Bytem
numerem.
historie z Auschwitz
Kazimierz Piechowski
Wydawnictwa Sióstr Inretanek Warszawa 2010
Kazimierz Piechowski:
inžynier, podróžnik; byly wiezieň obozu koncentracyj-nego Auschwitz-Birkenau, numer obozowy 9 1H.
I
()cl drugiego roku žycia micszkalem w Tczewie. To miasto nad Wislí}, wówczas miasto graniczne. Od pólnocy za Wisla bylo Wolne Miasto Gdaňsk, a zaledwie kilka kilome-trów w góre rzeki, po drugiej jej stronie, rózciagaly sie Prusy Wschodnie - Ostpreußen. Tu dorastaiem. Tu, miedzy szkolq. a domem rodzinnym, pochlanialo mnie harcerstwo. Hýlem harcerzem cialem i duszíi, a bycie harcerzem zna-czyto dla mnie wiele - znaczylo kochac swojíj Ojczyzne.
Pamietam, že wtedy przyjažnilem sie z Erwinem Schultzem, Niemcem, synem biednej wdowy, trudniqcej sie praniem bielizny. Erwin byl dobrým kompanem i šwietnym ptywakiem. W dziewnitym roku žycia obaj przeplynelismy Wiste na drugi jej brzeg. Nawet starsi od nas koledzy z naszej paczki nie potrafili tego dokonac.
Moja mama bardzo polubila Erwina. Codziennie przychodzil do nas, klanial sie mamie i wital jq nie bardzo poprawn^ polszczyznaj „Dzieň dobry, pani Piechow-ska". Podobnie mówilcm ja do jego mamy, lámaní} niem-czyznq: „Guten Morgen, Frau Schultz"*. Lecz mimo tego, my z Erwinem, rozumielismy sie dobrze w obu jezy-kach. Wisla byla czyms wspólnym dla nas. Romantycz-na, rozlewna i taka nasza.
* Guten Morgen, Iran Schultz, (niem.) - Dzieň dobry, pani Schultz.
9
Urzadzališmy z kolegami biegi do Gorz?dzieja, malej wioski oddalonej o szešč kilometrov/ w gór? rzeki od Tczewa. Tam na wysokiej skarpie, nad brzegiem Wisly, stal maleňki, lecz piekny, starý košciólek. Stamtad byl uroczy widok na rzeke i ci%gn%ce si? daleko równiny -Ostpreußen.
Ksiadz, duchowny z tego košciólka, widywal nas tam cz?sto wpatrzonych w daleki horyzont. Myši?, že polubil nas urwisów. Zawsze dawal nam coš do zjedzenia, pytal o to i owo, poglaskal po czuprynie, po czym my chóral-nie: Szczesc Bože! - i hajda w dól, do rzeki.
Plynac z prídem to niewielkä sztuka. Bywalo, že spo-tykalismy tratwy plynace do Tczewa i dalej do Gdaňská. Flisacy pozwalali nam wsiadac na tratw? i tak, špiewajqc wespól z flisakami, doplywalismy do Tczewa. Plusk, plusk z tratwy i w par? minut bylišmy na brzegu.
Byly to najpiekniejsze lata naszego žycia. Póžniej dro-gi nasze z Erwinem si? rozeszly, bo on nie mial šroclków na oplacenie czesnego do gimnazjum.
Nadszedl koniec sierpnia roku 1939- Kompanie ba-talionu opuszczaly koszary. Maszerowaly w ciemnošč no-cy. Atmosféra napi?ta, nadciíigaly ciemne chmury.
I... pierwszy dzieň wrzešnia. Godzina piíita. Na mia-sto spadaly pierwsze bomby. Nasi na Wišle wysadzili most. Zaczelo si?.
Po tygodniu wracali do swoich domów ci, którzy je opušcili, ewakuujac si? przed wrogiem. Nie wszyscy. Sporo zostalo w ziemi, tuž przy rowach wzdluž drog, gdzie dopadly ich sztukasy. Wrócilem i ja. Niestety, nie wrócil ojciec. Nie wiedzielišmy, czy žyje. Byl pracowni-
kiem Polskich Kolei Paňstwowych i w koncu sierpnia, jako maszynista parowozu, zostal powolany do služby pod rozkazy wojska. W tym czasie wydano nakaz reje-strowania si? w Arbeitsamcie — urzexlzie pracy. Dostálem przydzial pracy przy usuwaniu zniszczonych przesel mostu.
Most na Wisle byl wysadzony, wiec Niemcy postano-wili w Knybawie, cztery kilometry w gór? rzeki, zbudo-wač nowy. Przez pierwsze dni wywozilem taczkq. gruz na pryzm? przy drodze, skad zabierano go ciežarowymi sa-mochodami. Bylo ciežko, lccz dla mnie, zdrowego, silne-go harcerza to kaszka z mleczkiem.
Pewnego dnia kr?cil siq i spogladal na pracujqcych starszy juž Niemiec. Przystawal, przypatrywal si?, lecz nie nie mówil. Byl w roboczym ubraniu, co oznaczalo, že pracowal tu jak wszyscy inni. Podszedl do mnie i skinal rekq, žebym przestal ladowac taczk?. „Ki diabel, czy ma Iryc jakieš pretensje?" - pomyšlalem.
A on šmieje si? i pyta:
- Czy mówisz po niemiecku?
- Tak — odpowiadam.
- B?dziesz pracowal ze mn^. Wysadzam resztki zwa-lonych prz?sel. No, chodž.
Poszedlem za nim. Odt^d bylem pomocnikiem Sprengmeutra - wiercilem otwory w brylach betonu, do ktorých on wsadzal donneryt — material wybuchowy — i laczyl go lontem z kapsulk-4 zapalajíjcř}., po czym ja za-kpialem otwór glin^. Kiedy wszystko bylo przygotowa-ne do wysadzenia, bral z bardzo powažna^ minžj tržjbk? i dawal sygnal ostrzegawczy przed wysadzeniem. Robot-nicy chowali si?, gdzie kto tylko mógl. A po chwili na-
10
1 1
st^powal huk. Betonowe bryly rozpadaly si? na kawalki. Krotka przerwa i wszystko od nowa.
Mój majster byl baptystíi. Bardzo religijny. Zawsze przed rozpocz?ciem pracy žegnal si? zamaszyšcie krzy-iem na piersiach. Chyba polubil mnie, bo codziennie przynosil mi šniadanic.
Machina gestapowska i tak zwana V kolumna juž dzialaly. Gestapowcy wylawiali inteligencj?, czlonków róžnych zwiazków i organizacji. Na placu koszarowym rozstrzeliwano dzieň po dniu nauczycicli, urz?clników paňstwowych, ksiežy. Wšciekli, miejscowi Niemcy dť>-starczali do gestapo coraz to nowe wykazy Polaków, rze-komych wrogów Niemiec. Wystarczylo, že komus si? le-piej powodzilo lub mialy miejsce niewinne zatargi mi?-dzy dziečmi s^siadów - Polaków z Niemcami - by zna-ležč si? na lišcie wrogów Rzcszy Niemieckiej. Egzekucje wiec nie ustawaly, a groza i strach królowaly.
Z drugiej strony bylo to na rek? Trzeciej Rzeszy, gdyž polityce Niemiec hitlerowskich przyšwiecaly okrešlone cele: usuni?cie (czyt.: wymordowanie) ludnošci polskiej nie nadajqcej si? do zniemczenia i zasiedlanie tych obsza-rów Niemcami. Cele te miano realizowač w sposób racly-kalny, znaný z przemówieň Hitlera z mája i sierpnia 1939 roku, w których clomagal si? zniszczenia Polski i usuni?cia jej sil žywotnych w sposób twardy i béz-wzgl?dny*. Po napašci na Polsk? zadania te Hitler spre-cyzowal, podkrešlajqc potrzeb? przeprowadzenia wiel-kicj akcji zaglady Polaków na zachodzie Polski i osiedle-
* M. Broszat, Nationalsozialistiscbe Poknpolitik 1939-45, Stuttgart 1961.
nm tam Niemców z krajów baltyckich i Europy Wsi hodniej*. Akcja ta miala byč wst?pnym stadium re-alizacji planów, które snul jeszcze przed dojšciem do wla-<lzy w zwiqzku z zamierzonq przyszlq ekspansja^ Rzeszy na wschód. Možliwošc zdobycia nowej przestrzeni žycio-wij {Lebensraum) dla národu niemieckiego, górujaxego wcdlug rasistowskiej doktryny narodowych socjalistów n.id innymi narodami, Hitler widzial w wyt?pieniu ludnošci krajów poclbitych i osiedleniu w jej miejsce Niem-( ów**. Jego wystapienia zawieraly zawsze trzy elementy: 1° — Drang nach Osten. Parcie na wschód, gdyž na wschodzie mur byl bardziej kruchy, zbyt slabo podparty i echnika^
2° - Lebensraum - my Niemcy, potrzebujemy prze-Itrzeni žyciowej, wi?c zabierzemy    innym národom.
3° - Deutschland, Deutschland über alles, über alles in der Welt. Heute Groß-Deutschland, morgen die ganze Welt***.
Tym karmiono ten naród od wieków, naród, którego iccha byl i jest žywy mit owej filozofii: „Wszystko albo nic", której wciaž na nowo Niemcy ulegajq. Ternu towa-
* „Völkischer Beobachter" z 7.10.1939 - mowa Hitlera z 6.10.1939 r.
** (i. I.abuda, /listoriograjiezna analizd tzw. niemieckiego „nafwit im Wschód", w: Wschodnia ekspansja Niemiec w Europie srodkowej. Zhiór simliów nad tzw, nicmieckim „Drang nach Osten", pod red. G. Labudy, Poznaň 1963, s. 47 i n.,; B. Czarnecki, Fall Weiss. Z geuezy hitlerow-skiej agresjiprzeciw Pvlsce, Warszawa 1961, s. 77-78; K. Lange, Der 'terminus - „Lebensranm" im Hitlers „Mein Kampf", w: „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte" 1965, Nr. 4, s. 435.
*** pierwsze slowa hymnu Rzeszy niemieckiej: „Niemcy ponad wszystko, ponad wszystko w šwiecie. Dzisiaj wielkie Niemcy, jutro caly šwiat. [przyp. red.]
12
13
rzyszyla i czas caly towarzyszy wiara w bohatera, wodza, prowadzacego naród do „lepszego šwiata", oczywišcie šwiata Niemców, nadludzi, z prawem decydowania, kto z niewolników može žyč, a kto z nich musi umrzeí.
Ta absurdalna wyžszošé - über alles - i wrecz absur-dalnc roszczenia uniemožliwialy Niemcom porozumie-nie z innymi narodami.
Nasilaly si? wi?c aresztowania. Do aresztowaň przy-stq.pili, poza czlonkami SS i policji gdaňskicj, miejscowi Nicmcy wezwani do tego przez Forstera*, który w tym czasie wizytowal miasta pomorskie z racji przygotowy-wanego juž przejecia (26 paždziernika 1939 r.), sprawo-wanej dotychczas ptzez dowództwo wojskowe, naczelnej wladzy nad prowincjí| Gdaňsk-Prusy Zachodnie.
Na wiecach Forster informowal o zadaniach Hitlera, by calkowicie zniemczyč Pomorze w ciagu najbližszych 10 lat. W przcmówieniu wygloszonym w Wejherowie, transmitowanym z sali hotelu Leona Prusiňskiego na ulice miasta, nawolywal do bezwzgl?dnego usuniecia Pola-ków. Szczególny niepokój wywolala wšrócl mieszkaňców jego wyražna zapowiedž akcji zaglady Polaków, stresz-czajaca si? w tym jedným zdaniu: „Musimy ten naród wytepič, od kolyski poczqwszy"**.
Czy moglem wówczas przypuszczač, že los splata mi
* Albert Forster - od 1930 roku przywódca NSDAP w Gdansku, a w latách 1935-1945 namiestnik prowincji Gdaňsk-Prusy Zachodnie. Za zbrodnie wojenne skazany na šmierč przez Najwyžszy Trybunal Narodowy i w 1950 roku stracony. [przyp. recl.]
** AGK, Akta procesu Forstera, t. VI, k. 1579 (zeznanie K. Kupferschmidta); k. 1519-1520 (zeznanie W. r.ugiewicz); k. 1513 (zeznanie L. Prusiňskiego).
ligla i spotkam si? z Forsterem po wojnie w wiezieniu w Gdansku? A jednak. Ten gorliwy pogromca Polaków w Gdansku i na Pomorzu w celi siedzial sam. Kara smierci. Czekal na wykonanie wyroku. Byl spokojný, t zasem nawet si? ušmiechal. Choč sztucznie...
Wytepianie Polaków od kolyski nabieralo wysokich (ilirotów. Jeszcze nie ucichly strzaly wojennej batalii, gcly w lasách Piašnicy kolo Wejherowa, rozpocz?to bestialski mord niewinnych ofiar. Wywoženie ludzi z wiezienia wejherowskiego i z Pucka do Piašnicy budzilo niepokój wšród mieszkaňców miasta i okolieznych wiosek. Naj-lepszym obserwatorem samochodów przeježdžajacych s/osq do Piašnicy byl z pewnošciq dróžnik Teofil Mudlaff t Domatówka. Wiclywal on cz?sto transporty dozorowa-nc przez uzbrojonych Niemców. Dostrzegal w przepel-nionych samochodach mežczyzn, kobiety i clzieci. Každému transportowi towarzyszyly motocykle i samocho-dy osobowe wiozace plutony egzekucyjne.
Pojazdy zbaczaly do lasu w pobližu Wielkiej Piašnicy, skad po pewnym czasie dochodzily odglosy strzalów, naj-|iierw z broni maszynowej, potem z karabinów r?cznych i pistoletów. Slychac bylo rozpaczliwe krzyki zabíjaných, /wlaszcza kobiet. Zdanicm Mudlafŕa kolo jego budki przejechalo okolo pieciuset samochodów ciežarowych Ixidž autobusów ze skazaňcami*. Krótko przed rozpoeze-ciem každej egzekucji angažowano okolieznych rolników
* AGK, Akta procesu Forstera, t. VI, k. 1563. Zeznania Mu-dlafía potwierdzaj;i inni swiadkowie, m.in. Leon Angel z Wielkiej Piašnicy i Robert Heland z Warszkowa. IZ Dok. 111-95.
14
15
niemieckich clo kopania grobów. Jeden z nich, Walter Mahlke z Lešniewa, zložyl o tym zeznanie, choč przemil-czal miedzy innymi swojq obecnošc przy egzekucjach:
W okresie kopania ziemniaków w 1939 r. przybyl do vvsi Oberwachmeister Wittke z Wejherowa z lešniczym Stócklem z lešnictwa Warszkowo i wezwal mnie, mojego syna Wernera, Emila Re-imera i Paula Lietzowa (wszyscy z Lešniewa), aby-šmy sit; stawili z rydlami do pracy w lesie. Nie ob-jašniono nas, do jakiej pracy idziemy. Bylo to o zmierzchu. Le.šniczy odprowadzil nas do lasu lešnictwa piašnickiego i tam sam odmierzal prze-strzen dlug;j na H metrów i szerokq na 5 metrów oraz polecil wykopac dól o glebokošci 2,5 metra. Stôckel powiedzial, abyšmy zachowali w tajemni-cy te prace. Dól taki kopalismy przez cahj noc przy šwietle ogniska (...). Wykopališmy okolo K) do-lów o powyžszych rozmiarach.
W dwa lub trzy dni po wykopaniu pierwszego dolu slychac bylo strzaly karabinów maszynowych, a nastepnie pojedyncze strzaly karabinowe. Trwa-ly one ponad godzin^. Odglos strzalów dochodzil od strony, gdzie wlašnie kopalem dól. Domyšlilem sie, že przy tých dolach odbywa sie wlašnie roz-strzeliwanie Polaków. Takie bylo przekonanie lud-nošci niemieckiej w naszej wsi. Wieczorem znów przybyl do nas Stóckel, przyprowadzil nas z rydlami do jednego z dolów i polecil go zasypywac. Dól byl juž czešciowo zasypaný i pozostalí) okolo 1,5
m próžni do zasypania. Spod piasku wystawaly nieznacznie koňczyny ludzkie. Wokól dolu w pro-mieniu do K) m widzialem krew, z^'by, a nawet ka-walki czaszek ludzkich (...). Kto zasypywal z grubsza zwloki w dolach, tego nie wiem. Domy-šlalem sie, že robili to esesmani. Dól zasypywali-šmy noc;}. Po tygodniu wyrównywališmy po-wierzchnie grobów (...). Po trzech tygodniach okrywališmy darnin;}, wykopan;j w innym miejscu lasu (...). Z momentem, gdy nastaly mrozy i šnie-gi w 1939 r., zaprzestališmy prac w lesie piašnic-kim i wtedy ustaly odglosy strzalów (...). Gdy py-tališmy Stóckla, kogo rozstrzeliwuje sie w lasách piašnickich, objasnil nas, že umyslowo i wenerycz-nie chorých. Mówil to z ušmiechem (...).''
Groby w piašnickich lasách pochlonely ponad 12 ty-siecy ofiar. Podobných miejsc kažn'i na Pomorzu bylo wiele. Slynny obóz koncentracyjny, który powstal w Stutthofie juž w pierwszych dniach wojny byl miej-scem kažni dla wielu tysiecy Polaków oraz wiežniów in-nych narodowošci.
Ze szczególn;} bezwzgl^'dnošciíj. uderzyli hitlerowcy w najbardziej aktywne warstwy inteligencji polskiej: ksiežy, nauczycieli, adwokatów, lekarzy... Jedným slo-wem w osoby mogax'e stanowič zagroženie w realizacji planów zniewalania národu.
Zabójcze rece Stutthofu siegaly od Szczecina po Kró-Icwiec, gdzie w ponad 30 podobozach, w nieludzkich
* AGK, Akta procesu Forstera, t. VI, k. 1526-1528.
16
17
warunkach, žyli podczas morderczej pracy i umierali wiežniowie.
W Gdaňsku micszkali wujostwo. Nazywali sic Wbl-schläger. Wujek Antek zostal aresztowany w pierwszej polowie wrzešnia, a po kilku dniach i dwaj jego synowie a moi kuzyni. Wolschläger — prawdziwie niemicckie na-zwisko. Lecz wujek Antek byl Polakiem i dlatego zginal, zamordowany wraz ze swymi synami, Pawlem i Stefanem w Stutthofie. Ciotka Helena ukryla si? na wsi w Najmusach kolo Starogardu. Niestety, nie bylo to bez-pieczne miejsce schronienia. Jakis czas potem zostala za-mordowana w lesie szpcgawskim.
W lesie szpegawskim, w okolicach wsi Szpegawsk, kolo Starogardu Gdaňskiego, województwo pomorskie, spoczywajq prochy wielu tysi?cy Polaków bestialsko po-mordowanych. W okresie okupacji niemieckicj, od 1939 roku ten kompleks lesný byl terénem licznych maso-wych egzekucji. Czlonkowie formacji samoobronnych {Selbstsch/itz) i SS rozstrzelali tam okolo siedmiu tysiecy osob, glównie mieszkaňców Tczewa, Starogardu Gdaňskiego oraz okolo dwóch tysiecy chorých z Zakladu Psy-chiatrycznego w Kocborowie, kolo Starogardu. Zaglada, przeprowadzona w paždzierniku 1939 roku, kiedy to we wszystkich powiatach województwa pomorskiego odby-waly si? masowe egzekucje pochlonela dzicsiíitki tysiecy ofiar. Zdawalo si?, že to szczyt barbarzyňstwa, že nic gorszego nie može si? stač.
Nie wiedzielišmy, že to, co przežywamy, to zaledwie preludium tego, co mialo nastapic.
Jeszcze nie wiedzielišmy!!!
II
Koledzy harcerze, druhowie kregu starszoharcerskiego przynoszíj zlowieszcze wiešci. Szkopy poluje miedzy in-nymi na dzialaczy ZHP i czlonków kr?gu starszoharcer-ikiego. Nas, harcerzy sporo wylapali, wymordowali. Wiedzielišmy, že jest niedobrze. Nocujemy raz tu, raz um, u znajomych, u ciotek, byle tylko nie w domu.
Robimy narad? z kolegq Alkiem Kiprowskim, przy-|.u ielem i druhem. Trzeba wiač. Ale dokad? Na Wegry. Stamtad pewnie dostaniemy si? do Francji, gdzie nasi przyjmq nas pod swoje sztandary.
Jest 12 listopada. Wyruszamy z Alkiem w drog?. Troch? pociíigiem, troch? autostopem, jak si? da i czym siv cla. W kieszeni mamy troch? pieni?dzy i nadziej?, že n.im si? uda. Jestešmy przeciež harcerzami. Po róžnych przygodach docieramy mi?dzy Cisn? a granic? z W?gra-mi. Chyba si? uda. Nocujemy w chacie. Dobrzy ludzie I /\-stii)í\ kolacjq, chcemy pfacič, ale nie przyjmujži. Wy-godne lóžko, siennik wypchany šwiežq slomq. Lože to dziel? z Alkiem. Jestešmy znuzeni, ale spač nie sposób, mimo že w chacie juž ciemno i cicho.
- Nie špisz Kazik? - odezwal si? Alek.
— Nie špi? — odpowiadam.
Mamy o czym myšleč, choé to nic nie daje.
18
19
-Jutro b?dziemy po drugiej stronie, albo ... - zawie-sil glos Alek.
Wreszcie nastal dzieň. Szary i mokry. Ubieramy si? szybko i w drog?.
- Szczesč Bože - žegnajc| nas gospodarze. Zgodnie z instrukcjq. mamy trzy kilometry do grani-
cy. Ostrožnie i czujnie, lesní| drogq zbližamy si? do nie j. Wychodzac z lasu, przecinamy drog?, by przejšč do lasu po jej drugiej stronie. Pech. Zza zakr?tu wylaniaja^ si? Niemcy na motorach.
- Halt!* - krzycza^ i odbezpieczajq. broň. Stajemy.
- Skad?! Dok%d?! - pytajq.
- Szukamy rodziny - mówimy.
Wiem, že to troch? naiwne. Gdzie przeciež Tczew, a gdzie granica z W?grami. Zabierajžj wi?c nas do Bali-grodu i oddajq w r?ce gestapo. Tak znaležlišmy si? w ponurým, ciemnym pomieszczeniu w piwnicy budynku, gdzie urz?dowali gestapowcy. Nie bylišmy tam sami. Trudno bylo rozpoznač twarze i trudniej jeszcze orzec, ilu nas tam bylo. Dopiero, kiedy któregos z nas wyciqgano na „przesluchanie", otwarte, stalowe drzwi wpuszczaly niečo šwiatla. Okázalo si?, že jest nas szešciu. Jeden z tej paczki zagadywal Alka i mnie, wypytujac o szczególy. Wydawal nam si? nie tyle dziwny, ile niebez-pieczny. Može kapuš? Potem pi?č dni przesluchaň w stylu gestapo. Na twarzy nie widač oczu ni ust. Jest za to jedna bryla zakrzeplej krwi. Twarz Alka byla jakby
* Halt! (nicm.) - Stač!
zmiaždžona. Gdybym nie wiedzial, že to on, nie rozpo-znalbym go. Alek przyznal si? w koncu, že chcielismy przejsč przez granic?. Nie wi?cej.
Szóstego dnia wyciajm?li nas z piwnicy i zaprowadzi-li do biura. Wreszcie werdykt:
- Wlašciwie powinnišmy was rozstrzelač, ale mamy dla was coš o wiele bardziej ciekawego.
Wieczorem przewiežli nas do wi?zienia w Sanoku. Byla tam - možná by powiedzieč - zbieranina w rožným wieku. Towarzystwo wyšmienite, przedstawiciele rožných zawodów. Przewažala jednak inteligeneja i mlo-dziež. W calej paczce byl równiež Jasio. Mlocly, šniady i bystry. Kiedy go zapytalem, CO robil przed aresztowa-niem odpowiedzial, že byl i jest zlodziejem. Z tego žyje. Zaskoczyla mnie ta szczerošč.
- Nie bój si?, wolalbym r?k? stracič niž zabrač komu-kolwiek z was chočby grosik - dodal. Na twarzy Jasia pojawit si? szeroki ušmiech. - Kochám Polsk? jak wszy-scy Polacy, tylko troch? inaczej žyj?.
Byl bardzo koležeňski, uczynny i tak jak wszyscy w celi — granieznik, to znaczy, že i on zmierzal za grani-c?, do Francji.
Nie wiedzielišmy, co z nami zrobiq, ale nie oczekiwa-lišmy z ich strony laski. Czegoš takiego nie možná si? bylo po nich spodziewac. Klucznik Reniak - Polak, trak-lowal nas po ludzku, žyczliwie i z szacunkiem.
Dokuczala jednak ciasnota w celi. Czas i nud? zabija-lismy grq w szachy. Pionki i figury szachowe zostaly ule-pione z chleba, uprzednio przežutego w ústach. Niektoré prawdziwe areydziela. Wieczory przežywališmy szcze-gólnie. Kiedy bylo juž ciemno rozpoczynaly si? ciche,
21
patriotyczne rozmowy. Ciíigle dreczy nas niepewnošč. Co dalej?
W polowic marca, wczesnym rankiem, dužy ruch. fryce biegaja^ jak op?tani. Wyp?dzajq nas na podwórze wiezienne. Wyczytuja^ nazwiska. Niektorých kieruja^ na jedna^ stron?, a innych na drugíp
Znalazlem si? w wi?kszej grupie pod múrem wiezien-nym. Alek tež si? znalazi. Jestešmy znowu rázem. Nie-dlugo potem wp?dzono nas z powrotem do wi?ziennych cel. O spaniu nie bylo co marzyč. Wszyscy oczekiwali-šmy jutra.
Nazajutrz rano transport do Krakowa na Montelu-pich. Znané, slynne wi?zienie. Nic bylišmy tam dlugo, wi?c niewiele stamtad pami?tam, lecz zapomnieč nie mo-g? przeražliwego glodu. Zywiono nas tym, co uzbieraly zakonnice wšród miejscowej ludnošci. Wypraszaly u ludzi mieszkajaxych w pobližu žywnošc, która^ póžniej przeka-zywaly do wi?zienia- Z tego robilo si? zup?. Tak, wi?c pa-r? lyžek czegoš cieplego možná bylo zješc. To jednak nie wystarczato do utrzymania si? w jako takiej kondycji.
I znowu transport. Siedzimy w jadacym pociíigu. Za oknami wagonów noc. Tli si? šwiatelko w jakiejš chacie, gdzieš w polu. Blednie bardziej i bardziej, i znika. Eses-mani z automatami w r?kach bacznie nas obserwujíi. Czy przežyjemy ten koszmar? Stan?lišmy. Bochnia. Z krzykiem wyp?dzaj^ nas z pociíigu. Formujemy czwórki i dalej maszerujemy pieszo. Dokad? A któž to wie. Wreszcie na wzgórzu widac kompleks budowli.
Nowy Wisnicz. Dawna posiadlošč Lubomirskich, potem klasztor, a jeszcze potem ci?žkie wi?zienie. Teraz na-zywajq to Arbeitslager. No wi?c do roboty.
Znalazlem si? w grupie do rozbiórki kaplicy. Cale wy-posaženie wn?trza trzeba bylo rozebrač i wyrzucic na stert?. Oltarz, lawki, krzyže, obrazy šwi?tych, figury, slowem wszystko, co bylo w kaplicy. Wszystkie te šwi?-te przedmioty musielišmy polamač, zniszczyč. Robilismy to na oczach esesmanów i stražy wi?ziennej, wywolujac ich szyderczy šmiech.
Potem zap?dzano nas do róžnych innych prac, nie ža-lujac przy tym razów. W zadawaniu tych ostatních celo-wali zwlaszcza stražnicy: Masner, Maděr i Rzepka. Mon-si rualne kreatúry z p?kiem kluczy na pasku, którym wy-wijali, okladají^c plecy wi?žniów. Przeklinali przy tym strasznie, niestety, w polskim j?zyku.
Mam w pami?ci sytuacj?, w której uczestniczyl mój kolega Jurek Baliňski z \X4irszawy. Wspaniafy chlopak. ľo wojnie zmar! w Argentynie. Niemcy strzelali do wron, które spadaly w miejsce, gdzie raz na par? dni (lioclzilišmy na spacer. Czasami možná bylo niepostrze-ženie takžj wron? porwač. Bylo to juž dodatkowe je-dzenie. Trzeba ja bylo tylko jakoš przyrzadzié. Do tego potrzebny byl w?giel. W wyposaženiu miejsca, w jakim nas trzymano, byly okragle piece w?glowe. Jurek Baliňski i ja wiedzielišmy, gdzie skladowano w?giel. Wydawa-lo nam si?, že stražnicy gdzieš tam sobie poszli, wobec (ego b?dzie možná przywlec jednq pak? w?gla. Kiedy lak wracališmy obladowani opálem, natkn?lišmy si? na strážnika Masnera. Ten byl najgrožniejszy.
- A wy znowu z tym w?glem! - slyszymy. - No to postawcie go tutaj, pod šcian?.
Kázal nam ustawic si? naprzeciwko siebie, zdjíjc drewniaki z nóg.
23
- A teraz walcie sie po mordach! - rozkázal Masner. Do pasa mial przymocowany dužy pek kluczy. Te wielkie, ciežkie klucze služyly Masnerowi za jedno z na-rzedzi tortur. Jak nimi przyložyl mógl nawet kosci pola-mač. Nie moglem przeciež bič Jurka, tak jak mi przyka-zal ten sadysta, a Jurek nie bil i mnie. Masner wiec ziry-towany naszq postawq wyrwal mi z reki drewniak i tak przyložyl Jurkowi, že ten sie przewrócil.
Teraz wiesz, jak masz lač! Macie sie prac po mor-dzie, inaczej wykoňcze was! - zagrozil.
Zaczelišmy sie lač tak, že wystarczylo. A on stal obok i smial sie, i smial sie... Ta „przygoda" pozostanie mi dlugo w pamieci. Wieczorem, gdy wszystko cichlo, leže-lišmy na pryczach, odpoczywajqc.
Mialem szczešcie byc w celi z profesorami z Krakowa. Przysluchiwalem sie ich uczonym wywodom i rozmo-wom. Grnbe mury wiezienia nie przepuszczaly na ze-wnatrz zadných glosów. Sluchalem tých rozmów z za-partym tchem. Z wolna, dzieň po dniu, inaczej pojmo-walem šwiat i ludzi.
Byl z nami równiež lekarz - Zyd, który byl dla straž-ników „niepokorny". Opieral sie szykanom. Zabili wiec go bestialsko. Podobnie jak wielu innych, którzy zostali tam na zawsze.
W wišnickim wiezieniu spedzilišmy pare miesiecy.
III
I >nia 20 czerwca 1940 roku 313 wiežniów, w tym Alka i i unie, zaladowano do towarowych wagonów. Pociag ru-szyl w nie znaným poczqtkowo kierunku. W wagonach duszno. Jestešmy šcišnieci jak šleclzie w beczce. Ciežko oddychač. Siedze skulony w rogu wagonu i mysle o matnie. Po kilku godzinach jazdy, gloclni i wyczerpani oeze-kujemy na najgorsze. Pociqg staje. Jest sloneczny dzieň. Z brzekiem i halasem otwierajq sie drzwi kolejných wa-gonów.
Rozlegajq sie krzyki i wrzaski: Raus verfluchte Schiväm! Alles raus! Los! Los! Schnell! Schnell! Schiveine Polen!*
Bija nas, žebyšmy szybko wysiadali. Wyskakujemy /. wagonów ošlepicni jaskrawym sloňcem. Niemcy tlukq n.is piešciami i kolbami. Tu sie dowiadujemy, že jestešmy w Konzentrationslager Auschwitz. Przy ustawionych sto-lach zaezyna sie rejestraeja. Robiq ewideneje. Z grubsza zapisuje, skqd, kto pochodzi, gdzie i kiedy sie urodzil.
Potem dwa dni uprawiališmy tak zwany „sport". Morderczy „sport" w celu ostateeznego zlamania woli, /iluszenia w zárodku wszelkiego odruchu protestu. Ka-
* Rdi/s verfluchte Schiveine!... - Wychodzir przekk'te šwinic! Wszyscy wychodzič! Jazda! Jazda! Szybko! Szybko! Polskie šwinic!
2S
po i esesmani bardzo si? wówczas starali, žebyšmy micli dzieň urozmaicony. W zanadrzu mieli caly repertuar tor-tur. Kniebeugen, Hüpfen - przysiady i skoki w przysiadach, potem: Rollen! i: Rollen! Calymi godzinami turlamy si? wi?c po ziemi, obracajac si? wokól wlasnej osi. Jestešmy mokrzy od potu i brudni, oblepieni pylem i ziemi^. Mo-že zrobiq nam przerw?? Ale któž by pomyšlal o przerwie, žeby dac zlapač choč troch? oddechu. Zabawa w „sport" trwa. Teraz: Tanzen! Kr?cimy si? wi?c w kolo, trzymajac r?ce to w gór?, to w bok. Z wolna tracimy poczucie kie-runku.
I znowu Kniebeugen, Hüpfen i Rollen. Trudno utrzymac si? na nogach, cale cialo držy ze straszliwego zm?czenia.
Pič! Pie! Suche usta, wargi sp?kane, pragnienie pali jak ogieň. Tu i ówdzie ktoš z nas pada. Mdleje.
Kapo skwapliwie ciagnie brudny, ludzki strz?p pod blok. Po paru minutách zimná woda i mocne uderzenie w poliezek przywracajq delikwenta do przytomnošci. Lecz nie zawsze...
Wi?žniowie z naszego transportu, z ďwudziestego czerwca, zostali przeznaczeni po dwóch dniach do pracy. Ci z czternastego czerwca, z pierwszego transportu, sa^ jeszcze na kwarantannie, uprawiajži Kniebeugen, Hüpfen, Rollen.
Najpierw trzeba bylo zdusič dusz? w czlowieku, zabic w nim jego ego, zrobič z niego szmat?, zmienic go w stworzenie, które tylko chce ješé i nic wi?cej. Kiedy juž to si? udalo, možná bylo skierowac takich stlamszo-nych, przybitych, ponižonych do roboty.
Obóz stanowilo w tym ezasie zaledwie par? bloków dawnych polskich koszar artyleryjskich. Pocz^tkowo, po
lpi In porannym, pracowališmy przy budowie ogrodze-ni.i. póžniej powstawaly Baukomrnandos, grupy roboeze, I tóře rozbudowywaly obóz. Istniejace juž parterowe bu-Uynki byly nadbudowywane, a na placu apelowym bu-dowano kolejné pi?trowe bloki. Postawiono tež kuchni?.
li) wszystko nasza robota.
Na blokách byly tak zwane sztuby*. Zeby pomiešcic Cítcrystu, pi?ciuset wi?žniów na bloku, trzeba bylo w sztubach o powierzchni 18-20 m2 upehnac 40-50 Häftlingów.
Leželišmy pokotem na podlodze. Wypadalo nie wi?-Cej niž 30 centymetrów szerokošci na „glow?". Ciasnota byla potworna. Bywalo, že „sztubowy"** wydawal w nocy komend?: „Odwracač si?. Tylko szybko i cícho." W tej ciasnocie spališmy zwykle wi?c na boku, wszyscy / i warza^ w jedna, stron?, bo na lezenie na plecach nie bylo po prostu miejsca.
A jak w ogóle spač, kiedy raz po raz wychodzi ktoš do liusiania. Otwarte rany ciekn^, ropa wskutek flegmony splywa z ran lub z wrzodów i spadá na ležacych. W po-wietrzu unoszíj si? potworny záduch i fetor.
Dopiero, gdy obóz rozbudowano, wstawiono do ./lub pi?trowe pryeze, bylo troch? lžej. A tak niedospa-iii wstajemy rano i robimy wyšcigi do pomieszczenia na mycie. Nad dlugíj blaszan^ nieck^. wychodzq z rury kra-ny, sk^d leniwie s^ezy si? woda. Trzeba si? bylo szybko nwijac, žeby stana/' do apelu.
* Sztuba — izba, vv której ulokowani byli wiežniowic. ** Sztubowy - wiijzieň funkcyjny, pixjlegajacy blokowcmu.
97
Stoimy w koňcu na apelu. Blok ustawiony jak zawsze w dziesieciu szeregach, žeby bylo latwo policzyč. Ale to liczenie jakoš nie wychodzi. Liczq kapo, liczq. esesmani i nie mogžj sie doliczyí. Chyba kogos brakuje. Czy ktos uciekl? Esesmani sí\ wšciekli, kapo udaja^, že tež. wscieklošé trzeba bylo wyladowač na nas — Häftlingach.
Postawili nas na bacznošč. Stoimy tak nieruchomo, a každá chwila wydaje sie nieskoiíczenie dluga. Naj-mniejsze poruszenie, a juž któryš z oprawców wali cie po twarzy. Tortury narastajíi.
Pada komenda:
- Kniebetigcn! — i řece splecione na karku.
Przeraženie rošnie, a my slabniemy z minuty na minuté. Wreszcie przychodzi najwiekszy zbrodniarz wszechczasów: Rapportji/hrer Palitzsch w towarzystwie esesmanów. Wola Dolmetscbera. Wysuwa sie blady i wy-straszony Dolmetscher — hrabia Baworowski.
- Brak jednego, ktoš uciekl. Ma sie zglosic ten, kto zna uciekiniera — tlumaczy.
W szeregach cisza.
- Zostawimy was tak dlugo, až ktos sie zglosi. Dalej cisza. Baworowski upadá kopniety w tylek.
Rozjuszeni esesmani odchodza, a dowództwo przejmuje kapo numer 30 — Leo Wietschorek. Wytrawny bandyta. Wysoki i barczysty. Mial sile býka. Zwalal z nóg jednym uderzeniem. Biada ternu, kto by mu sie oparl. Mógl za-bic. Teraz on, Leo, pokaze co potrafi. „Knkbeugen!" — wrzasnaj. Trwa to dlugo, tak že nogi sztywniejq. Potem jednak pada komenda: „Au/!"* I tak wielokrotnie. Coraz
* Anf! (niem.) - Powstat!
28
,rys z nas mdleje. Wychod^ z szerc«U mC W°ln°' dusiamy pod nogi, ale gdy Leo jest blisko, robimy to m spodnie. W gorszej sytuacji by* hrabia Baworowski, I t6ry pc prostu w nie nawalil. C>i *«» wyw?szyl to Leo. Przybzyl mu, zwalil z n6g na wP«l omdlatego n.eszcze-nika. Kopac lezacego to rzecz u tych oprawcow calk.em Wturalna. Ale Leo chce sie «fe*rtt KaZC BaworowsklC' mu chodzic na czworaka i szczek'ic-
/.apadla noc. Strasznie dlug* noc" My ^ Wreszcie nastal poranek, Slonce QgtzM "tywne, glod-nCl Um?czone cala. Lecz gdy zA^is* wysok° na niemibsiernie pali. A kij Leo p^uje wytrwale. W.elu Bwala sie. na ziemic z rezygnacj"; Inni'symuluja, zeby , Imk iroszke polezec na spieczone) ziemi-
Po potudniu ten makabrycznY *Pcktakl Przcrwan°-
Pbmien piekla Kb Aus<W« doPiero ^ roznicca* , jui na samym poczVku rozstr^lano wielu mew.nnych ludzi. Skazancy przywozen. z pledfeW* micjscowosu, ,,|. mwniez wiezniowie z obozu, «kre*lanl byh Wodowi przestepcy". Do wykoriywania tych Pierwszych . gzekucji wyznaczono pluton skta^ai^cy si<? z 20 escsnrja now / zatogi wartowniczej obo**       to: j0ChWf }*~ kob, Zizmann Albert, Roth E^en> Glaue Bernhard, Mendorf Walter, Ehlinger JoS^ PraSer Karl' Karl, Diesel Albert, Drechsel J^hann, Herrmann Jose , Mauerhoff Heinz, Rossmann   Johannes, Wehe Kar , S( hafer Erwin Otto, Regenauer franz> Fr5schke A tred' Buko Heinrich i Gufler Hans- ^ Picrwsza ^ ' przeprowadzono w dole w pobl*iu obo2U' gdzip.W \Z niejszym okresie znalazia sie obo'^'wa rzcinia- Cala al
29
kierowaf Lagerfi/hrer Karl Fritzsch*, natomiast dowódca_ tego plutonii egzekucyjnego byl SS-Untmt/trnifiihrer Heinz Tägcr**. Ciala ofiar spalono wówczas w obozo-wym krematorium.
O przebiegu egzekucji komendant obozu Rudolf Hoss poinformowal niezwlocznic tajným pismem Inspektorát Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu. Písmo nosilo oznaezenie „14 f 3", CO w hitlerowskiej praktyce kancelaryjnej oznaezalo rozstrzelanie. W zalq-CZeniu wyslano równiež protokoly przeprowadzonej egzekucji. W formularzu tym zawarte zostaly nie tylko dokladné dane ofiar, dokladný ezas rozstrzelania, nazwiska egzekutorów, ale równiež stosowne wpisy z ogledzin le-karskich. Wszystkie protokoly posiadaly bowicm rubry-kq na takí) notatke. A w každej z nich, podpísanej przez lekarza SS Maxa Popierscha***, widnial taki sam wpis: „strzal w serce" (Herzsch/us).
W póžniejszym okresie pluton przeprowadzal cgze-kucjc w dolach, z których wczešniej wydobywano žwir niezbedny do stalej rozbudowy obozu. Takie žwirownie znajdowaly sie m.in. obok bramy wejšciowej do obozu macierzystego z nápisem: Arbeit macht frei, a takže w poblíží] tzw. Theatergebá//cks****.
* Karl Fritzsch, ur. w 1903, picrwszy kicrownik obozu w KL Auschwitz, zmarí w 1945 r.
** Heinz Tägcr, ur. 23 lutcgo 1897, w KL Auschwitz od 22 listopadu 1910 do 6 lutcgo 1911 r., dowódca kompanii.
*** Max Popicrsch, ur. w 1893, naczclny lekarz garnizonu SS w KL Auschwitz clo jesicni 1941 r., zmarl w 1942 r. **** Byly budynck Wojska Polskicgo, gdzie mial byč teatr. Wla-dzc obozowe wykorzysraly go do magazynowania cyklonu 13.
30
IV
N.ulszedl dzieň, kiedy prócz pasiaków, obdarzono nas numerami. Každý dostal numer i winkiel* — to znaezy trójkqt. Czerwony dla politycznych. Dzieci z lapanki u u/ z matka^ to tež polityezni. Czarny — dla uchylaja-■ \■( h sic od pracy. Fioletowy - dla ksiežy, swiadków Je-liowy i innych sekt religijnych. Róžowy — dla homosek-lualistów. Zólta gwiazda - dla Zydów. Ale to nie kolor winkla byl najwažniejszy, najwažniejszy byl numer. Po |( wej stronie, na sercu.
Wyžej - trójkqt, a pod nim numer. 1 jeszcze na ipodniach. Na prawej nogawce - winkiel i numer.
W pasiakach, z wlasnor?cznie naszytymi numerami, .i(limy w kolejce do fotografii. Jedno zdjecie — jak bysmy m powiedzieli - e// face, drugie - z profilu i trzecie -/ pólprofilu.
Zostalismy numerami.
ľlsesmani, z symbolem trupiej glówki, przedstawiciele ..( zystej rasy", nadludzie, nic znali naszych nazwisk ni imion. Hylišmy - numerami. Setki tysiecy oznaczonych numerami.
Nazywafem sie — dziewiecset osiemnascie. Numer ''IS Auscliwitz, drugi transport. Bity, mc-ezony, pokorný.
* Trójkat umieszczony na piersi oraz na nogawce spodni; zaležím' od koloru oznaezal przynaležnošč do okrešlonej grupy wiežniów.
31
Próba ucieczki. On, ten wiezieň, byl niedlugo w obo-zie, jak i my wszyscy - wiežniowie. Ale jego dni - to ból, rozpacz, zwatpienie. Nie chcial sie zgodzič na dlugo-trwale umieranie, pogrzebal nadzieje. Može sie uda? Nie udalo sie. Psy znalazly go gdzieš zaszytego w stercie drewna. Przywlekli go na plac apelowy. Dla nas tragédia - tracimy go. Dla niego — szubienica. Dla esesmanów — teatr, komédia.
Z tylu, za bluze wložyli mu drewnianq listwe^ z przy-bitž} gwoždziami tablica.. A na niej: Hurra, hurra, ich bin schon wieder da!* Przed sobí}, na szelkach, mial ogromny beben. Kázali mu walic w ten b;ben, do taktu, jak pod-czas marszu. Szedl. Kroki čoraz krótsze, a przerwy mi^-dzy nimi - čoraz dlužsze.
Czyžby opóžnial dojšcie z tym blbnem pod szubienica? Czyžby chcial przedlužyč žycie? Szedl jak w transie. Bóg jeden wie, jakie mysli kl^bily sie^ w jego glowie.
Stoimy na placu. Ogarneja nas cisza. Tylko esesmani rechoczí} glosnym šmiechem. To dopiero zabawa. P^tla objala szyj? niedoszlego uciekiniera. Przewrócona lawa. Cialo zawislo... Agónia. Reszta jest milczeniem.
Czesto stosowaní} „oficjalní}" karí} byla chlosta. Wy-konywano jq. zwykle publicznie w czasie apelu na spe-cjalnym stole do bicia, skonstruowanym w ten sposób, že lež^cy na nim wiqzieň mial unieruchomione nogi. Bito palk^, rzadziej przewidywanym przcpisami pejczem. Liczba uderzeň, które wedlug przepisów powinny byly byč zadawane szybko, jedno po drugim, nie mogla prze-
I i.k zač jednorazowo 25. Faktycznie jednak záležala od
In......ru esesmana nadzorujaxego wykonanie kary.
Jasio, którego poznalem w wiezieniu w Sanoku, prze-•i/ľdl ze mní} „chrzest" calej gehenny na szlaku Sánok -Krakow (Montelupich) - Nowy Wisnicz. Tež drugi H.uisport. Do KL Auschwitz. Popadl kiedyš w powažne tarapaty. Ktoš rzekomo chcial uciekač razem z Jasiem, I ms zadenuncjowal i jest sprawa w Politische Abteilung. Kara - bardzo lagodna. 25 batów na „kozie". Na „szcze-' ie" bez liczenia. Ale i tak tylek byl poszatkowany
I i1 iimosinymi pregami. Niektoré uderzenia przeciely
II n r, spod ktorej wyplywala krew.
Hyly tež przypadki, kiedy kazano liczyc wymierzane Iu y - eins, ziuei, drei... * Ješli siq delikwent pomýlil w li-i fccniu, cala „zabawa" zaczynala sie od nowa, a to czesto /u.u zylo smierc...
I.ato, rok czterdziesty. Byl mlody chlopak - Žyd. Zapi /yjažnilem sie z nim. Nazywal sie lmmerglúck, do-•.luwnie:«zawsze szczešcie». Ladne, obiecujace nazwisko. Lecz tam, wtedy sie; nie sprawdzilo. Choí ów chlopak byl /.iwsze ušmiechnie;ty, przyjacielski i taki nasz, mimo že '.miere wszyscy nosilismy na plecach dzieň i noc. Byl jak ktoš wyjety z wiersza Denise'a Riouala:
.
Jaka jest sloiviaňska dusza taka jest moja iydowska mimo ie nigdy nie ide do Domu Bozego sie modlic
Hurra, ich bin schon wieder dal (niem.) - Hurra, znowu jestem tu!
* Eins, zwei. drei... (niem.) - Jeden, dwa, trzy..
32
33
duio czešciej ide ja
z rekami w kieszeniach
i giviidie na wiatr
lecz w moim senu
pali ste Auschivitz i Treblinka
dlatego moja dusza iydowska
jak slowiaňska jest.
Jaká jest slowiaňska dusza taka jest moja iydowska mimo že nie znam kadysz jeszcze mniej inne modlitwy duio czešciej ide ja z rekami iv kieszeniach i gwiždže na wiatr lecz w moim sercu placza i umierajq miliony pomordowanych Zydóiv
dlatego moja dusza iydowska jak slowiaňska jest.
Jaká jest slowiaňska dusza taka jest moja iydowska mimo že iyje ateistycznie w Boga jeszcze wierze duio czešciej ide ja z rekami w kieszeniach i gwiidie na wiatr lecz w moim sercu promienieje gwiazda Dawida
dli itego moja dusza iydowska jak slowiaňska jest."
Kiedyš na plac apelowy wtoczono ogromny walec. Wokól walca, na osi, byla usytuowana rania, do ktorej /.uzepiono liny, a do lin wprzegnieto — z jednej strony Xydów, a z drugiej - ksiežy. Wsród Zydów byl równiež linmergluck, wprzegniety clo skrajnej liny. Równano walcem plac apelowy. To byla mordercza práca. Kapo I dlugim pejczem poganial ciagnacych, „oporných" do-siťgal pcjcz. Na domiar zlego, sloňce pálilo niemilosier-nie. Bezchmurne niebo, takie piekne, a takie mordercze.
(jala pokryte kurzem i potem, na twarzach grymas Ixilu i rezygnacji. Zdarzalo sie, že ten czy ów padal ze /meczenia. A wtedy kapo „podnosil" pejczem delikwen-i .1 na nogi.
Pod koniec dnia padl Immergluck. Zaprzeg Stänal. Kozwšcieczony tym kapo popedzal Zydów z jeszcze wiekszjj furiq. Ruszyli.
Walec wolno przetoczyl sie przez nogi wyczcrpanego / wysilku nieszczešnika. Kosci nóg wcišniete zostaly w ziemi?. Nieprzytomnego usunieto. Zmarí.
Tak zginal Zyd z nazwiskiem — «zawsze szczescie».
Przydzial do komanda pracy bywal czesto przypad-kowy. Pracowalem w rôznych komandach.
Przy budowie krematorium stracilem nadzieje na przetrwanie. Wozilišmy taczkami zicmie i kamienie do hudowy pierwszego krematorium. Podia to byla robota.
* Tlumaczenie z niemieckiegó - autor wspomnic-i'i.
34
35
L)
Kiedy kapo ma dobry humor, pracujemy normalnie. ta-dujemy czy to kamienie, czy ziemie, wozimy pod krematorium, wysypujemy i nie czekajac wracamy. Tak pracujemy przez dziesiec godzin. Kiedy jednak kapo wpadal w gorszy nastroj, zarzadzai prace im Laufschritt - biegiem.
Ja wiem, že smierč wisiala nad nami od pierwszego do ostatniego dnia. I nigdy nikt z nas nie wiedzial, czy ten dzieň to bedzie dla niego ten ostatní dzieň, czy jutro jesz-cze bedzie žyl, czy nie, czy stanie do apelu, czy juž nie.
Ci z nas, którzy byli troch? bardziej posunieci w latách mieli zerowe szanse, by przetrwač obóz. Práca byla mordercza, kapo musial si? przeciež popisywac, musia! udowadniač, že on jest tym prawdziwym, tym najwla-šciwszym kapo. Za nieposluszcňstwo, za markowanie pracy mógl zabic. Takie bylo jcgo prawo. 1 robil to.
Do konca harówki bylo juž niedlugo. Rece, nogi i kregoslup „gonily" ostatkiem sil. Obok mnie pracowal „niedoswiadczony" stažem i wiekiem, chudý i slabý wie-zieň. W polowie drogi postawil taczke i wolno prostowal plecy. Zauwažyl to esesman. Krzyknal na niego i ruchem reki przywolal do siebie. Ten, blady i spiety ze strachu, podszedl do oprawcy.
- Cib íleine Miitze!'" - rozkázal. Wiezieň stoi i nie nie rozumie.
- Deine M/itze! — wrzasnaj, wskazujac na czapk?. Wolno, bardzo wolno wiezieň zdejmowal czapk?. Juž
wiedzial, že nadszedl koniec wszystkiego. Esesman zas rzucil czapke daleko, jak tylko mógl.
* Cib ckiiiĽ M/itze! (nicm.) - Daj swojíj czapke!
Zabieraj swojžj czapke! Schne//.' Schne/1! Los! faka ostatnia mysl zawisla w mozgu tego biedaka? Po I hwili bowiem rozlegl sie strzal. Brutálny, nikezemny
M t Vili.
< >bok siebie kilka zwlok. Nie wróca^ juž na wlasnych nogach.
ľ'aktycznie každý esesman mógl zabič wiežnia, nie l'Diioszac za to zadnej oclpowiedzialnošci. Tego rodzaju pnMVpowanie bylo akccptowane i popierané nie tylko przez wladze obozowe, lecz takže przez najwyžsze czyn-ml.i w paňstwie. Hitler nie ukrywal zresztĺj, že faktycz-ii.i przemoc i terror to skuteczne srodki sprawowania wladzy:
Nie chce — glosil — by z obozów koncentracyjnych trobiono základy sanatoryjne. Terror jest najsku-teczniejsza broni;} polityczna (..-)• Ja potrzebuj? ludzi, którzy dzialaja, twartlo i nie namyšlajíj si?, gdy majíj kogoš zabic (...). Sumienie jest žydow-skim wymysfem (...). Každý postepek ma sens, takže i sama zbrodnia (...).*
W tym duchu w Dachau, owej slynnej szkole katów ipod znaku trupiej glówki, szkolil i wychowywal kadry dla obozów koncentracyjnych pierwszy inspektor i — jak okrešla go Hôss - wlasciwy twórca obozów, Theodor Bicke. Z tej szkoly Eickcgo wyszla tež kádra zalogi obo-
* H. Rauschning, Gespräcbe mil Hitler, Ziin'ch-Wicn-New York 1940, s. 79, 81, 82, 95, 210, 21 I.
36
37
zu koncentracyjnego w Auschwitz, w sklad ktorej wcho-dzili: komendant obozu Rudolf Hóss — pedantyczny zbrodniarz, sterujacy zza biurka calym mechanizmem zaglady; pierwszy kierownik obozu Karl Fritzsch - twór-ca systému indywidualnego terroru, który przetrwal do koňca istnienia obozu; jego nástupca, byly szef specjalne-szkolenia w KL Dachau — Hans Aumeier oraz podofi-y, wykonawca wyroków šmierci — Gerhard
go:
cer raportowy, Palitzsch i inni.
■
V
.......dant KL Auschwitz Rudolf Hóss zažádat od ko-
"I.uiia obozu w Sachsenhausen 30 wi^žniów spošród ulowych przest^pców, którzy „nauczyliby" nowych
.....w karnošci obozowej. Mieli oni pelnié role kapo.
Mylo ich trzydziestu, numery od 1 do 30. Kryminali-irodowošci niemieckiej. Zielone trójkq.ty. Oni to, ja-pi/cdlužone ramie SS, stworzyli wiežniom w KL Au-ii/ atmosféry mordu, terroru, cynizmu, brutalnošci nosii iľlstwa. Spelniali w obozie róžne funkcje. H\i kapo, nie dawalo poczucia bezpieczeňstwa i nie ..ílu nietykalnošci. I oni mogli paše zabici tyfusem '"n.| i horoba., wpašč w nielaske panów SS lub zginac i mni lumkach miedzy sobq. Im jednak wi§cej nas bylým liczniejsza byla grupa wiežniów funkcyjnych, ■ i i' \» 11 jako sanitariusze, sztubowi, Vorarbeiterzy, ' i, jak równiež szcz^šliwych wybraňców losu, 1 ľ i1 \' h pod dachem, chroniacym od mrozu, desz-luiy i blota. Lecz nikt nie mial gwaraneji przežycia.
i ......, i .híí kilku kapo. Strasznego zabijáky Leo Wiet-
I i Mial numer 30. Zmarl w 1942 roku. Brodnie-i Miiino - nr 1 - Lagerältestera z Auschwitz I, wy-"iľro transportem do Bergen-Belsen, gdzie zostal mlowany po s^dzie koležeňskim. Bonitza Bernarda '1     lilockältestera. Mial proces w 1966 roku we
39
Frankfurcie nad Menem, dostal dožywocie. Jeszcze inni to: Grönkc Artur - nr 11, kapo. Proces w 1966 roku, w tym samým miešcie. Huchter Dietrich - nr 15, zmar! na tyfus w marcu 1942 roku. Missun Berthold - nr 21, zmar! w lutym 1942 roku. Harhort Roman - nr 25, sa-mobójca - powiesil si?.
Byl wsród nich jeden wyj;itek - po prostu dobry czlo-wick Otto Kusel — nr 2. Pelnil runkeje Arbeitsdiensta. Ten rozumial innych i gdzie mógl, tam pomagal. Wobec mnie tež ma swoje zaslugi. Mysl?, že nie byloby mnic juž, gdyby nic on...
Najgorzej bylo, kiedy podezas pracy wykaňczano wi?žniów. Zmarlych czy tež zamordowanych musielismy dowiežč do Lagerinnere.
Lagerinnere to miejsce, gdzie bylišmy zakwaterowani — obóz wewn?trzny. Stamtad wychodzilišmy rano, przy wtórze orkiestry, przez bram? Arbeit macht frei do Lagergebiet - obozu zcwn?trznego, gdzie zatrudniona byla wi?kszošc komand roboezych. Wewnatrz obozu tež pra-cowaly komanda roboeze, na przyklad Reinigungskommando, Küchenkommando, Baukommando. Cala reszta zas pracowala na zewnqtrz.
Dojechac taczkžj, do której wložono zwloki zmarlego czy zadr?czonego na šmierc kolegi, do obozu, to nie tylko wielka sztuka, ale i kwestia ogromnego szcz?šcia, žeby si? to udalo. A ja mialem to nieszcz?šcie, že bardzo cz?sto kapo ladowal jakiegoš „umrzyka" wlašnie do mojej taczki.
Wchodzimy wi?c przez bram? piatkami, niosqc kilo-fy, lopaty, wiozac taczki. Kapo inial obowiqzek meldo-
II siojacemu w bramie esesmanowi powrót komand procy, podajac jego stan. Na przyklad meldowal: „Kapu .nlniindzivanzig und sechzig", co oznaezalo: „Kapo nu-III, i .Iwadziešcia osiem i szeščdziesi?ciu wi?žniów".
ľsesman odszukiwal w ksi?dze numer komanda i jprawdzal, ilu zostalo wyprowadzonych do pracy. •I i .iwdzal, czy stan wyprowadzonych i wprowadzanych //•,.!<Iza si?. Obie liezby musialy byc zgodne. Wobec te-|((), martwi musieli byc równiež uwzgl?dnieni. Kladzio-
.....(li potem przy odpowiednim bloku, žeby Blockältester
.....gl zameldowac Blockführerowi, že sa wszyscy.
ľizy bramie grala orkiestra i trzeba bylo poruszač si? • In taktu marsza — links, links, drei, vier* — tak jak walil beben. A každý kapo uwažal, že jego komando jest jak WOJsko i chlopaki idq ochoezo. Cz?sto jeszcze kázal wi?c lpiewač i to prawic catq. drog?.
Jeszcze pami?tam kilka piosenek, które wówczas ípiewališmy. No, na przyklad taka; Schieß mir einen Lorbeerkranz, ľa lit ihr oder fallt ihr nicht, Fallt ihr nicht, so bleibt ihr stehen zu meinem Mädel muss ich gehen, zu meinem Mädel muss ich, muss ich gehen, alle Wochen sechs, sieben mal.**
* (...) links, links, dni, vier (niem.) - lcwa, Icwa, trzy, cztery. :|:* Odstrzcl mi wieniec laurowy Spadnie albo nie spadnie, Nie spadnie, wiec zostanie, Do mojej clziewczyny musze isc, Do mojej dziewczyny musze, mtisze išt, Kaidego tygodnia szešc, siedem razy.
40
41
Wracamy zatcm do obozu. Mam w taczcc mart\ve^0 kolege. Idziemy do taktu wystukiwanego przez beberi links, links, drei, vier. Kapo daje komendě: Miitzen .. idziemy, trzymaj^c praw^ r?k^ ezapk? na glowie —.... *f Slychač jeden stuk, na: links, links - idziemy dalej. Ale ja mam taczke, któr^ musz? trzymač, a w niej jakiš kolgga z komanda, który w tym dniu nie przežyl. Kiedy padaj. te wlašnie slowa: Miitzen       ja nie moge pušcič tac^J^j bo musz? isc z niq. Na komend?: ... ab! - podstawjatrj wi?c kolano pod prawq rqczk? taczki, zrywam CZapL i na: links musz? juž wpašc we wlašciwy krok.
Zdarzalo si? jednak, že taczka si? zachwiala, a 2awar tošc jej wypadla. Fowstawal wówczas zator. A z nim >
za-
czynalo si? pieklo. Esesmani bili, kapo bil. Krew, siace i guzy. Žeby tego uniknúc trzeba bylo maksymalnj uwažac.
Ciqgle bylo si? wi?c w strachu, pod presjq, aieu$tan_ nie dr?czylo pýtanie: Czy to si? uda? Czy wjad? taczkq do obozu bez przeszkód?
Odpruženie nast?powalo dopiero po przekroczCnju bramy obozu. To byly stresy, które bardzo odbijaly s;? na psychice. Trzeba bylo miec dužo szcz?šcia, byt silnym i zdrowym i umieč szybko si? dostosowač.
I
Tymczasem pracujemy. Wozimy taczkami citary Kapo daje komend?: Im Laufschritt!* - wi?cbiegamy Takiej pracy nikt nie može wytrzymač dlužej niž g0(j2j_ n?. Wyczerpany szybko upadnie. A to znaezy, že dobije go kapo. Czlowiek czuje si? jak zaszczute zwierze. M0b;_
* Im Laufschritt! (niem.) - Biegiem!
42
j( wiyc w sobie wszystkie sily. Trzeba tež wykorzysty-momenty, kiedy kapo si? odwraca, bo kogoš bije, l<ims rozmawia. Wtedy markuj? prac?. Oddy-• luun. Ale gtly jíapo ()jwraca     w mo^ stron? - pilnie ' 1 " l,Je< okazuj?, že jestem užyteczny.
Ii/cba byt0 umjec dostosowywaé si? do sytuaeji. Po-lornie wyka2ywa(; si? w pracy. je^ posiadlo si? takži Uinic)?tnosč, možná bylo przetrwac. Ješli ktoš byl gapo-wnty, týral, b0 musial, bo tak kázali - to „wyložyl si?" w dwie godziny Niektórzy, troch? starsi, byli juž tak Dtumaniem, že zaharowywali si? na šmierc. Nie potrafi-h sobie pomoc, pozorujac prac?. A kiedy juž byl taki u.is/nie zagl0(j20ny j wyczerpany, stawal si? Muselmann. I )u bist schon ein Muselmann!* - mawiali wtedy Niem-. \, o kíms, kto juž siebie nie kontrolowal. Nic myšlal ra-' |»>nalnie. Ale myšlal i dzialal irracjonalnie. Úmysl kogoš i il.icgo zapr2íit:aja t-yiko jC(Jna myšj. „zdobyč cos do je-cnia . Nawet, ješli to mialby byc na wpól zgnily ziem-iH.>k ležacy g<j2;e,< 0b0k kuchni, to on zakrádal si? tam, *bieraí 8° « Zjadal. Choč na drugi dzieň mial taka bie-gunk?, že - niezaležnie od tego, co by zjadl - wszystko przez mego pr2eprywalo. ■ •
Kiedy juž ten poniewierany Häftling doszedl do sta-dium Mtiselmanna, oznaezalo to wlašciwie jego koniec. Dni wówczas przechodzily obok kogoš takiego bez wezoraj, bez jutra Trz^sl si? taki z zimná mimo sloňca, .i wola jego z wolna zamierala. Žyl ostatním instynktem /wierz?cia. Bež czucia^ bez wiary, bez nadziei.
* Du bist scho,
m Míisdmann! (nicm \   t •
v - Ty jcstcsjuž
muzuimanem\
43
>>>
1
Kolejný dzieň pracy za nami. Wracamy do obozu. Brama Arbeit macht frei. Pod prawym jej slupem stoi Häftling. Przygarbiony, zapadle piersi, na ramionach wi-si pasiak, z którcgo wystaje gola, chudá szyja. Z reka-wów zwisajq zsiniale od mrozu dlonie. Przymglone, nie-ruchome oczy patrzq donikad. Z ust wystaje zmarzni?ty kartofel.
To on, ten kartofel jest dowodem przest?pstwa.
Zostala zabraná, ukradziona wlasnosc obozu. Wla-snošč Rzeszy Niemieckiej. Czy to, co widzimy jest karq za przewinienie? Alež nie! To zaledwie wst?p do dalsze-go ciagu. Kiedy wszystkie komanda pracy znajckj si? za bramíj, wewmitrz obozu, Häftling - „zlodziej" - pod eskortíi esesmana, reszta sil powlecze si? do Politische Abteilung, gdzie zostanie osiuJzony.
Wyrok?
Može slupek, može koziol, a može bunkier? Lecz to juž nie ma znaczenia. Häftling-Muselmann, bo tylko Muselmann može podniešc zmarzni?ty ziemniak z nadziejíi, že usunie nim, choč na chwil? straszliwy, nieprzerwany gk'xl, zostanie niebawem osadzony. Každá kara, jaka jest do dyspozycji panów z SS, jest dla Muselmanna kara^ šmierci. Bo nawet najlžejsza z repertuaru kar dla niego jest ciosem ostatecznym, ciosem šmiertelnym...
Jeszcze dziš Leichenkommando powiezie jego kosci ob-ciagni?te bladíj skóra do krematorium, a numer wykre-šlony zostanie z ewidencji. Numer, nie czlowiek.
Kiedy wracamy z komandem na przerw? obiadowíi, mamy do zalatwienia trzy podstawowe czynnošci: zješč zup?, umyč misk? i zalatwič potrzeby fizjologiczne.
No, wlašnie. Latryna byla wprawdzie spora i wystar-
44
i /ylaby, gdyby to bylo na obozie harcerskim. Ale tu, i) si?cy potrzebujacych?
Wykopaný rów ma dlugošč 6 može 8 metrów. I\[a(j lym rowem, o gl?bokošci 1,5 metra, oparty jest na 1^ dat h drag. Z przodu i z tylu - drcwniany parawan. [j rodka wchodzilo si? z jednej strony, a wychodjjjk / drugiej.
Nie dziwnego, že przy takiej ilošci potrzebujacycL byly zatory i przepychanki. Žeby usprawnič i zwi?ks^y(.' ..przepustowošč" wyznaczono kapo, który mial w CŽajj. przerwy obiadowej „regulowač ten ruch".
Dla kapo byla to pyszna zabawa. Dla nas, um^cfcrv iiych, potworny stres.
Kapo z grubym kijem stal u wejscia latryny. A ^ stališmy w dlugiej kolejce, przest?pujac z nogi na no^ Wchodzilišmy, a raczej wbiegalismy do šrodka dziesj^. leami. Najbližsza do wejscia dziesiatka wi?žniów, tr^y mala w r?ku odpi?te spodnie. Tym, CO juž weszli ka ocllicza do dziesi?ciu. Kiedy padalo slowo - zehn - c|žje i?č, zalatwieni czy niezalatwieni,  musieli biegj-ipuszczač latryn?, wybiegajac z drugiej strony.
Zdarzalo si?, že ktoš si? zagapil, bo nie dosly^ „zehn" i napierany przez nast?pnq dziesiatk? nie wysL CZyl z latryny na czas. Robilo si? zamieszanie, które \ po „rozwiazywaľ kijem, wyrzucajíjx: przy tym z sj^i. Itraszne przekleňstwa. Zdarzalo sic; równiež, že któr^, ( mocniej pocz?stowanych kijem wywrócil si? i wp^ lo rowu wypelnionego do polowy kalem. Gehenna.
Tymczasem zaczynajíi formowač komanda do pt^ a w kolejce do latryny stojíi jeszcze wi?žniowie. Moj$- ' t ro si? im uda?
45
s
<>ľ>
Z
do
Noc. Postenkette czuwa. Blask ksiežyca obejmuje blo-ki. Obóz spi. Wartownicy nie. Ja tež nie. Jutro písanie listów.
List do rodziców - jeden raz w miesiacu. Gdyby po-zwolili nawet codziennie, to i tak by to nie nie zmienilo. Trešč zawsze ta sama, ofiejalna i banálna:
Liebe Eltern,
ich bin gesund und munter und hoffe von Luch dasselbe. Mir geht's gut, ich arbeite hier und ich hol f e dass wir uns bald wiedersehen.'1' Wíisz syn - Kazik
Czy rodzice wiedzieli, že to nieprawda? Co mysleli o tých slowach? Czy wiedzieli, co tu naprawde sie dzie-je, jak to naprawde wygkjda? Chcialbym im tak dužo opowiedzieč. Može opowiem - jak wróce;. Opowiem -byč može. Czy wiedzíj, o czym marze na deskách pryczy? Tylko jeszcze o czystej bieližnie, tylko jeszcze o prawdzi-wym lôžku...
Dawno juž przeszly i zginely romantyczne marzenia
0 šciežkach w ogrodzie, kwitnacych kwiatach w majú. Najczešciej marzenia moje zwiíjzane sq z kromkí} chleba. Gryzíj nas wszy i pchly. Wczoraj, przedwczoraj i dzis... Zawsze.
Dawno juž zapomnialem, co znaczy slowo wolnošč. Czy naprawd^ wolno spacerowac przez zielony las? Jest
* Liebe Eltern,... (nicm.) - Kochani Rodzice, jestem zdrowy
1 w dobrej formie, mam nadzieje, že i wy tak samo. Mnie powodzi sie dobrze, pracuje tu i mam nadzieje, že zobaezymy sie niebawem.
KÍ m a i tak przeražliwie zimno. Tesknie^ za žyciem, a ono ľ si tak daleko, niewyobražalnie daleko. Kr^ce si£ u koszmarze, szukam spokoju... daremnie. Na górnej pryczy jeszcze ktoš, kto sie meczy. Z gardla, z obledem w (Kzach, wyrzuca krzyk rozpaczy. „Smierc — myšie — oli.irc... wybiera".
Kiedy juž nas bylo wiecej — liezylišmy si£ juž na ty-lia.ee - glód rozdzieral nam wn<jtrznošci. Glód. Ciqgle ľjoil! Co robič, žeby go zaspokoic? Mysli z mozgu wy-|nane, žoladek boli jak nožem pociety, trudno zlapač po-wietrze. Jedna tylko myši uparcie dražy mózg: Ješč! Ješč! Ješč!
Miska zupy, czasem calkiem wodnistej albo Avosuppe do tego kromka chleba z kawa zbožowa, troche marmo-l.idy lub margaryny. To bylo bardzo niewiele, biorac pod uwage wykonywan;} przez nas ciežkíj prace.
Czy wiesz czytelniku, jak wyglada glód? To dlugie umieranie? Glowe masz w wiecznym goraczkowym ušci-sku. Powiew wiatru zatacza twoim cialem. My wiemy, jak sie žebrze o lyžke; strawy. Obelgi, przeklenstwa i kop-niaki. Wolno ciagn;} sie godziny, na spieczone wargi splywa slina. Chorá fantazja mcxzy makabrycznie. Bo-i lien chleba. Ach, zebami porozrywač. Zq.dza jedzenia... Kasač... Polykač. Wreszcie na jezyku czuč, w ústach izuč i w žoladku mieč bloga sytošč.
Z trudem wracamy z morderezej pracy i szybko žre-my to, co dadza. Niewiele. Ja wiem, jestem jak zwierze. Ale takie jest wlašnie powolne umieranie.
Razem z kolega, mamy ješč z jednej miski, bo dla ko-lejnego transportu ich zabraklo. Za pare^ dni, po krema-toryjnym žniwie, znowu odzyskam swoja miske;. Lecz te-
46
47
raz? Po každej fyžce zupy chciwie trzes'4 sie rece. Ješč! Ješč! Ješč! A przed oczami ciemno.
Z zazdrošciq patrze jak sztubowy nalewa sobie pelnq mich? z samego dna kotfa. „Bože, zlituj sie nade mn-4 -blagam w myšiach. - Choc jeden kes chleba. Popatrz, jak malo dziš potrzebuje...".
Wieczorem na pryczy zamykám powieki i przywolu-je smaki jadla z przeszlošci. Ale to jest inny, daleki šwiat. Tu pozostalo tylko žarcie.
Rozkoszne marzenie. Ješli Bóg da i wróce do swego domu, do innego šwiata, znajde tyle desek, že zrobi? du-žíj skrzynie, a w niej przegrody na groch, fasole, ziemnia-ki, kasze, ryž i make, i makarón. Wszystko tam bedzie. A ja b?de jadl i jadl do woli.
Czy nadejdzie ten dzieh, który nowe žycie zrodzi i po-wstanie w nas mocne przekonanie, že nigdy wiecej nie bedzie glodnych ludzi?
Uprawiališmy w obozie cos, co bylo niby zabawíj, ni-by gr^. Ale tak naprawde to byl glupi hazard. Mielišmy wszy. Wszy byly we wszystkich blokách. Wystarczylo podwin4c rekaw. Rekwizytem w tej zabawie byla miska, na šrodek której trzeba bylo postawič swojíj wesz. Zanim przystapilem do tej gry, musialem swój kawalek kolacyj-nego chleba oddac w zastaw.
Jakie byly reguly tej gry?
Wlašciciel tej wszy, która pierwsza doszla do kraw?-dzi miski, zabieral wszystkie kromki chleba. Pozostalí uczestnicy gry szli spaé bez kolacji. A to byl kolejný po-wód, žeby dlugo nie wytrzymač tej harówki, tej pracy ponad sily, na jakq. nas codziennie skazywano.
I'izerwa obiadowa. Kotly stojq przed kuchni^, goto-v\i (lo przeniesienia do bloköw. Przykrywki, ktöre moz-m 1 liylo nalozyc na kotly przy pomocy specjalnych zacze-|}6w, s;j tym razem tylko polozone obok. Niedaleko kutlini jest cos w rodzaju smietnika, miejsca na obierki. ipostrzegam tarn lez^cq puszke. W glowie swita mysl, »!ys/c kogos möwi^cego do mnie: „Wez t? puszk?, na-I Mi 1/ zupy. Ktoz ci? zobaczy?" Kieruje sie tym, CO slysz?. I'oilnosze puszk?, nabieram zupy. Id?, prawie biegn?, ze-I »y jak najdalej znalezc si? od tej kuchni. Niestety, jakby / /nini wyrasta przede mnij esesman. A coz ty tarn masz? - pyta. - Zupe.
Zapisuje dzieiviecset osiemnas'äe do taportu. Nast?pne-dnia rano po apelu pada komenda:
A rbeitskommando formieren! * Uilopaki ustawiajij si? na miejscu odpowiednich ko-m ,iiul roboczych, a ja - muszc zameldowac si? do raportu.
Häftling Nummer ne/mhunäertachtzehn meldet sich zur Wie.**
Ah, das bist du! - wita mnie esesman. - Du verfluch-1, Hund! Was meinst du denn?!'***
Przekartkowal cos w notesie i mowi:
No, to pierwsza twoja kara. Dobry z ciebie cwania-c zck! Dobry zlodziejaszek! Ze ty jeszcze zyjesz, ze zadnej I ,11 y nie miales?! Poniewaz to pierwszy raz, dostajesz |i <lna godzine slupka.
* Arbeitskammaruk formieren! (niem.) - Cirupv robocz^ formowad! i: /läfiling... (niem.) - Wi^zien numer 918 melduje si? na miejscu. + ** Ah. das bist du!... (niem.) -- A, to ty jestcs! Ty przeklety psie! ' 11 1 v sohle myslisz?!
48
49
Kare slupka odbywalem wraz z dwoma innymi wiež-niami na strychu Bloku Smierci.
Przymocowano nas tam do stropów podtrzymujacych dach. A wieszano na laňcuchach, które oplataly przegu-by rak. Rece w nienaturalny sposób wykrecano do tylu. Kaleŕaktor, który juž tam dlugo „urzedowal", wiedzial, na jaki hak trzeba zawiesic skazanego, žeby nie mógl oprzec sie palcami u nóg o podloge. On wiedzial, že bq-dq maksymalnie wyciagal rece, bo može mi sie uda oprzec, ulžyč sobie. Niestety, nawet przy maksymalnym wypreženiu ciala brakowalo mi trochy do podloža. Strasznie bylo znaležč sie w takim položeniu.
Možná wyróžnic kilka faz tego „zawieszenia": pierw-sza — po prostu boli, druga — czuje sie miliony mrówek w rekach, trzecia — ktoš trzyma pochodnie i podpala rece, czwarta - straszny pot bije, ostatnia - rezygnacja, cal-kowite wycieňczenie, zobojetnienie, útrata swiadomošci.
Przed ta ostatniq fazíj zrodzilo sie w moim úmysle po-równanie: „Wisisz tu, jak ten lotr przy krzyžu Chrystu-sa"... Cos takiego przemknelo mi przez glowe.
Uslyszalem w pewnym momencie miarowe: stuk, stuk, stuk.
To kaleŕaktor. ZaczaJ nas odwieszač z haków. Pierw-szy upadl na podloge, drugi tak samo. Ja próbowalem utrzymac sie na nogach — po chwili i ja runajem.
Te rece nie nadají} sie do pracy. Sciegna sq nacitjgnie-te. A tu pracowac trzeba. Zaden kapo nic pozwoli na to, žeby ktoš w jego komandzie obijal sie tylko dlatego, že mial kare slupka. Próbuje znaležc komando, gdzie bylo-by može troche lžej. Jeden z kapo zainteresowal sie mo-imi řekami:
A co te twoje rece tak dziwnie wygladajq — slupek? Slupek - potwierdzilem.
Nic bede dlužej tego tolerowal niž dwa dni. Dwa • lni inožesz sie obijaé — uslyszalem. — Uwažaj tylko, že-\>) i '.esmani nie widzieli. Potem musisz znaležc sobie ja-I ľ . inne komando. Ješli nie, bede musia] zrobié z tobq
I " 'i /.idl'k.
Moj przyjaciel Zbyszek, numer 260, przez piec tygo-lin lulansowal miedzy žyciem a šmiercia. Byl juž slabý, M n,' wymyšlil sobie prace sprzqtacza terénu obozowego.
()n, sam sobic byl kapo i Häftlingiem „sprzíitaczem". 1 os (akiego mógl wymyšlic tylko numer 260. Jakie mial wvposaženie? Wiadro i kij. Gwoždziem zakonezony kij, I tórym zbieral porzucone papierowe skrawki i inne róž-iii smieci.
li) byl pomysl na glebszy oddech, lecz niewyobražal-nic niebezpieczny. W každej chwili mógl go prawdziwy I .11 >< > czy nawet esesman zapytac, co robi i z czyjego poli 11 nia, i bylby to jego ostatní dzieň žycia.
Piec tygoclni to sie udawalo.
Wreszcie dostrzegl go Lagem/tester. Slynny Leo - bez-I Midonowy zbroclniarz.
Co robisz? — zapytal. - Czy Arbeitsdienst kázal ci to
l I 'I uč?
Nie, ja sam.
Leo oniemial ze zdumienia. Dlugo sie mu przypatrywal.
- Pójdziesz do raportu i koniec z tobq - jeszcze jednak stal i jakby si<j wahal. Po chwili dodal: - Jutro rano /.imeldujesz sic w kuchni. Powiesz, že ja cie przysylam do pracy.
50
51
No, wiec szczešcie.
Co dawalo jakai szanse przetrwania? Bycie mlodym, silným, z dobrým zdrowiem i ogromnym szczešciem! Widocznie numer 260 mial tego szczešcia w nadmiarze.
Tymczasem i ja próbowalem znaležč cos lžejszego.
Wiežniowie gromadzíj sie wokól esesmana. „Cóž tam takiego?" - mysle. Podchodze blízej. Wlašnie poszukujíi kucharzy. „To jest szansa" - mysle. Može mi sie; uda za-lapac?
- Ja jestem kucharzem - podnosze wysoko r^ke.
- Staň tu obok.
Stanajem w malej grupie wybraňców.
- Reszta, rozejsc sie;!
Czyžby mnie spotkalo szczešcie? Esesman pyta jednak pierwszego z brzegu:
- Ty gdzie kucharzyleš?
- W hotelu - odpowiada wiezieň.
I dalsze pýtania: Jaki ten hotel? Gdzie?
- Na ja* - mówi esesman i kaze stana/ obok po dru-giej stronie. — A ty, gdzie pracowales? - wskazuje palcem na mnie.
Swiat zawirowal mi w glowie. „Bože - martwie sie -cóž ja mu powiem". Žaluje wiec, že sie w ogóle zglosi-lem. Esesman ponagla.
- Bylém kucharzem na statku — odpowiadam.
- Na ja - i patrzy na mnie przenikliwie. - A ile zalo-gi mial ten twój statek? Czy byl to statek pasažerski?
- Nie — odpowiadam. — Handlowy.
- No wiec, ilu zalogi tam bylo?
* Na ja. (niem.) — No tak.
52
Waham sie i odpowiadam: Dwunastu.
Chcialbys byč u nas kucharzem? — ryknaj i potež-nym „kopem" powalil mnie na ziemie. Potem jeszcze kil-I .1 ..kopów" i ryk: - Los abl Du Sckivein!*
W mgnieniu oka grupa „kucharzy" zmalala do dwóch wiežniów.
Ha, ha - zaryczal esesman i zaczal wypytywaé walifikacje dwóch pozostalých. Bylo to pewnie naiwne z mojej strony, ale to glód po-ibawial nas czesto zdrowego rozsudku.
'  Jazaa st;í«' ly átvinio!
53
VI
Juž jesieň. Listopad 1941 roku. Zimno. Przydaloby si? cos cieplego na grzbiet. Pracowalem to tu, to tam, na ogól w komandach, gdzie kapo „mocno sie staral". Po apelu porannym zagadmd mnie kolega z bloku:
- Dol^cz do nas - powiada - nam jednego rozwalili.
- A ty, gdzie pracujesz? — pytám.
- No, Leichenkommando.
— Wozicie „umrzyków"?
- No, tak. Ale požreč dajíi wiecej.
Wzial mnie mocniej za reke i pociqgnaj do rolwagi, którq byla odkryta platforma. Stali tam juž czterej wiež-niowie - staré numery. Tylko jeden z nich byl mlody -wiekiem i numerem. Czyšcili akurat swój „karawan".
Po pierwszym dniu žalowalem jednak, že dalem si? wciagnac do tego komanda. To bylo piec tygodni najbar-dziej ponurej pracy. Od rana do nastepnego rana nerwy napiete do maksimum. Coraz czestsze stawaly siq bo-wiem egzekucje poprzez rozstrzelanie. Dotad robily to plutony egzekucyjne poza obrebem obozu. Wiežniów wywolywano wówczas po apelu, wyprowadzano za bra-me, nad któr;| widnial napiš: Arbcit macht frei i slychac bylo salwy wystrzalów.
Poniewaž egzekucji bylo coraz wiecej, na dziedziňcu bloku  1 1. zwanego w žargonie obozowym Blokiem
Smierci, w 1941 roku postawiono pod múrem laczacym bloki 10. i 11. tak zwana Šciane Smierci*. Przy niej do-konywano rozstrzeliwaň z broni malokalibrowej strza-Icm w potylic?.
Dziedziniec tego bloku oddzielony byl od reszty obozu murowanym plotem, tak, že nic nie bylo widaé, co sie um dzialo. Pierwszq egzekucje na dziedziňcu bloku 1 1. przeprowadzono 1 1 listopada 1941 roku. Tam, kat Rap-portfubrer Gerhard Palitzsch - przystojny chlopak, który w obozie nikogo nie bil, bo to nie bylo w jego stylu — wc-wnatrz zamknietego dziedziňca, byl gkWnym autorem inakabrycznych scen. Rapportfiihrer Palitzsch — król řbrodni - wprost szalal, znajdujíje nowe pola do popisu. Si al sie dla wiežniów uosobieniem wszechobecnej šmier-11, najbardziej oslawionym zbroclniarzem. Ľgzekucje w ogromnej wiekszošci wykonywal sam. (^zlowiek ten .i i/alem w tyl glowy z malego karabinka pozbawil žycia kilka tysiecy ludzi**.
Skazanych wyciíigano z Bloku Smierci - bloku 11.-|iod Sciane Smierci. Stawali tam w rzedzie. Nago. Król řbrodni zas kolejno przykladal ofiarom do czaszek, z tylu glowy, lufe swojego karabinku i koňczyl ich žycie.
* Egzekucje na podwórzu bloku I 1. w KI. Ausclnvitz I przepro-w.ulzano od jesieni 1941 roku do jesieni 1943 roku.
** O. Augustyn, Zci drnícími obozu koncentracyjnego w Oswi&imiu, Kraków 1945, s. 14. „(...) W podaných w „Zestawieniu vvažnicj-s/.ych Ľgzckucji w KI. Auschwitz-Birkcnau" udokumcntowanycli /H fgzekucjach rozstrzclano w KI. Auschwitz-Birkcnau 4620 ko-biet i mcžczyzn w przcwažajijccj micrze obywatcli pólskičh. Podaná liizba ukazuje jedynic skaly zagadnicnia i nic rriOŽe byc traktowana jako ostatcezna."
54
55
Czascm clo tego celu užywal zwyczajnego bolca do zabíjania bydla. Spr?žynowy bolec wrzynal sic w mózg, pod czaszke. Czasami tam tež wprowadzano grupke cywili, ktorých wczešniej dr?czono w podziemiach zeznaniami, dajac ich w koňcu do zabawy Palitzschowi.
Dziewczetom kázal si? rozbieraé i biegac wkolo po zamknietym dziedziňcu. Sam stal w šrodku, wybieral dlugo. Po czym mierzyl. Strzelal. Zabijal. Kolejno wszystkie. Zadná nie wiedziala, która zginie zaraz, a któ-ra jeszcze požyje chwil?, czy tež može znowu wezmíj ja^ na badania... A on zaprawiaf si? w celným mierzcniu i strzelaniu.
Scény te widziane byly z bloku 12. przez sztubowych, stojacych na stražy i pilnujacych, by w tym momencie žáden z wi?žniów nie podchodzil do okien. Okna zabez-pieczano „koszami", lecz nie došc szczelnie, wi?c widzia-no wszystko dokladnie.
Czekamy wi?c pod bramq w straszliwym napi?ciu i nagle - zaczyna si?.
— Tor auf! — otworzyc bram?.
Wježdžamy na podwórze Bloku Smierci. W rogu, mi?dzy blokiem 10. a Scianíj Smierci, pod šcian^, rzuco-ne zwloki. Sciana Smierci — granica strachu, strzalu, ci-szy, agónii. Ale strach nie umarl. Strach nie zostal zabity. Zyje — pozostal przy tej scianie — niemy šwiadek prze-ražliwej zbrodni, zamienil si? tylko w milczenie. Ten strach wyzieral z martwych oczu ofiar. Trudno go zapo-mnieč.
tadujemy cieple, niezastygle jeszcze zwloki na wóz.
- Los, los! - Pr?dzej, pr?dzej! - Los, abl Tor aufmachoi! Wyježdžamy. Zamykaje bram?. Truchcikiem ciíjgnie-
m\ wóz do krematorium i truchcikiem z powrotem. I >rog? t? znaczyla stróžka krwi. A ta niejednokrotnie latii si? strumieniami. To bylo prawdziwe pieklo.
Kiedy byla przerwa usiedlismy w cieniu, pod platfor-mi| wozu. Przechodzil obok wi?zieň. Lichý, prawie Mtt-\tlmann. ZerknaJ na nas i mówi: Raz na wozie, raz pod wozem.
liyé može, tak sobic powiedzial, jak to mówia, co šli-ii.i przyniesie na j?zyk. Jednakže dwuznacznosé tycli lów sprawila, iž zapadlo milczenie wšród nas do koňca przerwy.
Alka niecz?sto widuj?. Wiem, že dobrze si? trzyma i wiem, že dostal si? do „dobrej" roboty. Pracuje w (čuchni dla SS. Nie može mi pomagac. Pracujacy w tej kuchni WÍ?žniowie sq cz?sto rewidowani. Wynoszenie czegokol-mek na blok równalo si? smierci.
W chlodne popoludnie, a bylo to w niedziel?, spotka-l( ni Alka na obozowej ulicy, przy której rosly doroclne brzozy — niemi šwiadkowie ludobójstwa.
— Co tam slychač? — pytám.
No, wiesz, glodny nie jestem, ale nasz kapo I SS-kuchni nalatuje na mnie, jak na ognista^ brunetk?. Pedzio przekl?ty. Czekam, kiedy mnie stamtqd wysadzi, ho przeciež mu si? nie podstawi?. Chociaž nie wiem, jak (o si? zakoňczy. Esesman, kierownik kuchni jakos mnie 0IZCZ?dza, može dlatego, že jestem tam jedynym znajq-(y m j?zyk niemiecki i najmlodszym z pracujíjcych tam wi?žniów.
- A poza tym, jak ci idzie, Alek?
Wiesz, wczoraj bylém z kapo w sektorze dla ruskich
56
57
jeňców wojennych, Groza. Normálny czlowick nie zniesie takiego witloku. A može my nie jestešmy juž normálni?
Do obozu jcňców nie wolno bylo wchodzič wiežniom z pozostalej czesci obozu. Przy bramie stali dyžurni jeň-cy Rosjanie. Esesmani nie wchodzili do jenieckiego obozu, bali si? týfusu i innych chorob.
— Po wejsciu na blok — ciagnal dalej Alek — musieli-šmy išc wolno mi?dzy jeňcami ležacymi na korytarzu, umierajacymi na betonowej posadzce. Na piersi mieli kopiowym olówkiem wypisane swoje obozowe numery. Ci byli przygotowani do spálenia. W umywalni i na koncu korytarza byla sterta trupów do wysokošci 2,5 metra. W sztubach na pryczach jeňcy spali po pieciu, szešciu. Stloczeni i zawsze glodni. Poznalem tam Rosjanina, czol-giste z Charkowa. Nazywal sie Michajlo Zyniewicz. Wi-dzialem tež, jak umieral mlody chlopak, Polák w czar-nym mundurze ze szkoly kadetów we Lwowie. Rosyjscy jeňcy wojenni — opowiadal Alek — sa traktowani gorzej niž Zydzi. Nie majq žadnej szansy na dlužsze przežycie. Slyszalem, jak jeden esesman opowiadal w kuchni o pewnym Rosjaninie zatrudnionym przy rabaniu drew-na. Poganiany przez kapo rqbnaj go siekierq w glowe. Skaleczyl go tylko, gdyž byl zbyt slabý, by móc silniej uderzyc. Chcial zabič, ale mu to nie wyszlo. Esesmani zwolali wiec kilku kapo, a ci cale komando pracy, okolo 100 jeňców, zatlukli kijami na smierč.
Wbrew prawu mi?dzynarodowemu w obozie kon-centracyjnym w Auschwitz osadzano równiež jeňców wojennych. Tylko w poczatkowym okresie, dla zachowa-nia pozorów, przetrzymywano ich w wyodrebnionej cze-
|i i obozu macierzystego, okrešlanej jako „Obóz pracy ra-ilzieckich jeňców wojennych". W ci^gu pierwszycb I iniesiecy pobytu w obozie, tj. od paždziemika 1941 ro-I u <l<> marca 1942 roku, z liczby 10 000 jeňców radziec-kich zmarlo z glodu lub zostalo zabitých ponad 9 000. I)(i koňca istnienia obozu osadzono w nim jeszcze 2 ty-.i.ue jeňców. Ponadto obóz ten byl miejscem egzekucji |iiu()w wyselekcjonowanych w obozach jenieckich — tych zas nie rejestrowano, lecz bezpošrednio po przy-wuzieniu rozstrzeliwano lub zabijano w komorách ga-/owych*. Ogólem przywieziono do obozu co najmniej I i 000 radzieckich jeňców wojennych.
Mam Krätze - swierzb. Cialo pokryte swedzacymi plamami. To jest zakažne. Przede mnq wiec izolacja w szpitalu obožowym. Lež? sam na pryezy, bo wezoraj byla selekcja i prawie wszystkich z tej salki wybrano do gazu lub „szpilowania"**. Trzy razy dziennie mocz? si? w wannie z niebieskim plynem. Može to genejana, mo-ze inny šrodek. Dwa razy dziennie dostaj? jedzenie. Le-l.uze i piel?gniarze - nasi — Polacy. Rzadko zachodza. W nocy spač nie mog?. Przeražliwa cisza. Paraližuje mnie strach przed selekcjq. Mam za to dužo ezasu na rozmyšlania. D^iwne uezucie. W obozie nigdy nie ma na nie ezasu.
Umrzeč to w gruncie rzeezy nic. Ješli „to" zostanie
* J. A. Brandhúber, Jeňcy raclzieccy iv okzie koncentrucyjnym iľ Oswifcimiu, w: „Zcszyty Ošwivcimskie", 1960 nr 4, s. 3-62.
** Wstrzykiwanic wiežniom fenolu za pomoq dlugicj igly wbi-janej w klatky picrsiowii ofiary, bezpošrednio do komory sercowej.
58
59
czyste. Inaczej jest z biegunka, mulem, krwi<| i jeslí „to" trwa, dlugo trwa.
Po paru dniach wieczorem przychodzi pielegniarz. Oglacla mnie dokladnie.
-Jest lepiej - mówi. - Oby tak dalej. Chyba wyj-dziesz za par? dni.
A ja lež? na dole pi?trowej pryczy i mysl?, i boj? si?. Wiem, co znaczy selekcja. Przeciež niedaleko „urz?duje" sanitariusz Klehr. Ten ma wlasne metody ušmiercania. Mija jeszcze kilka dni. Wizyta lekarza. Nasz - Polák. I znowu ogla/da.
-Jest dobrze - mówi. Ušmiecha si?. - No, jutro brade wyskoczysz na obóz.
Wrócil z urlopu doktor. Ale nie nasz... Plawi si? z ra-došci, kiedy zarzadza selekcj?. „Lepiej, žeby ci? tu nie bylo" — mysl? sobie.
I nadeszlo to jutro. Smutný, pochmurny poranek. Wlaczam si? w žycie obozowe. Juž dawno spadly jesien-ne, požólkle lišcie z drzew. Lecz šwiat jest zly, niebez-pieczny. Oddziela nas od siebie drutem kolczastym i po-zostawia samých. A przy tym wyrzuca nas daleko na swoje rozdroža... Dziš pada ánieg, a bialy šnieg skrzy si? jak srebro, nawet tu za drutami...
Cicha grudniowa noc. tagodnie spadaja šniežne platki na baraki i obozowe ulice. Pokryly mrozem drzewa i wszystko wokolo. Pod bialq powlokíj šmierc i pokoj. Nie-bo pelne gwiazd. Czas zimy i niedaleka Gwiazdka. Bože Narodzenie... To juž trzecie poza domem. Gwiazdka bez šwiec, bez kol?d, bez swiíitecznego jedzenia i cieplej odzie-žy. Snieg przyprószyl ulice obozu, ziemia stwardniala.
IT 1 Cr
W zastyglej w ciszy obozowej ulicy, która, tak porzad-ni( wymietlišmy, gdzie szron blyszczy srebrem, w čichej Brudniowej nocy, ustawiono choink?. Jak dziwnie wy-alttdaja. zawieszone na niej lampki w pošwiacie komina I i. iiiatorium. Pami?tam zastygle Izy.
(idzieš za kolczastymi drutami slychač špiew. Stille Nacht, heilige Nacht... Cicha noc, šwi?ta noc... Wigilia.
Pijani nadludzie špiewaja^ kol?dy. My wtuleni pod ko-,iin, myšlžj jestešmy w swoich domach... Može jest tam ,! n linka, nasza polska choinka?... I mama nuci cichutko I nl.ijiejezuniu. Kochana Mama. Czy zobacz? j^ jeszcze?
Nosiciele kultury šwi?tujíj. Spadkobiercy Bacha, I liindla, Wagnera, Goethego, Schillera. Pijani nosiciele i rupich glówek špiewajq... Spiewaj^...
Na obozowej ulicy šwieci noca^ choinka niemieckiej sinierci. Uporczywie.migoca. lampki, z komina unosi si? dym. Jak rozpaczliwy jest ten dym.
Nie! Tego nikt nie zrozumie!
Zima. Przelom 1941 i 1942 roku. ,Nie pami?tam, ja-ki to miesiíjc. Stoimy na apelu. Esesmani zdajži raport o stanie wi?žniów na blokách.
Zgaclza si?. Pada komenda:
- Arbeitskommando formieren^.
Obok mnie stoi starszy, wyn?dznialy Häftling. Bezi-inienny Häftling. íle razy na apelu stališmy rami? w ra-mi? albo szlišmy do pracy bez celu, po pi?ciu w szere-gach, w šniegu. Gl?boko w piersi, pod winklem, bily na-sze twarde serca. Tylko jedna mi?dzy nami byla róžnica: litera w czerwonym winklu i numer pod nim.
Stojacy obok mnie Muselmann w ostatním stadium,
■
60
61
wyszeptal cos przez zmarzniete wargi i z wolna, po czym coraz predzej, kroczyl prosto na dru ty. Desperacko, z rozrzuconymi na boki řekami, rzuca si? na kolczast^ zápore... Zawisl. Pradú nie bylo. Padl strzaf... Wreszcie blogi spokoj - koniec cierpieň.
Dobiegam do swego komanda pracy.
Zaczyna si? dzieň, jak co dzieň. Zaczynam puchnac. Nawalaja^ nerki. Dia mnie to kolejný ostrý zakr?t. Jest pocz^tek roku 1942. Jestešmy juž jednak lepiej zgrani. Koledzy przyprowadzaja. studenta medycyny. Popatrzyl, pomacal i diagnóza:
- Nerki. Masz jedna^ szans?. Zadných plynów, do-slownie, i troch? podsuszonego chleba. Nic poza tym. Ješli wytrzymasz tydzieň, z wolna dojdziesz do normy.
Wytrzymuj?, ale nogi trz?sq. si? z wyczerpania.
Wieczór, juž po apelu. Czekam na kromk? chleba. W kuchni pracuje Janek. Jest pomywaczem i chlopcem do wszystkiego. Zaprzyjažnilem si? z nim w wi?zieniu w Sanoku. Gdy jestem bardzo glodny i slabý, stoj? pod kuchniq caly wieczór, czekajac na Janka. Može wyniesie troch? chleba? Ješli tylko može, wychodzi szybko z ka-waikiem chleba za koszula..
- Masz. Trzymaj si? Kazek - i szybko wraca do kuchni. W ci?žkich chwilach pomaga mi, jak može. A ja jesz-
cze walcz?, jeszcze utrzymuj? si? na nogach.
VII
|cst chlodny, pochmurny poranek. Apel. Arbeitskomman-,bi formieren! Gdzie by si? doczepič - myši? - žeby bylo i hoč troch? lžej. Nagle slysz?:
- Hej, ty! 918!
Podskoczylem do Arbeitsdiensta. To on mnie wolal.
I Itto Kusel, Niemiec, numer obozowy 2, zielony trójkíit, /awodowy przest?pca kryminalny. Dobry cziowiek, pomaga mlodym, wyczerpanym wi?žniom, przydzielajac
II li do znošnych komand pracy.
- Dolacz do HW1, tam brak jednego.
Nie wiem, co to za komando. Wychodzimy. Po dro-dze pytám, gdzie idziemy.
- Ty tu pierwszy dzieň? - pyta ktoš.
- Pierwszy - odpowiadam.
- O, to dobrze trafileš, bo pracujemy w HWL - po-
I icsza mnie tamten.
- A co to takiego? - nie jestem zupelnie zorientowany.
- Hanptwirtschaftslager der Waffen SS* - uzyskuj? in-lormacj?. - B?dziesz zadowolony. Dach nad glöw%. Harówka jest, ale ani na deszczu, ani na mrožie nie pra-
( ujesz.
* Glówny magazyn oddzialów SS.
62
63
W HWL zatrudnili mnie na partcrze. Pracujemy przy zaladunku i wyladunku.
Pami?tam pierwszy dzicň. Podjechal pociaj> z wago-nami wypelnionymi makíi. Stukilogramowe worki. Nie-latwo je nosič. Najpierw ukladamy je na wózku. Podjež-džamy do wyznaczonego miejsca i rozladowujemy je. Ciežka praca. Nauczylišmy si? rozrywač te worki wóz-kiem. Troch? maki zawsze wypadlo. Po zakoňczeniu pra-cy trzeba to sprzatnac. Zamiast wysypac, ladujemy to, gdzie si? da. Potem troch? wody do tego. Síj. kluski, a jak šíj kluski, to jest žywnošč.
Nie ma juž glodu. A to bardzo wažne - brak glodu i dach nad glowíi. Kondycja fizyczna wyražnie si? po-prawia.
Opodál magazynu znajduja si? murowane baraki. Garážuje w nich kilkanascie samochodów róžnego typu i przeznaczenia. Urzadzono w nich równiež warsztat na-prawczy. W warsztacie tym pracujq wi?žniowie: Euge-niusz Bendera, numer obozowy 8502 oraz Józef Lem-part, numer obozowy 3419. Sq. oni wlqczeni do komanda pracy HWL. Lempart - ksiadz, zrównowažony, spokojný, facet z zimna^ krwiži. Bendera - Ukrainiec, silný, šniady i piekielnie odwažny, mistrz w lawirowaniu mi?-dzy žyciem a smierciíj. Mechanik samochodowy, nie-zrównany w swoim fachu.
Naprawia te samochody, od których odst?puj^ bezradní mechanicy - Niemcy - z braku dostatecznych kwalifikacji. Kiedy cos w jakimš samochodzie zepsuje si?, a niemieccy mechanicy nie potrafiíj znaležč awarii, wolajíj Genka. A dla niego nie ma w samochodzie žádných tajemnic. „Szanujíi" go za to, že w každej sytuacji,
przy každým, nawet bardzo skomplikowanym uszko-dieniu daje sobie rad?. To on utrzymuje te samochody ii.i ( hoclzie. Gdy naprawi juž wóz, musi kawalek nim po-|eždzič obozowymi uliczkami, žeby sprawdzič, czy ws/.ystko dobrze dziala. Bez obstawy SS! Sam ježdzi po Obozie, a wlašciwie poza nim, w tak zwanym Lagerinte-i, uengebiet. Tak duze maja^ zaufanie do niego.
1'rzepracowalem par? tygodni, a može i wi?cej. Jest poczíítek mája 1942 roku. Genek Bendera polubil mníe, Itibi ze mn^ rozmawiac. Pewnego razu mi si? zwierzyl:
Wiesz Kazik, mníe chyba wykoňcz£|. Pójd? albo do i.i/Li, albo na rozwalk?. Dostálem cynk od chlopaków.
Nasi wi?žniowie pracuje takže w biurach i cos niecoš i zasem potajemnie wyniuchali. Powiedziano mu:
- Genek, nie wiadomo kiedy, ale jesteš przeznaczony n.i wykoňczenie.
Bendera zapytal mnie:
-Jak myšlisz, czy možná by jakoš si? stád wyrwac?
Popatrzylem na niego jak na czlowieka, który zupel-pie nie wie, co mówi. Wyrwač si? stř^d - bagatela. Ale kiedy troch? zastanowilem si? nad sytuacjq kolegi, zmie-nilem nastawienie. Nad moim przyjacielem wisi jednak (en „miecz Damoklesa" - w každej chwili mogq go „roz-walic". Wtedy zaczí|lem i ja myšlec, czy cos takiego jak ucieczka jest w ogóle možliwe.
Codziennie teraz o tym rozmawiamy po apelu. Po-wiedzial mi kieclyš:
- Wiesz Kazik, mam pewien pomysl - ja w každej chwili mog? przygotowac samochód. Przeciež oni mnie tam nie zawsze kontroluje, pozwalaj^ mi ježdzic. Mog?
64
65
przygotowač samochód, którym moglibyšmy stád wyjc-chač. To juž cos jest.
- Ale jak dostač ten samochód? - mam wa_tpliwošci.
- To jakoš wymyslimy. Zacznijmy od tego, že mamy samochód. A to jest do zrobienia — próbuje mnie prze-konac.
Etagenfiihrer Zucker zabieral mnie od ezasu do ezasu do miejsca, gdzie mieszkal. Mialem mu posprzqtac, po-zmywač naczynia, umyč podlogi, okna. Ja robilem po-rzíjdki, on siedzial obok, czytal gazety, sluchal radia. Czasem zostawial pajde chleba na parapecie okna. Wie-dzialem, že to dla mnie. Gdy wszystko zrobilem musia-lem wracač do roboty do magazynu. Genek zagadnaj mnie pewnego razu:
— Ty mówileš, že chodzisz tam na jakieš sprzíítanie. A jak myslisz, czy tam nie možná by „zorganizowač" ja-kichš mundurów? Pomysl tylko, samochód, niemieckie mundúry Može to bylaby ta wlašciwa droga?
-Jak ty sobie to wyobražasz, Genku? - nie moglo mi sic to zmiešcič w glowie.
— No wiesz — odparl — musiaibyš pójšc na calošč. Za-bič Niemca. Wtedy masz mundúry, ja bym podjechal...
— Genku — oburzylem si? troch? — to jest na wariac-kich papierach. Ja morduj? fryca, ja bior? mundúry, ubie-ramy si? i jedziemy. To tylko tak si? mówi. Zrozum, oni s^ wyszkoleni. Majíj swoje zásady, wiedzíí jak dzialac...
Caly ezas nasze úmysly sq jednak pochloni?te tylko jedna, sprawq - jak stqd uciec? Jemu i mnie od tych mysli p?ka glowa.
Niedlugo musialem ezekac. Mielišmy krótkžj przerw?, dopiero podtaczali drugi wagon do wyladowania. Szcz?-
t< ic czasem przychodzi z pornocíi zupelnie nieoczekiwa-iiu\ Wachmann Zucker, pan i wladca parteru, wysyla mnie ni drugie pi?tro po puste kartony.
Zauwažylem wtedy, že po drugiej stronie korytarza sq. ■ Ii/wi, a na nich tabliezka z nápisem: Bekleidungskammer.
Jakiež to Bekleidung mogq mieč Niemcy? Mundúry l'1/cciež, a nie smokingi.
Z tym odkryciem poszedlem od razu do Genka. Genek, na drugim pi?trze jest Bekleidungskammer. A cóž to takiego? — nie wiedzial. No, mundúry — wyjašnilem.
- No widzisz, juž cos mamy - powiedzial - postaraj si? wpasc tam na drugie pi?tro, može uda ci si? lepiej poznač spraw?.
Wpadalem codziennie na drugie pi?tro, lecz drzwi /iiwsze byly zamkni?te. Wreszcie trafilem na drzwi lek-ko uchylone. Uslyszalem jednoezesnie, že ktoš tam jest. „Bože kochany — myšlalem — jak si? tam dostač? Tam |ist esesman. Nie masz innego wyjšcia — mówilem wciíjž do siebie — musisz tam wejšč, po prostu wejsč". Gtwo-ivylem drzwi i wszedlem. Co mówi?? To, co w tej sekun-dzie podpowiada mi rozum:
- Herr Rottenführer, Sie sollen ins Hauptbüro * Esesman zeskoczyl ze skrzyni, bo cos tarn wysoko
ukladal. Podbiegl do mnie i zaezaj tluc, kopač. Wywró-( ilem si?. Ležalem. A ten mnie wciaž bil. Tak mnie do-prawil, že dlugo bylém strasznie pokiereszowany. Ale juž wiedzialem! Bože, juž bylém pewny, bo widzialem: hel-
* Herr Rottenführer, Sie sollen ins Hairinbüru! (niem.) - Panie star-
s/.y szeregowy, jest pan proszony clo gl<
Swnego hiura.
66
67
my, pistolety, granáty, amunicje w skrzyniach i mundúry. Wszystko tam bylo. Moglišmy mieč wiec to, czcgo szukališmy, bez mordowania Zuckera. Teraz trzeba bylo tylko wymyslic, jak sie tam dostač.
Mielišmy wiec juž dwa mocne punkty — samochód i mundúry. To juž bylo sklejone, stanowilo mocnij pod-stawe. Trzeba bylo dzialač dalej.
Za t£ wiedze bede musial pewnie jednak zaplacic, bo jak ten Rottenführer pójdzie do biura i zapyta, co tam od niego chca, to bede mial druga „kopanině". Dzieií pracy koňczyl sie, a tu nikt nie przyszedl, žeby mnie skatowaé.
- Uszlo mi na sucho - opowiadalem potem Genkowi. Mógl nawet ów Rottenführer zglosič sie;, ale urzeduj^-
cy mógl akurat mieč do niego jakás sprawe i odezwac si? nastepujaco:
— Ah, Sie sind da*
Nie wyszlo wiec na jaw, že wywolalcm go do biura, nie majac na to zupelnie pokrycia, wymyšlajac na pocze-kaniu taki zwykly powód. Možemy zatem miec i samochód, i mundúry. Jestešmy juž blízej. Pozostaje jednakže kwestia dostania sie do magazynu HWL. Každa^ wolna_ chwile i noce pošwiecam poszukiwaniu rozwiazania tego problému. Czas naglil, czulismy sie jak osaczone zwie-rzeta. Przeciež musial byc sposób, tylko jak go znaležc?!
Pewnego dnia pod rampe kolejowq wtoczyla sie loko-motywa ciajmaca wagony z koksem. Dwa z nich pozo-stawiono przy rampie.
Wachmann przeznaczyl szešciu do wyladunku, w tym równiež i mnie. Migiem uporališmy sic z roboty i oczy-
* Ah, Sie sind cla. (niem.) - Ach, to pan.
i i u- bylismy potwornie zmeczeni. A ja nie czulem lineczenia. Bylém oszolomiony nowym oclkryciem. Stalowe klapy, zamykajíce wlazy do bunkra na koks, nnykane byly od šrodka šrubami laczacymi stalowe kl.ipy z uchwytem wystaj^cym z betonowego stropu, lpi lnialy role klódki. Po skonczonym wyladunku osobi-m u zakrecalem nakretki na sruby wetkniete przez stalo-VI r ucha.
Jakie to proste i jasne!
Wachmann sprawdzil, czy dobrze spelnilem jego pole-■ čnie zamykania wlazu. Bylo w porzíjdku.
Mielišmy jednak jeden szkopul, który wydawal sie l'\> nic do przeskoczenia. Do polowy 1942 roku Niem-iy skrupulatnie przestrzegali tego, co mówili do wiež-nii')w každego transportu, który przyježdžal clo Au-hwitz. Lagerfiihrer wiec przemawial, a wiezieň — hrabia Kaworowski — przekladal jego slowa:
- Stád ucieczki nie ma. Tu naležy pracowaé i tylko pracowač. Nie myšleč, tylko pracowač. A ješli juž komus laka glupota przyjdzie do glowy, to niech wie, že ježeli ucieknie z bloku, to dziesi<,.*ciu z tego bloku pójdzie na smieré, a w przypadku ucieczki z komanda pracy, zginie-dziesieciu z tego komanda.
No to ladnie. Ja uciekn?, a za mnie dziesieciu Straci žycie. Uratowanie jednego žycia mialoby kosztowac žy-cie dziesieciu innych? Jak to przeskoczyc?
Jest jednak rftrtakiego, co jest jakby poza materi^, co przychodzi do czlowieka zupelnie nagle... I jak blyska-wica wpadlo mi to aw do glowy:
— Czlowieku - mówilem glošno do samego siebie — ty možesz wyjšé jako czlonek ŕlkcyjnego komanda! Takim
68
69
komandem može byé Rolhvagenk.ommando. W ten sposób ominiesz zarzadzenie wladz obozu. Nie uciekniesz ani z bloku, ani z prawdziwego komanda.
Fikcyjne komando pracy — to jest rozwiazanie. To bylo cos, co wpadlo przypadkowo do moich mysli. Bylém tym oszolomiony. „Teraz dzialaj! — podpowiedzial mi ja-kis glos. - Juž masz! Teraz juž wiesz!"
Ten najmocniej zawiazany supe! zostal rozwiazany! Opowiedzialem o tym Genkowi. Palec Božy! Inaczej te-go nie potrafi? wyjašnic. Nie pozostawalo nic innego tyl-ko dzialanie.
Zeby stworzyč Rolhvagenkammando w obozie potrzeb-nych jest przynajmniej czterech. Wszystko wozilišmy przy pomocy Rolhvagen. Jedné byly duže. Do nich z obu stron zaczepialo si? laňcuszkiem pi?ciu, szešciu wi?ž-niów. Užywano ich do transportu betonowych elemen-tów, cegiel. Byly tež male, na przyklad do wywoženia šmieci, obslugiwane przez co najmniej czterech wi?ž-niów.
Musimy wi?c dolaczyc jeszcze dwóch, žeby byl pelny maly sklad, czyli czterech. Jednym byl ksiadz — Józek Lempart z Wadowic. On pracowal tam, gdzie Genek, ale ten mu wczešniej nie zdradzal si? z tym, jaki mamy za-miar.
— Ja juž nastawilem Józka — to byloby trzech — on jest pewny chlopak. A teraz može tobie uda si? kogoš zna-ležc, jakiegoš pewniaka — powiedzial do mnie Genek.
Upatrzylem sobie Staszka Jaštera — numer 6438. Równiež pracowal w magazynie. Mlody chlopak z War-szawy, jeszcze krzepki. Wysoki na dwa chyba metry, sze-rokie bary. Oryginal, lecz w najlepszym tego slowa zna-
i /i tiin. Harcerz. Pasjonowal si? žeglarstwem. Latem 1939 roku byl instruktorem žeglarstwa w Harcerskim ( Kiodku Morskim w Gdyni. Do obozu trafil transpor-n in z Pawiaka. Byliámy kiedyš rázem na bloku.
Mówi? do niego: Wiesz Staszek, tak czasem próbujíj niektórzy ucie-I .i< . údaje si?, to wtedy zabijajq dziesi?ciu spošród nas libo si? nie údaje, wtedy wieszajq tych nieszcz?sników, mbia kino. Po co te chlopaki w ogóle próbuja? Jak ty myšlisz? Przeciež to nie da rady!
Patrzy na mnie:
- Nie owijaj, nie owijaj Kazik. Powiedz, co tam przy-roiowalcš! Potem ci odpowiem.
- Mamy cos z Genkiem, jest nas juž trzech i potrze-liujemy czwartego — informuj? go.
- No, to jak to ma si? odbywac? - jest zainteresowany. Opisuj? mu.
- Wydaje mi si?, že to jest nonsens — mówi — ale do-piero jutro ci odpowiem, co o tym mysl?. Powiem ci, czy wchodz? w to, czy nie.
Na drugi dzieň pytám:
- No i co, Staszek?
- Nie spalem — odpowiada — calq noc myšlalem i do-szedlem do wniosku, že szansa jest. Može si? udaé.
Mamy wi?c czwartego.
Teraz musimy tylko odpowiedziec sobie na pýtanie: jak to ma si? odbyé. Nasze komando pracowalo od po-niedzialku do piatku po dziesi?c godzin, a w sobot? tylko do godziny pierwszej po poludniu. Potem kapo odsta-wial nas do obozu. Tam zatrudniani bylišmy dodatkowo do rožných innych wewn?trznych prac.
70
71
Nastcpny tydzieň pracy zaczynal sic od poniedziaiku, bo na niedziele esesmani wyježdžali na - jakbysmy dzi-siaj powiedzieli - weckend. W soboty po poludniu i w niedziele magazyny byly wiec nieczynne.
Majac Rollwagen, moglibyšmy przejechac przez braní? Arbeit macht frei do Lagergebiet, gdzie znajdowaly sie warsztaty samochodowe i magazyn.
Realizacja tego šmialego planu ucieczki byla jednak ryzykowna. Ale czy w ogóle možná uciekac z obozu kon-centracyjnego, jakim byl Auschwitz, bez ryzyka?!
Ryzyko nic bylo w ogóle wkalkulowane w pian naszej ucieczki. Nad tym sie nie zastanawiališmy. Wierzylišmy sobie i wiedzielismy, že tu toczy sie gra o wszystko. Mie-dzy nami, a calq potegq obozowego SS, uzbrojonego po zeby, pewnego siebie, z jego precyzyjnym - zdawaloby sie — aparatem uniemožliwiajacym wyjšcie z obozu ina-czej niž przez kom in krematorium. Deutschland, Deutschland über alles...
Plan ucieczki zostal zamkniety. Role i czynnošci po-dzielone. Ustalilismy poza tym, že na terenie obozu w žadnym przypadku nie užyjemy broni. W razie niepo-wodzenia likwidujemy samých siebie. Kiedy znajdziemy sie poza obozem, w przypadku poscigu, nie oddajemy skóry bez walki.
Jest 20 czerwca 1942 roku. Sobota. Dzieň planowa-nej ucieczki. Sloneczny poranek. Komanda wychodzq do pracy. W magazynie ciežki dzieň. Trzeba wyladowac kil-ka wagonów. W przerwie na podstawienie kolejnego wa-gonu schôdze do koksbunkra, odkrecam nakr?tk? na
72
m uhle
pod stalowq klapq wlazu i wyjmuje šrube. Wra-I mi na górc.
/aczynamy wyladunek nastepnego wagonu. Poludnie. Koňczymy prace. Kapo formuje komando. Wraca-111V do obozu. Idziemy piatkami.
Nasz kapo melduje: Komando HWL. Kapo, wiezieň numer 24 plus sie-
tlcmdziesieciu wiežniów.
Maszerujemy przez brame. Esesman liczy piatki.
/.r.adza si?.
/bieramy si? jcszcze na krótko na strychu nie ukoň-i /onego bloku. Obserwujemy wymarsz komand do pra-
(y. Wyszly wszystkie.
- Pozwólcie — zaczql Genek — chc? przekazaé ostatnie \\skazówki i powtórzyc caly przebieg ucieczki tak, aby I aždemu z nas dobrze utrwalily si? wszelkie szczególy.
Genek, starszy od nas o kilkanašcie lat, byl naszym nie-pisanym dowódca. Nadawal si? do tej roli jak nikt inny.
- Przygotowalem samochód - zaczql — i klucz do warsztatu. Wežmiemy Steyera 220, jest pewny. Józek, wybacz, že jeszcze raz pýtam, czy wlaleš pelen bak ben-zyny?
- Tak jest, wlalem pelen bak.
- Kazek, czy šruba pod wlazem wyj?ta?
- Tak, wyjqlem.
- Staszek, masz dla Kazka žóltq opask? Vorarbeitera?
- Tak, mam jq przy sobie.
- To dobrze. Dajmy sobie chwil? milczenia. Može wypada pomyšlec o swoich bliskich.
Mial syna, którego kochal nad žycie. Stališmy w mil-
73
czeniu, a mysli moje poszybowaly clo matki. Józek w tym czasie ležal na podlodze i modlil si?. Jego powa-ga i dobroc wyplywaly z glebokiej religijnosci.
— No dobrze, chlopaki — przerwal milczenie Genek. — Ruszamy! Uda si? nam!
Ušcisn?lišmy sobie dlonie.
Ze Staszkiem i Józkiem idziemy za kuchni?. Genek pilnie obserwuje czy wokól wszystko gra. Ciajmiemy wóz pelen rožných šmieci i odpadków. Doleza Genek, a ja nasuwam na przedrami? žóitíj opask? Vorarbeitera. Zbližamy si? do bramy.
Arbeit macht frei - to nekrolog dwudziestego wieku. I ronia, pogarda i nienawišč. Ci nieszcz?snicy, którzy wchodzili do obozu po raz pierwszy przez t? bram? nie wiedzieli, že przekraczajíi próg piekla - KL Auschwitz.
Tu przed íí\ bramq byla jeszcze nadzieja. Poza nia^ w obozie, nadzieja umierala, jak umieralo žycie.
Czy po raz ostatní przekraczamy t? bram?? W stron? žycia i wolnosci? Czy wrócimy z tamtej strony? Može juž martwi? Bože dopomóž!
— Wi?zieň numer 918 i trzcch do Lagergebietu.
— Co tam macie? — pyta esesman.
— Smiecie, a z powrotem przywozimy plyty przed blok 2.
Tam wlasnie robiono drobné naprawy. KiwnaJ glowíj. Odpr?ženie. Przeježdžamy.
— Oby tak dalej — slyszymy zadowolenie Genka. Po chwili dodal: - Niežle sobie poradziles, Kazek.
Staszek dorzucil žartobliwie:
— To prawdziwy fryc.
Wiedzielišmy, že byla to próba wyjšcia z potwornego
m su, który šciskal nam gardla, a serca lomotaly prze-i .i/liwie.
Pod stajniíi, poiožona, mi?dzy obozem a HWL, zosta-wiamy wóz. Do warsztatu juž niedaleko. Genek otwiera bram? warsztatu, a my czekamy opodál. Skinaj r?ka. ľndbiegamy, co žywo. Genek w tym czasie obserwuje, < /y nadal jest wszystko „normálne". Bylo.
Ten. To Steyer 220 - wskazuje paluchem czarny ka-Imolet. — Tym wyježdžamy. Kazek poprowadzi was do magazynu. Uwiňcie si? szybko i cicho. Ja przyjad? pod ramp? samochoclowíi na znak dany z okienka na tlachu.
Szybko znaležlišmy si? przy magazynie. Przy rampic I nkjowej staly puste wagony wyladowane przez nas przed poludniem. Jest to szcz?šliwy dla nas úklad, bo-wiem wagony te zaslaniajíj bunkier z koksem przylegly do magazynu, na którym síi stalowe klapy wlazów.
Podskoczylem z Józkiem do wlazu. Próbujemy otwo-rzyé klap?. Staszek bacznie obserwuje, co dzieje si? wo-koio.
Mimo ogromnego wysilku klapa ani drgnie. Jak przyspawana. Jeszcze raz sprawdzam, czy otwieramy wlašciwy wlaz. Tak! Zgadza si?!
Dreszcze przeplyn?ly mi przez cale dalo. Czyžby ktoš po naszym odejšciu do obozu zauwažyl brakuj-aca^ srub? i zamknaj wlaz jakíjš innq šrubq? Czyžbyšmy mieli po-ikníič si? wlasnie tu, w miejscu, które bylo dla nas naj-pewniejsze?
-Józek, spróbujmy jeszcze raz.
Widz? držqce r?ce Józka i wiem, že nie damy rady. Podbiegam clo Staszka.
- Pomož — mówi? - bo nic dajemy rady.
74
75
Przyskoczyl i zrecznie znalazl sic na bunkrze. Podlo-žyl palce pod klape, któnj z wolna podnosil. Teraz latwo otwieramy wlaz. Wskakujemy kolejno do srodka. Ostatní, Staszek, zamyká pokrywe.
Z bunkra do holu magazynu jest przejšcie przez drewniane drzwi. W kacie pod sciana. stoja lopaty i lom. Tym lomem wywažamy drzwi. Wchodzimy na drugie pietro.
Drzwi do magazynu mundurów i broni zamkniete s^ na klucz i dodatkowo na klódke. Staszek biegnie na dól do bunkra i wraca z lomem. Po chwili drzwi ust?puja_. Wchodzimy. Obejmuje mnie calego jakaš ulga. Calko-wite odpreženie. Niepowodzenie na každým innym eta-pie ucieczki skoňczyloby si? na szubienicy albo jeszcze gorzej - na Bloku Smierci. Teraz, kiedy mamy broň i amunicj?, to nam nie grozi.
Goríjczkowo ogladamy broň. Cztery automaty. — Staszku, szukaj amunicji do nich! Józek odkladá cztery granáty. Ja dobieram broň krotký. Dopasowujemy pošpiesznie mundúry i buty. Troch? problemów ma Staszek z uwagi na jego „gabaryty". Zrzucamy z siebie wszystko i ubieramy si? na esesma-nów, poczawszy od bielizny.
Teraz Józek ma wlamac si? do biura glównego i za-brac stamtad kluczc do drzwi wychodzacych na ramp? samochodowíi. W biurze magazynu, na dužej tablicy, za-wieszone byly klucze do wszystkich pomieszczeň, z wy-jatkiem kluczy do magazynu broni.
Staszek i ja schodzimy na parter. Staszek niesie broň, a ja granáty i amunicj?. Czujemy, že to jest gra o wszystko, že to nie, že niedaleko staejonuje osiem kompanii SS
ilnluze wyszkolonych. To nie, že sq. tu až takie zabezpie-i lenia. Druty. Karabiny maszynowe. My gramy z Niem-■ unii, z SS, z tymi, którzy majíj nas za nie. Gramy va banque. () wszystko. Stád može ta przesada, ta ch?é zabránia im i il dužej iloáci broni, ile si? da, bo wszystka na pewno .11 przyda. Skladamy ]í\ w pobližu drzwi na ramp?.
Kiedy jestešmy juž na parterze, slyszymy warkot saníc k hodu od strony glównych drzwi wejsciowych. Samo-i hód stanal wlaánie przy nich.
Staszek patrzy na mnie i odbezpiecza broň. Szepnq.lem do niego cichutko: Staňmy po obu stronach drzwi, ješli wejcla, ruchem reki nakažemy milezenie i lapy do góry. Potem zamknie-my drzwi, a któryš z nas sprowadzi Genka. Pomyšlalem, že to b?dzie nasz koniec. Niemcy podchodza do drzwi, zamieniajij kilka zdaň. Krótka, pelna napi?cia cisza i... samochód odježdža.
Staszek biegnie na gór?, žeby przez okienko na ciachu ilač znak Genkowi. Po minucie, a može troch? dlužej, slysz? warkot silnika. W trójk? czekamy na Genka. Ten pocljezdža pod ramp? samochodowíj.
Jakicš szesčdziesiíit metrów — nie dalej — jest PostenbU-(lc i niedaleko niej kolejná. Strážnik wszystko widzi. Ge-nek tež go widzi. I ja go widz?. Stoj? na rampie.
Genek wychodzi ze Steyera. Zdejmuje ezapk?, markujíc meldowanie swojego przybycia. Coš do mnie mó-wi. Genek jako wi?zieň ma obowiazek nawet przed naj-nižszym rangq esesmanem zdjaé czapk?. Robi to. Wie, že musimy tu grac swoje role do konca tak, jak trzeba.
Wskazuj? r?ka na drzwi. Genek wchodzi do magazy-
76
77
nu. Zdcjmuje pasiaki i bielizne, ubiera si? w przygoto-wany mundúr. W tym czasie Staszek z Józkiem wnosza^ do samochodu broň i amunicje.
Pól minuty na sprawdzenie, ezy wszystko gra. Kazdy z nas ma w oczach pýtanie, ezy može uchodzic za eses-mana. Wszystko jest chyba w porzqdku.
Ja jestem Untersturmf/ihrerem, pozostalí to szeregowi esesmani. Ruszamy. Nic nas nie obchodzi strážnik w budce stražniczej opodál. Genek przy kierownicy, ja obok niego, Staszek za Genkiem, a Józek za mna.
Najgorsze bylo to, že nie wiedzielišmy jak odbywa si? przejazd przez szlaban. Genek znal drog?, wiedzial jak tam dojechač. Nie mial jednak poj?cia, jak wyglada sam moment przekraczania takiej granicy.
Poniewaž grališmy o wszystko, musielismy ustalié, co b?dzie, kiedy szlaban nie zostanie podniesiony.
No, bardzo latwo. Rzuc? dwa granáty i juž ich nie ma. Sam sobie otworz? szlaban, przejedziemy i wolnošč. Možná sobie jednak wyobrazic, przy odrobinie fantazji, co by bylo wówczas w obozie. Wi?žniowie dostaja si? do broni i atakují} esesmanów. Može setki, a može tysiace naszych poszloby do gazu. Gdyby doszlo do takiej sytu-acji oznaczaloby to, že nie udalo si?, trudno, przegrali-šmy z nimi.
Jedziemy jednak z nadzieja. Jestešmy w mundurach SS, mamy samochód z rejestracj;i SS - samochód ko-mendanta, Steyer 220. Može to wystarczy bez žádných dokumentów.
Ale oni nie otwierajíi szlabanu.
Mamy jeszczc jakieš szešcdziesiat, siedemclziesiat me-trów. Genek redukuje na trzeci bieg. Nie otwieraja.
|est jakieš czterdziešci metrów do szlabanu. Jeden .li .m siedzi w Postenbude. Tašma wrzucona w r?czny karabin maszynowy. Na dole przy stolíku, po drugiej stronie, llcdzi drugi. MP na pasku. Nie otwieraja,.
Genek zmienia na pierwszy bieg. Ledwo jedziemy.
I )o szlabanu jest pi?tnašcie, dziesi?č kroków.
Podczas tych ostatních metrów nie jestem juž w obozie. Jestem u swojej mamy. Žegnam si?. Wtedy czuj?
.....die uderzenie z tylu w kark i slysz? syczacy glos za
m hem:
- Kazik, rób coš!
Ocknajem si?. Otwieram drzwiczki. Wystawiam rami?, žeby zobaczyl dystynkcje i krzycz?:
Mach aufi* Špisz do cholery, ezy co?! tle mamy tu i /<kač?!
Hsesman podskoezyl do korby i unosí szlaban. Wolno przeježdžamy. Esesmani pozdrawiajíi nas, podnosz^ wy-i i.i,s;ni?te r?ce. Podnosz? i ja, jakby od niechcenia.
- Heil Hitler.
Jestešmy poza szlabanein.
* Mach auf! (niem.) - Otwórz!
78
VIII
Przemykamy przcz miasto, dalej przez most na Sole. Jožek, który pochodzil z Wadowic, zapewnial, že zna dobrze okolice Ošwiecimia. Pomyli! sie, jednakže, kierujac nas na niewtasciwq droge. Po paru minutách ta droga sie koňczy. Escsmani na posterunkach. Opodál pracují} wiežniowie.
— Do lichá — zawarczal Genek.
Szybko zawraca i pedzimy z powrotem. Okázalo si£, že zajechališmy na plac budowy Buna-Werke. Stajemy. Pytamy staruszka, w starým mundurze kolejarza, o dro-gq do Zatora.
Wskazal rekaj
- Tam do Zatora.
Jedziemy. I tu niespodzianka. Na šrodku drogi stoi esesman w mundurze podoficera, w glebi pola pracují} wiežniowie. Esesman podnosí rek^, cos od nas chce. Genek na gaz i wali prosto na niego. Esesman uskoczyl na bok. Przeježdžamy. Odzywam siej
— Genek, može lepiej byloby stanac?
- Nie - powiedzial tylko. - Teraz nie mamy czasu. Teraz trzeba z tego Auschwitz jak najdalej uskoczyc. Jak tak z každým esesmanem bedziesz rozmawiac, to my do wieczora nie wyjedziemy z Auschwitz. A apel wieczorny w obozie zbliža sie, wkrótce wyjdzie na jaw, že nas nie ma. Beda^ szukač.
Dalej jedziemy bocznymi drogami. Tak docieramy do t líni* a. Mijamy Osiek, Gieraltowice i dalej do Wadowic.
Najbližej do granicy z Generální} Gubernií} bylo do i inbrzyc, ale ostatecznie pojechališmy do Suchej i dalej
Makowa Podhalaňskiego. Nie možemy dlužej buszo-•1 po glównych drogách. Skrecamy w las. Lešna, wy-boista droga jest coraz trudniejsza, potem zamienia sie u plytki potok. Po paru minutách z trudem forsujemy I iimienne dno. Po czym auto stáje, koniec jazdy. Cos na-w.ililo w samochodzie. Genek przypuszcza, že to dyfe-fcncjai. Opuszczamy wiec Steyera, zabieramy broň i .nnunicje;, i w las.
Pierwsza noc na wolnošci. Trzeba znaležé nocleg. /.najdujemy go na malej polanie. Leže pod šwierkiem, p.urze w gwiaždziste niebo, a myslami jestem daleko -u matki. Staszek na stražy, potem kolejno Józek, Genek i ja nad raném.
Po paru dniach znaležlišmy sic; w Generálnej Guber-iii. Dzieň po dniu zagkjbiamy sie dalej i dalej w góry. Zapi, mowališmy cií}gle išč górami na wschód.
Chcemy dotrzec do Czortkowa. Ta miejscowošc byla kiedyš w Polsce. Dzisiaj oczywišcie jest na Ukrainie przed samí} polsko-rumunskí} przedwojenní} granicí}. Tam Genek mial rodzine^ i Sí}dzil, že uda sie^ nam tam ukryc.
I w tamtým kierunku wijdrujemy Niemcy jeszcze nic i licí} dač za wygraní}. Myszkují}, gdzie by nas tu dopašč. A my jestešmy ci^gle jeszcze w mundurach. Idziemy w dól Czarnego Potoku, z nurtem, po lewej stronie. Po icj wlasnie stronie byla mala, goralská chatynka.
Którys z nas wówczas powiedzial:
— Wejdžmy, tam može sie czegoš napijemy.
80
SI
Przed drzwiami nie bylo stopnia, tylko plaski ka-mieň, jak to w górach. Wchodzimy. Sloňce jest juž pra-wie na zachodzie, zaczyna sie powoli szarówka.
Pytamy o cos do picia. Kobiecina zaczerpneja drew-nianíj st%gwia. wody i nalala nam do jakichs garnków. Wtem slyszymy stuk w drzwi. To Staszek. Genek przy-skoczyl do okna, wola mnie:
- Popatrz, fryce idq. Karabiny gotowe do strzalu. Jak my w dól, tak oni szli w góre Czarnego Potoku.
Oni wiedzieli, gdzie jestešmy, gdzie idziemy. Ktoš dal im namiar. My nie wiedzielišmy, že naprzeciw nas ida^ eses-mani. Sytuacja bylaby wiec dobra dla nich. Albo wy-strzelaliby nas jak kaczki, albo wziejiby nas žywcem, za-wiežli do obozu i powiesili. Tam w obozie chelpiliby sie, že jednak oni wygrali, a nie my. Inaczej troche sprawa sie miala, kiedy schronilišmy sie w chacie.
- To co, bedziemy strzelač? - zapytal ksia/Hz.
- Nie, nie, nie, to nie jest sytuacja do strzelania. My ich mamy jak w worku. Moglibyšmy wystrzelac ich jedným pociíignieciem automatu. Jestešmy w domu - od-rzekl Genek.
Jedynie Staszek byl na zewnqtrz. Tamci wiedzieli, že jestešmy dobrze uzbrojeni. W tym momencie sytuacja byla dla nas korzystna. Nie narážajúc siebie, moglišmy ich wystrzelac.
Ci^gle bacznie ich obserwujemy. Przechodzq obok chaty. Može dwanašcie, trzynašcie metrów od niej.
Kiedy mijajq chate, pierwszy esesman coš tam powie-dzial idacemu za nim. Broň maja^ w pogotowiu. Zaclen z nich nie spoglajda jednak w strone chaty. Zachowujíj sie tak, jakby jej nie zauwažyli, lecz napiecia nie mogí
lil ryč. Wiedzíj, že jestešmy uzbrojeni i wiedza. tež, že sq R daleko gorszej sytuacji. My w chacie, a oni jak gesi na
Dilkrytym polu.
Po chwili dziekujemy goralce i spiesznie opuszczamy 1 hate. Forsujemy w brod Czarny Potok i dalej na przeíaj. ľosuwamy siq szybko, aby odejšc jak najdalej od miejsca, Kdzie nas namierzyli. Musimy im przepašc, jak kamieh w wode.
Mrzask poranka zastaje nas potwornie zmeczonych. Lcglišmy wiec w lanie zboža. Staszek, który byl w lepszej kondycji, czuwal. A my zasnelišmy szybko. W poludnie < řenek zmienil Staszka w czuwaniu, a ja z Józkiem jesz-' ze spališmy. Pod wieczór slyszymy chrapiqcy kaszel Józ-ka. Jest blady i wyczerpany. Nastala noc. Chcemy pójšc dalej. A tymczasem Józek Lempart nic wstaje.
- Józek, juž pora, wstawaj! - próbuje go dobudzic. Nie wstaje, nic nie mówi. Podchodzq do niego:
- Józku, co jest?
Lezy na boku. Chce go troche odwrócic, widze, že má usta pelne krwi. I z nosa cieknie krew. Mówi jak spod ziemi:
- Zostawcie mnie tu. Dajcic mi tylko pistolct. Ja juž
nic moge išč dalej.
No tak, Józek blagal nas, byšmy go zostawili w tym miejscu. My wiemy, že tak nie možemy postqpič. Posiedziclišmy jeszcze troche i ruszamy w droge. Genek i ja podtrzymujemy Józka z obu stron. Troche idzie, troche powlóczy nogami. Staszek wybiega na-przód, jakieš dwiešcie, trzysta metrów, penetruje droge. Kiedy wie, že noc spokojná, nic podejrzanego sie nie ilzieje, wraca:
82
83
_ Podcúigajcie, jest w porzadku.
I tak to si? odbywa. Takimi skokami si? posuwamy. Chcielismy trafič do jakiejš wsi, gdzie jest košciól, wie-dzielišmy, že nastapi to pr?dzej czy póžniej. Košciól to znaczy plebania, a plebania - to ksiadz. A ksiadz chyba nie opušci ksi?dza w potrzebie. Docieramy w koncu do plebanii. Pukanie do drzwi budzi ksi?dza.
- Kto tam?
_ Prosz? otworzyé - odrzekl Genck. - Mam pilmj sprav/?, chôdzi o ratowanie czlowieka.
Ksiadz zastanawial si? przez chwil? i wreszcie uchýlil drzwi. Genek w paru slowach relacjonuje nasza^ sytuacj? i prosi, by ksiqdz zaopiekowal si? Józkiem. Ksiadz zga-dza si? bez wahania. Uscisn?lismy Józka, podziekowali-šmy ksi?dzu i ruszamy dalej.
KJlka dni póžniej nocujemy u gorala. Poczciwy czlo-wiek. Wyjawiamy wszystko.
_ Musicie dobrze si? pilnowac - ostrzega. — Mówi<| ludzie, že Niemcy czegoš bardzo szukaja. Po wsiach wy-wiesili ogloszenie, že to niby duže pieniadze b?dí| dla tých, co pomog-4 ujač, jak to nazwali, bandytów.
Gošci nas trzy dni. Obdarowal nas odzieža^ a nasze mundury spálil. Dostajemy bochen chleba, gomól? masla i w drog?.
Staszek Jašter odzywa si? w pewnym momencie: _ Wybaczcie, ale ja powinienem byé w Warszawie. Tam moje miejsce.
Staszek odkazy! si? od nas i poszedl do tej swojej Warszawy. A ja z Genkiem na wschód, na WSchÓd i na wschód. Do Czortkowa. Doszlišmy do polskich terenów, na ktorých zamieszkiwato jednak wi?cej Ukraiňców niž
ľul.ików. Wiadomo bylo, že Ukraiňcy mordowali tam Pblaków, byli po stronie Niemców. Uwažali, že w ten n|iosób wywalcza^ swojq wolníj Ukrain?. Kiedy jestešmy ||lodni musimy wchodzič do ukraiňskich chat. Genek usialil ze mna^
- Ty si? w ogóle nie odzywaj, ty jesteš niemowa. Ja |iiz sobie poradz?, tylko ty nie nie mów.
No dobrze, zostalem nemej. Wchodzimy do chaty. Po-/drawiamy gospodarzy. Genek mówi:
- No, my z Niemiec. Bylišmy tam wyslani na robo-
ly. Wracamy stamtíjd.
On znal te terény. Dokladnie potrafil okrcšlié, gdzie, 1 o i jak. Prosil, žeby dali czegoš do zjedzenia, bo do domu mamy jeszcze daleko.
- A ten, kto? - pytajq, wskazujac na mnie.
- A to niemowa — wyjasnia Genek.
S3 to sytuacje pelne napi?cia. Ci?žko mi jest nieustan-nie je znosic.
- Wydaje mi si?, že gdyby nasze drogi si? rozeszly, nie przežylbym tego - zwierzam si? kiedyš przyjacielowi.
Milczenie. Nie mówi nie. Wreszcie odzywa si?:
- Jestem pewny, že uci?liby ci glow? i na tym by si? skoňczylo. Póki co, jesteš przy mnie i nie ci nie grozi.
- Gdy jednak b?dzie tak, že nie b?d? przy tobie? -ciagle czuj? si? niepewnie.
- To b?dzie koniec, b?dzie koniec. Nie zawracaj mi
glowy - obruszyl si?.
- Wiesz Genku, to ja wol? byč w Berlinie. Byé može tam bed? mial wi?ksze szanse, bo tam nie ma Ukraiňców. A z Niemcami byč može sobic poradz? - oznajmilem.
84
85
Zastanowil si? i zaczaj:
- Wiesz, znam pewnych ludzi w Lásku. To jest wieš. Jest tam pare domów, mlyn wodny. Tam mieszkajq Slup-czyňscy, moi bardzo dobrzy znajomi. Jeslibysmy dotarli w to miejsce, može udaloby si? uzyskac schronienie dla nas obu, choč na jakiš czas.
- Dobrze.
Idziemy wi?c w kierunku na Lasek. Wychodzimy z gór. Przechodzimy przez Piňczów, J?drzejów, Wfosz-czowq. Jestešmy na miejscu. Jest poludnie, sloneczko šwieci.
— Mnie tam znajq — tlumaczy mi Genek — wiec ja nie mog? si? tam na razie pokazywac. Pójdziesz tam sam. Jak zobaczysz paniq., podobna troch? do Cyganki, czarnq — czarne wlosy, czarne oczy - troch? otylí}., niewielkíi, to Lodžie to pani Slupczyňska. Upewnisz si?, czy to ona. Ješli tak, dopiero wtedy powiesz, skad jestešmy i že ja tam w krzakach czekam. Možesz napotkac tež mloda dziew-czyn?, równiež czama - to b?dzie córka Slupczyňskich.
Id? na podwórko. Ktoš tam niesie jakieš worki. Ktoš inny — wod?. Jakaš dziewczyna — mleko. Krowy mucza. Jak to na wsi. Rozgladam si? — no, nie ma takiej Cyganki. Wreszcie widz? czarnq, ladnq dziewczyn?.
— Dzieň dobry, przepraszam, czy pani jest córka Slupczyňskich? - odzywam si? niesmialo.
— A co panu do tego? - odpowiada troch? arogancko, widzac mojq zaniedbanq odziež. - Czy pan tu u nas pracuje?
— Nie, ale chcialem zapytac, bo mam spraw? — starám si? byc grzeczny.
A jaka to sprawa? - wypytuje dziewczyna. Jestem z Auschwitz. Jestem z Genkiem Benderq, I tóry mówi, že paňstwa zna. Siedzi tam w krzakach.
bože Jedyny, chodž pan do pokoju, chodž pan do pokoju - przestraszyla si? nie na žarty, ľoszlišmy.
Mamuš, mamuš - Woja przestraszona. Jakby jakiš paraliž zawladnaj wszystkimi. Postana-wiamy poczekac do wieczora, a potem przyprowadzié C lenka z krzaków.
Z jednej strony strach, obawa przed wykryciem calej sprawy, z drugiej - pewna duma. Oto mamy pod swym dachem bohaterów, chlopaki uciekli z Auschwitz.
Zostajemy ukryci w stodole. Siedzimy w sianie. Od Itrony ogrodu odsuni?to jednq dech? i przez powstaly w ten sposób otwór podawano nam jedzenie. Same dobre i/.eczy - kluski, mleko, šmietan?. Tam wszystko bylo. Ukrywamy si?, ale jednoczešnie czekamy na... Na tamtých terenach w každej wsi byl ktoš, kto mial jakiš zwiazek z partyzantka. Byla to dziewczyna, która opa-trywala rany partyzantom. Byl to gospodarz, który przyj-mowal u siebie ranných partyzantów. Byl to znów ktoš takí, ktorému si? troch? lepiej wiodlo i mógl oddač cz?šé swoich zbiorów na potrzeby oddzialu partyzanckiego.
Czekališmy z Genkiem až dwa tygodnie na dokumenty - byt to oryginainy Ausweis na nazwisko Stefan Pidruczny, przeznaczony dla Genka. Požegnanie bylo bardzo przyjacielskie. Dužo dla mnie zrobil. Genek wy-ruszal na wschód do swoich, a ja jeszcze zostalem.
Okázalo si?, že zorganizowanie drugiego Amweisu dla mnie nie bylo wcale takie proste. Nie moglem tež dlužej
86
87
zostac u Slupczyňskich, ponicwaž bylo to miejsce nie cal-kiem bezpieczne. Czesto przyježdžali tu Niemcy po majke.
Nadarzaia si? jednak okazja, aby przerzucič mnie do wioski odleglej czternašcie kilometrów od miejsca, w którym przebywalem. Do Slupczyňskich mial stamtad przyjechac szwagier po m^ke, Slupczyňski byl mlyna-rzem, b?dacym wlašcicielem dužego gospodarstwa.
Nowakowski — tak nazywal si? szwagier Slupczyňskich — juž wczešniej rozpytywal si? o kogoš, kto mógl-by pomoc w gospodarstwie. Byla to bardzo dobra spo-sobnošc, by przekazač mnie Nowakowskim.
— Powiemy po prostu, že w mlynie nie potrzebujemy w tym momencie nikogo do pomocy. Ješli chcecie, mo-žecie zabrač Wladyslawa do siebie - mówili Slupczyňscy.
Ja nie bylém juž Kazimierzem Piechowskim, nazywa-lem si? teraz Wladyslaw Sikora.
Przyjechal wi?c ten pan Nowakowski. Zaladowalem mu mak?, Jedziemy.
— A Wladyslaw si? zna na roli? - pyta.
— Znam si? - odpowiadam poslusznie.
— A z obrzíjdkiem si? zna?
— Znam si?.
— Konie tež, orka, bronowanie, siewy?
— Tež, przyjmijcie mnie tylko pod dach, to ja wszyst-ko b?d? robil - prošitém blagalnie. - Wszystko potrafi?, wszystko umiem.
Zostalem przyj?ty. Mialem na sobie takie byle jakie ubranko. Pani Nowakowska mówi wi?c do córki:
— Krysiu...
— Slucham mamusiu — grzeczna reakcja panienki, która zrobiia matur? w tym roku.
Znajdž tam dla Wladyslawa jakieš robocze ubranie. fa?
No tak, tak, bo ja nie mam czasu.
I '.mienka cos tam przyniosla po chwili. Položyla na lawk?.
Slupczyňscy przestrzegli mnie, že ješli Nowakowski (jowie si?, že ucieklem z Auschwitz, to w tej samej minúc ic zostaň? wyproszony. On bal si? swojego cienia, ,i co dopiero Niemców. Musialem wi?c robic wszystko, /cby nie dowiedzieli si?, že jestem z Auschwitz. Musialem caly czas grač rol? wiejskiego robociarza.
I ja go grálem, ale zle mi to szlo, bo przeciež nie pra-invvalem wczešniej w gospodarstwie. Nic bardzo sobie radzilem z prácami w polu, z koňmi.
Z czasem jednak przyswoilem sobie poszczególne iimiejetnošci. Potrafílem nawet pojechac do lasu, sciqc drzewo, grube, grubq. sosn?, o šrednicy czterdziešci -i /.rerdziešci par? centymetrów, ociosač pieň z konarów, wložyč na wóz, przyjechac do wsi. Sam jeden to wszystko robilem. To - možná powiedzieč - juž byl wyczyn. Nie každý to potrafil. A ja, harcerz, nauczylem si? tego i wiedzialem, jak to robic.
Taki ogromny pieň, dlugi na prawie dwaclziešcia me-trów i gruby do pól metra, trzeba bylo ladowač na wóz koňmi. Ta czynnošč wymagala nie lada umiej?tnošci. Odbywalo si? to na zasadzie orczyka. Konie trzeba bylo w odpowiednim momencie zatrzymač, žeby pieň nic spadl na drugq. stron? wozu, koniom pod nogi. To byl grožny moment. Takžj sama procedur? stosowalo si? przy lokowaniu pnia na tylna_ cz?šč wozu. Kiedy juž pieň ležal na swoim miejscu, wiazalem przód i tyl, worek z sia-nem pod siedzenie i wio koniku — wracatem do wsi.
88
89
Wszystkich czynnošci zwiazanych z uprawq. roli i ho-dowlíi nauczylem si? wlašnie tam. Dziš jeszcze potrafi? kosic, orač, wykonywac wszelkic prace, a jak trzeba, to i krowy wydoj?.
Wiedziatem, že u Nowakowskich nie zabawie dlugo. Pobyt u tych ludzi, to bylo jednoczcšnic oczckiwanie. Mialem dostač papiery na nazwisko Wladyslaw Sikora, ale j už wczešniej przyzwyczailem si? do tego nowego na-zwiska.
Przežylem tam jednak matq wpadk?. W tak dužym gospodarstwie zawsze bylo co robic, nawet wieczorem po zakoňczeniu wlašciwych prac. Cala služba, dziewczy-na od kuchni, dziewczyna od krów, chlopak od koni, wy-konywala takže o wieczornej porze róžne czynnošci. Dziewczyny škubaly pióra, wyluskiwaly fasol?, chlopcy szyli lejce, reperowali chomúta, a panienka, no cóž pa-nienka - siedziala i czytala ksiqžki. Czytalo si? zawsze patriotyczne lektury, žeby równiež služb? w tym wzgl?-dzie podbudowac. Služba tež powinna wiedziec, co to wlašciwie jest Polska, co to jest Ojczyzna, kim sí\ Polacy.
Jest wieczór. Panienka czyta, každý coš robi. Wtem odzywa si? pani:
— Troch? zm?czylaš si?, Krysiu. Može Wladyslaw wy-r?czy ci? na chwil??
— No, pewnie mamo - zgadza si? i podaje mi ksiažk?.
Ja sobie zdaj? spraw?, že jestem prosty chlop od koni, od wozów. To nie wstyd, že nie za bardzo potrafi? czy-tač. Czytam, kalecz?, dalej gram swoja siermi?žn^ rol?. Czytam i coraz bardziej wciqga mnie trešc ksiqžki, jestem coraz ciekawszy tego, co b?dzie dalej. Czytam coraz szybciej, coraz bardziej plynnie.
Pani Nowakowska zauwaža to:
No, na dzisiaj dosyé. Zbieramy si? do spania. Wokolo robi si? cisza. Po chwili pani zwraca si? do limic:
Panie Wladyslawie, prosimy do pokoju.
Nie mówi: Wladyslaw, tylko: panie Wladyslawie. „Wydalo si?. Wyrzuca mnie stíid" — myši?.
Prosz?, niech pan usiadzie — zaprasza mnie do stolu.
1'ierwszy raz tam jestem. „Byleš Wladyslaw na poko-|,k h?" - pytali mnie potem služacy. Tam služba nigdy !)owiem nie wchodzila. Gromadzila si? w izbie czelaclnej. Mnie jednak spotkal ten zaszczyt.
Zajmuj? wi?c miejsce i czekam jak na wyrok.
Panie Wladyslawie, ja wiem, že chce pan uchodzic /a kogoš innego. Wiem, že nie jest pan tym, kogo pan údaje. Pan chyba rozumie, že musimy wiedziec, kogo mamy pod swoim dachem. Teraz sq takie czasy, že moga spalic dom i nas wszystkich, ješli coš nie b?dzie w po-r/.adku. Pan musi nam powiedziec — pani przemawia do mnie — kim jest.
— Macie Paňstwo pod dachem mnie, który uciekl z Auschwitz - odpowiadam szczerze. - Gdzieš si? musz? zatrzymac, chocby na pewien czas.
Czekam tylko, až powie, žebym si? wybral w drog? i za dwa, trzy dni poszedl sobie.
A ona tymczasem odzywa si?, ku mojemu zaskocze-niu, zupelnie inaczej:
- Ustalmy tak, panie Wladyslawie, rozpowiemy na wsi, že pan jest naszym dalszym krewnym, a služba to potwierdzi. Zamieszka pan z nami, nie ze služby. B?dzie pan u nas pracowal, ale jako czlonek dalszej rodziny. To
90
91
bedzie došč prawdopodobne. Zobaczymy, co bedzic da-lej. Broň Bože, prosze nikomu nic nie rozpowiadač.
Krysia, córka gospodarzy, zwiazana z miejscowí} par-tyzantk^, zdradza mi pewnego dnia:
- A wiesz, Wladyslaw, jutro bedziesz mial Kennkarte. Rzeczywišcie dostálem ja. nastepnego dnia na nazwi-sko Wladyslaw Sikora. No, teraz bylém juž spokojniej-szy. W razie czego dam sobie rad^.
Niedlugo po otrzymaniu Kennkarte poszedlem z Krysia do „Pieca", to byl pscudonim czlowieka, który byl lacznikiem oddzialów partyzanckich. Byl odpowiedzial-ny za lacznošč z tq wsiq. U niego, w obecnošci dwóch nie znaných mi me;žczyzn — mysle, že byli to oficerowie, bo byli w wojskowych kurtkach — zložylem akowskíj przy-sieg£. I rozeszlišmy sie>
„Piec" dal mi tež pierwsze wskazówki. Powiedzial, že w nocy przyjchj po mnie, musze byč gotowy. Bardzo dobrým czlowiekiem byl „Piec". Przedwojenny nauczyciel.
Stalo si£, jak zapowicdzial „Piec". Ciemna noc. Psy szczekajtj. Ktoá štuka do okna. Juž wiem. - No cóž, zbieraj sie, Wladek i do lasu.
92
IX
■
ie w partyzantce ma swojq temperaturc;. Bywalo cza-..mu goraco. Dwa razy bylém ranný, raz pod Radoszyca-iiii, ilrugi raz pod miejscowosci^ Koňskie. Nasz oddzial to grupa „Garbatego". Walczylišmy
Ježeli trzeba bylo komus pomoc w ucieczce, wtedy n.is tež zabierano do akcji. Bywalo i fajnie, bywalo i glodno, zimno i mokro. Inny šwiat, inne problémy, in-ne žycie.
Zyj£. Szczešcie? Przeznaczenie? Czy može nocne mo-dlitwy matki, która dzieň po dniu zmagala sie; z ci<jžkq harówkí} dla nadczlowieka, pana žycia i šmierci? Može to wlašnie ona, moja matka wyblagala u Boga moje ocale-nie, a sama, wyczerpana ci^žka^ pracq — odeszla?
Jest maj 1945 roku. Kto žyje, wraca do swoich. Wró-cilem i ja. Zastalem rodziców w oplakaným stanie. W grudniu 1939 roku zostali wypedzeni z mieszkania. Mogli zabraé ze soba tylko podreczne tobolki. Musieli sic; spakowaé w ciagu dziesiexiu minut. Wypc;dzono ich, bo na ich miejsce mieli wprowadzic sie Niemcy.
Dziš wielu Niemców mówi, že oni nie wiedzieli o tym wszystkim. Jaki Auschwitz? jakie obozy? Jakie gazowania?
CH
Nicmcy f)0trzebowali Lebensraum. Tak wi?c moich ro-dziców WyržUcon0 z mieszkania i zatrudniono w dužym gospodarstwjfj _ kilkasct hektarów ziemi - w okolky Tczewa. Ówczesny wlašciciel nazywal si? Schlother. Oj-ca zatrudnion0 jako pomocníka kowala, matke; - przy krowach.
Krowy žyj» sobie w oborze, w specjalnych boksach. W pierwszym ža£ hoksie od wejšcia do obory miešcito si? mieszkanie moicn ^taruszków". Tak bylo do koňca woj-ny. Nie mieli tatweg0 žycia.
Czy rodzinn n;erniecka wiedziala, že wprowadza si?
do mieszkania ^ pelnym wyposaženiem dlatego, že wy-
rzucono zen rocj^jr^ polsky? I jak to si? ma do etyki, mo-
ralnošci i sumienia? Czy sa w zwiazku z tym w žyciu
czlowieka sytuacje kiedy musí on powiedziec: - NIE!?
Teraz jednak rodzice byli pelni radošci z mojego po-wrotu.
- Opowiadajcrie _ mówi? - jak przežylišcie ten kosz-mar okupacji.
Ojciec przywarJ do mnie w uscisku.
- Nie zrobilern c; v/stydu, synu, nie podpisalem Volks-liste.
Byl z tego durr>ny ja równiež.
Ilež ci moi rodz:ice nacierpieli si?, pracujac dla Niem-ców. Mama, majíic szešcdziesiat par? lat, zmaria, bo byla styrana pracq. ponaci miar?. A w glowie kotlowaly si? mysli: jeden syn Auschwitz, drugi w innym lagrze, trzeci, najmlodszy, cztcrnastoletni Edek, oderwany od rodziny, zostal wywie2i0ny na roboty w glaj? Niemiec. Wiadomo, jak matka przežywa, kiedy traci kontakt
94
| wszystkimi swoimi dziecmi, kiedy zupelnie nie wie, co li i. nimi dziejg
Mój kolega, druh, Wladziu Gieldon, którego rodzice podpísali Volksliste, poszedl do armii. Zap?dzono go na hrnu, gdzieš pod Stalingradem zginak Taki los spotkal Wielu mlodych chlopców, tylko dlatego, že ich rodzice si? bal i albo chcieli troch? latwiej žyč. O tym, že syna zabio-i.i na front i tam zginie, nie pomysleli.
Calq okupacj?, kiedy juž bylém w partyzantce, zada-walem sobie pýtanie, czy Niemcy w obozie, w zwiazku / naszq ucieczk^, rozwalili kogoš z naszych czy nie. Ciq-gle mnie to dr<jczylo.
Gdy wrócilem do Tczewa pytalem znajomych o Ki-
prowskiego:
- Može i Alkowi si? udalo, može wrócil?
Wrócil do Tczewa, do schorowanej matki. Zastalem go tam, gdzie wczešniej mieszkal. -To ty? Numer 918?
-Jak widzisz - odpowiadam. - I ty, 801, przežyleš! Alek, pierwsze, Co mi powiesz, to czy byla rozwalka po naszej ucieczce, czy nie?
- Nie - uslyS2a}em z ulga. - Nie masz jednak poj?-cia, co dzialo si^- w obozie po waszej ucieczce - opowia-dal Alek. - Euria. Látali, skákali, ježdzili. Nasi, którzy pracowali w biurach, opowiadali, že fryce tak szaleli, že nawet delegacjcj z Berlina do obozu przyslali, która mia-la zbadaé, jak cos takiego bylo w ogóle možliwe. „Ucie-kaja_ stlamszeni wi?žniowie?! - dziwili si?. - Ci, którzy mieli byé tylko <J0 pracy! Oni wygrali z tq pot?gq?! Wy-jechali samochodem SS?! Z bronia?! W esesmaňskich
o1
mundurach?!". Skandál. To bylo cos — opowiadal wciaž Alek - czego Niemcy nie potrafili w ogóle zrozumieč, czego ta „wierchuszka" w Berlinie nie potrafila pojac. „Co si? stalo?!" — pytali. — A jednak... Co bylo niemož-liwe, stalo si? možliwe! Legendy kražyly po obozie o wa-szej ucieczce.
- A ty, Alek, przesiedziales do koňca? - spytalem.
— I mnie udalo si? czmychnac. W polowie lipca 1942 roku znalazlem si? w komandzie Porabka. Tam robili-šmy drog? do esesmaňskiego domu wczasowego. Byl 22 wrzesnia 1942 roku. Wiežli mnie ci?žarówk4 po cement. Wyskoczylem w pelnym biegu. Siedzacy naprzeciw eses-man nie zdažyl nawet odbczpieczyc broni. Troch? si? po-turbowalem, ale nie na tyle, žeby nie moc wiač. Przežy-lem w Czechach reszt? okupacji — opowiada.
- Brawo! - mówi?. Alek przerwal milczenie:
— No wiesz, možná nas zabič, lecz nie možná nas zla-mač.
Bylém dumny z niego. Tacy bylišmy!
Powoli wracališmy do „normy , lecz w pami?ci dlugo pozostal koszmar piekla i dzis jeszcze w nas tkwi. Czy možná zapomnieé Auschwitz? NIE! Czy možná opowie-dziec o calej grozie tego piekla? NIE!
Bo každému z nas, którzy przežyli to pieklo, pozostal w sercu, w duszy i w pami?ci, jego fragment. I ta zadra pozostanie na zawsze.
Auschwitz — pisal bezimienny wi?zieň - punkt na mapie, czarna plama w srodku Europy. Ta ognista plama
,,h l/v, krwawa plama prochów. Dia setek tysi?cy — miej-i bez nazwy. Z wszystkich krajów Europy jechaly tam i i.igi, zaladowane setkami tysi?cy ludzi, dla wielu byli to stacja koňcowa. Nawet nie wiedzieli, gdzie sa_. Wy-I Li |i iwywano ludzi z ich žyciem, ich pami?cÍ4, ich wiel-kini zdziwieniem, spojrzeniem, które stawialo tylko py-i.inia. Cz?sto ci ludzie nie widzieli niczego poza dýmem, min zostali spáleni...
Dziš juž wiadomo. Po wielu latách to wiemy. Wiemy, /( (en punkt na mapie to Auschwitz. Straszne, okrutne slovvo. Przy jego džwi?ku sumienie šwiata dostaje drga-wck. To miejsce, gdzie czlowiek czlowiekowi czynil cos takiego, co w žadnym j?zyku šwiata nie zostalo dotaci /dehniowane. Auschwitz. Gigantyczny cmentarz bez grobów i bez krzyžy, gdzie setki tysi?cy ludzkich istot spoczywa w jednym grobie pelnym bezimiennych pro-Miejsce, gdzie czlowiek pokornie pochylal czolo rzed wielkim majestátem šmierci i milczenia.
( how n
Czy kiedykolwiek — pisal ten sam nie znaný mi swiadek tych okropnych czasów — znowu tu b?dziemy albo može nie? Kto to jednak wie? Czy kiedyš b?dziemy mysleli, že byl to zly sen?
Daleko, daleko. W tym Auschwitz, gdzie komin w Birkenau dýmil, nieprzerwanie... Zawsze. Gdzie plo-n?ly tysiqce ludzkich cial! Gdzie ludzi, których masowo tu zwožono, czekal gaz i krematorium — smuga dýmu — znak, že byli tu, že žyli, ale pozostal po nich juž tylko po-piól. 1 pami?c...
Po wojnie trzeba bylo pracowaé i uczyč si?. Zapisalem
si? na studia, na Politechnik?. Zaliczyfem jeden semestr. Miafem jednak pecha.
Partyzanci walezacy w podziemiu mieli po wojnie obowiazek dač o tym znač — wedlug ustawy bylo to tak zwane „ujawnianie si?". Sam nie wiem, dlaczego tego nie zrobilem. Nic wydawalo mi si? to wcale tak wažne. Myslalem, že mam clobnj opini? tam, gdzie pracowalem. Ale w každým zakladzie byla w tamtým ezasie „wtycz-ka", ktoš, kto meldowal, co ten lub ów robi. Podpatry-wal, w?szyl i donosil. Przeciwko mnie žebráno szereg ar-gumentów, w dužej mierze je spreparowano.
Zarzuty byly nast?pujace: po pierwsze — sabotuj?, po clrugie — nie ujawnilcm si?, po trzecie — prowadz? krecia^ robot?, po czwarte - mam pistolet bez zezwolenia.
Ja nie mialem w domu žadnego pistoletu, nie bylém przeciež w ciemi? bity. Cóž miatbym teraz robic z pisto-letem. Partyzantka si? skoňczyla. Myslalem przede wszystkim, žeby zdobyč jakies wyksztalcenie i ufožyc so-bie w jakiš sposób žycie.
Jednak, kiedy robiono u mnie rewizj?, „znaleziono" pistolet. Bylém mocno obciažony. Zrobiono wi?c ze mnie sabotažyst?, tego, który si? nie ujawnil, wroga lu-du, z bronií^ bez zezwolenia.
Dužo. Naprawd? dužo. Przy takich zarzutach možná bylo dostač kar? smierci. Te wyroki zamieniane byly na ogól na dožywocie, ale niektoré zostaly wykonane. Ja dostálem bardzo lagodna kar? — dziesi?č lat.
Zaczajem od Gdaňská, Sztumu, potem bylém rów-niež w kilku innych wi?zieniach. A pod koniec przenie-siono mnie do kopalni „Niwka". Fedrowalem w?giel. Kiedy przerzucili nas do pracy w kopalni, nie narzekali-
wtecly bylo juž jedzenia do syta. Lepiej bylo pra-fOWiič. Nie myslalem wtedy o tym, že trac? žycie. Jed-nnl wypušcili mnie za dobre sprawowanie. Ale po sied-mimi latách...
li zew. Pogodny dzieň w srodku lata. Stoj? na cmen-i.u/u przy grobach rodziców. Stád niedaleko do parku. (Jkazja, by spojrzeč na glaz stojacy na jego skraju, ku i /i i pami?ci harcerzy zamordowanych bestialsko przez l.r./ystów. Na kamieniu wyryte imiona i nazwiska po-nuirdowanych. Moich przyjaciól - druhów. Przypomnia-lo mi si? powiedzenie Alka Kiprowskiego: „Možná nas /.ihič, lecz nie možná nas zlamač".
Kiedy to wszystko si? skoňczylo, zorientowaíem si?, /c mam trzydziešci par? lat i že míodošci prawie nie mia-lem. Ukradli mi calq mlodosč - okupanci, a po wojnie -
nasi „kochani czerwoni".
Przežylem jednak. Jak pisze mój przyjaciel Zbyszek:
„To palec Božy". Tak to bylo. To Bóg mnie przeprowa-
d/.il przez wszystkie te ci?žkie lata.
A pozostalí towarzysze mojej ucieczki? Otóž Staszek
Jašter zginaj podezas okupaeji w Warszawie. Józek Lem-part zgin^l w 1947 roku pod kolami autobusu w Wado-wkach. Eugeniusz Bendera mieszkal po wojnie w Warszawie. Odwiedzalismy si? wzajemnie. Albo on bywal u mnie w Gdaňsku, albo ja u niego w Warszawie. Mial problémy w rodzinie, uzaležnil si? od alkoholu. Zmarí.
98