Seiten sind...
dt: The merchandise depicted on the jet shop pages is...
(Meervoud verändert in enkelvoud, een telbaar zelfstandig naamwoord verändert in ccn nier-telbaar zelfstandig naamwoord.)
bt: Es sind dies informativ gestaltete Hinweise auf... (bijwoord)
dt: Both deal in ahighly informative way with... (bijvoeglijk naamwoord)
bt: Durch Einbeziehimg von Mietwagenfirmen... (zelfstandig naamwoord) dt: Car rental companies have been incorporated... (werkwoord)
G4: Verschuivingvan eenheid Ditis een term van Catford (1965). De eenheden zijn: morfeem, woord, constituent, clause, zin, alinea. Een verschuiving van eenheid doet zieh voor wanneer een eenheid uit de bt als een andere eenheid in de dt verschijnt: dit gebeurt natuurlijk heel vaak en daarom kan een aantal categorieen worden opgesteld voor verschillende soorten verschuivingen van eenheden. Voorbeelden:
bt: Diese Ausgabe von skylines enthält...
dt: In the ptesent issue of sky lines you willßnd...
(In de Duitse vetbale constituent Staat het werkwoord in de derde persoon, in het Engels in de tweede persoon, omdathet onderwerp is veranderd.)
go": Verandering van de structuur van een clause Onder dir hoofdje breng ik veranderingen samen die te maken hebben met de structuur van de clause op het niveau van de samenstellende cunstituenten. In deze groep onderscheid ik vetschillende subcategories, zoals de volgorde van dezinsdelen (een-voudig geformuleerd als subjecr, werkwoord, object, complement, bijwoordelijke bepaling), de acrieve t.o. passieve votm, finiete t.o. non-finiete werkwoordsvormen, transitieve t.o. intransiiieve werkwoordsvormen. Voorbeelden:
bt: Wir akzeptieren folgende Kreditkarten und ersuchen Sie, jene, mit der Sie Ihre Rechnung begleichen wollen, anzukreuzen.
dt: We accept the following creditcards. Please mark the one which you would like to have charged.
(Twee zinnen in plaats van een; de Duitse nevengeschikte zin wordt in het Engels een aparte zin.)
bt: Zu den Neuheiten im Produkt kommen weitere Verbesserungen unserer Dienstleistungen.
dt: The enlat gement of our destinations list is supplemented by furthet impt ovements in our range of passenger services.
(In het Duits een actieve inttansitieve werkwoordsvorm, in het Engels een passieve.)
158
BT-.DieseAusgabe... enthält...
dt: In the present issue... you will find...
(De eenheid die semantisch gezien een plaats aanduidt (en in een taal met naamvallen in dc locatlvus zou staan) is in het Duits onderwerp en in het Engels een bijwoordelijke bepaling; daardoot verändert de stmctuurvan de zinsdelen.)
bt: 'Qualiflyer' ist auf den kombinierten Streckennetzen von Austrian Airlines und Swissair gültig.
dt: 'Qualiflyer' is valid on the route networks of both Austrian Airlines and Swissair. (De volgorde van de zinsdelen in het Duits verändert in het Engels.)
bt: ...und die Versandspesen dadurch relativ hoch sein können. dt: ...which makes overall dispatching costs relatively high.
(Verandering van intransitieve werkwoordsvorm naar transitieve werkwoordsvorm.)
bt: Artikel- und Preisänderungen vorbehalten.
dt: We reserve the rightto make altctations to articles and prices.
(De Duitse non-finiete vorm (het finiete werkwoord is weggelaten) verändert in het Engels ineenfmiete vorm.)
Gy. Verandering van de structuur van de zin Deze groep s trategieen heeft invloed op de structuur van de zin op het niveau van de samensteilende c/ause-eenheden. Daaronder vallen veranderingen van hoofdzin in bijzin en vice versa, veranderingen in het soon bijzin etc. Voorbeelden:
bt: Schon der Name signalisiert ein sorgfältig durchdachtes Qualitätsprogramm... dt: As its name suggests, this is a painstakingly devised quality program... (In het Duits een hoofdzi n, in het Engels een bijzin met een hoofdzin.)
bt: Durch Einbeziehung von Mietwagenfirmen und First-class-I Iotels können Qualiflyer-Mitglieder auch am Boden Dienstleistungen zu besonderen Konditionen in Anspruch nehmen und zugleich Meilen-Guthaben buchen.
dt: Car rental companies and flrstclass hotels have been incorporated into the 'Qualiflyer' program, so that members can take advantage of its money-saving services on the ground too - and at the same time add more miles to their total.
(De Duitse tekst is ccn enkele hoofdzin, met een finiet hulpwerkwoord en twee nevenge-schikte infinitieven; de Engelse vertaling heeft een hoofdwerkwoord + twee nevenge-schikte bijzinnen.)
bt: Wir möchten Sie weiters darauf aufmerksam machen, daß in einigen Ländern zusätzlich Zölle eingehoben werden und die Versandspesen dadurch relativ hoch sein können. dt: We should also like to remind you that some countries levy import tariffs, which makes overall dispatching costs relatively high.
(Het Duits heeft een hoofdzin + een nominale bijzin + een nevengeschikte nominale bijzin; het Engels een hoofdzin + een nominale bijzin + een betrekkelijkc bijzin.)
bt: Denn wir sagen unseren Fluggästen gerne 'Dankeschön'.
dt: Because we are happy for any opportunity to say 'Thank you'.
(In het Duits staat een hoofdzin; deze verändert in het Engels in een 'vtijstaande' bijzin.)
g8; Verandering in cohesie Een verandering in cohesie heeft invloed op de onderlinge verwijzingen binnen een tekst of op het gebruik van ellips, substitutie, voornaamwoorden, herhaling of ver-schillende soorten voegwoorden. Voorbeelden:
bt: Diese Ausgabe... dt: In the present issue...
(De Duitse vcrwijzing naar 'nabijheid' wordt gemaakt met een aanwijzend voornaam-woord; de Engelse met een bepaald lidwoord + bijvoeglijk naamvvoord.)
bt: Hamburg wird im Linienverkehr angeflogen. Ebenso mit Beginn des Winterflugplanes werden die Kurse nach Amman... und Minsk... aufgenommen.
dt: The Vienna - Hamburg route will be one of ou r new scheduled services. Other innova-tions'm the winter timetable will be...
(De cohesie tussen de Duitse zinnen wordt tot stand gebracht door een bij woord; de cohesie tussen de Engelse zinnen door het woord other plus de semantische herhaling van new en innovation.)
bt: Zu den Neuheiten im Produkt kommen weitere Verbesserungen unserer Dienstleistungen. Besonders erwähnenswert ist det neue Terminal l...
dt: The enlargement of our destinations list is supplemented by further improvements in our range of passenger services. The most notable ofthese is the new Terminal 1... (In het Duits staat geen expliciet voegwoord tussen de twee zinnen; in het Engels wordt een aanwijzend vootnaamwoord toegevoegd.)
bt: Es sind dies informativ gestaltete Hinweise auf neue Ziele von Austrian Airlines im Wintcrflugplan 1992/93.
dt: Both deal in a highly informative way with Austrian Airlines destinations which will be making their debut in theairiine's 1992/93 winter timetable.
(Het Duits hethaalt Austrian Airlines in de voorbepaling van her Winterflugplan niet.waar-schijnlijk omdat de Airlines net genoemd zijn en de verwijzing met het bcpaalde lidwoord in im voldoende duidelijk wordt gevonden. In de Engelse vertaling staan de Austrian Airlines en de winterdienstregeling verder van elkaar af, en blijkbaar vond de vertaler her niet duidelijk genoeg alleen thewinter timetable te schfij ven. In de Engelse versie wordt airline herhaald, maar Austrian wordt weggelaten.)
cp: Verschuiving van niveau Met niveaus bedoel ik fonologie, morfologie, syntaxis en lexis. De manier waarop een bepaalde eenheid wordt uitgedrukt, verschuift van het ene niveau naar het andere. Uiteraard speelt daarbij een grotc rol met welk soort talen we te maken hebben, of het bij voorbeeld meet analytische talen of meer agglutinerende talen zij n. Een andere factor is de rol van de intonatie: in sommige talen (hetEngels bv.) kan deze een betekenis hebben (dat cr een vraag wordt gesteld bv.) terwijl andere talen diezelfde betekenis uitdrukken in de morfologie (het Fins bv.), of geheel of gedeeltelijk door de woordvolgorde (het Duits bv.). Voorbeelden:
bt: Wir ...ersuchen Sie,... anzukreuzen. dt: Please mark...
(Het Duits dmkt de betekenis 'beleefd verzoek' hier met het vocabulaire (eenbepaald werkwoord) en de grammatica (een hoofdwerkwoord met een infinitief) uit; het Engels gebruikt alleen de lexicale eenheid j)fe<«e.)
bt: ...nur eine kleine Auswahl unserer jet shop Produktpaktte dt: ...only a small selection of the jet shop articles available
(Een samengesteld zelfstandig naamwoord is een lexicale eenheid; in plaats daarvan is in hetEngels een elliptische betrekkelijke bijzin gekozen.)
gio: Veranderittgvanstijlflguur Dit zijn de veranderingen die vertalers verwerken in de vertaling van stijlfiguren zoals parallel lis me, herhaling, alliteratie en metrum. In eerste instantie kan de ver-taler kiezen uit drie basisalternatieven (a-c).
(a) bt-figuur x > dt-figuur x. Als de bt-figuur relevant wordt gevonden voor de vertaling, kan deze (tot op zekere hoogte) behouden blijven (bv. bt alliteratie > dt alliteratie). In feite vindt er dan geen verandering plaats.
De s tijlfiguur die in de tot dusver geciteerde teks t heel bewust lijkt te worden gebruikt, is de herhaling van bepaal de sleutelwoorden als Austrian Airlines, jet shop en Qualiflyer. De vertaler heeft eromvoordc hand liggende redenen voor gekozen om deze herhalingen in de vertaling te behouden.
De volgende regels uit Goethes Römische Elegien (1.5) zijn een mooi literair voorbeeld van mogelijkheid (a):
Oftmals hab' ich auch schon in ihren Armen gedichtet, Und des Hexameters Mass leise mit fingernder Hand Ihr auf dem Rücken gezählt.
Het is duidelijk dat de hexameter hier iconisch bedoeld is, omdat deze regels juist de hexameter tot thema hebben. Een vertaler kan er dan 00k voor kiezen dit als wezenlijk kenmerk van de tekst zoveel mogelijk te behouden. De vertaling zou er dan zo uit kunnenzien(uitChesterman 1989:178):
Often have I composed poems even in her arms, Counting the hexameter's beat softly with fingering hand There on the back of the beloved.
(b) bt-figuur x > dt-figuur y. De vertaler kan de stijlfiguur uit de bt vervangen door een andere die zijns inziens een passende of vergelijkbare functie in de dt vervult (bv. bt parallellisme > dt chiasme). Het volgende voorbeeld komt uit een toeristische gids over Wenen.
bt: Es gibt ein Wien fü r jedermann. Ein Wien für Kulturfans, die die weltberühmten Philharmoniker hören wollen: für Architckturliebhaber, die Wiens Jugendstilbauten oder das Hollein-Haus bestaunen können. Ein Wien für Gourmets, die sich an Wiener Schnitzel und Sachertorte gü tl ich tun, und eines für Souvenir-jäger, die Trachtenmode und Augarten-Porzellan mitnehmen wollen.
dt: There's a Vienna for every taste. Culture vultures will long rave about hearing the famous Philharmonic, and architecture buffs will stand enthralled before the Jugendstil buildings or Hollein's house on Stephansplatz. Gourmets will relish the legendary 'Schnitzels' and 'Sachertorte', while souvenir hunters will snap up costume fashions and Augarten porcelain.
(Het belangrijkste stijlkenmerk in de bt is een enkel hoofdwerkwoord gevolgd door een opsomming, een reeks nominale nabepalingen waarvan enkele functioneren als onafhan-kelijke zinnen; de dementen van de opsomming zijn gegroepeerd in paren. De vertaler heeft het idee van retorische paren naar voren gehaald en een parallellistisch patroon gekozen. De rweede en derde zin hebben een parallelle s tructuur, en de twee finiete clauses in elite zin hebben 00k een parallelle vorm.)
(c) bt-figuur x > dt-figuur 0. De stijlfiguur wordt weggelaten in de vertaling. In het zojuist geciteerde voorbeeld gebruikt het Duits 00k asy nd etische verbinding: de zinnen en de twee delen van de tweedc zin zijn niet verbunden door een voegwoord. De vertaler heeft deze stijlfiguur niet gehandhaafd.
Aan deze drie basisalrernatieven kan een vierde worden toegevoegd.
(d) bt-figuur 0 > dt-figuur x. De vertaler besluit een stijlfiguur te gebruiken, zonder dat er op dezelfde plaats in de bt een Staat. Bij voorbeeld:
bt: Kulturfans
dt: Culture vultures
(De vertaler had bij voorbeeld 'culture lovers' kunnen kiezen, maar hij heeft besloten een stijlelcment toe te voegen, de fonologische gelijkenis in deze vaste uitdrukking; 00k dit voorbeeld komt uit de gids over Wenen.)
2  Semantische strategieěn
Onder het kopje semantische strategieěn breng ik het soort veranderingen samen dat in hoofdzaak te maken heeft met lexicale semantiek, maat ook aspecten omvat van de betekenis van de zin, zoals nadtuk. Doot semantische strategieěn verändert de betekenis. Een aantal van deze strategieěn is afgeleid van het door Vinay en Darbelnet ontwikkelde begrip modulatie. We zullen hier kijken naar:
si: Synonymie s2:Antonymie S3: Hyponymie S4: Tegendelen
S5: Veranderingvan abstractieniveau 56: Verandering in distributie 57: Verandering in nadruk s8:Parafrase
S9: Verandering van troop
sio: Andere semantische veranderingen
sv. Synonymie
Hierbij wordt niet het 'voor de hand liggende' equivalent gekozen, maar een synoniem of vrij wel synoniem woord, bij voorbeeld om herhaling te voorkomen. Voorbeeld:
bt: Diese Ausgabe von skylines... dt: ...the present issue of sky lines bt: ...auf Seite 97 dieser sky lines Ausgaie. dt: ...page 97 of rhis magazine.
(In het Duits wordt tweemaal hetzelfde woord gebruikt, in het Engels twee woorden die vrijwel synoniem zijn.)
sr.Antonymie
De vertaler kiest een antoniem en combineert dit met een ontkennend element. Voorbeeld:
bt: Alle Preise inklusive Mwst., jedoch exklusive Nachnahmegebühr und Porto.
dt: All prices include v.a.t. (value added tax) but do not include the c.o.d. (cash on delivery)
fee and mail charges.
sy. Hyponymie
Verschuivingen binnen de telatie van hyponymie komen vaak voor. In het algemeen genomen heeft deze sttategie drie subcategorieen:
(a) bt hyperoniem > dt hyponiem. Voorbeeld:
bt: zahlreicher anderer Gesellschaften dt: numerous other airlines
(De vertaler kiest een hyponiem van het hyperoniem companies.)
(b) bt hyponiem > dt hyperoniem. Voorbeeld:
bt: das mitteleuropäischeLw/h/refcire«zWien dt: Vienna... a Central F.uropean interchange
(Een Luftdrehkreuz is een soort Drehkreuz, een hyponiem van dat woord: de vertaler heeft gekozen voor het bijbehorende hyperoniem.)
(c) bt hyponiem x > dt hyponiem y [van hetzelfde hyperoniem). Bedenk om tc begtijpen hoe deze Strategie (c) werkt, wat Austrian Airlines eigenlijk verkoopt. Deze producten (het hyperoniem) kunnen we grofweg verdelen in twee groepen (hyponiemen): de vluchten en de verschillende bijkomende diensten. In de bt wordt dc term Verkehr gebruikt om de vluchtroutes te beschrijven, zoals in het samengestelde zelfstandig naamwooid Nachbarschaftsverkehr, dat wordt vertaald met routeslinking... Ook worden cen paar vrijwel synonicmc uitdrukkingen gebruikt, zoals Streckennetzen en Angebot, vertaald als route networks), en Kurse vertaald als scheduledflights. Voor de bijkomende diensten gebruikthetVuitsDienstleistung(en) of gewoonLeistung, die worden vertaald als services, passenger services. Tot zover is de hyponymierelatie in beide talen duidelijk: twee soorten producten, die steeds worden onderscheiden door verschillende lexicale hyponiemen, route easervice in de dt. Maar op een bepaald moment worden de hyponiemen verwisseld:
bt: Linienverkehr dt: scheduled services
(De vertaler heeft het hyponiem 'service' gekozen in plaars van het hyponiem 'route'.) S4: Tegendelen
Tegendelen zijn woordparen (meestal werkwoordsstructuren) waarmee dezelfde si-tuatie vanuit tegengestelde invalshoeken wordt beschreven, zoals koptn en verkopen. Een voorbeeld uit de tekst:
bt: Bitte beachten Sie, daß zu den angegebenen Preisen noch Porto und Nachnahmegebühren verrechnet werden.
dt: Kindly note that the prices quoted arc exclusive of postal charges and collection fee. (In het Duits wordt meegedeeld dat b bij a komt, in de vertaling dat a exclusief b is.)
S5: Verandering van abstractieniveau De verraler kan voor dementen uit de doeltekst een ander abstractieniveau kiezen: de vertaling is concreter of abstracter dan de brontekst.
(iii) Het soort troop verändert niet, maar lexicaal is de troop uit de dt niet verwant aan die uit de bt: de bron van het beeld is een andere.
bt: Als KaiserinElisabeth... Kaiser Franz Josephs ein und alles (vjAr)... dt: In the days (when)... the Empress Elizabeth... was still the apple of Emperor Franz Joseph's eye...
(Beide versies (uit ccn gids over Wenen) gebruiken metaforische ui td rukkingen, maar lexicaal zijn ze niet verwant.)
(b) bt troop x > dt troop y. In dit geval wordt de beeldspraak wel behouden, maar de vorm waarin die wordt gegoten, is anders. Een metafoor uit de bt kan bijvoorbeeld worden vertaald als een metafoor die gebaseerd is op een andere tenor, of als een vol-komen andere troop. Bijvoorbeeld:
bt: Ein komfortablerEuropäer, der Kontinente verbindet. dt: European romjörtwhich spans continents.
(Dit is een krantenkop waarin een soort airbus wordt beschreven. Het beeld dat in de bt wordt gebruikt is een gelijkstellende metafoor: de airbus is een comfortabeleEuropeaan die... Het beeld uit de dt is op een andere manier opgebouwd: het idee erachter is dat de airbus Europees comfortbiedt dat..., en vervolgens wordtdit comfort gepersonifieerd. De Strategie heeft ook invloed op de nadruk.)
(c) bt troop x > dt troop 0. In deze Subklasse wordt de beeldspraak in de vertaling weggelaten. Bijvoorbeeld:
bt: Herrliche Leihgaben aus öffentlichen und privaten Sammlungen machen das New Yorker Museum of Modern Art zu einem Mekka für alle Fans des Moderne-Klassiekers Henri Matisse.
dt: Devotees of Henri Matisse won't want to miss the current show at New York's Museum of Modern Art, which is made up of magnificent items on loan from public and private collections.
(De vertalcr gebruikt de metafoor Mekka niet.) Net als in gio kunnen we hier nog aan toevoegen:
(d) bt troop 0 >dt troop x. In de vertaling wordt wel een troop gebruikt, in de bt niet, zoals in: „
bt: Damit können weltweit Meilen-Guthaben^escimmefr... werden.
dt: This means that passengers can clock up 'Qualiflyer' mileage worldwide...
(De bt-uitdrukking is geen beeldspraak; in de dt wordt een metafoor gebruikt.)
In het volgende voorbeeld, ook uit het tijdschrift, wordt eveneens een troop tocge-voegd:
bt: Paris im Picasso-Fieber.
dt: Picasso fever has seized Paris.
(In het Duits wordt Paris gepersonifieerd; in de vertaling gebeurt dat ook, maar daarin word t tevens de koorts gepersonifieerd.)
(Zie voor een uitgebreide discussie over deze en andere keuzemogelijkheden bv. Newmark 1981; VandenBroeck 1981; Königs i99o;Toury 199s: 81 e.v.)
sio: Andere semantische veranderingen
In deze categorie zouden verschallende soorten andere modulaties vallen, zoals een vcrandcring van (fysicke) betekenis of deiktische richting. Zie bijvoorbeeld:
bt: besonders erwähnensv/ert dt: the most notable
(Verandering van orale naar visuele betekenis.)
bt: Ihr besonderers Augenmark dürfen wir auf eine Dienstleistung lenken, die... dt: We should also like to draw your attention to a service which... (In het Duits wordt de aandacht gestuurd van 'hier' naar 'daar', in het Engels juist van 'daar' naar 'hier'.)
3   Pragmatische strategieen
Met pragmatische strategieen bedoel ik strategieen die vooral te maken hebben met de selectie van informatie in de dt. Bij deze keuze laat de vertaler zieh leiden door wat hij weet van de toekomstige lezers van de vertaling. Ik ga hier niet verder in op de plaats die de pragmaiiek meer in het algemeen in het vertaalproces heeft, maar stel een aantal strategieen voor die vergelijkbaar zijn met de syntactische en semantische strategieen d ie ik in het bovenstaande heb genoemd. De veranderingen ten op-zichte van de bt zijn bij de pragmatische strategieen gewuonlijk groter en omvatten meestal ook syntactische en semantische veranderingen. Syntactische strategieen bei'nvloeden de vorm van de boodschap, semantische de betekenis ervan. Pragmatische strategieen bcinvlocden de boodschap zelf. Ze zijn vaak het resultaat van de globale beslissingen die een vertaler maakt over de meest geschikte manier om de tekst als geheel te vertalen. De categorieen die ik voorstel, zij n:
PRi: Culturele filtering PR2: Verandering in explicietheid PR3: Verandering van informatie PB.4: Interpersoonlijke verandering PR5: Verandering van taalhandeling PR6: Verandering in coherentie PR7: Gedeeltelijke vertaling PR8: Verandering in zichtbaarheid
•
bt: aus aller Welt
dt: in all corners of the globe
(De dt is concreter vanwege de toevoeging van comers en de keuze vang/ofe in plaats van world.)
Ii
bt: Charter-Tocftrer dt: charrersubsidiary
(Hier is in de dt een abstractere term gekozen.)
s6: Verandering in distributie Dit is een verandering in het aantal dementen waaruit 'dezelfde' semantische component bestaat. Er is sprake van uitbreiding (meer lexicale eenheden) of indikking (minder lexicale eenheden). Uitbreiding zwakt de tekst enigszins af. Voorbeeld:
bt: Selbstverständlich können wir Ihnen die Unterlagen auch zusenden. dt: We can, of course, also/önyan? the documentation to you by mail.
Indikking heeft het tegengestelde effect
bt:. ..jene, mit der Sie IhreRechnungbegleichen wollen dt: ...the one which you would like to have charged
sy: Verandering in nadruk Om een of andere reden besluit de vertaler iets in de tekst sterker of minder sterk te benadrukken of iets anders te benadrakken. Voorbeelden:
bt: informativ
dt: in a highly informative way (De nadruk is groter.)
bt: ...daß damit das mitteleuropäische Luftdrehkreuz Wien für Gäste aus aller Welt noch interessanter und bequemer geworden isr.
dt: ...that this added degree of convenience will make Vienna even more attractive as a Central European interchange to visitors from all corners of the globe. (In de bt wordr de kwal i tei t van het nieuwe luchtverkeersknooppunt benadrukt; syntac-tisch is dithet complement vanhet onderwerp; de vertaler hecft bcslotcn nadruk te leggen op de grote verscheidenheid aan bezoekers, syntactisch gezien het meewetkend voorwerp. In her voorbeeld zijn ook andere strategieen zichtbaar.)
sS:Varafrase
De Strategie van de parafrase leidt tot een doeltekst die kan worden omschreven als losjes, vrij, in sommige contexten zelfs als ondervertaald. Gewoonlijk worden bij deze Strategie semantische dementen op het niveau van de lexemen genegeerd ten gunste van de pragmatische betekenis van een eenheid op een hoger niveau, zoals een hele zin. Een voorbeeld uit de tekst van de luchtvaanmaatschappij:
bt: Wenn Sie sich entschließen, die Vorteile zu nutzen... dt: If you decide to become a membet of the scheme...
Dit is dc geeigende Strategie voor de vertaling van bijvoorbeeld vaste woordverbin-dingen waarvoor in de doeltaal geen overeenkomstige idiomatische uitdrukking kan worden gevonden.
s$: Veranderingvan troop Dezestrategie,oflievergroepstrategieen,heeftbetrelckingopdevertalingvantropen (bijvoorbeeld metaforcn). Net als bij Strategie gio voor de vertaling van stijlflguren, kunnen we deze Strategie in drie subcategories (a-c) onderverdelen:
(a) bt troop x > dt troop x. Een voorbeeld van deze Strategie is het behoud van een metafoor uit de bt in de dt. Uiteraard kan deze subcategorie nog verder worden on-derverdeeld (i-iii):
(i) De troop blijft zelfs qua lexicale semantiek gehandhaafd in de dt. In het geval van een metafoor, blijven zowel de tenor ah het vehicle(in de betekenis die Richards T936 daaraan geeft) gehandhaafd, zoals in:
bt:md-8i/md-82: Das Rückgrat der Austrian Airlines-Ffottc dt: md-8 ii'md-82: The mainstay of the Ausrrian Airli ne-sfleet
(De metafoor van een 'vloot' wordt behouden, en wordt zelfs nog versterkt door de keuze van mainstay in plaats van backbone.)
bt: Qualiflyer dt: Qualiflyer
(Deze woordspeling, die op zichzelf een leenwoord is in het Duits, is onveranderd in de dt blijven staan.)
bt: Das Museum... dokumentiert die Stadtentwicklung dt: The... Museum documents the city's growth...
(In de dt is de personificatie van de bt behouden, in dezelfde lexicale vorm; het voorbeeld komt uit een krantenattikel over Hamburg.)
(ii) De tropen in de bt en dt zijn gelijksoortig, maar semantisch zijn ze niet gelijk, al-leen verwant. We zouden kunnen zeggen dat het bedd uit dezelfde bron, hetzelfde algemene ervaringsgebied komt (vgl. Rissanen 1971). Bijvoorbeeld:
bt: ...dessen einfacher Abwicklung wir uns von Mitbewerbern abheben wollen. dt: ...whose distinguishing fearures-.-should^'veitacfearaige over rival programs. (De vertaler heeft wel een metaforischc uitdrukking gebruikt, maar een kleine verandering aangebracht: in beide teksten zien we het beeld van iets dat hoger is dan iets anders, maar het perspectief van beide verschilt; de dt is ook wat concreter [vgl. Strategie S5].)
pr9: Transredigeren
PRlo: Andere pragmatische veranderingen
phi: Culturelefiltering Deze Strategie wordt ook wel naturalisering, domesticering of adaptatie genoemd; elementen uit de bt, in het bijzonder cultuurspecifieke elementen, worden vertaald met culturele of functionele equivalenten uit de dt, zodat ze voldoen aan de normen van de dt. De tegenovergestelde procedure, waarbij zulke elementen niet op deze manier worden aangepast maar bij voorbeeld geleend of gehandhaafd in de vertaling, wordt exotisering of vervreemding genoemd (zie Jones 1989). House (1981) spreekt in deze context van een 'cultured filter'. (Zie ook Florin 1993, over de manieren waarop realia worden vertaald. De bredete ideologische kwesties die te maken hebben met de keuze van deze sttategie worden bv. besproken door Venuti 1995.) Voorbeel-den:
bt: Familiename dt: Surname
(Op een bestelformulier; vergelijk het geexotiseerde 'Family name'.)
bt: Flughafen Wien
dt: Vienna International Airport
(Door International toe te voegen heeft de vertaler de naam overgenomen waaronder deze luchthavenofficieelinhet Engels bekendstaat.)
bt: Vorstandsditekto r/Vors tandsdirektor-Stv. dt: President/Chief Executive Marketing & Sales
(De ütels van de leidinggevenden die het redactionele commentaar van het tijdschrift hebben ondertekend, zijn aangepast aan de Amerikaans-Engelse normen.)
prz: Verandcringin explicietheid
De vertaling is explicieter (explicitering) of implicieter (impliciteting) dan het origi-neel. Explicitering is zoals bekend een van de meest toegepaste vertaalstrategieen. Bij deze Strategie voegen vertalers expliciet elementen aan de doeltekst toe die slechts impliciet zijn in de bt. Voorbeelden:
bt: Bei Versand in das Ausland...
DT....v/htnmercliandiseisdispatchednbwid
(De vertaler maaktexplicietwat wordt verzonden.)
bt: ...die bestellten Artikel werden Ihnen mit der Post per Nachnahme zugesandt.
dt: The articles which you order will be sent cash-on-dclivery (cod) by post toyour address.
(Explicitering van Ihnen.)
bt: Artikel- und Preisänderungen vorbehalten.
dt: We reserve the right to make alterations to articles and prices.
(De gecursiveerdeelementen zijn expliciteringen.)
bt: ...dort in einem eigenem Check-in-Bereich dt: ...its own check-in area in the new terminal
(Door de explicitering wordt het niveau van specificiteit verhoogd; de dt-versie is ook con-creter[vgl.ss].)
Implicitering is 'een verandering in tegengestelde zin: uitgaande van wat de lezers redelijkerwijze afkunnenleiden, laat de vertaler enkele elementen van de boodschap impliciet. Voorbeelden:
bt: ...so wenden Sie sich, bitte,... an unsere Mitarbeiter beim Check-in oder an unsere Flug-hegleiteranBord.
dt: ...our check-instaff or theflight attendants will be glad to be of assistance. (De vertaler kiest ervoor 'on board' impliciet te laten.)
bt: bei Redaktionsschluß dieses Bordmagazins
dt: At the time of going to press
(Het gecursiveerde element is impliciet gelaten.)
prj: Veranderingvan informatie
Hiermee bedoel ik de toevoeging van nieuwe (niet af te leiden) informatie die relevant gevondeu wordt voor de lezers van de dt maar niet in de bts taat, of de weglating van BT-informatie die irrelevant wordt gevonden (het gaat in dit laatste geval bijvoorbceld om een opsomming). Een voorbeeld van toevoeging:
bt: Hamburg wird im Linienverkehr angeflogen.
dt: The Vienna - Hamburg route will be one of our new scheduled services. (We vliegen wel met Austrian Airlines, maar op deze plaats in de tekst is nog uiet genoemd dat de maatschappij gevestigd is in Wenen. Voor sommige lezers zou dit relevante informatie kunnen zijn en devertalervoegthethiertoe.)
Bij weglating gebeurt het tegenovergestelde. Strikt genomen kan informatie die in deze zin is weggelaten later niet worden afgeleid: hierin onderscheidt deze Strategie zieh van implicitering. Inhetzelfde tijdschrift vinden we bij voorbeeld een lijst met pro-ducten die per post kunnen worden besteld - het volgende product Staat daar ookbij:
bt: Spielesammlung (Dame, Mühle etc.) dt: Games compendium (checkers etc.)
(De vertaler hecft het tweede spel weggelaten, waarschijnlij k omdat het in Engelstalige landen niet algemeen bekend is.)
PR4' Interpersoonlijke verandering Deze Strategie bei'nvloedt de stijl van de hele tekst: ze verändert de mate van forma-70 litei t, de mate waarin de tekst/auteur de betrokkenheid en gevoelens van de lezer op-
> wekt, het niveau van het technische vocabulaire en dergeüjke: alles waardoor de re-
» latie tussen de tekst/auteur en de lezer veranderr. In de brontekst die hier het meest
is geciteerd, wordt de tweede persoon meervoud gebruikt. Deze is op zichzelf een 1     syntactische indicatie van formaliteit die het Engels mist: in die zin had de vertaler geen keus. Maar in andere opzichten lijken interpersoonlijke veranderingen bewust gekozen. Een voorbeeld:
bt: Damit können... Meileii-Guthabengemmme/t... wetden.
dt: This means that passengers can dock up 'Qualiflyer' mileage...
(De keuze van de woordgroep clock up, in plaats van 'collected' of'registered', maakt de dt
iets minder formed.)
Of vergelijk de twee manieren waarop men zieh tot de lezets wendt:
bt: Sehr geehrte Fluggäste! dt: Dear passengers,
(Naar Duits gebruik wordt de hoge status van de geadresseerde benadrukt, terwijl het Engels eerder verbondenheid uitdrukt.)
de formele kenmerken van samenhang in een tekst, hebben veranderingen in de co-herentie te maken met de logische ordening van de informatic in de tekst, op het idc-ationele niveau (zie bv. Blum-Kulka 1986).
Een voorbeeld: het Duitse origineel van de tekst van de luchtvaartmaatschappij begint met een inleidende alinea van een paar zinnen, waarna het thema van de vol-gende alinea de vernieuwingen van de routes zijn. Maar na de inleidende zinnen be-gint de vertaler geen nieuwe alinea. In andere opzichten heeft de vertaler de ordening van de informatie van het origineel intact gelaten. Door deze strategische verandering worden de inleidende zinnen in een informatie-eenheid verbonden met de route-vernieuwingen. Deze Staat los van de informatie over de vernieuwingen in diensten in de volgende alinea. De verandering heeft 00k invloed op de status van Hamburg, dat in het Duits aan het begin van de tweede alinea de positie van onderwerp krijgt, maar in de dt minder nadruk krijgt (als een bepaling halverwege de alinea).
pr/: Gedeeltelijke vertaling Hieronder vallen alle soorten gedeeltelijke vertaling, zoals samenvattend vertalen, transcriptie, vertaling van uirsluitend klanken en dergelijke. Klassieke voorbeelden zijn de 'symbolistische' vertalingen van literaire teksten zoals:
bt: My heart leaps up when I behold A rainbow in the sky. (Wordsworth)
pr5: Veranderingvan taalhandeling Veranderingen van taalhandelinggaan meestal gepaard met anderestrategieen.Wan-neer bijvoorbeeld de wijs van het werkwoord verändert van aantonend naar gebie-dend (vgl. g5), verändert 00k de taalhandeling van mededeling in verzoek.
Andere veranderingen van taalhandeling hangenbijvoorbeeld samen mcthetge-bruik van retorische vragen en uitroepen in een tekst, zoals in het volgende voorbeeld uit een artikel over Dr. Zamenhofs mntieven voor de ontwikkeling van Esperanto:
bt: Beweggrund war seine Sorge über der Unfrieden zwischen Polen, Russen, Deutschen und Juden in seinem Geburtsort Byalistok.
dt: His motive? The unrest between Poles, Russians, Germans and Jews in his native town of Bialystok.
(De vertaler introduceert een retorische vraag om een teks t te krijgen die mcer het karakter van cen dialoog heeft.)
Ook kunnen veranderingen optreden binnen een bepaalde klasse taalhandelingen. Binnen de klasse die assertieven worden genoemd (zoals vaststellen, zeggen en melden) kan een vertaler, besluiten tot een verschuiving van diiecte naar indirecteI rede.
pro": Veranderingin coherentie Terwijl de Strategie verandering in cohesie, genoemd onder G8, te maken heeft met I
dt: Mai hart lieb zapfen eibe hold Er renn boht in sees kai. (Jandl)
pr8: Verandering in zichtbaarheid
Dit verwijst naar cen verandering in de status van de aanwezigheid van de auteur of naar de openlijke inmenging dan wel het op de voorgrond treden van de aanwezigheid van de vertaler. Voetnoten van de vertaler bijvoorbeeld, opmerkingen tussen haakjes (zoals uitleg van woordspelingen) of tocgevoegd commentaar richten de aan-dacht van de lezer op de aanwezigheid van de vertaler, die dan niet meer 'transparant' is(zieVenuti i995).Devertalerheeftzichzelfduszichtbaargeplaatst tussen deauteur en de lezer, en de auteur is daardoor (tijdelijk) naar de achtergrond verdwenen (zie Schiavi 1996; Hermans 1996a).
Een bijzonder en extreem voorbeeld van deze verandering in de transparantie van de vertaler vinden we in een recente postmoderne Russische roman van de hand van Jevgeni Popov, die in het Fins werd vertaald als Aaton aattona (letterlijk 'Aan de vooravond van de vooravond') door Jukka Mallinen, zelf een bekende figuur in de literaire kringen van St. Petersburg. Op een bepaald punt in de roman reist de held van Rusland naar Helsinki, dat wordt beschreven als een vredig oord van ongekende mo-gelijkheden en gepersonifieerd in de figuur van een zekere 'Oom Jukka'. Het punt is dat deze Oom Jukka ongetwijfeld de vertaler Jukka Mallinen is, die Popov dus een rolhccft gegeven als personage in de roman die Mallinen zelf gaat vertalen. De meeste ■ Russische lezers van het origineel zal dit postmodernistische rollenspel waarschij n-
I
lijk ontgaan, maar voor Finselezers is de vertaler heel duidelijk 'aanwezig', 'zicht-baar', nict transparant. (Een recensie van de roman is te vinden in Pesonen 1993.)
pr9: Transredigeren
Deze term is bedacht door Stetting (1989) voot de soms grondige redactie van siecht geschreven btonteksten die vertalers uit moeten voeren. Deze term omvat drastisch herordenen en herschrijven, op een algemener niveau dan de onder de overige stta-tegieen beschreven veranderingen.
PRio:Anderepragmatischeveranderingen
Een voorbeeld uit deze categorie is de lay-out: die van de oorspronkelijke eerste tekst van de luchtvaattmaatschappij had twee parallelle kolommen op één enkele pagina met het Duits aan de linkerzijde. De Duitse handtekening stond aan de rechterkant van de tekst, de Engelse aan de linkerkant, zodat de bladzijde eindigde met beide handtekeningcn naast elkaar in het midden.
Een ander voorbeeldin deze tekst is de keuze van het dialect, met name de variant van het Engels: de vertaler kies t Amerikaans Engels, misschien vanwege het officiele beleid van de maatschappij. Dit is een pragmatische verandering, want de brontekst is niet op deze manier gericht op een specifiek lezerspubliek.
Bovenstaand opstel is een(uitgebreid) fragment van 'Translation Strategies', het vierde hoofdstnk uit Andrew ChestermansMemeit>/Yratt5/ííŕw?z(Amsterdam/Philade3phia:JohnBenjamins, l997,87-ll6).Chestermanis hoogleraar mecrtalige communicatie aan de universiteit van Helsinki. In zijn boek verkent hij 'de versprei-( ding van ideeen' in de vertaaltheorieen. De vertaling werd spcciaal voor deze uitgave gemaakt.
PAUL KUßMAUL
Creativiteit tijdens het vertaalproces
Vertaling Marteke de Vries
Het vertaalproces is altijd een van de belangrijkste onderzoeksgebieden van de ver-taalwetenschap geweest. Tot voor kort waren er echter maar twee manieren om meer over dit gebied, dat traditioneel 'de zwarte doos' gcnocmd wordt, te wetcn tekomen. Men kon ofwel een voorspelling doen op basis van brontekstanalyse en contrastieve lingui'stiek ofwel een speculatieve beschouwing achteraf geven op grond van doel-tekstanalyse en vertaalkritick. Holmes heeft interessante resultaten geboekt door beide methoden te combineren (Holmes 1988).
De laatste paar jaar heeft men met behulp van introspectieve methoden uit de Psychologie de techniek van hardopdenkprotocollen ontwikkeld. Het doel hietvan is toegang te krijgen tot het daadwerkelijke vertaalproces, dat wil zeggen, tot datgene wat omgaat in het hoofd van vertalers terwijl zij aan het vertalen zijn. Al in 1977 Steide Holmes dit type onderzoek voor, maar het zou pas na zijn dood uitgevoetd worden (Holmes 1988:95 e.v.).
Hardopdenkprotocollen zijn gewoonlijk monologen, maar het nadeel daarvan is dat er een enigszins kunsrmatige siruatie gecreeerd wordr. Normaal gesproken spreekt men zieh tijdens het vet talen niet uit over wat men aan het doen is. Het is een gegeven dat hoe professioneler vertalers worden, hoe minder ze geneigd zijn hun gedachten ondet woorden te brengen. Daarom heb ik de merhode van gespreksproto-collen gebruikt, waarbij twee mensen gevraagd werden een tekst te vertalen en on-dertussen hun verrichtingen te bespreken. Deze aanpak geeft een natuurlijker situatie weer, omdat ereen echte medevertaler is en jemand nietsiechts tegen zichzelf aan het praten is. Beide vertalers moeten hun vertaling uitlcggcn cn verantwoorden, sugges ties ter verbetering aandragen, om advies vragen en kritiek geven. Dit zijn al-lemaal kenmerken van een natuurlijk gesprek. In een onlangs versehenen experi-mentele Studie merkte Housc op dat voor het maken van een hypothese en het on-derzoeken van het vertaalproces, dialogen waardevoller informatie verschaffen dan hardopdenkmonologen (House 1988).
Natuurlijk moct men zieh ervan bewustzijn dat 00k aandialoogprotocollen na-delen kleven. Deze hebben vooral te maken met de dynamische psychologische Processen die tussen de twee vertalers plaatsvinden (zie Kußmaul 1989a: 370 e.V.). Een ander bezwaar dat geopperd zou kunnen worden is dat dialoogprotocollen geen realistische situatie weergeven. Wat we namelijk te zien krijgen is de interactie tussen twee personen terwijl men als beroepsvertaler slechts alleen wetkt. Het antwoord hierop is dat dat voor ons doel geen probleem is. Voor het opleiden van vertalers maakt het niet uit of we twee personen aan het werk zien of slechts een. Waar het om gaat is dat we zieht krijgen op de processen of strategieen die tot eengoede oplossingleiden. Ook al zouden er twee personen nodig zijn om tot die oplossing te komen, dan zou