XVI
CONSPECTUS SIGLORUM
Nonnumquam vel raro citantur:
C = Cantabrigiensis Corpus Christi College 71, saec.
XIII, quo Asclepius Uber non continetur. H = Musaei Britannici Harleianus 3969, saec. XIII; deest
Asclepius. Pa = Parisinus Lat. 15449, saec. XIV. Pb = Parisinus Lat. 6286, saec. XIV. K = Hafniensis Fabncius 91-4°, saec. XIII. W = Codex Guelferbytanus Augustaeus 82, 10 (saec. XIII).
Codex Bruxellensis 3920-23 (saec. XIV).
In libro De interpretatione:
M = Uber Bibliothecae Patrum Maristorum, saec. VII-VIII.
T = Parisinus Lat. 13956, saec. IX. W = Valencianensis, Bibl. Mun. 406, saec. X. L = Leidensis, B. P. L. 25, saec. X. V = Parisinus Lat. 12949, saec. IX-X. D = Parisinus Lat. 7730, saec. XL S = Sangallensis, Stiftsbibliothek 64, saec. IX. O = Aurelianensis, Bibl. Mun. 277, saec. X. P - Leidensis, B. P. L. 139 B Petavianus, saec. XL B = Bambergensis, Staatsbibliothek, Msc. Ph. 1, saec. IX-X.
Be = Bernensis, Stadtbibliothek 265, saec. XI.
E = Parisinus Lat. 6398, saec. XII. Ca = Carnutensis, Bibl. Mun. 498, saec. XII.
K = Klosterneuburg, Bibl. Mon. 1098, saec. XII-XIII. Ba = Bernensis, Stadtbibliothek 300, saec. XI—XII.
Z = Parisinus Lat. 11127, saec. XL
Librorum Carnutensium C et G lectiones ad fidem editionis Thomasii citantur.
[De deo Socratis. Prologus]
)ud {EX APULEI FLOR1DIS)
I
103 Qui me voluistis dicere ex tempore, accipite rudimentům
104 post experimentům, quippe, prout mea opinio est, bono peri-culo periculum faciam, postquam re probata meditata sunt, dicturus incogitata. neque enim metuo ne in frivolis displi-ceam, qui in gravioribus placui. sed ut me omnifariam no-veritis, etiam in isto, ut ait Lucilius, schedio *** et incondi-
6 cf. Lucil., fragm. 1279 Marx = 1296 Krenkel
Prologům, qui in Hbris manu scriptis De deo Socratis opusculum antecedit, virorum doctorum ratiocinationes secuti, opusculo ipsi abiudicavimus, Floridis tribuimus : nihil enim ad librum Dc deo Socratis pertinet; cum autem in codicibus hunc locum habeat, haud necessarium duximus viri docti Iohannis Beaujeu sententiatn ap-probare eumque separatim edere. Thomasii opinionem secuti prologům in quinque fragmenta dividimus.
APULEI PLATONICI MADAURENSIS INCIPIT DE DEO (DE EO M, corr. M2) SOCRATIS FELICITER BM; APULEI DE DEO SOCRATIS LIBER INCIPIT V, qui statim Herat: Apulei Platonici mandarensis incipit de deo socratis feliciter (madaurensis corr. V2); APULEI PLATONICI PHILOSOPHI MAUDARENSIS DE DEO SOCRATIS LIBER INCIPIT NPLU, Apulei Madaurensis Platonis discipuli De deo Socratis liber incipit A, Apulei Madaurensis liber de deo Socratis R, inscriptionem omittunt G O F
3 faciam post om. MV, om. vacuum relinquens M1 quam : qua BMMaV sunt corr. Lips. : sum codd. 6 et seel. Wow.; ante et lacunam indicant Tho. Beau. : rudi add. censet Tho. ex Taciti Agr. 3, subitario add. censet Marx ad Lucil. 1279
2 EX APULEI FLORID1S
to, experimini, an idem sim repentinus, qui praeparatus, si qui tamen vestrum nondum subitaria ista nostra cognostis, quae scilicet audietis pari labore, quo scribimus, venia pro-pensiore, quam legimus. enim sic ferme adsolet apud pru-dentes viros esse in operibus elaboratis iudicatio restrictior, 5
105 in rebus subitariis venia prolixior. scripta enim pensiculatis et examinatis, repentina autem noscitis simul et ignoscitis: nec iniuria. ilia enim, quae scripta iegimus, etiam tacentibus vobis talia erunt, qualia illata sunt; haec vero, quae imprae-sentiarum et quasi vobiscum par[t]ienda sunt, talia erunt, 10 qualia vos ilia favendo feceritis. quanto enim *** exinde orationi modificabor *♦# vos animadverto libenter audire. proinde in vestra manu situm est vela nostra sinuare, etiam
106 mittere, ne pendula et flaccida neve restricta et caperrata sint. 15
II At ego, quod Aristippus dixit, experiar, Aristippus ille Cyrenaicae sectae repertor, quodque malebat ipse, Socratis discipulus; eum quidam tyrannus rogavit, quid illi philoso-phiae Studium tam impensum tamque diutinum profuisset.
1 qui praeparatus : om. qui BMM'V, et pro qui add. B2 2 nondum ante cognoscitis trot. AG cognostis BF : recognoscitis R, cognoscitis cett. codd. 3 quo : quos NPLU 4 enim sic B Tho. : sic enim cett. codd. Beau. adsoleat B Ma, adsoleant V 5 esse prae in BMM'V, prae eras, et vel quidem suprascr. B2 operibus B2FROAGPU : opibus MM'VNL, opebus B 10 par-[t]ienda Rohde, JLZ 1876, 781, parcenda M" V 11 favendo H Rom. ■. facienda B, faciendo cett. codd. 11-12 lacunas indicant Tho. Beau.; post modificabor add. tanto a vobis in maius tolletur Rom. Aid. lunt.; post vos add. enim eaedem edd. 13 in manu vestra RON situm est FG : situm esse cett. codd. 13—14 etiam mittere : etiam remittere F, et amittere A, desp. Tho., et immittere Oud. Baeh., Rh. Mus. 1912,113 14 flaccida : flacida MVAG 17 cyrenaicae : ** renaicae B, ciranayce V, cironaice G, ronaicae A, chyriniace R quodque : quoque NPLU, corr. P2 Socratis B2M2OF Rom. : socrati BMVAGRNPLU
EX APULEI FLORID1S 3
Aristippus respondit: 'ut cum omnibus', inquit, 'hominibus secure et intrepide fabularer'. Ill    Verbo subito sumpta sententia est, quia de repentino ob-orta est, quasi velut in maceria lapides temerario in[ter]iectu poni necesse est neque interiecto intrinsecus pondere neque 5 colliniato pro fronte situ neque coniventibus ad regulám
107 lineis, quippe qui structor orationis huius egomet non e meo monte lapidem derectim caesum adferam, probe omnifa-riam complanatum, leviter extimas oras ad unguem co-aequatum, sed cuique operi adcommodem vel inaequalitate 10
108 aspera vel levitate lubrica vel angulis eminula vel rotunditate volubilia, sine reguiae correctione et mensurae parilitate et perpendiculi sollertia. nulla enim res potest esse eadem festi-nata simul et examinata nec est quicquam omnium, quod habere possit et laudem diligentiae simul et gratiam celeri- 15 tatis.
1 cf. Diog. Laert., Wit. Phil. II 68 13 nulla - 15 celeritatis Vincent. Bellov., Spec, doctr. V 94; Spec. hist. IV 7
3 oborta : aborta A, orbata G, suborta R Rom. 4 in[ter]iectu corr. Ellis Vliet, Mnem. 1888, 157, Tho. Beau. 6 conlintato MV pro fronte BAGFRP2 : pro fonte MVONPLU coniventibus G : conhiventibus M, cohibentibus B2M2 V2ROAL, cuh- V, conhibenti-bus vel conibentibus cett. codd. 7 structor : structum N, fructum U, structim P (corr. P2), structior R 8 derectim B Tho. Beau. : directim FP, directum cett. codd. probe : prope MV 9 leviter extimas om. MV extimas R Salm. : exoptimas BNP, exopti-mis cett. codd. oras BMVONPR : oris FAGLU 10 cuique : undique Ltitj., utcumque con. Tho. 11 rotunditate FR : rotunda cett. codd. 14 nec est AGP2M3 : necesse FN2, necesse est BNPLU, necesse est nec R, neque enim O, om. MV 15 habere possit AOM3P2U2 mg. Vincent. : habere M cett. codd., post habere lacunam indicant Gold. Tho.
4 EX APULEI FLORIDIS
IV    Praebui me quorundam voluntati, qui oppido quam a me desiderabant ut dicerem ex tempore, et est hercule formido, ne id mihi evenerit, quod corvo suo evenisse Aesopus tabulator, id erit, ne, dum hanc novam laudem capto, parvam illam, quam ante peperi, cogar amittere. sed de apologo 5 quaeritis: non pigebit aliquid fabulari. Corvus et vulpis unam offulam simul viderant eamque rap-109 turn festinabant pari studio, impari celeritate, vulpis cursu, corvus volatu. igitur aies bestiam praevenit et secundo flatu propassis utrimque pinnis praelabitur et anticipat, atque ita 10 praeda simul et victoria laetus sublime evectus in quadam proxima quercu in summo eius cacumine tutus sedit. eo quoque tamen vulpis, quia lapidem nequibat, dolum iecit. namque eandem arborem successit et subsistens, cum super-ne raptorem praeda ovantem videret, laudare astu adorta 15 est: 'ne ego inscita, quae cum alite Apollinis frustra certave-rim, quippe cui iam prídem corpus tarn concinnum est, ut neque oppido parvum neque nimis grande sit, sed quantum
3 Phaedr., fab. I 13; Babrius 77; Fab. Aesop. 204 et 204 b ed. Halm
1 oppido : oppi BM, opere V quam Rohde, JLZ 1876, 781 : quae codd. 2 desiderabant H Pa Rohde : desiderabantur cett. codd. et: at Liitj. Tho. Beau. 2-3 hercule formido ne id om. MV 4 laudem hanc novam RONPLU, hanc tantum MV parvam AFRP2 : parum cett. codd. S sed : si ARO 6 piget MV 7 vulpis BMV : vulpes cett. codd. 8 vulpis BMVA: vulpes M2 cett. codd. 10 pinnis B2 : pennis BMVAGFP2, om. NPLU, alis R, alis utrimque O praelabitor NPLU, con. P2L2 13 vulpes M2NPLU quia lapidem B Tho. Beau. : que illic pedem RO, qui (quae AG) alipedem cett. codd. (-pidem M) 15 astum AG adorsa AG 17 quippe cui B M AG F : quippe cum V RONPLU 18opidoVAO
EX APULEI FLORIDIS 5
110 satis ad usum decoremque, pluma mollis, caput argutum, rostrum validum. iam ipse alis persequax, oculis perspicax, unguibus pertinax. nam de colore quid dicam? nam cum duo colores praestabiles forent, piceus et niveus, quibus inter se nox cum die differunt, utrumque colorem Apollo suis 5 alitibus condonavit, candidum olori, nigrum corvo. quod utinam sicuti cygno cantum indulsit, ita huic quoque vocem tribuisset, ne tarn pulchra ales, quae ex omni avitio Ionge praecellit, voce viduata, deliciae facundi dei, muta viveret et elinguis!' id vero ubi corvus audit, hoc solum sibi prae cete- 10 ris deesse, dum vult ciarissime clangere, ut ne in hoc saltern olori concederet, oblitus offulae, quam mordicus retinebat, toto rictu hiavit atque ita, quod volatu pepererat, cantu ami-ill sit; enimvero vulpis, quod cursu amiserat, astu recuperavit. eandem istam fabulam in pauca cogamus, quantum fieri 15 potest cohibiliter: corvus, ut se vocalem probaret, quod solum deesse tantae eius formae vulpis simulaverat, groccire adortus, praedae, quam ore gestabat, inductricem compo-tivit.
2 alis B : ales cett. codd. (om. N) persequax B : om. cett. codd. perspicax : persequax F 8 omni avitio : omnia vitio B VL (cott. L2), omnia avitio M (corr. M2) 11 ciarissime - ne in om. MV in hoc Cold. Tho. Beau. : id hoc codd. (id tantum AR Van der Vliet); sed cf. Leo, ALL 12, 1902, 99 13 rictu : ore MV ita om. MV 14 vulpis BMV AG : vulpes M2ROFN PLU 16 cohibiliter corvus ut om. MV 17 vulpis BM2VAG : vulpes MROFNPLU groccire : grocire V2, grocare AG, crocire R con. Flor., croccire con. Tho. collato Plauti Aul. v. 625 18 praedae om. AG    compotuit BMV
EXPLICIT PRAEFATIO, INCIPIT DISPUTATIO DE DEO SOCRATIS FELICITER BMV (FELITER B); APULEI MADAU-RENSIS DE DEO SOCRATIS LIBER .1. INCIPIT PROLOCUTIO F; explicit prologus P, deest subscriptio in AG RO NLU
6
EX APULEI FLORIDIS
V    Iamdudum scio, quid hoc significatu flagitetis: ut cetera
112 Latine materiae persequamur. nam et in principio vobis di-
113 versa tendentibus ita memini polliceri, ut neutra pars ve-strum, nec qui Graece nec qui Latine petebatis, dictionis huius expertes abiretis. quapropter, si ita videtur, satis oratio nostra atticissaverit; tempus est in Latium demigrare de Graecia. nam et quaestionis huius ferme media tenemus, ut, quantum mea opinio est, <p)ars ista posterior prae ilia Graeca, quae antevertit, nec argumentis sit effetior nec sen-tentiis rarior nec exemplis pauperior nec oratione defectior.
10
1-2 cetera materiae Latine Merc, Latine cetera materiae Gold. 2 latine : latina MV vobis Rom. : nobis codd. 6 latium BFONP2V2 : latinům MVAGRPLU 8 <p>ars Vulc. Tbo. Beau. ista : ita NPLU 9 effetior MV2OFNPA2 : effec-tior B V AG R LU 10 post defectior pergunt codd.; narrationis exordium add. F
(DE DEO SOCRATIS)
1    Plato omnem naturam rerum, quod eius ad animalia prae-
115 cipua pertineat, trifariam divisit censuitque esse summos deos. summum, medium et infimum fac intellegas non modo
116 loci disclusione verum etiam naturae dignitate, quae et ipsa neque uno neque gemino modo sed pluribus cernitur. ordiri 5 tarnen manifestius fuit a loci dispositione. nam proinde ut maiestas postulabat, diis immortalibus caelum dicavit, quos quidem deos caelites partim visu usurpamus, alios intellectu vestigamus. ac visu quidem cernimus
vos, o clarissima mundi 10 lumina, labentem caelo quae ducitis annum.
nec modo ista praecipua: diei opificem lunamque, solis
117 aemulam, noctis decus, seu corniculata seu dividua seu pro-tumida seu plena sit, varia ignium face, quanto longius fa-cessat a sole, tanto largius conlustrata, pari incremento iti- 15 neris et luminis, mensem suis auctibus ac dehinc paribus dispendiis aestimans; sive illa proprio nec perpeti candore,
8 cf. Plat., Legg. 931a Lucret. V 705 sqq.
10-11 Verg., Georg. I 5-6     14 cf.
1 praecipua H Merc. Tho. Beau. : praeeipue codd. Barra 5 cernitur AR Rom. Tho. Beau. : černit B MV GO NPLU Barra, dis-cernit F     15 largius R Gold. Tho. Beau. : longius cett. codd.
16 mensem BFONPLU : mensis MV AG, mensa R, menses M2
17 proprio nec Donini—Gianotti RFIC 1982, 292—296 : proprio seu codd. Tho., proprio stbi Rohde, ]LZ 1876, 781, proprio sed Beau. post candore traiciendum pollens (p. 8,3} censet Tho., quem sequitur Beau, {fortasse rede)
8
APULEI
UBER DE DEO SOCRATIS
9
ut Chaldaei arbitrantur, parte luminis compos, parte altera cassa fulgoris, pro circumversione oris discoloris multiiuga pollens speciem sui variat, seu tota proprii candoris expers,
118 alienae lucis indigua, denso corpore sed levi ceu quodam speculo radios solis obstitit vel adversi usurpat et, ut verbis 5 utar Lucreti,
notham iactat de corpore lucem:
II utra[que] harum vera sententia est - nam hoc postea
119 videro -, tarnen neque de luna neque de sole quisquam Graecus aut barbarus facile cunctaverit deos esse, nec modo 10 istos, ut dixi, verum etiam quinque Stellas, quae vulgo vagae
120 ab imperitis nuncupantur, quae tarnen indeflexo et certo et stato cursu meatus longe ordinatissimos divinis vicibus aeterno efficiunt. varia quippe curriculi sui specie sed una semper et aequabili pernicitate tunc progressus, tunc vero 15
6 Lucret. V 575 *"
2 multiiuga BMVGFNPLU : multivaga B2AROL2 Rom. 4 indigua Hild. Beau, collate Metám. IX, 6 : indiga O Rom., indicia cett. codd. corpore sed Tbo. Beau. : corpore seu FRONPLU, corpori seu B2 MVAG, corporis et B, corporis seu Baeb., Rb. Mus. 1912, 115 ceu M2A Rom. : seu M cett. codd. 5 radios Wow. : radiis codd. obstitit tuentur Donini-Gianotti: extitit U, obsistit AR Rom., obstiti Seal. Flor. Hild., obstipi Ribbeck, Rh. Mus. 1878, 435, collato Festo, p. 210 Lindsay, unde Tho. Beau. 7 notham O : notám cett. codd. iactat B2M2 ROC : iactam B cett. codd. (iacta M) 8 utra(cum)que corr. Zink, Hermes 1864, 81 Gold. Barra Beau., utra[que] ex Cie. Parád. 3, 24 corr. Mere. Tho.; cf. denique Metám. V16.3 (OLD s.v. uter 2c; Neue-Wagener II 540) 11 quinque : ut OFNPLU, om. R, corr. P2, et Rom. 13 stato : aestatu NPLU 14 aeterno B probant dubi-tanter Tho. Helm, BPW 1909, 839 Baeb., Rh. Mus. 1912, 115 : aeternos cett. codd. Tho.
regressus mirabili vicissitudine adsimulant pro situ et flexu et abstituto circulorum, quos probe callet, qui signorům or-tus et obitus comperit. in eodem visibilium deorum numero cetera quoque sidera, qui cum Platone sentis, locator
Arcturum p(luviasque) Hy(adas) g(eminosque) T(riones)
121 aliosque itidem radiantis deos, quibus caeli chorům comp-tum et coronatum suda tempestate visimus, pictis noctibus severa gratia, torvo decore, suspicientes in hoc perřectissimo mundi, ut ait Ennius, clipeo miris fulgoribus variata caela-mina.
Est aliud deorum genus, quod natura visibus nostris dene-gavit, nec non tarnen intellectu eos rimabundi contempla-mur acie mentis aerius f contemplantes. quorum in numero sunt illi duodecim [numero] situ nominum in duo versus ab Ennio coartati:
luno, Vesta, Minerva, Ceres, Diana, Venus, Mars, Mercurius, Iovis, Neptunus, Vulcanus, Apollo
3 cf. August., Civ. Dei IX 16, p. 434, 3 CSEL 5 Verg., Aen. Ill 516 8-9 cf. Varr. L.L. VII 73; Enn. Trag. Roman. Fragm. 178 Ribb.2    16-17 Enn., Ann. 240-241 Skutsch
2 abstituto codd., tuentur Merc. (ajioordoEi interpretatus) Ar-mini, Eranos 1928, 334, qui abstituto idem atque longinquitate valere censet: instituto corr. Noväk, Wien. St. 1911, 103 Beau., obstito Seal. Flor., desper. Tho. 4 sentis : secus MV locato : locat MV, iccirco AG 5 arcturum PHYGT BMVAG, arcturum G.L. FRNPLU, arcturum geminos leonem O Rom. Aid. lunt. : versum suppl. Wow. 8 decore B2RO Rom. : decori BAGFN PLU, decor MV 12 rimabundi BMVAG: mirabundi FRON PLU 13 contempiantes addub. Tho., contuentes Helm, BPW 1909, 841, contendentes vir doctus apud Oud. alii alia vitandae iterationis causa 14 numero om. H seel. Baeb., Rb. Mus. 1912, 115 Beau.    duo : duos V2 AROG F2
r
10 APULE1
122 ceterique id genus, quorum nomina quidem sunt nostris au-ribus iam diu cognita, potentiae vero animis coniectatae per varias utilitates in vita agenda animadversas in iis rebus, quibus eorum singuli curant.
HI    Ceterum profana philosophiae turba imperitorum, vana 5 sanctitudinis, priva verae rationis, inops religionis, impos veritatis, scrupulosissimo cultu, insolentissimo spretu deos neglegit, pars in superstitione, pars in contemptu timida vei
123 tumida. hos namque cunctos deos in sublimi aetheris vertice locatos, ab humana contagione procul discretos plurimi sed 10 non rite venerantur, omneš sed inscie metuunt, pauci sed impie diffitentur. quos deos Plato existimat naturas incorpo-ralis, animalis, neque fine ullo neque exordio, sed prorsus ac retro aeviternas, (a) corporis contagione suapte natura re-motas, ingenio ad summam beatitudinem perfecto, nullius 15 extrarii boni participatione sed ex sese bonas et ad omnia competentia sibi promptu facili, simplici, libero, absoluto.
12 sqq. cf. Albin. (Alkin.), Didask. c. 10
3 animadversas Colv. : animadversae coda. Barra 6 priva H Rom. : parva LU, pravá cett. codd. 7 scrupulosissimo- p. 13,1 ad miserias P deperditus insolentissimo spretu BMFC : insolentissimo spreto NLU, insolentissimos precii VAGO, insolentissime spreto R 8 ante neglegit iacunam indicant Gold. Tho. Novák W.St. 1911, 103, sed cf. Beau., p. 210 12 quos deos plato MVAGRO : quos deos praelato B, quod eos plato F, quod eos prolato NLU incorporalis MV : incorporales BAGROFNLU 13 animalis BMVFNLU : animates AGRO fine : fini B Tho., corr. B2 14 (a) add. Liitj. Tho. Beau., qui confert mox (p. 11,9) a corpore removerunt contagione BGR2 : contagiones B2 MV A RO F NPLU suapte Ffor. : suaque codd. Chodaczek, Eos 1929, 295 15 perfecto : perrecto RNLU 16 ex sese : ex se FNPLU    bonas B2 Vulc. : bono R Rom., bona B cett. codd.
LIBER DE DEO SOCRATIS 11
124 quorum parentem, qui omnium return dominator atque auctor est, solutum ab omnibus nexibus patiendi aliquid gerendive, nulla vice ad alicuius rei munia obstrictum, cur e[r]go nunc dicere exordiar, cum Plato caelesti facundia prae-ditus, aequiperabilia diis immortalibus disserens, frequen- 5 tissime praedicet hunc solum maiestatis incredibili quadam nimietate et ineffabili non posse penuria sermonis humani quavis oratione vel modice comprehendi, vix sapientibus viris, cum se vigore animi, quantum licuit, a corpore removerunt, intellectum huius dei, id quoque interdum, velut in 10 artissimis tenebris rapidissimo coruscamine lumen candi-dum intermicare?
125 Missum igitur hunc locum faciam, in quo non mihi [quidem] tantum, sed ne Platoni quidem meo quiverunt ulla verba pro amplitudine rei suppetere, [f]ac iam rebus medio- 15 critatem meam [in] longe superantibus receptui canam tan-demque orationem de caelo in terram devocabo. in qua prae-cipuum animal homines sumus, quamquam plerique se in-curia verae disciplinae ita omnibus erroribus ac piacularibus
4 Plat., Tim. 28 c 7 non posse - 12 intermicare August., Civ. Dei IX 16, p. 431, 21 17-18 cf. August., Civ. Dei VIII 15, p. 380,21
1 parentem qui M2 Rom. : parens idem qui R, parentum G2, parentumque MG cett. codd. 3 munia B2 [teste Tho.) R Vulc. : mutua B cett. codd. (mutuam U) Rom. 4 e[r]go corr. Merc. 7 et: etiam G, om. BMV 8 vix autem August. 9 vigore FR August. Rom. : vigori cett. codd. removerunt August. Tho. Beau. : moverunt codd. (movetur U, admoverunt O) 10 dei B2GFR Rom. : diei B cett. codd. velut RU supra versum August. Rom. : vel U cett. codd. 11 artissimis : altissimis R August. 13 quidem seel. Colv. 15 [f]ac iam corr. Merc, seel. Rohde.JLZ 1876, 781 (punctis notat A, om. O) 16 [in] seel. Gold., ante rebus trai. Rohde, ibid. 19 verae Tho. : velle BMV, bellae B2, om. cett. codd. Rom.    in omnibus AGRO
12
APULEI
LIBER DE DEO SOCRATIS
13
depravaverint, sceleribus imbuerint et prope exesa mansue-
126 tudine generis sui immane efferarint, ut possit videri nullum animal in terris homine postremius. sed nunc non de erro-rum disputatione sed de naturae distributione disserimus.
IV    Igitur homines ratione plaudentes, oratione pollentes, im- 5 mortalibus animis, moribundis membris, levibus et anxiis mentibus, brutis et obnoxiis corporibus, dissimillimis mori-bus, similibus erroribus, pervicaci audacia, pertinaci spe, casso labore, fortuna caduca, singillatim mortales, cunc-
127 ti{m) tamen universo genere perpetui, vicissim sufficienda 10 prole mutabiles, volucri tempore, tarda sapientia, cita mořte, querula vita, terras incolunt.
Habetis interim bina animalia: deos ab hominibus pluri-mum differentis loci sublimitate, vitae perpetuitate, naturae perfectione, nullo inter se propinquo communicatu, cum et 15 habitacula summa ab infimis tanta intercapedo fastigii dis-pescat et vivacitas illic aeterna et indefecta sit, hie caduca et subsiciva, et ingenia ilia ad beatitudinem sublimata sint, haec
5 igitur homines - 12 terras incolunt August., Civ. Dei IX 8, p. 419, 10 9 singillatim - 10 perpetui ibid. XII 10, p. 582, 8 13 habetis - p. 13,1 infimata August., Civ. Dei IX 12, p. 424, 8; cf. 13, p. 426, 23 15 cum et - 16 dispescat Prise. X 3, 17 (GLK II 509, 9)
2 tarn ante immane add. B2 4 disserimus H Merc. : disseremus cett. codd. Barra 5 plaudentes : gaudentes cod. Corbeiens. Au-gustini Beau. 7 dissimilibus August, probante Klotz, BPW 1912, 1203 8 pervicaci : pervicacia NL 9 singulatim F Rom. cuncti(m) corr. Lips. Tho. Beau. 10 universo genere seel. con. Stew. Tho. 14 differentis B : differentes B2 cett. codd. 15—16 et habitacula August. Prise. : ea habitacula codd. 16 ab FU2 August. Prise. Rom. : om. cett. codd., fortasse recte 18 subsiciva BVGFLU : succisiva A, subseciva M, subscma N, substiciva R, subcessiva O    sint om. August.
ad miserias infimata. quid igitur? nullone conexu natura se vinxit, sed in divinam et humanam partem tcampse et
128 interruptam ac veluti debilem passa est? nam, ut idem Plato ait, nullus deus miscetur hominibus, sed hoc praecipuum eorum sublimicatis specimen est, quod nulla adtrectatione 5 nostra contaminantur. pars eorum tantummodo obtutu he-beti visuntur, ut sidera, de quorum adhuc et magnitudine et coloribus homines ambigunt, ceteri autem solo intellectu neque prompto noscuntur. quod quidem mirari super diis immortalibus nequaquam congruerit, cum alioquin et inter 10 homines, qui fortunae munere opulenti elatus et usque ad
129 regni nutabilem suggestum et pendulum tribunal evectus est, raro aditu sit, longe remotis arbitris in quibusdam dignitatis suae penetralibus degens. parit enim conversatio contemp-tum, raritas conciliat admirationem. 15
V 'Quid igitur, orator,' obiecerit aliqui, 'post istam caele-stem quidem sed paene inhumanam tuam sententiam fa-ciam, si omnino homines a diis immortalibus procul repel-luntur atque ita in haec terrae tartara relegantur, ut omnis
3 cf. Plat., Symp. 203 a; August., Civ. Dei IX 16, p. 431, 9
1 infimata AO August. Rom. : infirmata cett. codd. 2 campse vel camse codd. (se R, om. O, vacuum ante camse in B), hiulcam se Tho., partitám se Beau., partitám Koziol, Zeitsch. Osterr. Gymn. 1877, 748, mancam se Gold., alii alia 5 est specimen G August, contrectatione August. 6 contaminantur AG August. : contaminatur cett. codd. 8 ceteri B2 AGRO : celeri BMV FNPLU solo intellectu B3AGR : sola intellecta BMVFONPLU (intellectu U) 9 noscuntur B3AGOU2 : nascantur B, nascunrur MVFRNPLU 10 alioquin BVF2RU : alioqui FNPL, aliqui AM2, aliquo qui G, aliquis O, aliquin M 11 opulentia BA, opulenta O 12 nutabilem BF : mutabilem cett. codd. 13 aditu sit Go Id. Tho. Beau. : aditus et codd. 16 aliqui : alicui B2V 19 religan-turB2MV
14
APULEI
LIBER DE DEO SOCRATIS
15
sit illis adversus caelestes deos communio denegata nec quis-quam eos e caelitum numero velut pastor vel equiso vel busequa ceu balantium vel hinnientium vel mugientium gre-
130 ges intervisat, qui ferocibus moderetur, morbidis medeatur, egenis opituletur? nullus, inquis, deus humanis rebus inter- 5 venit: cui igitur preces adlegabo? cui votum nuncupabo? cui victimam caedam? quem miseris auxiliatorem, quem fauto-rem bonis, quem adversatorem malis in omni vita ciebo? quem denique, quod frequentissimum est, iuri iurando arbitrům adhibebo? an ut Vergilianus Ascanius 10
per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat?
at enim, o Iule, pater tuus hoc iure iurando uti poterat inter Troianos stirpe cognatos et fortassean inter Graecos proelio cognitos; at enim inter Rutulos recens cognitos si nemo huic
131 capiti crediderit, quis pro te deus fidem dicet? an ut ierocis- 15 simo Mezentio dextra et telum? quippe haec sola advenerat, quibus propugnabat:
dextra mihi deus et telum, quod missile libro.
apagesis tarn cruentos deos, dextram caedibus fessam telum-que sanguine robiginosum! utrumque idoneum non est 20 propter quod adiures, neve per ista iuretur, cum sit summi
11 Verg., Aen. IX 300    18 Verg., Aen. X 773
1 nec quisquam BA : ne quisquam cett. codd. 2 e om. AGV equiso Elmen. Tho. Beau. : equitio AGROFNPLU, equisitio BMV 3 busequa : bosequa B2, bossequa G, busceca O, hos quae A, bos V 4 intervisat qui: interius atqui MV 8 in omni BMVAGF : omni RNPLU, in hac O 14rutilosMGP 15utH Rom. : ut sepe R, ut se cett. codd. 20 robiginosum B : rubigino-sum B2 cett. codd. 21 propter quod : per quod Rom. per istam NPLU
deorum hie honor proprius: nam et ius iurandum Iovis iuran-
132 dum dicitur, ut ait Ennius. quid igitur censes? iurabo per Iovem lapidem, Romano vetustissimo ritu? atque si Platonis vera sententia est, numquam se deum cum homine commu-nicare, facilius me audiertt lapis quam Iuppiter.' 5
VI 'Non usque adeo' - respondent enim Plato pro sententia sua mea voce - 'non usque adeo, inquit, seiunctos et aliena-tos a nobis deos praedico, ut ne vota quidem nostra ad illos arbitrer pervenire. neque enim illos a cura rerum humana-rum sed contrectatione sola removi. ceterum sunt quaedam 10 divinae mediae potestates inter summum aethera et infimas
133 terras in isto intersitae aeris spatio, per quas et desideria nostra et merita ad eos commeant.' hos Graeci nomine Sai-uovac, nuncupant, inter terricolas caelicolasque vectores hinc precum inde donorum, qui ultro citro portant hinc 15 petitiones inde suppetias ceu quidam utri[u]sque interpretes
et salutigeri. per hos eosdem, ut Plato in Symposio autumat,
2 cf. Enn., Trag. Roman. Fragm. 380 Ribbeck; Cic, Off. Ill 29, 104 6 [Plat.], Epinom. 984de 10-11 cf. Apul., Apol. 43 13-14 August., Civ. Dei VIII 22, p. 390, 26; 24, p. 400, 8 17 cf. Plat., Symp. 202 d; Plut., def. orac. 13, 416 F; de Is. et Osir. 26, 361 C; Alkin., Didask. 15; Dox. Graeci p. 77 Diels
1 iovis iurandum om. FRNPLU, add. P2 6 respondent : respondebit B2, respondit AR, respondet O 9 illos a cura Sciopp. : ilia sacra codd. (ipsa sacra A), illos sacris Rom. 13 ad eos : ad deos O Pa CH Tho. hos : hoc BMV, corr. B2 graeci : graeco B3 Colv. oaiuovac, Aid. : daemonas B, daemones cett. codd. 14 terricolas B2 mg. H We. : homines RO, om. cett. codd. 15 citroque B2V2 16 suppetias BM2V2F : suppeticias ARONPLU, subpetitis G, suppetas MV utri[u]sque corr. Roh-de,]LZ 1876, 781 Usener apudTho., utrimque Aid.
16
APULEI
LIBER DE DEO SOCRATIS
17
cuncta denuntiata et magorům varia miracula omnesque praesagiorum species reguntur. eorum quippe de numero
134 praediti curant singuli [eorum], proinde ut est cuique tributa provincia, vel somniis conformandis vel extis fissiculandis vel praepetibus gubernandis vel oscinibus erudiendis vel va- 5 tibus inspirandis vel fulminibus iaculandis vel nubibus co-ruscandis ceterisque adeo, per quae futura dinoscimus. quae cuncta caelestium voluntate et numine et auctoritate, sed daemonum obsequio et opera et ministerio fieri arbitran-
VII dum est. horum enim munus atque opera atque cura est, ut 10
135 Hannibali somnia orbitatem oculi commin[ar]entur, Flami-nio extispicia periculum cladis praedicant, Attio Navio au-guria miraculum cotis addicant; item ut nonnullis regni fu-turi signa praecurrant, ut Tarquinius Priscus aquila obum-bretur ab apice, Servius Tullius flamma colluminetur a capi- 15 te; postremo cuncta hariolorum praesagia, Tuscorum piacu-
la, fulguratorum bidentalia, carmina Sibyllarum. quae om-
136 nia, ut dixi, mediae quaepiam potestates inter homines ac deos obeunt. neque enim pro maiestate deum caelestium merit, ut eorum quisquam vel Hannibali somnium pingat 20
11 cf. Cic, Divin. 124,48 12 cf. Liv. XXI 63, 13 13 cf. Liv. 136,3sqq.;Cic, Divin. 117, 32 14 cf. Liv. I 34, 8 15 cf. Liv. I 39, 1; Val. Max. I 6, 1 19-20 cf. Sen., Nat. Quaest. II 32, 3; Cic, Divm. 152,118
3 singuli : singula Flor. eorum seel. Gold. 4 somniis FO : somnis cett. codd. 11 annibalis omnia BNPLU, corr. B2 com-min[ar]entur corr. Wow. flaminio AR : flammineo O, flamiriino BMF, flamminion NP, flamminio U, flamini G, flamino V, orbi]ta-tem - 12 praedicant om. L 12 praedicant corr. Stew. : praedi-cent codd. Attio : Atto corr. Oud. Tho., sed conferenda esse quae ad Cic, Divin. I, 31 observat Pease, admonet Beau. 13 item Merc : ita codd. 16 hariolorum B : ariolorum MVR, ario-lum AGOFNPLU 20 hannibalis BMVAG, corr. B2 pingat: fingat Salm. Beau.
vel Flaminio hostiam corruget vel Attio Navio avem velificet
137 vel Sibyllae fatiloquía versificet vel Tarquinio velit apicem rapere sed reddere, Servio vero inflammare verticem nec exurere. non est operae diis superis ad haec descendere: mediorum divorum ista sortitio est, qui in aeris plagis terrae 5 conterminis nec minus confinibus caelo perinde versantur,
ut in quaque parte naturae propria animalia, in aethere vol-VIII ventia, in terra gradientia. nam cum quattuor sint elementa notissima, veluti quadrifariam natura magnis partibus dis-terminata, sintque propria animalia terrarum, (aquarum,) 10
138 flammarum, — siquidem Aristoteles auctor est in fornacibus flagrantibus quaedam propria animalia pennulis apta volita-re totumque aevum suum in igni deversari, cum eo exoriri cumque eo extingui, - praeterea cum totiuga sidera, ut iam prius dictum est, sursum in aethere, id est in ipso liquidissi- 15 mo ignis ardore, compareant, cur hoc solum quartum elementům aeris, quod tanto spatio intersitum est, cassum ab omnibus, desertům a cultoribus suis natura pateretur, quin
11 Aristot., Hist. anim. V 19, 552 b 10 Bekk.
1 flamino V, flamminio P, flaminino F2 conruget H2 s.v. Ellis Beau. : conroget codd. Tho. Att[i]o Oud. Tho. navio : navi B {corr. B2), om. FNPLU avem H corr. Lindenbrog.: navem VAG FRONP, navim MLU, pávem B "3 rapere sed om. NPLU Rom. 7 ut: aut FNPLU quaque B : quacumque cett. codd. volventia B : volantia B2 cett. codd. 9 disterminata : distermina RNPLU Rom. 10 sintque Pa Rom. : sint quae B2, sit quae BMFGPU, sitque VAONL, sit quaedam RB3 aquarum add. Merc. 12 propria seel. Ribbeck, Rh. Mus. 1878, 438, Novák, W.St. 1911, 104 Beau., parvula corr. Tho. 14 totiuga BFNPLU : totvaga B2MVAGRO 15 sursum Rom. : cursum codd. 16 quartum B3 Vulc. : quattuor vel IIII. codd. elementům B3 Vulc. : elementa B MV G FR NPLU, elementorum AO 18 omnibus : hominibus M2VROP
18
APULEI
LIBER DE DEO SOCRATIS
19
in eo quoque aeri(a) animalia gignerentur, ut in igni flam-mida, in unda fluxa, in terra glebulenta? nam quidem qui aves aeri attribuet, falsum sententiae meritissimo dixeris, quippe [quae aves] nulla earum ultra Olympi verticem subli-
139 matur. qui cum excellentissimus omnium perhibeatur, ta- 5 men altitudinem perpendiculo si metiare, ut geometrae au-tumant, (decern) stadia altitudo fastigii non aequiperat, cum sit aeris agmen immensum usque ad citimam lunae
140 helicem, quae porro aetheris sursum versus exordium est. quid igitur tanta vis aeris, quae ab humillimis lunae anfracti- 10 bus usque ad summum Olympi verticem interiacet? quid tandem? vacabitne animalibus suis atque erit ista naturae pars mortua ac debilis? immo enim, si sedulo advertas, ipsae quoque aves terrestre animal, non aerium rectius perhibean-tur. enim semper illis victus omnis in terra, ibidem pabulum, 15 ibidem cubile, tantum quod aera proximum terrae volitando transverberant. ceterum cum illis fessa sunt remigia pinna-rum, terra ceu portus est.
IX    Quod si manifestum flagitat ratio debere propria animalia etiam in aere intellegi, superest ut, quae tandem et cuiusmo- 20 di ea sint, disseramus. igitur terrena nequaquam — devergant enim pondere - sed ne{c) flammida, ne sursum versus calo-re rapiantur. temperanda est ergo nobis pro loci medietate
1 aeri (a) Tho. : aeri B, aere B2 cett. codd. Barra gignerentur FRO Beau. : gigneret AG Merc. Tho., gignerent cett. codd. in igni : igni NL 3 aeri : in aethere MV 4 quae aves seel. Merc. 5 omnium : montium Robde, JLZ 1876, 781, omnium (montium) Liitj. Tho. 7 (decern) add. Colv. 9 helicem, quae Flor. : faelicemque codd. exordium H Rom. : exortum cett. codd. 14 terrestre B2 Vulc. : pertrestre B, semper terrestre ROC, perterrestre cett. codd. aerium : aereum MVF 15 est enim B2, semper enim AGRO 21 devergant Merc. : devergunt codd. 22 sed ne(c) Row. 23 temperanda est AOCH : temperanda M2GRP2, temperande vel temperandae BMVFNPLU
media natura, ut ex regionis ingenio sit etiam cultoribus eius ingenium. cedo igitur, mente formemus et gignamus animo id genus corporum texta, quae neque tarn bruta quam terrea
141 neque tarn levia quam aetheria, sed quodam modo utrimque seiugata vel enim utrimque commixta sint, sive amolita seu 5 modificata utriusque rei participatione: sed facilius ex utro-que quam ex neutro intellegentur. habeant igitur haec dae-monum corpora et modicum ponderis, ne ad superna in-(s)cendant, aliquid levitatis, ne ad inferna praecipitentur.
X quod ne vobis videar poetico ritu incredibilia confingere, 10
142 dabo primum exemplum huius libratae medietatis. neque enim procul ab hac corporis subtilitate nubes concretas vi-demus. quae si usque adeo leves forent, ut ea quae omnino carent pondere, numquam infra iuga, utsaepenumero anim-advertimus, gravatae caput editi montis ceu quibusdam 15 curvis torquibus coronarent. porro si suapte natura spissae tam graves forent, ut nulla illas vegetioris levitatis admixtio sublevaret, profecto non secus quam plumbi rodus et lapis suopte nisu caducae terris illiderentur. nunc enimvero pen-dulae et mobiles hue atque illuc vice navium in aeris pelago 20 ventis gubernantur, paululum immutantes proximitate et
3 cf. Lucret. V 474-475 12 cf. Lucret. VI 102 sqq. 18 cf. Lucii., fragm. 1192 Marx = 1213 Krenkel
3 texta BMVGFR : textu A OP2, textia NPL, tercia U 4 aetheria BFNPL : aetherea B2AU, etherea RGO, aethereae M, etheram V modo utrimque : modo utrique A 5 enim utrimque RC Rom. : enim utrumque cett. codd. (enim utraque A2) 8 in(s)cendant Colv. : incedant B2MVGRP2, incedat FNPLU, rece-dant AO, riincedat B 9 (et) add. B3 Seal. Tho. Beau, ante aliquid levitatis 11 libratae : libere MV, libera L (corr. L2), liberatae in ras. B2 17 nulla FRUAGOMV : nullam BNPL, nulla in B2 18 rodus Merc. : globus B3H, robus B FNPLU, robur MVAGRO 19 suopte BGFRNPLU : suapte B2MVG2AO
20
APULEI
LIBER DE DEO SOCRATIS
21
longinquitate. quippe si aliquo umore fecundae sunt, veluti
143 ad fetum edendum deorsus degrassantur. atque ideo umec-tiores humilius meant aquilo[nis] agmine, tractu segniore[s]; sudis vero sublimior cursus et, cum lanařům velleribus similes aguntur, cano agmine, volatu perniciore. nonne audis 5 quid super tonitru Lucretius facundissime disserat?
principio tonitru quatiuntur caerula caeli, propterea quia concurrunt sublime volantes aetheriae nubes contra pugnantibus ventis.
XI quod si nubes sublime volitant, quibus omnis et exortus 10 e(s)t terrenus et retro defluxus in terras, quid tandem cen-
144 ses daemonum corpora, quae sunt concretio multo tanta subtilior? non enim ex hac faeculenta nubecula et umida caligine conglobata, sicuti nubium genus est, sed ex illo pu-rissimo aeris liquido et sereno elemento coalita eoque nemi- 15
6 Lucret. VI 96-98 '
1 aliquo : alia quo B2MV, in alio R humore vel umore BFRONPU : humero MG, numero V, humo AL, humido A2 2 fetum : fletum NLU degrassantur B2AGFROPU : degrassatur BMVNL 3 aquilofnis] corr. Lips. segniore[s] corr. Merc. 4 et: e<s)t corr. Tho. Beau. lanařům : lunarum BMV, corr. B2M2     5 agunt AG 8 propterea quia Rom. : propter alia
codd. (praeterea alia B2, propter animalia O) 9 aethereae MVAG, corr. V2 contra pugnantibus V2 (contra in mg. et pro erasum) Rom. ; propugnantibus V cett. codd. ventis B2 V2P2 CH Root. : venis BVP cett. codd. 10 omnis et: omnis AOL, omnibus G 11 e<s)t corr. Seal. 12 concretio con. Kronenberg, CI. Rev. 1904, 447 ex Min. Fel. Oct. 5, 8, unde Tho. : concreta codd. multo tanta tuentur Havet, ALL 1900, 579 Leo, ALL 1902, 100-101 : multo tanto B2FU, tanta om. AROP2 13 sup-tiliora AROP2, subtiliore (elemento) con. Leo, ALL 12, 1902, 100    et umida Colv. : tumida codd.
ni hominum temere visibilia, nisi divinitus speciem sui offe-rant, quod nulla in illis terrena soliditas locum luminis occupant, quae nostris oculis possit obsistere, qua soliditate ne-cessario offensa acies immoretur, sed fila corporum possi-145 dent rara et splendida et tenuia usque adeo ut radios omnis 5 nostri tuoris et raritate transmittant, splendore reverberent et subtilitate frustrentur. hinc est ilia Homerica Minerva, quae mediis coetibus Graium cohibendo Achilli intervenit. versum Graecum, si paulisper opperiamini, Latine enuntia-bo - atque adeo hie sit impraesentiarum. Minerva igitur, ut 10 dixi, Achilli moderando iussu lunonis advenit:
soli perspicua est, aliorum nemo tuetur.
hinc et ilia Vergiliana luturna, quae mediis milibus auxilia-bunda fratri conversatur
miscetque viris neque cernitur ulli, 15
prorsus quod Plautinus miles super dipeo suo gloriatur:
praestringens oculorum aciem hostibus.
7 cf. Plut., Gen. Socr. 10, 580 C; Max. Tyr., Diss. 8, 5; August., Civ. Dei IX 7, p. 418, 5 Horn., //. I 198 15 Verg., Aen. I 440 16Plaut.,Mtf.4
1 of f erant B2 G R Rom. ; offen B M V A FO NPLU 3 necessaria NPLU 4 fila: fida B20 NPLU 5 radio sonnis NPLU 6 splendore : et splendore B2AG edd. reverberet BNPLU, corr. B2 P2 7 frustrantur B PLU, frustantur N, corr. B 9 opperiamini BFNP : operiamini MVAGRLU, comperiamini O enuntiabo FRO NPLU : nuntiabo BMV AG 10-11 ante ut dixi add. cum Rohde, JLZ 1876, 781, add. quae Koziol, Zeitsch. Österr. Gymn. 1877, 750
22 APULEI
XII    Ac ne ceteros longius persequar, ex hoc ferme daemonum numero poetae solent haudquaquam procul a veritate osores
146 et amatores quorundam hominum deos fingere: hos prospe-rare et evehere, illos contra adversari et adfligere; igitur et misereri et indignari et angi et laetari omnemque humani 5 animi faciem pati, simili motu cordis et salo mentis ad omneš cogitationum aestus fluctuate: quae omnes turbelae tem-pestatesque procul a deorum caelestium tranquíllitate exulant, cuncti enim caelites semper eodem statu mentis aeter-
na aequabilitate potiuntur, qui numquam illis nec ad dolo- 10 rem v(er)sus nec ad voluptatem finibus suis pellitur nec quoquam a sua perpetua secta ad quempiam subitum habitům demovetur, nec alterius vi - nam nihil est deo potentius -neque suapte sponte - nam nihil est deo perfectius. porro autem qui potest videri perfectus fuisse, qui a priore statu ad 15
147 alium rectiorem statum migrat, cum praesertim nemo sponte capessat nova, nisi quern paenituit priorům? non potest enim subsequi ilia mutata ratio sine praecedentium infirma-tione. quapropter debet deus nullam perpeti vel odii vel amoris temporalem perfunctionem et idcirco nec indignatio- 20 ne nec misericordia contingi, nullo angore contrahi, nulla alacritate gestire, sed ab omnibus animi passionibus liber nec dolere umquam nec aliquando laetari nec aliquid repen-
1 ex hoc - 8 exulant August., Civ. Dei IX 3, p. 409, 27 (cf. IX 6, p. 416, 23; VIII17, p. 384,1-2; X 27, p. 491,22)
3 hos prosperare August. B3 Colv. : om. codd. 4 et evehere August. B3 Colv. : et vere codd. illos contra August. B3 Colv. : illos secundum codd. (secundum illos A, illos secundum punctis no-tat B3) 6 ad omnes : per omnes August. 7 turbelae CH August. : turbulae cett. codd. 11 v(er)sus con. Seal. 14 sponte : natura AGRP Beau., notum O 15 perfectus B2M ; perfectius B cett. codd. 18 ilia : ulla B2 mutata ratio : muta ratio NLU, mutatio P 19 odii O Lips. : opis cett. codd. 23 dolere : dolore BLU (con. B2L2), dolorem O
LIBER DE DEO SOCRATIS 23
XIII tinum velle vel nolle, sed et haec cuncta et id genus cetera daemonum mediocritati rite congruunt. sunt enim inter nos ac deos ut loco regionis ita ingenio mentis intersiti, habentes communem cum superis immortalitatem, cum inferis pas-sionem. nam proinde ut nos pati possum omnia animorum 5 placamenta vel incitamenta, ut et ira incitentur et misericordia flectantur et donis invitentur et precibus leniantur et
148 contumeliis exasperentur et honoribus mulceantur aliisque omnibus ad similem nobis modum varient. quippe, ut fine comprehendam, daemones sunt genere animalia, ingenio ra- 10 tionabilia, animo passiva, corpore aeria, tempore aeterna. ex his quinque, quae commemoravi, tria a principio eadem quae nobis, quartum proprium, postremum commune cum diis immortalibus habent, sed differunt ab his passione. quae propterea passiva non absurde, ut arbitror, nominavi, quod 15 sunt iisdem quibus nos turbationíbus mentis obnoxii.
XIV unde etiam religionům diversis observationibus et sacrorum
3 cf. August., Civ. Dei VIII 14, p. 376, 24; 377, 5 10 August., cf. Civ. Dei VIII16, p. 381,10; IX 13, p. 425, 9
2 rite om. NPLU 3 ac : et AGR regionis AF2R : religionis F cett. codd. 4 cum superis communem AG 5 perinde B2 animorum GO : animarum cett. codd. 6 ut et ira ROCH Oud. : ut ira F, et ira cett. codd. 6-8 incitentur ... flectantur ... invitentur ... leniantur ... mulceantur BFRONPLU : incitantur ... flec-runrur ... invitantur ... leniuntur ... mulcentur B2MVAG (sed leniantur ... mulceantur MV) 7-8 et contumeliis exasperentur om. BMVAG 9 varient B : variant B2MV, variantur AG, va-rientur FRO NPLU fine BMVGFRO : finem A NPLU 12 quae om. Rom. 13 nobis August. : nobiscum codd., nobis sunt Erdmann, Rev. Instr. Belg. 1910, 381 Beau. 16 turbationíbus BMVNLU : perturbationibus AG FRO P
r
24 APULEI
variis suppliciis fides impertienda est, esse nonnullos ex hoc divorum numero, qui nocturnis ve! diurnis, promptis vel occultis, laetioribus vel tristioribus hostiis vel caerimoniis
149 vel ritibus gaudeant, uti Aegyptia numina forme plangoribus, Graeca plerumque choreis, barbara autem strepitu cymbali- 5 starum et tympanistarum et choraularum. itidem pro regioni-bus et cetera in sacris differunt longe varietate: pomparum agmina, mysteriorum silentia, sacerdotum officia, sacrifican-tium obsequia; item deorum effigiae et exuviae, tem-plorum religiones et regiones, hostiarum cruores et colo- 10
150 res. quae omnia pro cuiusque more loci sollemnia et rata sunt, ut plerumque somniis et vaticinationibus et oraculis comperimus saepenumero indignata numina, si quid in sacris socordia vel superbia neglegatur. cuius generis mihi exempla adfatim suppetunt, sed adeo celebrata et frequentata sunt, ut 15 nemo ea commemorare adortus sit, quin multo plura omiserit quam recensuerit.
Idcirco supersedebo impraesentiarum in his rebus oratio-nem occupare, quae si non apud omnis certam fidem, at certe penes cunctos notitiam promiscuam possident. id po- 20
1 esse nonnullos Tho. Beau. : etsi nonnullos BF, etsi nonnullas NPLU, et sunt nonnulli M2VAGP2, et sunt nonnullis M, et si nulli sunt R, et si nonnulli sunt O 3 vel tristioribus BMVAGF: et tristioribus ONPLU, tristioribus R 5 autem AROV : aut cett. codd. 7 longe BFNPLU : longa MVAGRO 8 mysteriorum : ministrorum NO, ministeriorum PLU 9 effigiae B Robde, Rh. Mus. 37, 188S, 149: effigies B2 cett. codd. 10 et regiones BMV : om. cett. codd. 11 sollemnia : solentia AP2 rata : rara VARP2 12 ut plerumque: plerumque L, et plerumque B2P2 13 si quid ; si quis BMV, corr. B2 18 orationum BNPLU, con. P2 20 certe B2MVAGRO : certa B, certam F, certas NPLU possident B2 A O : possidet B cett. codd.    id : hic R NPLU
LIBER DE DEO SOCRATIS 25
tius praestiterit Latine dissertare, varias species daemonum philosophis perhiberi, quo liquidius et plenius de praesagio XV Socratis deque eius amico numine cognoscatis. nam quodam significatu et animus humanus etiam nunc in corpore situs daemon nuncupatur: 5
diine hunc ardorem mentibus addunt, (Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?)
igitur et bona cupido animi bonus deus est. unde nonnulli arbitrantur, ut iam prius dictum est, eťióatuovag dici bea-tos, quorum daemon bonus, id est animus virtute perfectus 10 est. eum nostra lingua, ut ego interpretor, haud sciam an
151 bono, certe quidem meo periculo poteris Genium vocare, quod is deus, qui est animus sui cuique, quamquam sit im-mortalis, tamen quodam modo cum homine gignitur, ut eae preces, quibus Genium et genua precantur, coniunctionem 15
152 nostram nexumque videantur mihi obtestari, corpus atque animum duobus nominibus comprehendentes, quorum communio et copulatio sumus.
6-7 Verg., Aen. IX 184-185 8 cf. Xenocr., fragm. 81 Heinze = 238 Isnardi; cf. August., Civ. Dei IX 11, p. 423, 25 12 cf. Max. Tyr., diss. 8, 6; Serv., ad Verg. Aen. Ill 63
1 daemonum B2AO : dum unum BMVGFRNPLU, numinum H 2 quo B2 Rom. : quod B cett. codd. 3 socrati BNPLU, corr. B2P2 6 mentibus addunt P2 Row. : M.A. tantum cett. codd. (animum mortalibus addunt refingit A, ardorem menu accomodent O) 7 Euryale - cupido add. Rom. 9 ut om. NPLU etibai-uovac. Aid. Tho. : eudemonas codd. Beau. 11 eum Sciopp. : cum codd., quern B2 Rom. haud : aut BMV 13 sui : suus AOP2 cuique : cuiumque PU, ciuiumque NL, cuicumque P2, unicuique R 14 eae Rom. : haec vet hae codd. 15 preces om. LU genua BFNPLU: genia MVAGRO precantur MVAGOP2 : precatur BFNPLU, precamur RCH 16 nexumque Merc. : nec sunt qui O, nec sunt quae cett. codd.
26 APULEI
Est et secundo significatu species daemonum animus hu-manus emeritis stipendiis vitae corpori suo abiurans: hunc vetere Latina lingua reperio Lemurem dictitatum. ex hisce ergo Lemuribus qui posterorum suorum curam sortitus pla-cato et quieto numine domum possidet, Lar dicitur familia- 5
153 ris; qui vero ob adversa vitae merita nullis [bonis] sedibus incerta vagatione ceu quodam exilio punitur, inane terricu-lamentum bonis hominibus, ceterum malis noxium, id genus plerique Larvas perhibent. cum vero incertum est, quae cui-que eorum sortitio evenerit, utrum Lar sit an Larva, nomine 10 Manem deum nuncupant: scilicet et honoris gratia dei voca-bulum additum est. quippe tantum eos deos appellant, qui
ex eodem numero iuste ac prudenter curriculo vitae guber-nato pro numine postea ab hominibus praediti fanis et cae-
154 rimoniis vulgo advertuntur, ut in Boeotia Amphiaraus, 15 in Africa Mopsus, in Aegypto Osiris, alius alibi gentium, Aesculapius ubique.
1 cf. August., Civ. Dei IX 11, p. 423, 14; Plat., Cratyl. 398 b; Resp. V 468 esqq.; Max. Tyr., Diss. 8,8. 15-16 cf. Tert., Ad nat. II 7,1; Clem. Alex., Strom. 121,133
2 corpori Pb Merc. : corpore cett. codd. 3 lemurem RO : lemurum cett. codd. dictitatum : dictatum PU, corr. P2 4 qui B2A GROPU : quo BMVFNL posterorum AG : posteriorum cett. codd. 5 numine : nomine NPLU Lar dicitur : largitur B, largitor MV, lar B2 6 ob adversa : ad universa P, om. LU bonis seci. Markland apud Hild., dubitanter tuetur Kronenberg, Mnem. 1928, SO; propriis corr. Wow. 7 vagatione MVAGR : vacatione BFONPLU punitur FRO NPLU : ponitur BMV AG 8 noxium malis NPLU hie genus RNPLU 10 sortitio BMV AG OP2 : sortio FRNPLU 11 scilicet et : scilicet FR, scilicet ei Tho. 14 pro numine Colv. : praenomine codd. ab B2F : om. B cett. codd. 15 Boeotia Aid. : boetia codd. Rom. 16 africam NPL mopsus : obsus NPL, mobsus OP2 alibi : aliqui NPLU, corr. P2
LIBER DE DEO SOCRATIS 27
XVI Verum haec omnis distributio eorum daemonum fuit, qui quondam in corpore humano fuere. sunt autem non posteriore numero, praestantiore longe dignitate, superius aliud, augustius genus daemonum, qui semper a corporis compedi-bus et nexibus liberi certis potestatibus curant. quorum e
155 numero Somnus atque Amor diversam inter se vim possi-dent, Amor vigilandi, Somnus soporandi. ex hac igitur subli-miore daemonum copia Plato autumat singulis hominibus in vita agenda testes et custodes additos, qui nemini conspicui semper adsint, arbitri omnium non modo actorum verum etiam cogitatorum. at ubi vita edita remeandum est, eundem ilium, qui nobis praeditus fuit, raptare ilico et trahere veluti custodiam suam ad iudicium atque illic in causa dicunda adsistere, si qua commentiatur, redarguere, si qua vera di-cat, adseverare: prorsus illius testimonio ferri sententiam. proinde vos omnes, qui hanc Platonis divinám sententiam me interprete auscultatis, ita animos vestros ad quaecumque agenda vel meditanda formate, ut sciatis nihil homini prae istis custodibus nec intra animum nec foris esse secreti, quin
6 cf. Apul., Flor. 10 8 cf. Plat., Tim. 90 a; Phaed. 107 d; Resp. X 617 e; 620 e; Epict., Diss. 114,12 sqq.
2 humano B2 Vulc. : numero B cett. codd. {vivo A, suo R, vel vivo P2), seel. Gold. 3 praestantiore AFNPLU : praestantiori B2MVA2GRO, praestantior B 5 curant B G : curantur B2 cett. codd. 6 possident B2AGRO : possideant BMVA2FNPLU 8 singulis seel. con. Baeh., Rh. Mus. 1912, 118, seel. Beau. 9 additos A Ltitj. ■ singulos additos HPa, singulis additos cett. codd. Beau. 13 dicunda : dicenda AGRP 15 testimonio : testimo-nia NPL 16 proinde B2 Rom. : deinde B cett. codd. 18 homini BMV AGP2 : omnino FRONLU, homine P 19 nec intra B^AR OU : ni intra BMVNPL, ne intra G, non intra F, nil intra P2
r
28
APULEI
156 omnia curiose ille participet, omnia visitet, omnia intellegat, in ipsis penitissimis mentibus vice conscientiae deversetur. hie, quern dico, privus custos, singularis praefectus, dome-sticus speculator, proprius curator, intimus cognitor, adsi-duus observatoř, individuus arbiter, inseparabilis testis, ma- 5 lorum improbator, bonorum probator, si rite animadverta-tur, sedulo cognoscatur, religiose colatur, ita ut a Socrate iustitia et innocentia cultus est, in rebus incertis prospector, dubiis praemonitor, periculosis tutator, egenis opitulator, qui tibi queat tum insomniis, mm signis, turn etiam fortasse 10 coram, cum usus postulát, mala averruncare, bona prospe-rare, humilia sublimare, nutantia fulcire, obscura clarare, secunda regere, adversa corrigere.
xvil    Igitur mirum si Socrates, vir adprime perfectus et Apolli-
157 nis quoque testimonio sapiens, hunc deum suum cognovit et 15 coluit, ac propterea eius custos — prope dicam Lar contuber-nio familiaris - cuncta et arcenda arcuit, praecavenda prae-cavit et praemonenda praemonuit, sieubi tarnen interfectis
7-8 cf. Xenoph., Mem. IV 3, 15 14 sqq. cf. Max. Tyr., Diss. 8,1; 8,8
1 visitet s.v. B2 Gold. Tho. Beau. : viset MVGFONPL, visat ARP2, viset et in ras. B2, visa U 2 diversetur AGRO 3 privus Tho. Beau. : prorsus codd., tuetur Armini, Eranos 1928, 335 10 insomniis Tho. Beau. : somniis CH Aid., insomnis cett. codd. 11 averruncare Pithoeus apud Colvium : autruncare BAGFRP, aut truncare MVNLU, attruncare O 16 Lar Merc. : par codd. 17 et arcenda Tho. Beau. : et argenda B, quae arcenda sunt B2 cett. codd. arguit NPLO praecavenda Tho. secutus correxi: {et) praecavenda Tho., quae cavenda codd. (quae cavenda sunt FR) 18 interfectis : intersectis G Rom., imperfectis Wow., interceptis Casaub., interseptis Oud.; lectionem librorum tuetur Tho. collato Met. XI, 24
LIBER DE DEO SOCRATIS
29
sapientiae officiis non consilio sed praesagio indigebat, ut
158 ubi dubitatione clauderet, ibi divinatione consisteret? multa sunt enim, multa, de quibus etiam sapientes viri ad hariolos et oracula cursitent. an non apud Homerum, ut (in) quo-dam ingenti speculo, clarius cernis haec duo distibuta, seor-sus divinationis, seorsus sapientiae officia? nam cum duo columina totius exercitus dissident, Agamemnon regno pollens et Achilles bello potens, desideraturque vir facundia laudatus et peritia memoratus, qui Atridae superbiam, sed et Pelidae ferociam compescat atque eos auctoritate advertat, exemplis moneat, oratione permulceat, quis igitur tali in tempore me(dius) ad dicendum exortus est? nempe Pylius orator, eloquio comis, experimentis catus, senecta venerabi-lis, cui omnes sciebant corpus annis hebere, animum pru-
XVIII dentia vigere, verba dulcedine adfluere. itidem cum rebus
159 creperis et adflictis speculatores deligendi sunt, qui node
10
15
7 cf. Horn., //. 1245 sqq.    15 cf. Horn., II. X 218 sqq.
1-2 ut ubi : ut ibi FRPLU 2 clauderet BFNPLU : daudicaret B2MVAGROP2 ibi divinarione : ubi divinatione FRP 3 multa om. VGFRU, inulta B, et talia B2 de om. BMV, in B2 4 an H lunt. Tho. : at cett. codd. in add. Rom. quodam FUC : quadam cett. codd. (quedam AGP2) 5 clarius : claritus B Tho. (corr. B2) 8 desideraturque : desideratoque A, desideratumque O, desideratur G 9 sed et : sedět P2 Flor. Tho. Beau. 11 quis B2MVAGO: quid BFRNPLU 12 me(dius) corr. Tho. : me om. AGO Rom., seci. Baeh., Rh. Mus. 1912, 118, Vliet, Mnem. 1888, 161 exortus Pb Wow. : exoratus G, exhortatus cett. codd. Pylius Rom. : philius B2V20, phielius BMVF, phylius G, pilius A, phielidus NPLU, phielictus R 14 hebere B2MAGFR NU: habere BVOPL 16 crepens A Rom. : crepereis BM GFNPLU, ereperis R, corporeis VO speculatores Par. 6369 apud Beau., Urs. apud Stew. : spiculatores R, spectatores cett. codd.
r
30
APULEI
intempesta castra hostium penetrent, nonne Ulixes cum Diomede deliguntur veluti consilium et auxilium, mens et manus, animus et gladius? enimvero cum ad Aulidem desidi-bus et obsessis ac taedio abnuentibus difficultas belli et fa-
160 cultas itineris et tranquillitas maris et dementia ventorum 5 per fibrarum notas et alitum vias et serpentium escas explo-randa est, tacent nempe mutuo duo ilia sapientiae Graiae summa cacumina, Ithacensis et Pylius: Calchas autem longe
161 praestabilis hariolari simul alites et altaria et arborem con-templatus est, ac(tu)tum sua divinatione et tempestates fie- 10 xit et classem deduxit, decennium praedixit. non secus et in Troiano exercitu cum divinatione res indigent, tacet ille sapiens senatus nec audet aliquid pronuntiare vel Hicetaon vel
162 Lampo vel Clytius, sed omneš silentio auscultant aut ingrata auguria Heléni aut incredita vaticinia Cassandrae. ad eun- 15 dem modům Socrates quoque, sicubi locorum aliena sapientiae officiis consultatio ingruerat, ibi vi daemonis praesa-g[i]a regebat(ur). verum eius monitis sedulo oboediebat eo-
3 cf. Horn., II. II303 sqq.    13 cf. Horn., //. Ill 147
2 consilium : consimilium NPLU 3 ad Aulidem Buckley Tho. : ab aulide codd. Beau, (ab tantum R), in Aulide Rom., ab seel. Merc. Flor. desidibus AO : desedibus cett. codd. 6-7 exploranda est Kiessling apud Tho. : exploranda AO, explorande cett. codd. 7 Graiae : gratiaeO NPLU 9 arioli NPLU arborem RO Merc. : arbores GP2, arborum BMVAFNPLU 10 ac{tu)tum Rom., ictum B2 11 et decennium GFH Rom. Tho. Beau. 13 Hicetaon Merc. : hie etiam codd. 14 Lampo Pius apud Colvium : iambo vel iampo codd. Clytius Pius apud Col-vium : dytias vel clicias codd. 15 Heleni GPb Colv. : hebeni U, helene cett. codd. 16 Socrates RPbH : socrati GF, socratis cett. codd. aliena Casaub. : aliene codd. 17-18 praesag[i]a rege-bat(ur) Elmen. Tho. : praesagiar{i)egebat Wiman, Textkritiska Studier till Apuleius, Goteborg 1927, 80-83 Beau.; verum addubi-tans, praesagaci egebat con. item Beau.
LIBER DE DEO SOCRATIS
31
XIX que erat deo suo longe acceptior. quod autem incepta Socrati {s ) quaepiam daemon ille fermeprohibitum ibat, numquam
163 adhortatum, quodam modo ratio praedicta est. enim Socrates, utpote vir adprime perfectus, ex sese ad omnia congru-entia sibi officia promptus, nullo adhortatore umquam indi- 5 gebat, at vero prohibitore nonnumquam, si quibus forte co-natibus eius periculum suberat, ut monitus praecaveret, omitteret coepta impraesentiarum, quae tutius vel postea capesseret vel alia via adoreretur.
In huiuscemodi rebus vocem quampiam divinitus exor- 10 tarn dicebat audire - ita enim apud Platonem -, ne quisquam arbitretur omina eum vulgo loquentium captitasse. quippe
164 etiam semotis arbitris uno cum Phaedro extra pomerium sub quodam arboris opaco umbraculo signum illud adnun tium sensit, ne prius transcenderet Ilissi amnis modicum flu- 15 entum, quam increpitu indignatum Amorem recinendo pla-casset; cum praeterea, si omina observitaret, aliquando eo-
11 cf. Plat., Phaedr. 229 a; 242 be; 243 b
1 deo RPb Stew. : de cett. codd., daemon i B2 mg. Socrati (s) Flor. 2 quaepiam: quispiam MV daemon GPbRCB2 : demonum cett. codd. 3 adhortatum BMVF : om. AGRON PLU quodam modo MVAGFU : quod ad modo BNPL [corr. h1?2), quo ad monendum R, quod ad monendum O enim : enim vero B2AGO 8 omitteret : omittere FNPLU tutius : tocius BMV postea : potius BMV 9 adoreretur BNPLU : adoriretur MVAGFRO 10 rebus H : rebus dicit B2N, rebus dixit cett. codd. (dixit secluserant Gold. Tho. Beau.) 11 dicebat B2VJH Rom. : discebit R, discebat BV cett. codd. (om. O) se audire B2H 12 omina Casaub. : omnia codd. 13 uno BMV AG : una A2FRONPLU 14 adnuntium : ac nuntium B2, annunciatum R 15 Ilissi Casaub. : illius codd. amnis : animi MV fluen-tum B2F : fluentis O, fluenti B cett. codd. 16 increpitu indignatum Amorem recinendo Casaub. : increpinim inclinatum amore retinendum codd. (incripitum B) placasset FCHO : placasse cett. codd,     17 omina Wow. : omnia codd.
32
APULEI
rum nonnulla etiam hortamenta haberet, ut videmus pleris-que usu evenire, qui nimia ominum superstitione non suopte corde sed alterius verbo reguntur ac per angiporta reptantes
165 consilia ex alienis vocibus colligunt et, ut ita dixerim, non XX animo sed auribus cogitant. verum enimvero, ut ista sunt, 5
certe quid (em) ominum harioli vocem audiunt saepenume-ro auribus suis usurpatam, de qua nihil cunctentur [de qua sciunt] ex ore humano profectam. at enim Socrates non vocem sibi sed 'vocem quampianť dixit oblatam, quo addita-mento profecto intellegas non usitatam vocem nec huma- 10 nam significari. quae si foret, frustra 'quaepiam', quin po-tius aut 'vox' aut certe 'cuiuspiam vox' diceretur, ut ait ilia Terentiana meretrix:
audire vocem visa sum modo militis.
166 qui vero vocem (quampiam) dicat audisse, aut nescit, unde 15 ea exorta sit, aut in ipsa aliquid addubitat, aut earn quiddam insolitum et arcanum demonstrat habuisse, ita ut Socrates earn, quam sibi divinitus editam tempestive accid(ere dic)e-bat. quod equidem arbitror non modo auribus eum verum
4 cf. Lucret. V 1133-1134    13 Ter., Eun. 454
1 haberet ut Rom. : haberet et B2 (ut vid.) C, habere et cett. codd. 5 ut{ut) Stew. Tho., qui tamen ut defendit coltata Apol. 43 (ut tuetur Beau.) 6 quid(em) Wilamowitz apud Tho. ominum hut). : omnium codd. 7 de qua Seal. : de quo codd. 7-8 de qua sciunt seel. Tho. Beau. 9 vocem B2 Rom. : dulcem AO, duce U, ducem B cett. codd. quo additamento B2MVAG : quo addimento F P, quo abdimento RO NP2 LU 15 { quampiam) add. Rom. 16 ea BMVAGF : om. RONPLU aut earn : ut earn MV, aut etiam G 17 et arcanum om. NPLU 18 sibi H Wow. : sibi ait R, sibi ac cett. codd. accid(ere dic)ebat con. Tho., unde Beau. : accedebat VRO, accidebat cett. codd., alii alia
LIBER DE DEO SOCRATIS
33
etiam oculis signa daemonis sui usurpasse. nam frequentius non vocem sed signum divinum sibi oblátům prae se ferebat. id signum potest et ipsius daemonis species ŕuisse, quam solus Socrates cerneret, ita ut Homericus Achilles Minervám, credo plerosque vestrum hoc, quod commodum dixi, cunctantius credere et impendio mirari formám daemonis Socrati visitatam. at enim [secundum] Pythagoricos mirari 167 oppido solitos, si quis se negaret umquam vidisse daemo-nem, satis, ut reor, idoneus auctor est Aristoteles, quod si cuivis potest evenire facultas contemplandi divinám effigi-em, cur non adprime potuerit Socrati obtingere, quern cuivis amplissimo numini sapientiae dignitas coaequarat? nihil est enim deo similius et gratius quam vir animo perfecte bonus, qui hominibus ceteris antecellit, quam ipse a diis immortali-bus distat.
Quin potius nos quoque Socratis exemplo et commemo-ratione erigimur ac nos secundo studio philosophiae pari(s) similium numinum [cjaventes permittimus? de quo quidem
XXI
4 cf. Plut., De gen. Socr. 580 C    7-9 cf. Arist., fragm. 193 Rose
2 non B2RH Rom. : non prae B cett. codd. sibi divinum AG prae se ferebat: praeferebat MV, corr. M2 5 commodum Novak apud Tho. : commodo BMVGFRNPL, modo B2AUO 7 visitatam : usitatam AGFP secundum seel. Rose, addub. Tho., contra con. Rohde, JLZ 1876, 781; secundum seel, et contra post Pythagoricos add. Beau. 8 solitos opido AG 10 cuivis B2M2AGFROP2: cuius BMVNPLU 12 numini: numine VA 12-13 est enim : enim est VR 14 antecellit recte tuetur, 'magis' subaudiens, Tho. 16 socratis ex socratu B2V2 17 secundo : secundum RONPLU pari(s) corr. Flor. 18 similium : similitudini con. Beau. [cjaventes corr. Vulc, cupientes N2, desp. Tho.
10
15
34 APULEI
168 nescio qua ratione derapimur. et nihil aeque miror quam, cum omnes et cupiant optime vivere et sciant non alia re quam animo vivi nec fieri posse quin, ut optime vivas, animus colendus sit, tarnen animum suum non colant. at si quis velit acriter cernere, oculi curandi sunt, quibus cernitur; si 5 velis perniciter currere, pedes curandi sunt, quibus curritur; itidem si pugillare valde velis, brachia vegetanda sunt, qui-
169 bus pugillatur. similiter in omnibus ceteris membris sua cui-que cura pro studio est. quod cum omnes facile perspiciant, nequeo satis mecum reputare et proinde, ut res est, admirari, 10 cur non etiam animum suum ratione excolant. quae quidam ratio vivendi omnibus aeque necessaria est, non ratio pin-gendi nec ratio psallendi, quas quivis bonus vir sine ulla animi vituperatione, sine turpitudine, sine rubore contemp-serit. nescio ut Ismenias tibiis canere, sed non pudet me 15 tibicinem non esse; nescio ut Apelles coloribus pingere, sed non pudet me non esse significem; itidem in ceteris artibus,
XXII ne omnis persequar, licet tibi nescire, nec pudeat. enimvero
1 nihil aeque miror - p. 38, 18 nec accessit Iohann. Sarisb., Polycraticus VI 28 2 sqq. cf. Sen., vit. beat. 1,1 4 sqq. cf. Sen., epist. 80, 2
1 derapimur con. Baeh., Rh. Mus. 1912, 117 : dei (dehinc V) rapimur codd., detrahimur con. Tho., unde Beau. quam (quod) con. Novák, W.St. 1911, 106, quam {cur) con. Helm, BPW 1909, 842 3 ut AGP2 : om. cett. codd., si add. B2 (optime ut vivas O) 7 itidem M2PbF loh. : id idem G, et inde R, ut idem M cett. codd. 14 rubore corr. Lütj., Helm, BPW 1909, 842 Beau. : labore codd. loh., lab[or]e Rom. Tho. 15 ismenias FPL : hismenias NUO, ismenia R, smenias BM, sibimenias AG loh., si metuas V 17 significem Vulc. : significum BMVFROAGNP2 loh., significatum PLU itidem Merc. : et idem codd. loh. 18 ne B2MARO : nisi V, ni BFNPLU, si G loh. pudeat BFRON PLU : pudet MV AG loh.
LIBER DE DEO SOCRATIS 35
die, sodes: 'nescio bene vivere, ut Socrates, ut Plato, ut Py-
170 thagoras vixerunt, nec pudet me nescire bene vivere'. num-quam hoc dicere audebis. sed cum přimis mirandum est quod ea, quae minime videri volunt nescire, discere tarnen neglegunt et eiusdem artis disciplinám simul et ignorantiam 5 detrectant. igitur cotidiana eorum aera dispungas: invenias
in rationibus multa prodige profusa et in semet nihil, in sui dico daemonis cultum, qui cultus non aliud quam philoso-phiae sacramentum est. plane quidem villas opipare extru-unt et domos ditissime exornant et familias numerosissime 10
171 comparant. sed in istis omnibus tanta adfluentia rerum nihil est praeterquam ipse dominus pudendum: nec iniuria. cu-mulata enim habent, quae sedulo percolunt, ipsi autem hor-ridi, indocti incultique circumeunt. igitur ilia spectes, in quae patrimonia sua profuderunt: amoenissima et extructis- 15 sima et ornatissima deprehendas, villas aemulas urbium conditas, domus vice templorum exornatas, familias nume-rosissimas et calamistratas, opiparam supellectilem, omnia adfluentia, omnia opulentia, omnia ornata praeter ipsum dominum, qui solus Tantali vice in suis divitiis inops, egens, 20
172 pauper non quidem fluentum illud fugitivum captat et falla-cis undae sitit, sed verae beatitudinis, id est secundae vitae et
14 cf. Sail., Cat. 2, 8 16 cf. Sail., Cat. 12, 3 20 cf. Hor., serm. 11,61 sqq.
3 cum primis : in prim is B2 loh. 6 invenias : invenies B2FR, et invenies loh. 13 horridi : sordidi loh. 14 ilia spectes Merc. : ilia species B, illas species B2 cett. codd. loh. 14-15 in quae : in qua G, in quam V, in quas B2 loh. 19 opulentia BMVARO loh. : opulenta B2F, opitulentia G, opitulantia NPLU 20 solus om. FR 21 fluentum illud Novak, W. St. 1911, 106, Baeh., Rh. Mus. 1912, 117 Beau.: fluentem ilium codd. loh., Helm, BPW 1909, 842 Chodaczek, Eos 1929, 297-298, fructum ilium Von Lennep apud Tho., desp. Tho. 22 sitit Merc. Beau. : sitim codd., post sitim lacunam ind. Tho.
36
APULEI
prudentiae fortunatissimae, esurit et sitit. quippe non intel-XXIII legit aeque divites spectari solere, ut equos mercamur. neque enim in emendis equis phaleras consideramus et baltei poli-mina inspicimus et ornatissimae cervicis divitias contempla-
173 mur, si ex auro et argento et gemmis monilia variegata de- 5 pendent, si plena artis ornamenta capiti et collo circumjacent, si frena caelata, si ephippia fucata, cingula aurata sunt, sed istis omnibus exuviis amolitis equum ipsum nudum et solum corpus eius et animum contemplamur, ut sit et ad speciem honestus et ad cursuram vegetus et ad vecturam 10 validus: iam primum in corpore si sit
argutum caput, brevis alvus obesaque terga luxuriatque toris animosum pectus honesti;
174 praeterea si duplex agitur per lumbos spina: volo enim non modo perniciter verum etiam molliter pervehat. similiter igi- 15 tur et in hominibus contemplandis noli ilia aliena aestimare, sed ipsum hominem penitus considera, ipsum ut meum So-cratem pauperem specta. aliena autem voco, quae parentes pepererunt et quae fortuna largita est. quorum nihil laudi-bus Socratis mei admisceo, nullam generositatem, nullam 20 prosapiam, nullos longos natales, nullas invidiosas divitias.
2 aeque divites - 11 validus Vincent. Bellov., Spec, doctr. V 22; Spec. hist. IV 7 3 cf. Sen., ep. 80, 9 5-6 cf. Verg., hen. VII 278    12 Verg., Georg. Ill 80-81
2 spectari : spectare MV solere : debere Beau. equos {quos) e Vincentio Liitj. Tho. 5 variegata Brant. : varie gaza vel variae gazae codd. dependent B2FRAO : dependet BM VA2GNPL, dispendet U 6 capiti Pa Rom. : capite cett. codd. 7 ephippia M2 : eppippia vet epippia vel similia M cett. codd. cingula AR2 : singula BMVGRONPLU, si singula F Ioh„ si cingula Flor. Tho. Beau. 8 exuviis : exubiis NPL 9 sit et B : sit cett. codd. loh. 16 aestimare UOCH loh. : extimare B, exi-stimare B2 cett. codd.    18 specta : expecta BM A loh., expecto V
LIBER DE DEO SOCRATIS
37
haec enim cuncta, ut dico, aliena sunt. sat[e] Porthaonio
175 gloria(e) est, qui talis fuit, ut eius nepotem non puderet. igitur omnia similiter aliena numeres licebit. 'generosus est': parentes laudas. 'dives est': non credo fortunae. (nec) ma-gis ista adnumero: 'validus est': aegritudine fatigabitur. 5 'pernix est': (st)abit in senectute. 'formonsus est': expecta paulisper et non erit. 'at enim bonis artibus doctus et adpri-me est eruditus et, quantum licet hommi, sapiens et boni consultus': tandem aliquando ipsum virum laudas. hoc enim nec a patre hereditarium est nec (a) casu pendulum nec a 10 suffragio anniculum nec a corpore caducum nec ab aetate mutabile. haec omnia meus Socrates habuit et ideo cetera
XXIV habere contempsit. Quin igitur et tu ad studium sapientiae
176 (er)i[n]geris vel properas saltern, ut nihil alienum in laudi-bus tuis audias, sed ut, qui te volet nobilitare, aeque laudet 15 ut Accius Ulixen laudavit in Philocteta suo in eius tragoediae principio:
1-2 sat[e] ... gloria(e) Baeh., Rh. Mus. 1912, 119 Beau., desp. Tho. Porthaonio Beau., quod dubitanter recepimus : sate (sat est O) prothaonio codd., sate e Porthaone Ribbeck, Rh. Mus. 1878, 434, qui in his lineis trochaicos octonarios conspicere sibi videba-tur, sato Prothaonio loh. 4 (nec) add. Rom. : an : magis ista adnumero ? 5 adnumero B3 Seal. : denumero vel dinumero B cett. codd. 6 (st)abit corr. Tho. : est, {ex)stabit con. Chodaczek, Eos 1929, 297, interrogationis signum post in senectute repo-nens in senectute B : in senectutem B2 cett. codd. loh. 7 pa-rumper LU 10 (a) add. Koziol, Zeitsch. Osterr. Gymn. 1877, 748 12-13 haec omnia - contempsit om. GP 14 erigeris corr. Rohde, ]LZ 1876, 781 ; ingeris codd. loh., accingeris Liitj. Tho. Beau., te ingeris Vulc. Barra (et tu qui ... te ingeris R) saltem loh. Tho. Beau. : altum codd. 16 actius MVAOL philocteta F loh. : filotecta vel philotecta cett. codd.
38
APULEI
177
inclite, parva prodite patria, nomine celebri claroque potens pectore, Achivis classibus auctor, gravis Dardaniis gentibus ultor, Laertiade.
1 Accii, Trag. Rom. Fragm. 520 sqq. Ribb.2
10
novissime patrem memorat. ceterum omnes laudes eius viri audisti. nihil inde nec Laertes sibi nec Anticlia nec Arcisius vindicat: [nec] tota, ut vides, laudis huius propria Ulixi possessio est. nec aliud te in eodem Ulixe Homerus docet, qui semper ei comitem voluit esse prudentiam, quam poetico 178 ritu Minervám nuncupavit. igitur hac eadem comite omnia horrenda subiit, omnia adversa superavit. quippe ea adiutri-ce Cyclopis specus introiit, sed egressus est; Solis boves vi-dit, sed abstinuit; ad inferos demeavit et ascendit; eadem sapientia comite Scyllam praeternavigavit nec ereptus est; 15 Charybdi consaeptus est nec retentus est; Circae poculum bibit nec mutatus est; ad Lotophagos accessit nec remansit; Sirenas audiit nec accessit.
1 prodite A : praedite cett. codd. (om. F) lob. 4 Dardaniis lob.: dardanis codd. 5 laertiade B : laerciade V2ROU2P2, lerciade MVAGFNPLU 7 laertes : lertes GNU (corr. U2), lerses L Arcisius vel acrisius lob. : arcissius codd. (archisius R), Arcisius Stew. 8 nec BMV : haec V2AFRO lob., hec nec GNPLU, seel. Liitj. Tho. Beau. 11 comite BMVF : comitante cett. codd. lob. 15 arreptus ex ereptus B2, arreptus loh. APULEI PLA-TONICI PHILOSOPHI MADAURENSIS DE DEO SOCRATIS LIBER EXPLICIT B MV (om. LIBER MV), Explicit de deo Sacratis A, subscriptionem omittunt cett. codd.
ASCLEPIUS
[Asclepius: Asclepius iste pro sole mihi est.]
'Deus, deus te nobis, o Asclepi, ut divino sermoni interes-ses, adduxit, eoque tali, qui merito omnium antea a nobis factorum vel nobis divino numine inspiratorum videatur esse religiosa pietate divinior. quem si intellegens videris, eris omnium bonorum tota mente plenissimus, si tarnen multa 5 sunt bona et non unum, in quo sunt omnia, alterum enim alterius consentaneum esse dinoscitur, omnia unius esse aut unum esse omnia; ita enim sibi est utrumque conexum, ut separari alterum ab utro non possit. sed de futuro sermone hoc diligenti intentione cognosces, tu vero, o Asclepi, proce- 10 de paululum Tatque, nobis qui intersit, evoca.'
INCIP1T ERMU TRISMEGISTON (vel TRISMECISTON) DEHLERA AD ASCLEPIUM (ASCLIPIUM B) ALLOCUTA FELI-CITER BMVGNLT, Incipit liber hermetis mercurii trimegistri ad asclepium de divinitate et inscribirur hermu trimegiston R; nullam mscriptionem praebent FP U post FELICITER add. ERMU TRISMEGISTON V ßißXos [edq ex DEHLERA corr. con. Rohde, Rh. Mus. 1882, 146, 2; cf. etiam Mahé, Hermes en Haute-Egypte, Quebec 1982, 48 asclepius bis praebent BMGFNPTU, semel VRL; totum seel. Tho. post mihi est dist. T Tho., post prius deus (v. 1) cett. codd. 2 eoque : eique R Rom. Nock 7 digno-scitur LU unius : unum con. Reitzenstein, ARW 1904, 405 9 ab utro BM, tuetur Tho. Lachmanni adnotationes ad Lucr. V, 839 commemorans : ab utroque cett. codd. de futuro : futuro LTU 11 Tatque B eoniecerat Bernays, Gesamm. Abhandl. I, Berlin 1885, 328 : atque cett. codd.