196
Κεθάιαην 6: Ζ πεδνγξαθία ζηα ρξόληα ηεο δηθηαηνξίαο (1967-1974)
Κέιε Γαζθαιά
΢ύλνςε
Σν έθην θεθάιαην επηθεληξψλεηαη ζηελ πεδνγξαθία θαηά ηελ επηαεηία ηεο Χνχληαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ (1967-
1974). Σν θεθάιαην ρσξίδεηαη ζε ηξία κέξε. ΢ην πξψην κέξνο δίλεηαη ην ηζηνξηθφ πιαίζην θαη ζθηαγξαθείηαη ν
ηξφπνο ιεηηνπξγίαο ηεο δηθηαηνξηθήο πξνπαγάλδαο. ΢ην δεχηεξν κέξνο παξνπζηάδεηαη ε ζηάζε ησλ ινγνηερλψλ.
Παξαθνινπζψληαο ηηο πξψηεο ζεκαληηθέο αληηδξάζεηο ηνπο Ŕην ζπάζηκν ηεο ζησπεξήο αληίζηαζεο ηεο πξψηεο
πεξηφδνπ (1967-1969) κε ηελ αληηδηθηαηνξηθή δήισζε ηνπ ΢εθέξε ην 1969, ηελ έθδνζε ηξηψλ ζπιινγηθψλ
ηφκσλ (Αεηαμπηχ Κείιεκα, Νέα Κείιεκα θαη Νέα Κείιεκα 2) ηα δχν επφκελα ρξφληα (1970 θαη 1971)Ŕ θαη ηε
ζπδήηεζε γηα ηελ πεδνγξαθία πνπ ιακβάλεη ρψξα ζην ινγνηερληθφ πεξηνδηθφ Δ ΢οκέπεζα (1973), αληρλεχνπκε
ην θπξίαξρν αίηεκα ηεο επνρήο: ε ηέρλε, κε ηνλ έλαλ ή άιιν ηξφπν, νθείιεη λα παίξλεη ζέζε, λα αληηδξά ζην
θαζεζηψο θίκσζεο πνπ επέβαιε ε δηθηαηνξία. ΢ην ηξίην κέξνο εμεηάδνληαη ραξαθηεξηζηηθά πεδά θείκελα ηεο
πεξηφδνπ, ηα νπνία αζθνχλ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή θξηηηθή, πηνζεηψληαο έλαλ πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν
ππαηληθηηθφ ηξφπν έθθξαζεο.
6.1 Σν ηζηνξηθό θαη ηδενινγηθό πιαίζην (1967-1974)
6.1.1 Ζ επηβνιή ηεο Υνύληαο θαη όςεηο ηεο δηθηαηνξηθήο πξνπαγάλδαο
Δ Υμφκηα ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ λεηζκά ηδκ 21δ Ώπνζθίμο 1967. Λήβεζ επηά πνυκζα ανβυηενα, ζηζξ 23 Εμοθίμο
1974. Δ επζαμθή ηδξ απμηεθεί απυννμζα ηυζμ ηδξ πμθζηζηήξ αζηάεεζαξ πμο επζηναημφζε ζημ εζςηενζηυ ηδξ
Βθθάδαξ (αξ εοιδεμφιε ηδ δζάζπαζδ ηδξ Έκςζδξ Κέκηνμο ζηα 1965, ηα πνμαθήιαηα ζηδ ζπέζδ ημο
πνςεοπμονβμφ Γεςνβίμο Παπακδνέμο ιε ημκ ααζζθζά Κςκζηακηίκμ, πμο μδδβμφκ ζηδκ παναίηδζδ ημο
πνχημο, ημ παναηνάημξ ηαζ ημκ ζηναηυ πμο απμηεθμφκ νοειζζηζημφξ πανάβμκηεξ ζηδκ άζηδζδ ηδξ ελμοζίαξ),
υζμ ηαζ ημο ροπνμπμθειζημφ ηθίιαημξ πμο ημνοθχκεηαζ ζηδ δεηαεηία ημο 1960 (ζηναηζςηζηέξ δζηηαημνίεξ
επζαάθθμκηαζ, ζηα πνυκζα πμο ιαξ απαζπμθμφκ, ζηδ Υζθή, ζηδκ Ώνβεκηζκή. ΢ηδκ Εζπακία ηαζ ηδκ Πμνημβαθία
έπμοκ πνμ πμθθμφ επζαθδεεί).1
Βζδζηυηενα ζηδκ Βθθάδα, ηζξ πνςζκέξ χνεξ ηδξ 21δξ Ώπνζθίμο ημο 1967, ηαζ
εκχ έπμοκ πνμηδνοπηεί εηθμβέξ βζα ηζξ 28 ΜαΎμο 1967, αλζςιαηζημί ημο ζηναημφ –ιε επζηεθαθήξ ημκ
ζοκηαβιαηάνπδ Γεχνβζμ Παπαδυπμοθμ ηαζ ζοιιεημπή ημο ηαλίανπμο ΢ηοθζακμφ Παηηαημφ ηαζ ημο
ζοκηαβιαηάνπδ Νζημθάμο Μαηανέγμο– ηαηαθαιαάκμοκ ηδκ ελμοζία ιε πναλζηυπδια. Ώημθμοεμφκ δζχλεζξ,
θοθαηίζεζξ πμθζηζηχκ, ααζακζζιμί, δμθμθμκίεξ.2
(Παναημθμοεήζηε ημ απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία ημο Ρμαήνμο Μακεμφθδ, Ζ δηθηαηνξία ησλ
ζπληαγκαηαξρψλ, 00:00 – 10:15.)
Πμζμξ ήηακ μ ζηυπμξ ηδξ Υμφκηαξ; ΢ημ δζάββεθιά ημο μ Γεχνβζμξ Παπαδυπμοθμξ ζδιεζχκεζ ηνεζξ
ααζζημφξ ζηυπμοξ: ηδκ ακηζιεηχπζζδ ημο πμθζηζημφ αδζελυδμο, ηδκ άνζδ ηδξ ημιιμοκζζηζηήξ απεζθήξ ηαζ ηδκ
ακαβέκκδζδ ηδξ παηνίδαξ πμο ηζκδοκεφεζ.
(Ώημφζηε απυζπαζια απυ ημ δζάββεθια ημο Παπαδυπμοθμο, υπμο μ δζηηάημναξ πανμιμζάγεζ ηδ πχνα
ιε αζεεκή, ημκ μπμίμ ιπμνεί κα ζχζεζ ιυκμ δ πανέιααζδ ηςκ ζηναηζςηζηχκ.)
Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ ελάθθμο ημ ζφιαμθμ πμο επζθέβεζ δ Υμφκηα: Ο Φμίκζηαξ ιε ημκ ζηναηζχηδ.
197
Εικόνα 6.1 Ζ αθίζα ηεο Χνχληαο (Πεγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/el/d/d0/21april1967.png ).
Σμ ιήκοια πμο ιεηαδίδεζ δ αθίζα: Δ πχνα (δ θέλδ «Βθθάξ» βναιιέκδ ιε ηεθαθαία ανπαζμεθθδκζημφ
ηφπμο βνάιιαηα) ακαβεκκζέηαζ, υπςξ ημ βκςζηυ πμοθί ηδξ ιοεμθμβίαξ, πάνδ ζηδκ επζαμθή ηδξ ζηναηζςηζηήξ
δζηηαημνίαξ (υπζ ηοπαία δ θέλδ «Βθθάξ» ηαζ δ θζβμφνα ημο ζηναηζχηδ ειθακίγμκηαζ ιε ημ ίδζμ ιαφνμ πνχια).
«Βθθάξ Βθθήκςκ Υνζζηζακχκ»: ημ πζμ βκςζηυ ίζςξ απυ ηα ζοκεήιαηα πμο πνδζζιμπμίδζε μ
δζηηάημναξ Παπαδυπμοθμξ βζα κα πανμοζζάζεζ ημ εθθδκμπνζζηζακζηυ ζδεχδεξ, ημ μπμίμ επζεοιεί κα επζαάθεζ
ημ ζηναηζςηζηυ ηαεεζηχξ ιε ηάεε ηνυπμ: δζχλεζξ, θμβμηνζζία, ηαηάνβδζδ ηδξ εθεοεενμηοπίαξ (μζ εθδιενίδεξ
Απγή, Διεπζεξία, Καζεκεξηλή, Μεζεκβξηλή ηθείκμοκ), πνμπαβάκδα. Σα δεηάθεπηα «Βπίηαζνα» ηδξ Υμφκηαξ
απμηεθμφκ πζεακυηαηα ημκ ηαθφηενμ ηνυπμ βζα κα ηαηακμήζμοιε πχξ θεζημφνβδζε δ δζηηαημνζηή
πνμπαβάκδα. Παίγμκηακ ζε υθμοξ ημοξ ηζκδιαημβνάθμοξ, οπμπνεςηζηά πνζκ ηδκ έκανλδ ηςκ ηαζκζχκ.
Κάθοπηακ ηδκ ηαεδιενζκή πμθζηζηή ηαζ πμθζηζζηζηή γςή, ηα ζπμν (ηονίςξ ημ πμδυζθαζνμ).3
Πνςηίζηςξ
πνμαάθθμοκ ηζξ δναζηδνζυηδηεξ ηςκ επζηεθαθήξ ηδξ δζηηαημνίαξ, μζ μπμίμζ επζδίςηακ ιε ηάεε ηνυπμ κα
δείλμοκ πςξ ιενζικμφκ ηάπα βζα ηδ ζοιθζθίςζδ ηςκ Βθθήκςκ, ημ ιέθθμκ ηαζ ηδκ πνυμδμ ηδξ πχναξ. Έηζζ
ημοξ αθέπμοιε κα εβηαζκζάγμοκ ένβα (είκαζ παναηηδνζζηζηή δ θνάζδ ημο Παηηαημφ «Δ Βθθάξ είκαζ έκα
ενβμηάλζμκ»), κα δζμνβακχκμοκ πανεθάζεζξ ή ηαηαεέζεζξ ζηεθάκςκ, κα πμνεφμοκ παναδμζζαημφξ πμνμφξ (ηα
βκςζηά «ηζάιζηα» ημο Παπαδυπμοθμο), κα ζηήκμοκ εηδδθχζεζξ ηαζ αεθδηζηέξ θζέζηεξ ιε ηάεε αθμνιή,
υπςξ εεκζηέξ επεηείμοξ ή πνζζηζακζηέξ βζμνηέξ, κα ηαεζενχκμοκ Οθοιπζάδεξ ηναβμοδζμφ ηαζ ηδκ Διένα
Πμθειζηήξ Ώνεηήξ ηςκ Βθθήκςκ.
Δ Υμφκηα δεκ πάκεζ εοηαζνία πνμηεζιέκμο κα ακααζχζεζ, οπμηίεεηαζ, ημ ανπαζμεθθδκζηυ ιεβαθείμ ηαζ
κα ακαδείλεζ ηδκ αοεεκηζηή, υπςξ ζζπονίγεηαζ, θασηή ροπή ηδξ εθθδκζηήξ οπαίενμο, πνμπαβακδίγμκηαξ πάκηα
ημ εθθδκμπνζζηζακζηυ ζδεχδεξ. Υαναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια απμηεθεί δ «ηζκδιαημβναθζηή» αθίζα βζα ημκ
ηαοηυπνμκμ ηνζπθυ εμνηαζιυ ηδξ Διέναξ ηδξ Πμθειζηήξ Ώνεηήξ ηςκ Βθθήκςκ, ηδξ Διέναξ ημο Βθέδνμο
Πμθειζζηή ηαζ ηδξ 22δξ επεηείμο ηδξ ιάπδξ Γνάιιμο-ΐίηζζ πμο ζήιακε ηδ θήλδ ημο Βιθοθίμο ηαζ ηδκ ήηηα
ηςκ ανζζηενχκ δοκάιεςκ (1949): πάκς ζε έκακ ηίηνζκμ δζάδνμιμ-πμηαιυ λεδζπθχκεηαζ δ αδζάπηςηδ,
ιεβαθεζχδδξ πμνεία ημο εθθδκζημφ έεκμοξ απυ ηδκ ανπαζυηδηα (ημ Μμθχκ Λααέ ημο Λεςκίδα) έςξ ημ πανυκ,
ηδκ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ / «επακαζηάζεςξ» (ημ ζφιαμθμ ηδξ Υμφκηαξ: ημκ Φμίκζηα ιε ημκ ζηναηζχηδ). Σμ
ζηναηζςηζηυ πναλζηυπδια, πμο μκμιάζηδηε απυ ημοξ ανπδβμφξ ημο «επακάζηαζζξ», ειθακίγεηαζ ςξ άλζμξ
ζοκεπζζηήξ ηδξ έκδμλδξ ζζημνίαξ ημο έεκμοξ ηαζ θοζζηά ςξ εββοδηήξ ηδξ πνμυδμο ηαζ ημο ιέθθμκημξ ηδξ
πχναξ.
198
Εικόνα 6.2 Αθίζα γηα ηνλ ηξηπιφ ενξηαζκφ ηεο Ζκέξαο ηεο Πνιεκηθήο Αξεηήο ησλ Διιήλσλ, ηεο Ζκέξαο ηνπ Δθέδξνπ
Πνιεκηζηή θαη ηεο 22εο επεηείνπ ηεο κάρεο Γξάκκνπ-Βίηζη (1971). (Πεγή: Ηζηνιφγην «Λφια, λα έλα κήιν», αλάξηεζε
16.1.2013, http://3.bp.blogspot.com/-
fiR6ahkMF4c/TltLWMrxO6I/AAAAAAAAESk/jFqVrdZMChA/s1600/%25CF%2587%25CE%25BF%25CF%2585%25CE
%25BD7.jpeg ).
΋πςξ ιαξ πθδνμθμνμφκ ηα «Βπίηαζνα» ζηζξ 29.8.1971, μ εμνηαζιυξ ηδξ παναπάκς ηνζπθήξ βζμνηήξ έθααε
πχνα «εζξ αηιυζθαζνακ εεκζηήξ ελάνζεςξ ηαζ ιε ηαεμθζηήκ ζοιιεημπήκ ημο θαμφ». Ώπμημνφθςια ημο
εμνηαζιμφ ήηακ μζ εηδδθχζεζξ ζημ Πακαεδκασηυ ζηάδζμ, υπμο ημ πθήεμξ παναημθμφεδζε επζδείλεζξ ηςκ
ζςιάηςκ αζθαθείαξ ηαζ ηςκ εκυπθςκ δοκάιεςκ, αθθά ηαζ «θακηαζιαβμνζηάξ ακαπαναζηάζεζξ
ημζιμσζημνζηχκ βεβμκυηςκ ημο εεκζημφ αίμο ηςκ Βθθήκςκ», ηδξ ιάπδξ βζα πανάδεζβια ημο Μαναεχκα ή
βεβμκυηςκ απυ ηδκ επακάζηαζδ ημο 1821.
[Αείηε ημ παναηηδνζζηζηυ απυζπαζια απυ ηα «Βπίηαζνα» ηδξ επμπήξ, (00:07:51:01 - 00:11:22:01),
υπμο πανεθαφκμοκ κεανμί ηαζ κεανέξ πάκς ζε άθμβα ηαζ άνιαηα κηοιέκμζ ανπαίμζ Έθθδκεξ, Ρςιαίμζ,
ΐογακηζκμί, Πένζεξ, ιαηεδμκμιάπμζ η.ά. Αεκ θείπμοκ θοζζηά μζ δηηδιέκμζ επενμί ηδξ Βθθάδαξ
(ημιιμοκζζηέξ, Εηαθμί, Γενιακμί). Σμ «απανάιζθθμ» αοηυ εέαια μθμηθδνχκμοκ πεγμκαφηεξ πμο πέθημοκ
απυ εθζηυπηενα ιε ζπμζκζά.]
Άθθμ παναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια είκαζ δ δζμνβάκςζδ «Βαδμιάδμξ Ώβάπδξ ηαζ Βεκζηήξ Βκυηδημξ».
Βκδεζηηζηυ ηδξ νδημνζηήξ ηδξ Υμφκηαξ είκαζ ημ παναηάης απυζπαζια απυ ηδκ μιζθία ημο Παηηαημφ ζηδκ
Πάκηεζμ ΢πμθή ζηζξ 29 Εακμοανίμο 1969, υπςξ ακαδδιμζζεφηδηε ζημ πνςημζέθζδμ ηδξ εθδιενίδαξ
Μαθεδνλία (30.1.1969). Ο Παηηαηυξ, ιε «παηνζηυ εκδζαθένμκ», ηαθεί ημοξ κέμοξ κα αημθμοεήζμοκ ημ
πανάδεζβια ηδξ πνζζηζακζηήξ αβάπδξ ηαζ ηαθμζφκδξ βζα ημ ηαθυ ηςκ ίδζςκ ηαζ ηδκ πνμημπή ημο έεκμοξ.
199
Εικόνα 6.3 Σν πξσηνζέιηδν δεκνζίεπκα απφ ηελ εθεκεξίδα Μαηεδμκία (30.1.1968) γηα ηελ νκηιία ηνπ ΢ηπιηαλνχ
Παηηαθνχ ζηελ Πάληεην ζηηο 29.1.1969 (Πεγή: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=30&db=1&da=1968 ).
200
6.1.2 Οη πξώηεο αληηδξάζεηο, ην θνηηεηηθό θίλεκα θαη ην ηέινο ηεο Υνύληαο
Δ επζαμθή ηδξ Υμφκηαξ, ζηα 1967, πνμηαθεί ιμφδζαζια. Σμ έπεζ ζοθθάαεζ ιμκαδζηά μ ηζκδιαημβναθζηυξ
θαηυξ. ΢ηδκ ηαζκία ημο Ρμαήνμο Μακεμφθδ, Ζ δηθηαηνξία ησλ ζπληαγκαηαξρψλ (29:05-29:45), βάθθμξ
δδιμζζμβνάθμξ ζηαιαηά πεναζηζημφξ ζημ ηέκηνμ ηδξ Ώεήκαξ ηαζ ημοξ νςηά ηδ βκχιδ ημοξ βζα ηα πνυζθαηα
βεβμκυηα. Ο πνχημξ πεναζηζηυξ παιμβεθά ηαζ απακηά πςξ «δεκ ιπμνεί…» (κα εηθένεζ ηδ βκχιδ ημο
πνμθακχξ). ΋ηακ μ δδιμζζμβνάθμξ ημκ λακανςηά: Γζαηί; Ο πεναζηζηυξ δεκ θέεζ ηίπμηα ηαζ απμπςνεί. Ο
δεφηενμξ πεναζηζηυξ ηναηά ηα πείθδ ημο ενιδηζηά ηθεζζηά. Ώηυια ηαζ ζηδκ ενχηδζδ ακ ιζθά βαθθζηά,
απακηά ηαηαθαηζηά, ημοκχκηαξ ημ ηεθάθζ ημο, πςνίξ κα ακμίλεζ ημ ζηυια ημο. ΢ημ ενχηδια ακ ιπμνεί κα
ιζθήζεζ, απακηά ιμκμθεηηζηά: «υπζ». ΢ηδ ζοβηεηνζιέκδ ενχηδζδ βζα ημ ζηναηζςηζηυ ηαεεζηχξ, ανπίγεζ κα
απμιαηνφκεηαζ, ημζηχκηαξ ηδκ ηάιενα ιε κυδια, παιμβεθά, ηαζ δείπκμκηαξ ηα ζθναβζζιέκα ημο πείθδ,
βονίγεζ ηδκ πθάηδ ηαζ θεφβεζ.
΢ηαδζαηά ανπίγμοκ κα εηδδθχκμκηαζ μζ πνχηεξ ακηζδνάζεζξ, ηυζμ απυ ζηεθέπδ ηδξ Ώνζζηενάξ πμο
δεκ είπακ ζοθθδθεεί –μ Μίηδξ Θεμδςνάηδξ ηαζ άθθα ιέθδ ηδξ Νεμθαίαξ Λαιπνάηδ ζδνφμοκ ημ Παηνζςηζηυ
Μέηςπμ, ηεκηνμανζζηενμί δζακμμφιεκμζ ζοβηνμημφκ ηδ Αδιμηναηζηή Άιοκα–, υζμ ηαζ απυ πνμζςπζηυηδηεξ
πμο ακήημοκ ζημ ζδεμθμβζηυ ζηναηυπεδμ ηδξ Αελζάξ ή ημο θεβυιεκμο ζοκηδνδηζημφ πχνμο. Γζα πανάδεζβια,
δ ζδζμηηήηνζα ηδξ Καζεκεξηλήο Βθέκδ ΐθάπμο δζαηυπηεζ ηδκ έηδμζδ ηδξ εθδιενίδαξ, ακηζδνχκηαξ ζημ
ηαεεζηχξ πνμθδπηζηήξ θμβμηνζζίαξ.
Σμκ Νμέιανζμ ημο 1968, ζηδκ ηδδεία ημο Γεςνβίμο Παπακδνέμο, ημο ηεθεοηαίμο εηθεβιέκμο
πνςεοπμονβμφ, μ θαυξ λεζπά ζε πεζνμηνμηήιαηα, ηναβμοδά ημκ εεκζηυ φικμ, θςκάγμκηαξ δοκαηά
«Βθεοεενία», «Παπακδνέμο», «Ο θαυξ ειίθδζε», «Θέθμοιε δδιμηναηία».
[Αείηε ημ παναηηδνζζηζηυ απυζπαζια απυ ηδκ ηαζκία-κημηζιακηέν ημο Πακηεθή ΐμφθβανδ Σμ
πνμκζηυ ηδξ δζηηαημνίαξ 1967-1974, (10:13-14:24). Παναηδνήζηε ζοβηεηνζιέκα πχξ μ ζηδκμεέηδξ ζπμθζάγεζ
ηδκ απμηοπία εηθμαζζιμφ ημο θαμφ, πμο επζπεζνεί κα επζαάθεζ ημ ηαεεζηχξ: ηδκ χνα πμο ημ πθήεμξ
ηναοβάγεζ (11:50-11:53), δ ηάιενα δείπκεζ ηζξ ημζπμημθθδιέκεξ αθίζεξ απυ ηαζκίεξ ημο ειπμνζημφ
ηζκδιαημβνάθμο ηδξ επμπήξ ιε πνςηαβςκζζηέξ ημ δίδοιμ ΐμοβζμοηθάηδ-Παπαιζπαήθ. ΢ε ιζα αθίζα δίπθα
ζηδ παιμβεθαζηή «εεκζηή ζηαν», μ Παπαιζπαήθ ιε ημ δάηηοθμ υνεζμ ζηα πείθδ οπμδεζηκφεζ ζζςπή – οπμηαβή
ζηδκ ηαηενβάνα ηαζ καγζάνα ζφγοβυ ημο, υπςξ οπμεέημοιε. Σδκ ίδζα χνα υιςξ αημφβμκηαζ μζ έκημκεξ
ακηζδνάζεζξ ημο πθήεμοξ, ηα πεζνμηνμηήιαηα ηαζ ηα ζοκεήιαηα ημο ηυζιμο. Συηε, μ αθδβδηήξ ηδξ ηαζκίαξ
ζπμθζάγεζ πςξ αοηή είκαζ δ «πνχηδ πνάλδ ιαγζηήξ ακηίζηαζδξ».]
Πανάθθδθα, δεκ είκαζ θίβα ηα πενζμδζηά πμο ηοηθμθυνδζακ ηυζμ ζημ εζςηενζηυ ηδξ πχναξ, υζμ ηαζ
ζημ ελςηενζηυ. Πενζζζυηενα απυ 120 έκηοπα εηδίδμκηαζ ηαζ δζαηζκμφκηαζ πανάκμια ή ζηα υνζα ηδξ
κμιζιυηδηαξ.4
Βίκαζ αλζμζδιείςημ επίζδξ πςξ ιεηά ημ 1969 ειθακίγμκηαζ ηαζ κέμζ εηδμηζημί μίημζ (Κάθαμξ,
Κείιεκα, Νέμζ ΢ηυπμζ, ΢ημπαζηήξ, Οδοζζέαξ, Βθθδκμεονςπασηή Κίκδζδ Νέςκ (ΒΚΕΝ), Δνζδακυξ, Οθηυξ
η.ά.). Πθμφζζα επίζδξ είκαζ δ ιεηαθναζηζηή παναβςβή (Μπνεπη, Γηνάιζζ, Μανημφγε η.ά.). Δ εηδμηζηή
ηίκδζδ ηαθφπηεζ υθμ ημ θάζια ημο βναπημφ θυβμο (θμβμηεπκία, ζζημνία, απμικδιυκεοια, πμθζηζηυ αζαθίμ
η.ά.). Βηδίδμκηαζ παθαζυηενμζ έθθδκεξ ζοββναθείξ: εηπνυζςπμζ ημο εθθδκζημφ δζαθςηζζιμφ (Κμναήξ,
Ρήβαξ), ελέπμκηεξ δδιμηζηζζηέξ (Γθδκυξ, Αεθιμφγμξ).5
Μέζα ζε αοηυ ημ ηθίια, μζ κέμζ ζοκημκίγμκηαζ ιε ηα ηζκήιαηα αιθζζαήηδζδξ πμο παναηηδνίγμοκ ηα
παβηυζιζα ζίληζξ.6
Ο δδιμζζμβνάθμξ ηαζ ζοββναθέαξ Υνίζημξ Γαθείνδξ εοιάηαζ:
Βηείκμ πμο έαθεπα ιε ηνοθή πανά ηαζ ζηακμπμίδζδ είκαζ υηζ πακημφ ειθακίγμκηακ εζηίεξ ηαζ ηφηθμζ κέςκ ιε
ζηυπμ ηδκ εεκζηή αοημβκςζία ηαζ ηδκ αοημζοκεζδδζία, ιέζα απυ ημ δζάααζια, ηδκ ηέπκδ, ηδ ιμοζζηή, ηδκ
ακαηάθορδ ηαζ επίβκςζδ ημο εθθδκζημφ πανεθευκημξ, ιε ακαδνμιέξ, επακεηδυζεζξ ηαζ επακαπνμζδζμνζζιμφξ,
ηδ βκχζδ ακάθμβςκ λέκςκ πενζπηχζεςκ δδιμηναηζηήξ πανεηηνμπήξ, ηδκ παναημθμφεδζδ ηςκ δζεεκχκ
ημζκςκζηχκ ηαζ ανζζηενχκ ηζκδιάηςκ, ηδκ ακαγήηδζδ ηςκ αζηίςκ πμο μδήβδζακ ζηδ δζηηαημνία. Αδθαδή υθα
εηείκα ηα ιέζα πμο ηαθθζενβμφζακ ημκ δδιμηναηζηυ, ημκ εθεφεενμ ηαζ παηνζςηζηυ θυβμ πμο πνμηεζκυηακ ιε
δζάθμνεξ ιμνθέξ ςξ ακηζζηάειζζια ζημκ εεκζηζζηζηυ, παηνζδμηαπδθζηυ, αθαζζηυ ηαζ ζοκηδνδηζηυ θυβμ ηδξ
δζηηαημνίαξ.
7
201
Εικόνα 6.4 Γχν ραξαθηεξηζηηθά εμψθπιια απφ έληππα πνπ θπθινθφξεζαλ ζην εμσηεξηθφ. Αξηζηεξά, ζην εμψθπιιν ηνπ
Greek Report ηνπ Σάθε Λακπξία ν Αιέμαλδξνο Παλαγνχιεο, παγθφζκηα γλσζηφο γηα ηελ αληηδηθηαηνξηθή ηνπ δξάζε θαη
ηελ απφπεηξα δνινθνλίαο ηνπ Παπαδφπνπινπ (Αχγνπζηνο 1968). Γεμηά, παξαηεξήζηε ην «θφθθηλν» εμψθπιιν ηνπ γαιιηθνχ
εληχπνπ L‘autre Grèce (Χεηκψλαο 1974), φπνπ ην ηαλθ «θαηαζπαξάζζεη» αλζξψπνπο θαη δψα πνπ αληηζηέθνληαη. (Πεγή:
http://www.miet.gr/web/Downloads/PDF/Entypi%20Antistasi-new.pdf ). Αο ζεκεησζεί εδψ θαη έλα έθηαθην ηεχρνο ηνπ
πεξ. Les Temps Modernes ηνπ ΢αξηξ ην 1969, κε ηίηιν «Αujourd‟hui la Grèce», κε θείκελα ησλ Αλδ. Παπαλδξένπ, Γ.
΢εθέξε, Γ. Ρίηζνπ, Μ. Αλαγλσζηάθε, ΢ηξ. Σζίξθα, Β. Βαζηιηθνχ θ.ά.
Ώκηζδνάζεζξ εηδδθχκμκηαζ αηυια ηαζ ζηζξ ηάλεζξ ηςκ Βκυπθςκ Αοκάιεςκ. Ξεπςνίγμοκ ημ ηίκδια
ακαηνμπήξ ηδξ Υμφκηαξ πμο ζπεδζάγμοκ αλζςιαηζημί ημο Ναοηζημφ ηδκ άκμζλδ ημο 1973. Σμ ηίκδια
απμηοβπάκεζ ηαζ ζηζξ 25 ΜαΎμο ημ πθήνςια ημο ακηζημνπζθζημφ «ΐέθμξ» γδηά πμθζηζηυ άζοθμ ζηδκ Εηαθία.8
Σμ 1973 πζα δ Υμφκηα απμθαζίγεζ κα εηδδιμηναηίζεζ δήεεκ ηδκ πμθζηζηή γςή: κα αθθάλεζ ημ
πμθίηεοια ζε Πνμεδνζηή Αδιμηναηία ιε ημκ ίδζμ ημκ Παπαδυπμοθμ αεααίςξ ζηδ εέζδ ημο Πνμέδνμο.
Πνμηδνφζζεηαζ δδιμρήθζζια, ημ μπμίμ ηενδίγεζ, ιε εηηεηαιέκδ κμεεία, μ Παπαδυπμοθμξ. Χζηυζμ, δ άκμδμξ
ημο θμζηδηζημφ ηζκήιαημξ δνμιμθμβεί ελεθίλεζξ, πμο μδδβμφκ ζηαδζαηά ζηδκ πηχζδ ηδξ Αζηηαημνίαξ. ΢ηζξ 21
Φεανμοανίμο ημο 1973, μιάδα απμθαζζζιέκςκ θμζηδηχκ ηαηαθαιαάκεζ ημ ηηήνζμ ηδξ Νμιζηήξ ΢πμθήξ ημο
Πακεπζζηδιίμο Ώεδκχκ επί ηςκ μδχκ ΢υθςκμξ, ΢ίκα ηαζ Μαζζαθίαξ, ακηζδνχκηαξ ζηζξ πμθζηζηέξ δζχλεζξ,
γδηχκηαξ δδιμηναηία ηαζ εθεοεενία.
Σμ θμζηδηζηυ ηίκδια ιαγζημπμζείηαζ.9
΢οβηεηνζιέκα, μζ θμζηδηέξ ζηζξ 14 Νμειανίμο 1973
ηαηαθαιαάκμοκ ημ Πμθοηεπκείμ ηδξ Ώεήκαξ. Σζξ επυιεκεξ ιένεξ, μζ πμθίηεξ ημφξ ζηδνίγμοκ, ζηήκμκηαζ
μδμθνάβιαηα ζημοξ δνυιμοξ, ηάκμοκ ηδκ ειθάκζζή ημοξ ηα πνχηα ηακη, ανπίγμοκ ζοβηνμφζεζξ ιε ηδκ
αζηοκμιία.
Εικόνα 6.5 Οη εμεγεξκέλνη θνηηεηέο ζηελ ηαξάηζα ηεο Ννκηθήο ζρνιήο (Πεγή: Μνπζείν Ηζηνξίαο ηνπ Παλ/κηνπ Αζελψλ,
http://kapodistriako.uoa.gr/stories/014_th_01/saloni.jpg).
202
(Αείηε ημ αηυθμοεμ δεηάθεπημ αίκηεμ. Βηηυξ απυ ημ πθμφζζμ θςημβναθζηυ οθζηυ, αημφβεηαζ δ ιεηάδμζδ ημο
ιδκφιαημξ ηςκ θμζηδηχκ απυ ημκ ναδζμθςκζηυ ημοξ ζηαειυ ζημ Πμθοηεπκείμ ιε ημ παναηηδνζζηζηυ υκμια
«Βθεφεενμζ πμθζμνηδιέκμζ». Οζ έθθδκεξ θμζηδηέξ γδημφκ δδιμηναηία ηαζ ηαθφηενδ παζδεία.)
Σμκ Εμφθζμ ημο 1974, υηακ πθέμκ πναβιαημπμζείηαζ δ ημονηζηή εζζαμθή ζηδκ Κφπνμ, ιεηά ηδκ
πναλζημπδιαηζηή ακαηνμπή ημο πνμέδνμο Μαηανίμο, δ Υμφκηα ηαηαννέεζ. ΢ηζξ 24 Εμοθίμο θεάκεζ ζηδκ
Ώεήκα, ιεηά απυ έκηεηα πνυκζα αοημελμνίαξ, μ Κςκζηακηίκμξ Καναιακθήξ, μ μπμίμξ ζπδιαηίγεζ Κοαένκδζδ
Βεκζηήξ Βκυηδηαξ. ΋θμζ μζ πμθζηζημί ηναημφιεκμζ απεθεοεενχκμκηαζ, δ Γοάνμξ ηαζ άθθα ζηναηυπεδα
ζοβηέκηνςζδξ ηθείκμοκ, απμηημφκ λακά ηδκ εθθδκζηή ζεαβέκεζα υζμζ ηδκ είπακ ζηενδεεί. Δ Μεηαπμθίηεοζδ,
υπςξ μκμιάζηδηε δ πενίμδμξ ιεηά ημ 1974, λεηζκά ιε ηδκ εβηαείδνοζδ ηδξ Πνμεδνεουιεκδξ Αδιμηναηίαξ ςξ
πμθζηεφιαημξ ηδξ Βθθάδαξ (ιπαίκεζ έηζζ ηέθμξ ζημκ εεζιυ ηδξ ΐαζζθείαξ), ηαζ ιε ηδ κμιζιμπμίδζδ ημο
Κμιιμοκζζηζημφ Κυιιαημξ Βθθάδαξ ηαζ άθθςκ ανζζηενχκ ημιιάηςκ: ΒΑΏ, ΚΚΒ Βζςη., ΒΚΚΒ η.θπ.
(Αείηε ζηα «Βπίηαζνα» ηδξ επμπήξ ηδκ άθζλδ ημο Κςκζηακηίκμο Καναιακθή ζηδκ Ώεήκα –ημ ζοβηεκηνςιέκμ
πθήεμξ ημκ οπμδέπεηαζ ζακ Μεζζία–, ημκ ζπδιαηζζιυ ηδξ Κοαένκδζδξ ηαζ ημ δζάββεθια ημο
πνςεοπμονβμφ.)
6.2 Οη ινγνηέρλεο ζηα ρξόληα ηεο αλειεπζεξίαο
Δ ζζςπή ςξ δζαιανηονία: αοηή είκαζ δ ηονίανπδ ζηάζδ πμο ηδνεί μ πκεοιαηζηυξ ηυζιμξ απέκακηζ ζηδκ
αζθοηηζηή πναβιαηζηυηδηα πμο δδιζμονβείηαζ ζηδκ πνχηδ θάζδ ηδξ ζηναηζςηζηήξ δζηηαημνίαξ.
΢οβηεηνζιέκα ηα δφμ πνχηα πνυκζα (1967-69) επζαάθθεηαζ πνμθδπηζηή θμβμηνζζία ζε ηάεε ηαθθζηεπκζηή
πνάλδ (ιμοζζηή, ηναβμφδζα, ηζκδιαημβνάθμξ), ζημκ ηφπμ, ζηζξ εηδυζεζξ, ζηα ζπμθζηά ηαζ πακεπζζηδιζαηά
ζοββνάιιαηα, ηα αζαθία πμο επζηνέπεηαζ κα δζααάγμοκ μζ πμθίηεξ. Ένβα ανζζηενχκ ζοββναθέςκ ή υ,ηζ
παναπέιπεζ ζημκ ημιιμοκζζιυ απαβμνεφμκηαζ.
Δ «Μαφνδ θίζηα» ιε ηα απαβμνεοιέκα αζαθία δδιμζζεφεδηε ζημ κεμζφζηαημ ηυηε πενζμδζηυ Index
on Censorship (1972), ιένμξ ηδξ μπμίαξ αθέπμοιε ζηδκ εζηυκα 6.6. Σμ πενζεπυιεκμ ημο πνχημο ηεφπμοξ ημο
πενζμδζημφ, ημ μπμίμ ήηακ αθζενςιέκμ ζημ θαζκυιεκμ ηδξ θμβμηνζζίαξ, είπε ςξ εέια ηδ θμβμηνζζία ζε πχνεξ
ιε ακηζδδιμηναηζηά ηαεεζηχηα. Ώκάιεζα ζηα εθθδκζηά ένβα (ζε πανέκεεζδ δίκεηαζ μ θυβμξ βζα ημκ μπμίμ
απαβμνεφεηαζ ημ αζαθίμ ή μ ζοββναθέαξ ημο απυ ημοξ θμβμηνζηέξ ηδξ Υμφκηαξ) ανίζημοιε ηα 12 καζήκαηα
γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν ημο ΐαζίθδ Ραθαδθίδδ («επεζδή μ ζοββναθέαξ είκαζ ημιιμοκζζηήξ»), ημκ Φφβν ηεο
ειεπζεξίαο ημο Αδιήηνδ Μανςκίηδ («θυβς ημο ακηζηοαενκδηζημφ ημο πενζεπυιεκμο»), Γεκνηηθηζκφο θαη
παηδεία ημο Ώθέλακδνμο Αεθιμφγμο («επεζδή δ δμοθεζά ημο ιπμνεί κα βίκεζ ακηζηείιεκμ εηιεηάθθεοζδξ ζηα
πένζα ηδξ ηνοπημημιιμοκζζηζηήξ Βθθδκμεονςπασηήξ Κίκδζδξ Νέςκ»). Ώπυ αζαθία λέκςκ ζοββναθέςκ: Έξσο
θαη πνιηηηζκφο ημο Υένιπενη Μανημφγε («επεζδή μ ζοββναθέαξ ακήηεζ ζηδ κέα ανζζηενά»), ηδ Εσή ηνπ
Γαιηιαίνπ ηαζ Σξφκνο θαη αζιηφηεηα ηνπ Σξίηνπ Ράηρ ημο Μπένημθη Μπνεπη («ημιιμοκζζηήξ»), ηδκ Κπξία κε
ην ζθπιάθη θαη άιιεο ηζηνξίεο ημο Άκημκ Σζέπμθ («ζηυπζιδ πνμαμθή ηδξ νςζζηήξ θμβμηεπκίαξ») ηαζ Ση είλαη
ινγνηερλία; ημο Γακ-Πμθ ΢ανην.10
203
204
Εικόνα 6.6 Γείγκα απφ ηε ιίζηα κε ηα απαγνξεπκέλα βηβιία (Πεγή: Κσλζηαληίλνο Σδήθαο, «Σα αγαπεκέλα βηβιία ησλ
ινγνθξηηψλ», Athens Voice, 21.9.2012,
http://www.athensvoice.gr/sites/default/files/imagecache/image_570x800/article/26020-57438.gif).
Οζ ηαεζενςιέκμζ ζοββναθείξ ηδξ επμπήξ ακηζδνμφκ, επζθέβμκηαξ ζηδκ πθεζμκυηδηά ημοξ κα ιδκ
δδιμζζεφμοκ.11
Σμκ Νμέιανζμ ημο 1969, δ πνμθδπηζηή θμβμηνζζία ζηαιαηά. Θεζπίγεηαζ κέμξ κυιμξ, μ μπμίμξ
επζηνέπεζ ζημοξ ίδζμοξ ημοξ ζοββναθείξ ηαζ ημοξ εηδυηεξ κα ιενζικμφκ χζηε ηα ένβα ημοξ κα είκαζ ζφιθςκα
ιε ημκ πκεφια ηδξ «Βπακάζηαζδξ ηδξ 21δξ Ώπνζθίμο». Ο ηίηθμξ ηάεε αζαθίμο πνέπεζ κα ακηζζημζπεί ιε
αηνίαεζα ζηα πενζεπυιεκά ημο: μζ ιεηαθμνζημί ηίηθμζ απαβμνεφμκηαζ ςξ επζηίκδοκμζ.
6.2.1 Ζ αληηδηθηαηνξηθή δήισζε ηνπ ΢εθέξε
Λίβμοξ ιήκεξ κςνίηενα, ζοβηεηνζιέκα ζηζξ 28 Μανηίμο 1969, μ κμιπεθίζηαξ πμζδηήξ Γζχνβμξ ΢εθένδξ είπε
πανέιαεζ δδιυζζα. Δ ζζημνζηή ακηζδζηηαημνζηή δήθςζή ημο, δπμβναθδιέκδ, ιεηαδυεδηε απυ ηδκ Βθθδκζηή
Τπδνεζία ημο B.B.C., ημκ ναδζμθςκζηυ ζηαειυ ημο Πανζζζμφ ηαζ ηδ βενιακζηή Deutsche Welle:
«Πάεζ ηαζνυξ πμο πήνα ηδκ απυθαζδ κα ηναηδεχ έλς απυ ηα πμθζηζηά ημο ηυπμο. Πνμζπάεδζα άθθμηε
κα ημ ελδβήζς αοηυ, δεκ ζδιαίκεζ δζυθμο πςξ ιμο είκαζ αδζάθμνδ δ πμθζηζηή γςή ιαξ.
Έηζζ, απυ ηα πνυκζα εηείκα, χξ ηχνα ηεθεοηαία, έπαρα ηαηά ηακυκα κα αββίγς ηέημζα εέιαηα. Βλάθθμο
ηα υζα δδιμζίεοζα χξ ηζξ ανπέξ ημο 1967 ηαζ δ ηαημπζκή ζηάζδ ιμο –δεκ έπς δδιμζζεφζεζ ηίπμηε ζηδκ Βθθάδα
απυ ηυηε πμο θζιχεδηε δ εθεοεενία– έδεζπκακ, ιμο θαίκεηαζ, ανηεηά ηαεανά ηδ ζηέρδ ιμο.
Μμθαηαφηα, ιήκεξ ηχνα, αζζεάκμιαζ ιέζα ιμο ηαζ βφνς ιμο, μθμέκα πζμ επζηαηηζηά, ημ πνέμξ κα πς
έκα θυβμ βζα ηδ ζδιενζκή ηαηάζηαζή ιαξ. Με υθδ ηδ δοκαηή ζοκημιία, κα ηζ εα έθεβα:
Κθείκμοκ δομ πνυκζα πμο ιαξ έπεζ επζαθδεεί έκα ηαεεζηχξ μθςζδζυθμο ακηίεεημ ιε ηα ζδεχδδ βζα ηα
μπμία πμθέιδζε μ ηυζιμξ ιαξ ηαζ ηυζμ πενίθαιπνα μ θαυξ ιαξ ζημκ ηεθεοηαίμ παβηυζιζμ πυθειμ. Βίκαζ ιζα
ηαηάζηαζδ οπμπνεςηζηήξ κάνηδξ, υπμο υζεξ πκεοιαηζηέξ αλίεξ ηαημνεχζαιε κα ηναηήζμοιε γςκηακέξ, ιε
πυκμοξ ηαζ ιε ηυπμοξ, πάκε ηαζ αοηέξ κα ηαηαπμκηζζημφκ ιέζα ζηα εθχδδ ζηεημφιεκα κενά. Αεκ εα ιμο ήηακ
δφζημθμ κα ηαηαθάας πςξ ηέημζεξ γδιζέξ δεκ θμβανζάγμοκ πάνα πμθφ βζα μνζζιέκμοξ ακενχπμοξ. Αοζηοπχξ
δεκ πνυηεζηαζ ιυκμκ βζ‘ αοηυ ημκ ηίκδοκμ. ΋θμζ πζα ημ δζδάπηδηακ ηαζ ημ λένμοκ πςξ ζηζξ δζδαηημνζηέξ
ηαηαζηάζεζξ δ ανπή ιπμνεί κα ιμζάγεζ εφημθδ, υιςξ δ ηναβςδία πενζιέκεζ ακαπυηνεπηδ ζημ ηέθμξ. Σμ δνάια
205
αοημφ ημο ηέθμοξ ιαξ ααζακίγεζ, ζοκεζδδηά, υπςξ ζημοξ παιπάθαζμοξ πχνμοξ ημο Ώζζπφθμο. ΋ζμ ιέκεζ δ
ακςιαθία, ηυζμ πνμπςνάεζ ημ ηαηυ.
Βίιαζ έκαξ άκενςπμξ πςνίξ ηακέκα απμθφηςξ πμθζηζηυ δεζιυ ηαζ, ιπμνχ κα ημ πς, ιζθχ πςνίξ θυαμ ηαζ
πςνίξ πάεμξ. ΐθέπς ιπνμζηά ιμο ημκ βηνειυ υπμο ιαξ μδδβεί δ ηαηαπίεζδ πμο ηάθορε ημκ ηυπμ. Ώοηή δ
ακςιαθία πνέπεζ κα ζηαιαηήζεζ. Βίκαζ εεκζηή επζηαβή.
Σχνα λακαβονίγς ζηδ ζζςπή ιμο. Παναηαθχ ημ Θευ κα ιδ ιε θένεζ άθθδ θμνά ζε πανυιμζα ακάβηδ κα
λακαιζθήζς».
Ο ΢εθένδξ παφεηαζ απυ Πνέζαδξ επί Σζιή ηαζ ημο απαβμνεφεηαζ κα πνδζζιμπμζεί πθέμκ ημ δζπθςιαηζηυ ημο
δζαααηήνζμ. ΋ηακ ιεηά απυ ζφκημιδ αννχζηζα εα πεεάκεζ, δ ηδδεία ημο (22 ΢επηειανίμο 1971) εα
ιεηαηναπεί ζε ακηζδζηηαημνζηυ ζοθθαθδηήνζμ.
(Ώημφζηε ημ δπδηζηυ κημημοιέκημ απυ ηδκ ηδδεία ημο ΢εθένδ, υπμο μ ηυζιμξ ηναβμοδά ημ
απαβμνεοιέκμ ηναβμφδζ ημο Μίηδ Θεμδςνάηδ «Άνκδζδ» ζε ζηίπμοξ ημο πμζδηή.)
Εικόνα 6.7 Ζ θεδεία ηνπ Γ. ΢εθέξε πήξε ραξαθηήξα αληηδηθηαηνξηθήο εθδήισζεο (Πεγή: Κέληξν Διιεληθήο Γιψζζαο,
http://www.greek-
language.gr/digitalResources/cache/image//files/image/literature/concordance/seferis/13.funeral.360.jpg).
Ώπυ ηδ δδιυζζα δήθςζδ ημο ΢εθένδ έπεζ εκδζαθένμκ κα ζηαεμφιε ζημκ ηνυπμ πμο μ πμζδηήξ
πνμζδζμνίγεζ ηδκ έκκμζα ηδξ ζζςπήξ. Δ ζζςπή ζοκζζηά ανπζηά ηδ βεκζηυηενδ ζηάζδ ημο ηαθθζηέπκδ, μ μπμίμξ
δεκ επζεοιεί κα παίνκεζ εέζδ βζα ηα πμθζηζηά πνάβιαηα. Άθθςζηε δ ζεθενζηή πμίδζδ εκηάζζεηαζ ζημ νεφια
ημο ιμκηενκζζιμφ, ζημ μπμίμ δ αοημκμιία ηδξ ηέπκδξ απμηεθεί ηαηά ηακυκα ηεκηνζηυ γδημφιεκμ. Ώθμφ ηάκεζ
ςζηυζμ λεηάεανδ ακαθμνά ζηδ ζφβπνμκδ πναβιαηζηυηδηα ηαζ ζηδκ επζαμθή ηδξ Υμφκηαξ, μ πμζδηήξ
ακαθένεηαζ λακά ζηδ ζζςπή, δ μπμία απμηηά πθέμκ ημκ παναηηήνα ακηίδναζδξ ζηδ θίιςζδ ηδξ εθεοεενίαξ.12
Θα επακέθεμοιε ζε αοηυ ημ γήηδια ηαζ ζηδ ζοκέπεζα, υηακ ελεηάζμοιε ημ πχξ μνζζιέκα
πεγμβναθζηά ηείιεκα πμο εηδυεδηακ ζηα ηεθεοηαία πνυκζα ηδξ Υμφκηαξ (ιεηά ημ 1970), ακηέδναζακ ιε ημκ
δζηυ ημοξ ηνυπμ ζηδ θίιςζδ πμο ζοκζζηά δ θμβμηνζζία, οζμεεηχκηαξ έκακ οπαζκζηηζηυ, αθθδβμνζηυ ή
ιεηαθμνζηυ ηνυπμ έηθναζδξ, πνμηεζιέκμο κα αζηήζμοκ πμθζηζηή ηαζ ημζκςκζηή ηνζηζηή.
Σμ βεβμκυξ υηζ μ ΢εθένδξ ζπάεζ ηδ ζζςπή ημο απμηεθεί ιζα ζζημνζηή ζηζβιή. Δ δήθςζή ημο είπε
ηενάζηζα απήπδζδ ζημ εζςηενζηυ ηαζ ημ ελςηενζηυ. ΋πζ άδζηα, απυ αοηήκ ηδκ άπμρδ, επζζδιαίκεηαζ ζοπκά
ςξ δ πνχηδ ζδιακηζηή εηδήθςζδ ακηίζηαζδξ ζηδ Υμφκηα.13
Χξ απάκηδζδ ημ ηαεεζηχξ δδιμζζεφεζ ζε υθεξ
ηζξ εθδιενίδεξ δζδβήιαηα εθθήκςκ δδιζμονβχκ απυ ηδκ Αλζνινγία δηεγήκαηνο ημο Δναηθή Ώπμζημθίδδ.14
Αεηαμηηχ ζοββναθείξ οπμβνάθμοκ ζηζξ 23 Ώπνζθίμο 1969 έκα ηείιεκμ δζαιανηονίαξ, υπμο εηθνάγμοκ ηδκ
αβακάηηδζή ημοξ βζαηί δεκ ημοξ γδηήεδηε δ άδεζα βζα ηδκ ακαδδιμζίεοζδ ημο ένβμο ημοξ ηαζ οπμβναιιίγμοκ
υηζ δ θμβμηνζζία κεηνχκεζ ηδκ πκεοιαηζηή γςή.15
206
6.2.2 Δεκαοτηώ Κείμενα, Νέα Κείμενα, Νέα Κείμενα 2
΢οββναθείξ ηδξ εκυηδηαξ: Κέιε Γαζθαιά – Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο
Έκακ πνυκμ πενίπμο ανβυηενα, ημκ Εμφθζμ ημο 1970, ηοηθμθμνμφκ απυ ηζξ εηδυζεζξ Κέδνμξ ηα Γεθανρηψ
Κείκελα.16
Σα μκυιαηά ηςκ ζοββναθέςκ πμο ζοιιεηέπμοκ ακαβνάθμκηαζ ζημ ελχθοθθμ ιε αθθααδηζηή
ζεζνά.
Εικόνα 6.8 Σν εμψθπιιν απφ ηελ παλνκνηφηππε αλαηχπσζε ηνπ ηφκνπ ζηα 1994, γηα λα γηνξηάζνπλ νη εθδφζεηο Κέδξνο ηα
ζαξάληα ρξφληα απφ ηελ ίδξπζή ηνπο (Πεγή: Δ.ΚΔ.ΒΗ., http://www.biblionet.gr/images/covers/b24360.jpg).
Σμ υκμια ημο ΢εθένδ ιπαίκεζ πνχημ ηαζ ζε απυζηαζδ απυ ηα οπυθμζπα (μ πμζδηήξ ζοιιεηέπεζ ιε ημ πμίδια
«Οζ βάηεξ η‘ Ώσ-Νζηυθα»). Ο «αεχμξ» ηαζ πενζβναθζηυξ ηίηθμξ ακηαπμηνίκεηαζ ζημκ κέμ κυιμ ηδξ Υμφκηαξ
ζπεηζηά ιε ημκ ηφπμ ηαζ ηδκ έηδμζδ αζαθίςκ. ΢οβηνμηήεδηε επίζδξ μιάδα πμο ακέθααε ηδκ εοεφκδ ηδξ
έηδμζδξ: Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ, Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Νίημξ Κάζδαβθδξ Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, Σάηδξ
Κμοθυπμοθμξ, Ρυδδξ Ρμφθμξ ηαζ Θ. Α. Φναβηυπμοθμξ (είκαζ παναηηδνζζηζηυ πςξ δίπθα ζηα μκυιαηά ημοξ
ημζκμπμζμφκηαζ μζ δζεοεφκζεζξ ηςκ ζπζηζχκ ημοξ, υπςξ υνζγε μ πμοκηζηυξ κυιμξ). Ο ηυιμξ ηοηθμθυνδζε ζε
3.000 ακηίηοπα, ηα μπμία ελακηθήεδηακ βνήβμνα. Ώημθμφεδζε πθήεμξ επακεηδυζεςκ.
΢ημκ Πνυθμβμ δ ζοκηαηηζηή μιάδα εέηεζ ελανπήξ ημ ηαοηυ γήηδια ηδξ εθεοεενίαξ ηδξ έηθναζδξ:
Πανμοζζάγμκηαξ βζα πνχηδ θμνά, φζηενα απυ ηνία πνυκζα, πνςηυηοπδ θμβμηεπκζηή ενβαζία ζε ημφημ
ημκ ηυιμ, πζζηεφμοιε υηζ ζοιαάθθμοιε ζε ιζακ απυπεζνα επακαημπμεέηδζδξ ημο πνμαθήιαημξ ημο Έθθδκα
δδιζμονβμφ ηάης απυ ηζξ ζδιενζκέξ ζοκεήηεξ.
Δ άνζδ ηδξ πνμθδπηζηήξ θμβμηνζζίαξ δεκ ανηεί βζα ηδ πεζναθέηδζδ ηδξ πκεοιαηζηήξ γςήξ εκυξ ηυπμο,
υηακ μζ ιεβάθεξ γςηζηέξ πενζμπέξ ελαημθμοεμφκ κα πενζαάθθμκηαζ απυ πθέβιαηα πμο ηαεζζημφκ ακέθζηηδ ηδκ
ελακηθδηζηή πενζβναθή ηαζ αλζμθυβδζή ημοξ. Μμθμκημφημ, φζηενα απυ χνζιδ ζηάειζζδ, επζπεζνμφιε κα
επακαθάαμοιε, ιε ημκ εηθναζηζηυ ιαξ ηνυπμ μ ηαεέκαξ, ηδκ πίζηδ ιαξ ζε ηάπμζεξ εειεθζαηέξ αλίεξ, ιε πνχηδ
ακάιεζά ημοξ ημ δζηαίςια ηδξ εθεφεενδξ πκεοιαηζηήξ ηαζ ηαθθζηεπκζηήξ δδιζμονβίαξ, πμο δεκ εα παφζμοιε κα
δζεηδζημφιε ηαζ πμο ζοκδέεηαζ ακαπυζπαζηα ιε ημ ζεααζιυ ηδξ βκχιδξ ηαζ ηδξ αλζμπνέπεζαξ υθςκ ακελαίνεηα
ηςκ δδιζμονβχκ, αθθά ηαζ ημο ηάεε ακενχπμο.
Σδκ ημζκή ιαξ ημφηδ πίζηδ ηαζ δζεηδίηδζδ, πμο ιαξ εκχκεζ πένα απυ δζαθμνέξ ακηζθήρεςκ ηαζ
ηεπκμηνμπζχκ, ένπεηαζ κα οπμβναιιίζεζ δ ζδιενζκή μιαδζηή ιαξ πανμοζία.
Κνίκαιε ηαζνζαζηυ κα πνμηάλμοιε ηζιδηζηά ζηα δζηά ιαξ ηείιεκα έκα πμίδια ημο ΢εθένδ, δδιμζζεοιέκμ
ζε λέκεξ πχνεξ αθθά ακέηδμημ ζηδ βθχζζα ημο.
΢ηδκ πνμζςπζηή ιανηονία ηδξ Νυναξ Ώκαβκςζηάηδ («Μζα ιανηονία»), ζηα δφμ δμηίιζα (Α. Ν.
Μανςκίηδξ, «Τπενμρία ηαζ ιέεδ. Ο πμζδηήξ ηαζ δ ζζημνία», θζθμθμβζηή ιεθέηδ βζα ημ πμίδια «Αανείμξ» ημο
Κααάθδ ηαζ Ώθ. Ώνβονίμο, «Σμ φθμξ ιζαξ βθχζζαξ ηαζ δ βθχζζα εκυξ φθμοξ»), ηαζ ζηα πμζήιαηα πμο
ζοιπενζθαιαάκμκηαζ ζημκ ηυιμ (Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ, «Ο ζηυπμξ», Λίκα Κάζδαβθδ, «΢ήιαηα
δζάααζδξ»), μζ δδιζμονβμί, ιε άιεζμ ή έιιεζμ ηνυπμ, οπμβναιιίγμοκ ηδ θίιςζδ ημο θυβμο ηαζ ηδκ ακάβηδοπμπνέςζδ
ηςκ πκεοιαηζηχκ ακενχπςκ κα ιζθήζμοκ, κα ζπάζμοκ ηδ ζζςπή ημοξ. Ο Μακυθδξ
207
Ώκαβκςζηάηδξ βνάθεζ ζημκ «΢ηυπμ»: «΢ακ πνυηεξ πνέπεζ κα ηανθχκμκηαζ μζ θέλεζξ | Να ιδκ ηζξ παίνκεζ μ
άκειμξ» (121). Σδκ ίδζα χνα, δ Νυνα Ώκαβκςζηάηδ, ακ ηαζ εηθνάγεζ ηζξ επζθοθάλεζξ ηδξ βζα ηζξ δοκαηυηδηεξ
ηδξ ηέπκδξ ημο θυβμο, δζαηοπχκεζ νδηά ηδκ ακαβηαζυηδηα ηδξ ακηίζηαζδξ: «Πζζηεφς πςξ δ πενζμνζζηζηή
πνήζδ ηδξ βθχζζαξ δεκ ιπμνεί κα βεκκήζεζ θυβμ γςκηακυ. […] Μυκμ μζ ζπμοδαίμζ ηεπκίηεξ ιπμνμφκ κα
ηάκμοκ ηάηζ, αθθά ηζ αοημί πυζεξ θμνέξ ηαζ βζα πυζμκ ηαζνυ; Ώθμφ υιςξ δυεδηε αοηή δ πενζμνζζιέκδ έζης
δοκαηυηδηα, είπα πνέμξ κα δμηζιάζς ηζξ δοκάιεζξ ηαζ ημ εάννμξ ηδξ βθχζζαξ ιμο» (79-80).
Αέηα απυ ηα δεηαμηηχ ηείιεκα ακήημοκ ζηδ ιοεμπθαζηζηή πεγμβναθία. Σα έλζ απυ αοηά είκαζ
νεαθζζηζηά: μ «Μζηνυξ δζάθμβμξ» ηδξ Καίδξ Σζζηζέθδ, ημ «Ρακηάν» ημο ΢πφνμο Πθαζημαίηδ, δ ανπή απυ
ημκ ακέηδμημ ηυηε Γελλαίν Σειέκαρν ημο Ώθέλακδνμο Κμηγζά πμο δδιμζζεφεηαζ ιε ημκ ηίηθμ
«Βπζζηνέθμκηαξ», μ «Τπμρήθζμξ» ημο Ρυδδ Ρμφθμο, ημ «Βθ πνμημοναδυν» ημο Θ. Α. Φναβηυπμοθμο, δ
«Ώθθαλμηαζνζά» ημο ΢ηναηή Σζίνηα. Δ πμζμηζηή οπενμπή ημο νεαθζζιμφ ζηα Γεθανρηψ Κείκελα είκαζ
απμηέθεζια ηδξ ανζειδηζηά οπένηενδξ εηπνμζχπδζδξ ηςκ πεγμβνάθςκ ηδξ πνχηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ, δ
μπμία ηζκήεδηε ζημ πθαίζζμ ηςκ νεαθζζηζηχκ αθδβδιαηζηχκ ζοιαάζεςκ. Ώπυ ηδ βεκζά αοηή ζημκ ηυιμ
ζοιιεηέπεζ ηαζ μ Νίημξ Κάζδαβθδξ, ιε ημ ηαλζδζςηζηυ διενμθυβζμ «Άεςξ».17
Πνυηεζηαζ βζα ημοξ
ιεβαθφηενμοξ ζηα πνυκζα πεγμβνάθμοξ ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ, ηαζ ηαοηυπνμκα βζ‘ αοημφξ πμο έπμοκ
εονφηενδ δδιυζζα ακαβκχνζζδ. Δ βεκζά ημο ‘30 δεκ εηπνμζςπείηαζ απυ ηακέκακ πεγμβνάθμ.
Ώπυ ηα έλζ νεαθζζηζηά ηείιεκα, ηα ηέζζενα εηηοθίζζμκηαζ ζε πχνεξ ηδξ θαηζκζηήξ Ώιενζηήξ πμο
ανίζημκηαζ οπυ ηαεεζηχξ δζηηαημνίαξ. ΢ημκ «Μζηνυ δζάθμβμ» ηαζ ηδκ «Ώθθαλμηαζνζά» μζ πχνεξ δεκ
ηαημκμιάγμκηαζ, εκχ ζημκ «Τπμρήθζμ» ηαζ ζημ «Βθ πνμημοναδυν» δ πχνα έπεζ ημ θακηαζηζηυ υκμια
ΐμθζβμοάδ. Βκημφημζξ, εάκ ελαζνέζμοιε ημ δζήβδια ηδξ Σζζηζέθδ, ηδ ιεβαθφηενδ έηηαζδ ημο μπμίμο
ηαηαθαιαάκεζ μ βειάημξ οπμκμμφιεκα δζάθμβμξ ακάιεζα ζε έκακ ηαλζηγή ηαζ ημκ πεθάηδ ημο, ηα ηείιεκα ηςκ
Ρμφθμο, Φναβηυπμοθμο ηαζ Σζίνηα πενζβνάθμοκ ιζα ζεζνά απυ ηαηαζηάζεζξ πμο παναπέιπμοκ άιεζα ηαζ
ζηδκ Βθθάδα ηδξ δζηηαημνίαξ ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ: παναημθμοεήζεζξ, δζχλεζξ, ζοθθήρεζξ ηαζ εηημπζζιμφξ
ηςκ ακηζθνμκμφκηςκ, ααζακζζηήνζα, θμβμηνζζία, επζζηνάηεοζδ ηδξ πνζζηζακζηήξ πίζηδξ βζα κα
ηαηαπμθειδεεί μ ημιιμοκζζιυξ, ηαημπμίδζδ ηδξ βθχζζαξ απυ ημοξ ηοαενκχκηεξ, η.ά.
΢ημ απυζπαζια απυ ημκ Γελλαίν Σειέκαρν ημο Ώθέλακδνμο Κμηγζά, δ απμδζάνενςζδ ηςκ
μζημβεκεζαηχκ ζπέζεςκ ηαζ δ πμνεία ακενχπςκ υπςξ μ Ώπζθθέαξ Παπαθμοηάξ, εείμξ ημο ηεκηνζημφ
παναηηήνα Πέηνμο Παπαθμοηά, απυ ηδ ζοκενβαζία ιε ημοξ Γενιακμφξ ηαηαηηδηέξ ζηδ ιεηαπμθειζηή
ακαννίπδζδ ζε ζδιακηζηά δδιυζζα αλζχιαηα, ζοκεέημοκ έκακ γμθενυ πίκαηα ηςκ πμθζηζηχκ ηαζ ημζκςκζηχκ
ζοκεδηχκ ζηα πνχηα ιεηειθοθζαηά πνυκζα. ΢ημ επίηεκηνμ ημο δζδβήιαημξ ημο Πθαζημαίηδ ανίζηεηαζ δ γςή
ημο ιμκαπμφ Νίηακδνμο ηαζ ημο δβμοιέκμο ημο Γαανζήθ ζημ ιμκαζηήνζ ημο «Τρδθμφ». ΢ε ανάπμ δίπθα ζημ
ιμκαζηήνζ ημοξ, μ ζηναηυξ έπεζ ημπμεεηήζεζ έκα νακηάν, δ πακεπμπηζηή ζηακυηδηα ημο μπμίμο παναπέιπεζ ζε
ιδπακζζιυ επίαθερδξ ηαζ επζηήνδζδξ: «Ώημφεζ ημ πέθαβμ… ΐθέπεζ ζηδκ μιίπθδ ηαζ ζημ ζημηάδζ» (35). Ο
Γαανζήθ, δζααθέπμκηαξ ίζςξ ζημ νακηάν ηδ θαηνεία ηδξ ηεπκμθμβζηήξ ζζπφμξ ηαζ ηδ αμφθδζδ πνμζμιμίςζδξ
ζηδ εεσηή πακημβκςζία, ημο δίκεζ ημ υκμια ημο εζδςθμθαηνζημφ εεμφ ΐάαθ (34).
Δ μζηεζμπμίδζδ πνζζηζακζηχκ υνςκ ηαζ ζοιαυθςκ είκαζ έηδδθδ ζηα ηείιεκα δ πθμηή ηςκ μπμίςκ
εηηοθίζζεηαζ ζηδ θαηζκζηή Ώιενζηή: δ δζηηαημνία ηδξ ΐμθζβμοάδξ αοημπνμζδζμνίγεηαζ ςξ ηαεμθζηή (87, 90,
93, 112), δ πνςηεφμοζα ηαζ δ ζοιπνςηεφμοζα μκμιάγμκηαζ ακηίζημζπα Ώκκμοκζζαζζυκ (Βοαββεθζζιυξ) ηαζ
Εκηανκαζζυκ (΢άνηςζδ) (105, 106), μ ζηαονυξ ηαζ ημ εοαββέθζμ πνδζζιμπμζμφκηαζ ςξ ζφιαμθα ηςκ
δζηηαημνζηχκ ηαεεζηχηςκ (19, 87), δ αεεΎα ζηδθζηεφεηαζ ςξ βκχνζζια ημο ημιιμοκζζιμφ (89) η.θπ. Οζ
ζοββναθείξ ακαηαθμφκ, ιε ηνυπμ εθάπζζηα ζοβηεηαθοιιέκμ, ημ ενδζηεοηζηυ επζηάθοιια ηδξ εθθδκζηήξ
πμφκηαξ, πμο ζοκμρίζηδηε ζημ ζφκεδια: «Βθθάξ Βθθήκςκ Υνζζηζακχκ», οπαζκζζζυιεκμζ ηαοηυπνμκα ηδ
ζφιπκμζα ηαζ ηδ ζοκενβαζία ηδξ επίζδιδξ Βηηθδζίαξ ηδξ Βθθάδαξ ιε ηδ Αζηηαημνία. Ώθθά ηαζ μ
ακαπςνδηζζιυξ ημο ιμκαπζζιμφ δεκ ιέκεζ ζημ απονυαθδημ. Αφμ ζπεδυκ ιήκεξ ιεηά ημ πναλζηυπδια, ζε
διενμθμβζαηή εββναθή ιε διενμιδκία 17.6.1967, μ Κάζδαβθδξ δζαηοπχκεζ έκα δδηηζηυ ζπυθζμ βζα ημοξ
ιμκαπμφξ ημο Ώβίμο ΋νμοξ: μ δβμφιεκμξ ηδξ ιμκήξ Αζμκοζίμο «βκςνίγεζ ηζ βίκεηαζ ζηδκ ημζιζηή Βθθάδα, ηαζ
ιαξ ηάκεζ εκηφπςζδ – μζ πενζζζυηενμζ Ώβζμνείηεξ ιμζάγμοκ κα ‘πμοκε πέζεζ απ‘ ημ θεββάνζ» (170).
Δ ζηάζδ ηςκ πνζζηζακχκ απέκακηζ ζηδκ ηαηάθοζδ ηδξ δδιμηναηίαξ δεκ ελακηθείηαζ, ζηα Γεθανρηψ
Κείκελα, ζηδκ οπμκμμφιεκδ εοεοβνάιιζζδ ηδξ δζμζημφζαξ Βηηθδζίαξ ιε ηδκ αηνμδελζά δζηηαημνία, απυ ηδ
ιζα, ηαζ ζημκ ακαπςνδηζζιυ ημο ιμκαπζζιμφ, απυ ηδκ άθθδ. ΢ηδκ «Ώθθαλμηαζνζά» μ Σζίνηαξ δζενεοκά ιζα
ηνίηδ δοκαηυηδηα, εηείκδ εκυξ πνζζηζακζημφ μοιακζζιμφ πμο εα ακηζπαθέρεζ ηδκ ηονακκία ζοιιαπχκηαξ ιε
ηζξ δοκάιεζξ ηδξ Ώνζζηενάξ. Ο ακαβκχζηδξ παναημθμοεεί ηδ δζαδνμιή πμο ηάκεζ μ εοαζζεδημπμζδιέκμξ
πμθζηζηά ηαζ ημζκςκζηά κεανυξ ηαεμθζηυξ ζενέαξ ΢δκ ‘Ο ‘Φθάπενηο ιαγί ιε ημκ βεναζιέκμ ανζζηενυ Πεπίημ,
ρεοδχκοιμ ημο Ώκηυκζμ Ώθμιάν, απυιαπμο ημο Εζπακζημφ Βιθοθίμο, ηαζ ηδ ιεηαλφ ημοξ ζηζπμιοεία, ζημοξ
δνυιμοξ ιζαξ θαηζκμαιενζηακζηήξ πυθδξ ηδξ μπμίαξ «εδχ ηαζ ιήκεξ, λαθκζηά ιέζα ζηδ κφπηα, […] είπακ
208
ζηενήζεζ ηδ θεοηενζά». «Βζείξ ηζ ειείξ […] έπμοιε ηδκ ίδζα ιμίνα, ιαξ απεζθεί μ ίδζμξ ηίκδοκμξ» (118), θέεζ μ
ζενέαξ ζημκ ζοκμδμζπυνμ ημο: εζείξ μζ ημιιμοκζζηέξ ηαζ ειείξ μζ πνζζηζακμί. Δ ζοιπυνεοζδ δεκ είκαζ πάκηςξ
αοημκυδηδ: μζ δφμ άκδνεξ δζαθςκμφκ βζα ημ πχξ εα ζπάζεζ δ «εακάζζιδ ζζςπή» πμο έπεζ εβηαεζδνοεεί ζηδκ
πυθδ. Ο ζενέαξ επζηαθείηαζ ημκ θυβμ ημο ζζπακμφ θζθυζμθμο Οοκαιμφκμ «πμο ηδνφπκεζ ηδκ πίζηδ ημο ζηδ
γςή ηαζ ζηζξ πκεοιαηζηέξ αλίεξ ημο ακενχπμο». Ο Πεπίημ ακηζηάζζεζ υηζ «ακ δεκ πεζξ ηα πνάβιαηά ιε ημ
υκμιά ημοξ, ακ δεκ ηα δείλεζξ ιε ημ δάπηοθμ, υ,ηζ ηζ ακ πεζξ, ηζ υζμ πζμ υιμνθα ημ πεζξ, είκαζ κενυ ζημ ιφθμ
ηδξ ηονακκίαξ» (119). Ο ζενέαξ δεκ είκαζ αθεθήξ, έπεζ επίβκςζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ: παναεέηεζ ιανηονίεξ
βοκαζηχκ βζα ηα θνζηηά ααζακζζηήνζα ζηα μπμία οπμαθήεδηακ (119). Μμθαηαφηα ακηζθαιαάκεηαζ ηακείξ υηζ
είκαζ μ Πεπίημ μ θμνέαξ ηςκ απυρεςκ ημο ζοββναθέα.
Ώπυ ηδ κευηενδ βεκζά ζοιιεηέπμοκ ηέζζενζξ πεγμβνάθμζ (ΐαθηζκυξ, Κμοιακηανέαξ, Κμοθυπμοθμξ,
Υεζιςκάξ) ιε ηείιεκα πμο απμιαηνφκμκηαζ πμζηζθμηνυπςξ απυ ηζξ ζοιαάζεζξ ημο νεαθζζιμφ.18
Ο Θακάζδξ
ΐαθηζκυξ ηαζ μ Μέκδξ Κμοιακηανέαξ ζοιιεηέπμοκ ιε δφμ αθθδβμνίεξ, ημκ «Γφρμ» ηαζ ηδκ «Ώβία Κονζαηή
ζημ ανάπμ» ακηίζημζπα. ΢ημκ «Γφρμ» μ ζοββναθέαξ πανμοζζάγεζ έκακ ηναοιαηία πμο ιπαίκεζ μθυηθδνμξ
ζημκ βφρμ – εφβθςηηδ ηςδζημπμίδζδ ηδξ απμπκζηηζηήξ ηαηάζηαζδξ πμο επέααθε ζηδ πχνα ηαζ ημοξ πμθίηεξ δ
Αζηηαημνία. ΢ημ ηείιεκμ ημο Κμοιακηανέα ημονζάνμζ, ιεηαιθζεζιέκμζ ζε εεαηνίκμοξ, απμαζαάγμκηαζ ζε
ηάπμζμ κδζί βζα κα δχζμοκ δήεεκ πανάζηαζδ, αθθά ζθαβζάγμοκ ημκ πθδεοζιυ. Ο ίδζμξ μ ζοββναθέαξ έπεζ
παναθθδθίζεζ ηδ ζθαβή αοηή ιε ηδ Υμφκηα, πμο ήνεε βζα κα ζχζεζ ηάπα ηδ πχνα, αθθά ζηναββάθζζε ηδκ
εθεοεενία ηαζ ηδ δδιμηναηία.19
Ο «Δεμπμζυξ» ημο Σάηδ Κμοθυπμοθμο ηζκείηαζ ζημκ πχνμ ηδξ θμβμηεπκίαξ ημο παναθυβμο, εκχ μ
«Γζαηνυξ Εκευηδξ» ημο Γζχνβμο Υεζιςκά απμηεθεί ένβμ πεζναιαηζηήξ πεγμβναθίαξ. ΢ημ δζήβδια ημο
Κμοθυπμοθμο μ δεμπμζυξ ειπμδίγεηαζ απυ ιζα ζεζνά απυ ημονηίκεξ κα οπμηθζεεί ζημ ημζκυ ημο ζημ ηέθμξ ηδξ
πανάζηαζδξ. Σμ ηείιεκμ ημο Υεζιςκά είκαζ δ ανπή απυ ημ μιχκοιμ ιοεζζηυνδια πμο εα εηδμεεί ηδκ
επυιεκδ πνμκζά (1971), ηαζ ζημ μπμίμ μ πνςηαβςκζζηήξ ηίεεηαζ επζηεθαθήξ ιζαξ βεκμηημκίαξ, πνμηεζιέκμο κα
έθεεζ ιζα κέα βεκζά ακενχπςκ.
Σα Γεθανρηψ Κείκελα ζδιαημδμημφκ ηδκ πνχηδ ζοθθμβζηή ακηζδζηηαημνζηή ηίκδζδ. Οζ ζοββναθείξ
πμο ηαθφπημοκ υθμ ημ πμθζηζηυ θάζια ηδξ επμπήξ εηθνάγμοκ, ιε ηνυπμ νδηυ ή οπαζκζηηζηυ, ηδκ ακηίεεζή
ημοξ ζημ ηαεεζηχξ ακεθεοεενίαξ πμο έπεζ επζαάθεζ δ Υμφκηα.20
Δ απήπδζή ημοξ οπήνλε ηενάζηζα.
*
Σμκ επυιεκμ πνυκμ ηοηθμθυνδζακ δφμ αηυια ηυιμζ: Νέα Κείκελα (ιε ηδ πνμκζηή έκδεζλδ: Υεζιχκαξ 1971)
ηαζ Νέα Κείκελα 2 (Φεζκυπςνμ 1971). Ώπυ ημοξ είημζζ έκακ ζοββναθείξ ημο ηυιμο ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ, μζ
επηά ζοιιεηέπμοκ ιε δμηίιζα, μνζζιέκα απυ ηα μπμία εέημοκ απαβμνεοιέκα απυ ηδ Υμφκηα γδηήιαηα
πμθζηζημφ πνμαθδιαηζζιμφ.
Ξεπςνζζηυ εκδζαθένμκ πανμοζζάγεζ ημ ηείιεκμ ημο κμιζημφ ηαζ πακεπζζηδιζαημφ δάζηαθμο
(οπμονβμφ ανβυηενα ζηδκ ηοαένκδζδ Βεκζηήξ Βκυηδηαξ ημο Κ. Καναιακθή) Γεχνβζμο Ώθέλακδνμο
Μαβηάηδ ιε ημκ παναηηδνζζηζηυ ηίηθμ «Δ Βθθάδα ιμο», υπμο μ ζοββναθέαξ εέηεζ ηαζ απακηά ζημ ενχηδια
«Σζ είκαζ ζηδκ μοζία ηδξ δ Παηνίδα ιαξ;».21
Ο ζοββναθέαξ επζζηνέθεζ ζηζξ παζδζηέξ ικήιεξ, ζημ κδζί ημο (ηδ
Νάλμ), ακαπμθεί ημοξ μζημβεκεζαημφξ δεζιμφξ, ηδ κδζζςηζηή θφζδ, πενζβνάθεζ πενζζηαηζηά απυ ηδ ζηθδνή
γςή αθθά ηαζ ηδκ «ηαθμζφκδ», πμο αμδεά ημοξ απθμφξ κδζζχηεξ κα ακηζζηέημκηαζ ζηζξ δοζημθίεξ ηαζ
δζδάζηεζ ζημκ ίδζμ ηαζ ημοξ κευηενμοξ «ημ κυδια ηδξ γςήξ»: πχξ δδθαδή μθείθμοκ κα ιεηαηνέπμοκ ηα
αάζακα ζε αβςκζζηζηή «ηαηάθαζδ». Δ πνμζςπζηή ελμιμθυβδζδ ημο Γ. Ώ. Μαβηάηδ εηθνάγεζ μοζζαζηζηά
ηδκ ακάβηδ ηαζ ηςκ δζακμμοιέκςκ κα επακαπνμζδζμνίζμοκ ηδκ εεκζηή ηαοηυηδηα, πνμζθένμκηαξ ιζα
εκαθθαηηζηή εεκζηή αθήβδζδ ζημκ πνμπαβακδζζηζηυ θυβμ πμο είδαιε ζηδκ ανπή πςξ ανενχκεζ δ Υμφκηα,
πνμςεχκηαξ ημ εθθδκμπνζζηζακζηυ ζδεχδεξ.22
΋ζμκ αθμνά ηδκ εθθδκζηή θμβμηεπκζηή παναβςβή, ζηα Νέα Κείκελα δ πμίδζδ οπενηενεί ηδξ
πεγμβναθίαξ ηαζ εηπνμζςπείηαζ απυ παθαζυηενμοξ ηαζ κευηενμοξ δδιζμονβμφξ· ζοιιεηέπμοκ μζ Γζάκκδξ
Ρίηζμξ, Μάνημξ Ώοβένδξ, Ώκδνέαξ Λεκηάηδξ, Κχζηαξ ΐάνκαθδξ, Κχζηαξ ΢ηενβζυπμοθμξ, Θακάζδξ Υ.
Παπαδυπμοθμξ, Γζχνβμξ Γεναθήξ.
Ώπυ ημοξ πεγμβνάθμοξ, μ παθαζυηενμξ Γενάζζιμξ Γνδβυνδξ ζοιιεηέπεζ ιε ημ δζήβδια «Ο
κενυιοθμξ», υπμο πανμοζζάγεζ ηζξ ζοκέπεζεξ ημο αδεθθμηηυκμο ιίζμοξ. Σαοηυπνμκα οπμαάθθεζ ημ αίηδια
ηδξ ζοιθζθίςζδξ, ηδξ οπένααζδξ ηςκ δζαθμνχκ. Έηζζ δ μνβή ημο δελζμφ πνςηαβςκζζηή βζα ηδκ ανζζηενή
ακηάνηζζζα, πμο εηπνμζςπεί ημ ακηίπαθμ ζηναηυπεδμ, ηάπμζα ζηζβιή «παθανχκεζ», ηδκ ακηζηαεζζηά «έκα
αίζεδια μίηημο» ηαζ «αδδίαξ, βζα υθμοξ, βζα ημκ εαοηυ ημο, βζα ημ ηαηάκηδια ημο ηυζιμο».23
΢ημ ηέθμξ
πάκηςξ δ ζοιθζθίςζδ δεκ πναβιαημπμζείηαζ.
209
Ώπυ ημοξ κευηενμοξ, μ Γζάκκδξ Πάκμο ζημ δζήβδια «Βηείκα ηα πνυκζα» αζηεί ηνζηζηή ζηζξ
μζημκμιζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ζοκεήηεξ ηςκ δεηαεηζχκ ημο 1950 ηαζ ημο 1960, υηακ «πενίενβεξ ηαζ ιζηνέξ
πμθοηέθεζεξ άνπζζακ κα ιπαίκμοκ ζημ ιίγενμ πενζαάθθμκ ιαξ» (84). Ξεπςνίγμοκ ηα δφμ πεγά ηείιεκα, δ
«΢άνηα ιία» ηδξ Καίδξ Σζζηζέθδ ηαζ δ «Μπμηίθζα ζημ πέθαβμ» ημο Παφθμο Ώ. Γάκκα, ηα μπμία
οπμδεζηκφμοκ ζημκ ακαβκχζηδ πχξ ζηδ ζοκεήηδ ηδξ δζηηαημνίαξ ηα πάκηα (δ γςή, μ ένςηαξ, δ ακάβκςζδ)
απμηημφκ ηαζ έκα άθθμ κυδια, εηθνάγμκηαξ ηδ δίρα ηςκ ζηεπηυιεκςκ ακενχπςκ βζα δζηαζμζφκδ ηαζ
εθεοεενία.
΢ημ δζήβδια ηδξ Σζζηζέθδ (βναιιέκμ ημκ ΢επηέιανζμ ημο 1970) παναημθμοεμφιε ηδκ
ηαεδιενζκυηδηα ιζαξ βοκαίηαξ (ζπίηζ, δμοθεζά, ενςηζηή γςή), δ μπμία ζηέπηεηαζ δζανηχξ ακ βθφηςζε ή υπζ μ
«άκενςπμξ» πμο ηοκδβά δ αζθάθεζα, χζπμο ζημ ηέθμξ ιαεαίκεζ απυ ηζξ εθδιενίδεξ ηδ ζφθθδρή ημο. Δ
εζηυκα ημο βοικμφ ηαζ ααζακζζιέκμο ημνιζμφ ημο θοθαηζζιέκμο (ζημ ηέθμξ δ δνςίδα απυ ημ ζπίηζ ηδξ
θακηάγεηαζ ημ ζχια «μθμιυκαπμ πάκς ζε ιζα ζακίδα», 139) ηθείκεζ ημ δζήβδια. Δ βοκαίηα δεκ ιπμνεί κα
δζοπάζεζ υζμ ζοιααίκμοκ ηέημζα πνάβιαηα. ΢ημ ηείιεκμ ημο Γάκκα, μ ζοββναθέαξ πενζβνάθεζ πχξ λεηζκά ηδ
ιεηάθναζδ ημο Αλαδεηψληαο ηνλ ρακέλν ρξφλν ημο Μανζέθ Πνμοζη ιέζα ζηδ θοθαηή (ζοκεθήθεδ ημ 1968
βζα ηδ ζοιιεημπή ημο ζηδκ ακηζζηαζζαηή μνβάκςζδ Αδιμηναηζηή Άιοκα), πάθερε ιε ηζξ θέλεζξ, πνμηεζιέκμο
κα ιζθήζεζ βζα ηδκ πενζπέηεζα ημο ίδζμο ηαζ ηδξ παηνίδαξ ημο, ηαζ ανήηε ηαηαθφβζμ ζηδκ ακάβκςζδ, ζηζξ
θέλεζξ πμο είπακ επζθέλεζ άθθμζ ζοββναθείξ: «Οζ θνάζεζξ πμο απμιυκςκα […] βζκυηακ έκα πέναζια, έκαξ
εκδζάιεζμξ ηνίημξ βζα ιζα ααεφηενδ πζμ μοζζαζηζηή επζημζκςκία» (88). Ο Γάκκαξ ηαοηίγεηαζ ιε ημκ άθθμ
ζοββναθέα, ηαοηίγεηαζ ηαζ ιε ημοξ ιαηνζκμφξ ακαβκχζηεξ. Συηε ηα πμθθά απμιμκςιέκα «εβχ» εκχκμκηαζ ηαζ
βίκμκηαζ «ειείξ» – «πναβιαημπμζείηαζ», πάνδ ζηδκ ακάβκςζδ, ζφιθςκα πάκηα ιε ημκ Γάκκα, «ιζα νζγζηή, ιζα
πμζμηζηή αθθαβή»: «Δ εηθμβή ζμο ζ‘ έπεζ πζα δέζεζ ιε ημ ζφκμθμ, ιε ημκ ηυζιμ –αημφξ, αθέπεζξ, ιζθάξ
δζαθμνεηζηά∙ ηάεε ζμο ζοκεζδδηή πνάλδ δεκ είκαζ πζα αδζάθμνδ: ζ‘ αοηήκ ακηζηαενεθηίγεηαζ μ ηυζιμξ ηαζ ι‘
αοηή ζμο ηδκ πνάλδ ζοκηεθείξ ζημ κ‘ αθθάλεζ δ γςή. Δ εθεοεενία ζμο βίκεηαζ πνάλδ ηαζ ακαγήηδζδ
εθεοεενίαξ» (90).
*
΢ημκ δεφηενμ ηυιμ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ πνμηάζζεηαζ δ δήθςζδ ηαζ μνζζιέκα ηείιεκα ημο ΢εθένδ.24
Αμηίιζα,
πμζήιαηα ηαζ πεγμβναθήιαηα ζοκεέημοκ ηδκ πθμφζζα φθδ ημο ηυιμο.25
Ώπυ ημοξ πεγμβνάθμοξ, μ Σζίνηαξ ηαζ
μ Ρμφθμξ ζοιιεηέπμοκ ζημκ ηυιμ ιε δμηίιζα. Ώκαθφμκηαξ ημ πμίδια ημο Κααάθδ «Ώξ θνυκηζγακ», μ
Σζίνηαξ ζοκεπίγεζ ηζξ ηαααθζηέξ ημο ζπμοδέξ ιε ζηυπμ ηδκ ακάδεζλδ ηδξ πμθζηζηήξ δζάζηαζδξ ηδξ πμίδζδξ
ημο Ώθελακδνζκμφ. Σμ δμηίιζμ απμηεθεί ιένμξ ημο αζαθίμο ημο Ο πνιηηηθφο Καβάθεο, πμο εα ηοηθμθμνήζεζ
θίβμοξ ιήκεξ ιεηά ηδκ έηδμζδ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ (Αεηέιανζμξ 1971). Ώλζμπνυζεηημ είκαζ υηζ δ πμθζηζηή
ακάβκςζδ ηδξ ηαααθζηήξ πμίδζδξ ήηακ πανμφζα ηαζ ζηα Γεθανρηψ Κείκελα ιε ημ δμηίιζμ ημο Α. Ν.
Μανςκίηδ βζα ημκ «Αανείμ» ημο Κααάθδ. Ο Ρμφθμξ, απυ ηδ ιενζά ημο, ζημπάγεηαζ πάκς ζημοξ
«πενζθνμκδηέξ ημο πθήεμοξ», δδθαδή ημοξ δζηηάημνεξ.
΢ηδ ζηήθδ «Πνυζςπα ηαζ πνάβιαηα» δζακμμφιεκμζ νίπκμοκ ηα αέθδ ημοξ ζηζξ πναηηζηέξ ηδξ Υμφκηαξ
ηαζ υπζ ιυκμ· βζα πανάδεζβια, ημ ηείιεκμ «―Ρεαθζζιυξ‖ ηαζ ―Εδεαθζζιυξ‖» ζηδθζηεφεζ ηδκ ελςηενζηή πμθζηζηή
ηςκ ΔΠΏ πμο οπμζηδνίγεζ δζηηαημνζηά ηαεεζηχηα.
Σα πεγμβναθζηά ένβα πμο ιζθμφκ εοεέςξ βζα ηδκ Βθθάδα είηε ηδξ Αζηηαημνίαξ είηε ηςκ ειθοθζαηχκ
ηαζ ιεηειθοθζαηχκ πνυκςκ είκαζ ζαθχξ πενζζζυηενα ζημκ δεφηενμ ηυιμ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ ζε ζπέζδ ιε ηζξ
πνμδβμφιεκεξ δφμ ζοθθμβζηέξ εηδυζεζξ. Ώπυ ημοξ ζοββναθείξ ηδξ πνχηδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ πμο
ζοιιεηείπακ ζηα Γεθανρηψ Κείκελα, εηηυξ απυ ημοξ Σζίνηα ηαζ Ρμφθμ, επακένπμκηαζ μζ Πθαζημαίηδξ,
Κάζδαβθδξ ηαζ Κμηγζάξ, ζημοξ μπμίμοξ πνμζηίεεκηαζ δ Σαηζάκα Γηνίηζδ-Μζθθζέλ ηαζ μ Ώκηχκδξ ΢αιανάηδξ.
΢ημ επίηεκηνμ ημο δζδβήιαημξ ημο Πθαζημαίηδ «Σα πνοζυρανα» ημπμεεηείηαζ έκαξ αηίκδοκμξ ελδκηάπνμκμξ
θοθαηζζιέκμξ, ιε δζαδμπζηέξ ηαηαδίηεξ πάκηα βζα ημκ ίδζμ θυβμ: «απυπεζνα ζοιιεημπήξ εζξ ακαηνεπηζηήκ
δνάζζκ» (190). Ο Κάζδαβθδξ ζοιιεηέπεζ ιε ηδ κμοαέθα «Μαηάνζμζ μζ εθεήιμκεξ υηζ αοημί εθεδεήζμκηαζ»,
πμο ελζζημνεί έκα επεζζυδζμ απυ ημ ζηναηυπεδμ ζοβηέκηνςζδξ ηδξ Μαηνμκήζμο. Ο ζοββναθέαξ, πμο δεκ
είπε ηαιζά ζπέζδ ιε ηδκ Ώνζζηενά ηαζ δεκ δζέεεηε πνμζςπζηή ειπεζνία ηδξ ζηναημπεδζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ,
πενζβνάθεζ ιε νεαθζζηζηή αηνίαεζα ημκ άηεβηημ ιδπακζζιυ ελμοεέκςζδξ ηδξ ακενχπζκδξ πνμζςπζηυηδηαξ
πμο είπε εβηαεζδνοεεί ζημ κδζί.26
Ο Κμηγζάξ ζοιιεηέπεζ ιε έκα αηυια απυζπαζια απυ ημκ Γελλαίν
Σειέκαρν, ζημ μπμίμ ηονζανπμφκ μζ ακαθμνέξ ζηα Αεηειανζακά ηαζ ζημκ Βιθφθζμ.
΢ημ «Υνμκζηυ 1966-1971» δ Σαηζάκα Γηνίηζδ-Μζθθζέλ επζπεζνεί κα ακαπαναζηήζεζ ημκ νεοζηυ ηαζ
πμθφιμνθμ ροπζηυ ηυζιμ ιζαξ βοκαίηαξ, ημ ηαλίδζ ηδξ μπμίαξ ζημ Πανίζζ ηαζ ημ Λμκδίκμ απμηεθεί ημκ
αθδβδιαηζηυ άλμκα ημο ηεζιέκμο, ελμφ ηαζ δ ημζιμπμθζηζηή εειαημθμβία ημο. Δ βναθή είκαζ ζοκεζνιζηή ηαζ
εθθεζπηζηή, ιε ζοκεπείξ ιεηαημπίζεζξ ακάιεζα ζημ πανυκ ηαζ ημ πανεθευκ. Βπακενπυιεκμ εειαηζηυ ιμηίαμ
απμηεθεί δ βαθθζηή εεκζηή εμνηή ηδξ 14δξ Εμοθίμο, επέηεζμξ ηδξ ηαηάθδρδξ ηδξ ΐαζηίθδξ απυ ημοξ
210
επακαζηάηεξ (1789). Δ ακαθμνά ζηδ δμθμθμκία ημο Σγμκ Κέκεκηζ, ιε ηδκ μπμία λεηζκά ημ ηείιεκμ, ηαζ μζ
οπαζκζβιμί ζε εηείκεξ ηςκ Ρυιπενη Κέκεκηζ ηαζ Μάνηζκ Λμφεεν Κζκβη, ακαηαθμφκ βεβμκυηα πμο ζοκηάναλακ
ηδκ παβηυζιζα ημζκή βκχιδ ηδ δεηαεηία ημο 1960: μζ δμθμθμκίεξ αοηέξ εεςνήεδηακ υηζ είπακ ζηυπμ ημοξ κα
πθήλμοκ ηα πνμμδεοηζηά πμθζηζηά ακμίβιαηα πμο επζπεζνήεδηακ ζηζξ ΔΠΏ ηδ δεηαεηία αοηή.
Σμ «Αζαααηήνζμ» ημο ΢αιανάηδ ιε εέια ηδκ αθφπκζζδ ηδξ πμθζηζηήξ ζοκείδδζδξ ημο ιεζήθζηα
πνςηαβςκζζηή, εέηεζ ημ γήηδια ηδξ εοεφκδξ ημο αηυιμο απέκακηζ ζηδκ ακεθεοεενία ηαζ ημκ αοηανπζζιυ ηςκ
μθμηθδνςηζηχκ ηαεεζηχηςκ.
Ώπυ ημοξ θμβμηέπκεξ ηδξ βεκζάξ ημο 1960, μ Μάνζμξ Υάηηαξ ζοιιεηέπεζ ιε ηνία δζδβήιαηα, βζα ηα
μπμία εα βίκεζ θυβμξ ζηδ ζοκέπεζα, ηαζ μ Πέηνμξ Ώιπαηγυβθμο ιε έκα απυζπαζια απυ ηδκ ακέηδμηδ ηυηε
Γέλλεζε ηνπ ζνχπεξκαλ. Σμ απυζπαζια, επζηεκηνςιέκμ ζηδκ απάκενςπδ δνάζδ εκυξ βενιακμφ δζμζηδηή
ζηναημπέδμο ζοβηέκηνςζδξ ημκ Ώπνίθζμ ημο 1943, ιπμνεί κα εεςνδεεί ςξ ημ δεφηενμ δείβια ζηναημπεδζηήξ
θμβμηεπκίαξ ημο ηυιμο, έπεζηα απυ ηδ κμοαέθα ημο Κάζδαβθδ. ΢ε ακηίεεζδ ςζηυζμ ιε ημκ πνεζαφηενυ ημο
ζοββναθέα, μ Ώιπαηγυβθμο εεχνδζε ηδκ απμδυιδζδ ηδξ αθδβδιαηζηήξ αθδεμθάκεζαξ ςξ πνμζθμνυηενμ
εηθναζηζηυ ιέζμ βζα ηδκ ακαπανάζηαζδ ηδξ ααναανυηδηαξ ηςκ καγζζηζηχκ ζηναημπέδςκ. Σα ηεηηαζκυιεκα
ελζζημνμφκηαζ ιέζα απυ ημ πνίζια εκυξ αθδβδηή-ζμφπενιακ, πμο έπεζ ηδκ ζηακυηδηα κα ιεηαηζκείηαζ ηαηά
αμφθδζδ ζημκ πχνμ ηαζ ημκ πνυκμ. Δ ημθιδνή επζθμβή εκυξ οπενήνςα πμο πνμένπεηαζ απυ ηα ηυιζηξ υπζ
ιυκμ ακαζνεί ημοξ ηχδζηεξ ηδξ παναδμζζαηήξ ιοεμπθαζίαξ αθθά οπμκμιεφεζ ηαίνζα ηαζ ηδ δζάηνζζδ ακάιεζα
ζηδκ ορδθή ηέπκδ ηαζ ηδ ιαγζηή ημοθημφνα.
6.2.3 Σν πεξηνδηθό Η ΢σνέτεια
΢διακηζηυ δείηηδ βζα ηδκ ηαηακυδζδ ηδξ ζηάζδξ ηςκ θμβμηεπκχκ ζηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ απμηεθεί ημ
πενζμδζηυ Ζ ΢πλέρεηα (ηπ. 1, Μάνηζμξ 1973 – ηπ. 8, Οηηχανζμξ 1973), ιζα ιδκζαία έηδμζδ θμβμηεπκίαξ,
ηνζηζηήξ, πκεοιαηζημφ ηαζ εεςνδηζημφ πνμαθδιαηζζιμφ, δ μπμία ηοηθμθυνδζε ζε μηηχ ηεφπδ. Σμ έκαημ
ηεφπμξ ηαηαζπέεδηε απυ ηδ Αζηηαημνία.
Εικόνα 6.9 Σν εμψθπιιν ηνπ πξψηνπ ηεχρνπο ηνπ πεξηνδηθνχ Δ ΢οκέπεζα (Πεγή: Βηβιηνζήθε Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο).
Τπεφεοκμζ ηδξ έηδμζδξ ήηακ μζ Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ ηαζ Αδιήηνδξ Μανςκίηδξ. Ο
Ώνβονίμο ςζηυζμ ιανηονεί πςξ οπεφεοκμζ βζα ηδκ φθδ ήηακ μ Κμηγζάξ, μ Μανςκίηδξ ηαζ μ Παφθμξ Γάκκαξ,
ημ υκμια ημο μπμίμο δεκ ήηακ δοκαηυκ κα ακαβνάθεηαζ ζημ πενζμδζηυ, αθμφ είπε ζηενδεεί ηα πμθζηζηά ημο
δζηαζχιαηα.27
Ο Ώνβονίμο είπε ακαθάαεζ ηδκ ηνζηζηή ηδξ πεγμβναθίαξ ηαζ μ Σάηδξ ΢ζκυπμοθμξ ηδκ ηνζηζηή
ηδξ πμίδζδξ.
΢ηζξ ζηήθεξ ημο πενζμδζημφ ζπμθζάγεηαζ δ επζηαζνυηδηα, δίκμκηαζ πθδνμθμνίεξ βζα ηζξ κέεξ
ηοηθμθμνίεξ ηαζ ηδκ εονφηενδ πμθζηζζηζηή ηίκδζδ (εέαηνμ, ηζκδιαημβνάθμξ, εζηαζηζηά). Βηηυξ απυ ηδκ
πμίδζδ ηαζ ηδκ πεγμβναθία, ανίζημοιε εκδζαθένμοζεξ ιεθέηεξ ή δμηίιζα βζα ηδκ ηέπκδ, ηδκ παζδεία, ηδκ
211
ροπμθμβία, ηδκ Εζημνία, ηδκ θαμβναθία, ηαεχξ ηαζ ηείιεκα ζδιακηζηχκ λέκςκ θμβμηεπκχκ (Μανηέξ,
Νενμφκηα, Μπυνπεξ, Μπνεπη η.ά.). Οζ ζοκηεθεζηέξ ελάθθμο δδθχκμοκ πςξ επζδζχημοκ κα θζθμλεκήζεζ ημ
πενζμδζηυ ζηζξ ζεθίδεξ ημο δζαθμνεηζηέξ θςκέξ, δείπκμκηαξ έηζζ ζεααζιυ ζημ δζραζιέκμ βζα ορδθή
πκεοιαηζηή βκχζδ ηαζ πθδνμθυνδζδ ημζκυ, ζε ακηίεεζδ ιε ηδκ εφπεπηδ πνμπαβάκδα πμο πνμζθένεζ δ
Υμφκηα.
Βζδζηυηενα, υζμκ αθμνά ηδκ πεγμβναθία, ζημ πενζμδζηυ ζοιιεηέπμοκ ζοββναθείξ ηδξ πνχηδξ ηαζ
δεφηενδξ ιεηαπμθειζηήξ βεκζάξ. Ξεπςνίγμοκ ηα μκυιαηα ηςκ Ρμφθμο, Φναβηυπμοθμο, Πθαζημαίηδ,
Καηενίκαξ Πθαζζανά, Σαηζάκαξ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ. Σα ηείιεκά ημοξ, υπςξ έπεζ ήδδ επζζδιακεεί, «ιέζα απυ
ηδκ αθθδβμνία ή ημ πνμζςπζηυ αίςια, απμηεθμφκ άιεζεξ ή έιιεζεξ παναπμιπέξ ζηδκ ηαηάζηαζδ
ακεθεοεενίαξ ηαζ θμβμηνζζίαξ, ηαεχξ ιεηαθένμοκ έκα αίζεδια εβηθςαζζιμφ είηε θοζζημφ είηε εηθναζηζημφ
είηε οπανλζαημφ».28
Ώλζμπνυζεπημξ είκαζ επίζδξ μ δζάθμβμξ ηςκ Ώνβονίμο, Κμηγζά, Πθαζημαίηδ ηαζ Σζίνηα ιε εέια «Δ
κεμεθθδκζηή πναβιαηζηυηδηα ηαζ δ πεγμβναθία ιαξ» ζημ ηέηανημ ηεφπμξ. Οζ ζοιιεηέπμκηεξ ακήημοκ ζηδκ
πνχηδ ιεηαπμθειζηή βεκζά. Ο Κμηγζάξ οπμβναιιίγεζ, πνχημκ, πςξ δ πεγμβναθία μθείθεζ κα πανμοζζάγεζ ηδκ
εθθδκζηή πναβιαηζηυηδηα ηαζ, δεφηενμκ, πςξ μζ έθθδκεξ πεγμβνάθμζ δεκ ηαηάθενακ κα ηδκ απμδχζμοκ βζα
δφμ θυβμοξ: είηε βζαηί δεκ ηδκ βκςνίγμοκ ζε αάεμξ είηε βζαηί δεκ ηδκ ακηέπμοκ. Ο Ώνβονίμο επζζδιαίκεζ ημκ
πενζεςνζαηυ νυθμ ημο ζοββναθέα ζημ πθαίζζμ ηδξ εθθδκζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ. Ο Πθαζημαίηδξ ζηέηεηαζ
ζηδκ ζδζμζοβηναζία ηςκ εθθήκςκ πεγμβνάθςκ, ημοξ μπμίμοξ ανίζηεζ θονζημφξ, ηαζ εεςνεί πςξ βζα αοηυ δεκ
ιπμνμφκ κα δχζμοκ ένβα πμο κα ακαδεζηκφμοκ ημ ζζημνζηυ ή ημζκςκζηυ βίβκεζεαζ. Ώοηά, ζφιθςκα ιε ημκ
Πθαζημαίηδ, ζζπφμοκ βζα ημοξ ιεζμπμθειζημφξ πεγμβνάθμοξ, αθμφ μζ ιεηαπμθειζημί δδιζμφνβδζακ ιε ημ
ένβμ ημοξ ιζα ζδιακηζηή ημιή, ελζζημνχκηαξ ειπεζνίεξ απυ ημκ Πυθειμ, ηδκ Καημπή ηαζ ημκ Βιθφθζμ. Ο
Σζίνηαξ, ηέθμξ, εα οπμζηδνίλεζ ηδκ ακάβηδ δ εθθδκζηή πεγμβναθία κα ιδκ απμιαηνοκεεί απυ ηδκ Εζημνία
ηαζ ηδκ ημζκςκζημπμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα, ηαζ κα ιδκ παναζονεεί απυ ηζξ λέκεξ επζννμέξ ζημκ θααφνζκεμ
ηδξ ζοιαμθζηήξ ηαζ αθθδβμνζηήξ βναθήξ, αθθά κα δζαηδνήζεζ ζζπονμφξ δεζιμφξ ιε ηδκ πανάδμζδ ημο
κεμεθθδκζημφ νεαθζζιμφ.
Σα ηείιεκα ηαζ δ εεςνδηζηή ζογήηδζδ πμο θαιαάκεζ πχνα ζηζξ ζεθίδεξ ηδξ ΢πλέρεηαο (1973) δείπκμοκ
ηζξ δφμ ααζζηέξ ηάζεζξ πμο αημθμοεεί δ πεγμβναθία ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ επηαεηίαξ – μζ μπμίεξ είδαιε πςξ
εηθνάγμκηαζ ήδδ ιε ηζξ ζοθθμβζηέξ εηδυζεζξ ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ ηαζ ηςκ Νέσλ Κεηκέλσλ ηαζ Νέσλ
Κεηκέλσλ 2: απυ ηδ ιία, παναηδνμφιε ηδκ ακάβηδ ηςκ κευηενςκ πεγμβνάθςκ κα απαβηζζηνςεμφκ απυ ηδκ
πανάδμζδ ημο νεαθζζιμφ, είηε βζαηί επζδζχημοκ κα ζοβπνμκζζημφκ ιε ηδκ παβηυζιζα θμβμηεπκζηή
πνςημπμνία, είηε βζαηί δ βναθή ιε οπαζκζηηζηυ, ζοιαμθζηυ ή αθθδβμνζηυ παναηηήνα πνμζθένεζ έκα πνήζζιμ
ενβαθείμ βζα κα ιζθήζμοκ, κα ακηζδνάζμοκ ζημ ηαεεζηχξ ακεθεοεενίαξ ηαζ θίιςζδξ. ΢ημοξ ζοββναθείξ
αοημφξ ένπεηαζ κα πνμζηεεεί, απυ ηδκ πνχηδ ιεηαπμθειζηή βεκζά, ηαζ μ Ώκηνέαξ Φναβηζάξ. ΢ημ ιοεζζηυνδιά
ημο Λνηκφο (1972) (αθ. εδχ, ηεθ. 2, εκυηδηα 2.4), μ Φναβηζάξ επέθελε ηδκ απμιάηνοκζδ απυ ηδκ
αθδβδιαηζηή πανάδμζδ ημο νεαθζζιμφ ηαζ ηδ πνήζδ αθθδβμνζηχκ ζημζπείςκ πνμηεζιέκμο κα ακαπαναζηήζεζ
ηδκ αηναία ειπεζνία ημο εβηθεζζιμφ ηςκ ακηζθνμκμφκηςκ ζηα ζηναηυπεδα ζοβηέκηνςζδξ. Ώπυ ηδκ άθθδ,
είκαζ αηνζαχξ δ δφζημθδ ζζημνζηή ηαζ πμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα πμο, βζα ιζα ιενίδα ηςκ ζοββναθέςκ ή
δζακμμφιεκςκ, εέηεζ επζηαηηζηά ημ αίηδια κα ιδκ εβηαηαθείρμοκ ημ άνια ηδξ πανάδμζδξ ημο (ηνζηζημφ)
νεαθζζιμφ. Δ ζηνάηεοζδ, ημ κα πάνεζ ημ ηείιεκμ εέζδ, ιε ημκ έκακ ή ημκ άθθμ ηνυπμ, απμηεθεί πάκηςξ
γδημφιεκμ ηδξ επμπήξ.
6.3 Υαξαθηεξηζηηθά θείκελα
Θα ελεηάζμοιε ζηδ ζοκέπεζα μνζζιέκα παναηηδνζζηζηά ηείιεκα απυ ημοξ ηνεζξ ζοθθμβζημφξ ηυιμοξ πμο
πανμοζζάζηδηακ κςνίηενα: ημκ «Γφρμ» ημο ΐαθηζκμφ, ηα ηνία δζδβήιαηα ημο Υάηηα («Έκα ημνίηζζ», «Σμ
ρανάηζ ηδξ βοάθαξ», «Ο Γζάκκδξ ημ εενζυ-ιενιήβηζ») ηαζ ηδ κμοαέθα ημο Υεζιςκά Ο γηαηξφο Ηλεφηεο. Οζ
ηνεζξ παναπάκς ζοββναθείξ επζθέβμοκ δζαθμνεηζημφξ εηθναζηζημφξ ηνυπμοξ (αθθδβμνία, νεαθζζιυ ηαζ
ιμκηενκζζιυ/ελπνεζζμκζζιυ ακηίζημζπα). Χζηυζμ, δ ακάθοζδ πμο αημθμοεεί εκδζαθένεηαζ πνςηίζηςξ κα
ακαδείλεζ ηα ζδεμθμβζηά γδηήιαηα πμο εέημοκ ηα ηείιεκα, πνμηεζιέκμο κα δμφιε πχξ μζ ζοββναθείξ ημοξ
παίνκμοκ εέζδ απέκακηζ ζηδκ πμθζηζηή πναβιαηζηυηδηα. ΢οβηεηνζιέκα, δ αθθδβμνία ημο ΐαθηζκμφ ζηδθζηεφεζ
ηδ νδημνζηή ηαζ ηζξ πναηηζηέξ ηδξ Αζηηαημνίαξ. Σα ζοβηεηνζιέκα δζδβήιαηα ημο Υάηηα, νεαθζζηζηά απυ ηδκ
άπμρδ υηζ ακαθένμκηαζ νδηά ζηδ ζφβπνμκδ ζζημνζηή πναβιαηζηυηδηα, πνμαάθθμοκ ηδκ ακαβηαζυηδηα ημο ιδ
ζοιαζααζιμφ ηαζ εέημοκ ημ γήηδια ηδξ ζοιιεημπήξ ηαζ ηδξ ακάθδρδξ εοεφκδξ. Σέθμξ, δ κμοαέθα ημο
Υεζιςκά απμηεθεί ιζα αλζμπνυζεηηδ ελαίνεζδ. Μπμνμφιε κα ηδκ δζααάζμοιε ςξ αθθδβμνία ημο
212
παναθμβζζιμφ ηαζ ηδξ θνίηδξ πμο επζηνάηδζακ ζηα πνυκζα ηδξ επηαεηίαξ, δ μπμία πνμαάθθεζ ζοκάια ιζα
αζζζυδμλδ πνμμπηζηή, ηδκ ακαηνμπή ηδξ εθζαθηζηήξ πναβιαηζηυηδηαξ. Σδκ ίδζα χνα υιςξ ημ ηείιεκμ
δζενεοκά ηα υνζα ηδξ βναθήξ, δμηζιάγμκηαξ ηζξ ακημπέξ ηδξ ηαζ αιθζζαδηχκηαξ ημ ιέθθμκ ηδξ θμβμηεπκζηήξ
δδιζμονβίαξ.
6.3.1 «Ο Γύςνο» ηνπ Βαιηηλνύ: θξηηηθή ηεο αζθπμίαο
΢οββναθέαξ ηδξ εκυηδηαξ: Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο
Σμ δζήβδια «Ο Γφρμξ» είκαζ ημ βκςζηυηενμ ίζςξ πεγμβνάθδια ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ. Ο ΐαθηζκυξ είκαζ μ
ιυκμξ θμβμηέπκδξ πμο ζοιιεηέπεζ ζηδκ ακηζδζηηαημνζηή έηδμζδ πςνίξ αηυια κα έπεζ εηδχζεζ αζαθίμ· υθεξ μζ
δδιμζζεφζεζξ ημο ιέπνζ ηυηε ήηακ ζε πενζμδζηά. Σμ πνχημ ημο αζαθίμ, ημ ΢πλαμάξη Αληξέα Κνξδνπάηε, εα
ηοηθμθμνήζεζ δφμ πνυκζα ανβυηενα, ημ 1972, μηηχ πνυκζα ιεηά ηδκ πνχηδ δδιμζίεοζή ημο ζε ζοκέπεζεξ ζημ
πενζμδζηυ Ο Σαρπδξφκνο (1964). «Ο Γφρμξ» απμηεθεί πανςδία ηδξ νδημνζηήξ ηδξ Αζηηαημνίαξ. Ο ΐαθηζκυξ
παίνκεζ ηδ βκςζηή ιεηαθμνά ημο δζηηάημνα Γεχνβζμο Παπαδυπμοθμο «Ώζεεκή έπμιεκ. Βζξ ημκ βφρμκ ημκ
εαάθαιεκ»29
ηαζ ηδκ ηνέπεζ ζε ηονζμθελία. Θφια αηοπήιαημξ ζε δνυιμ υπμο εηηεθμφκηακ ένβα, μ
πνςημπνυζςπμξ αθδβδηήξ-ηναοιαηίαξ ηαθφπηεηαζ απυ ημοξ βζαηνμφξ μθυηθδνμξ ιε βφρμ, πςνίξ κα ημο δμεεί
ηαιζά ελήβδζδ. ΢ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ, ηδ ζηζβιή πμο μ έκαξ απυ ημοξ δφμ βζαηνμφξ ημφ νίπκεζ ιζα
ιοζηνζά βφρμο ζηα ιάηζα, μ ηναοιαηίαξ ημκ ακαβκςνίγεζ ςξ ημκ οπεφεοκμ βζα ημ αηφπδια πεζνζζηή ημο
ημιπνεζέν, πνμημφ ιζα δεφηενδ ιοζηνζά βφρμο ημφ ηθείζεζ ημ ζηυια πνμηαθχκηαξ ημο αζθολία.
Γζα ηδ γςή ημο αθδβδηή-ηναοιαηία, πμο παναιέκεζ ακχκοιμξ, δεκ ιαεαίκμοιε απμθφηςξ ηίπμηα. Δ
αθήβδζδ, δζελμδζηή, επζηεκηνχκεηαζ απμηθεζζηζηά ζηα υζα εηηοθίζζμκηαζ απυ ηδ ζηζβιή πμο μ ίδζμξ
ανίζηεηαζ αηζκδημπμζδιέκμξ πάκς ζημ πεζνμονβζηυ ηναπέγζ, ιέζα ζε έκα ζημηεζκυ ενβαζηήνζμ. Μία ηαζ
ιμκαδζηή, ζε υθμ ημ ηείιεκμ, ακάθδρδ εηεέηεζ ιε ηνυπμ εθθεζπηζηυ ηζξ ζοκεήηεξ ηάης απυ ηζξ μπμίεξ έβζκε ημ
αηφπδια. Δ απμβφικςζδ απυ ηάεε ζημζπείμ ελαημιίηεοζδξ οπδνεηεί ηδκ αθθδβμνζηή πνυεεζδ ημο ηεζιέκμο,
πμο δεκ είκαζ άθθδ απυ ηδ ζοιαμθζηή απεζηυκζζδ ηςκ δεζκχκ πμο οθίζηαηαζ μ εθθδκζηυξ θαυξ ελαζηίαξ ηδξ
δζηηαημνίαξ.
Ο ΐαθηζκυξ ζοκδοάγεζ ιζα πανάθμβδ ηαζ εθζαθηζηή ηαηάζηαζδ ιε ηδκ αηνίαεζα ηαζ ηδ δζαφβεζα ιζαξ
ζοκαζζεδιαηζηά μοδέηενδξ ηαζ ροπνήξ αθήβδζδξ. ΢ημκ ζοκδοαζιυ αοηυ ακαβκςνίγμοιε έκα ααζζηυ
βκχνζζια ηδξ πεγμβναθίαξ ημο Κάθηα, δ μπμία θαίκεηαζ υηζ επδνέαζε ημκ έθθδκα ζοββναθέα.
΋πςξ έπεζ παναηδνδεεί, ημ ηείιεκμ πανμοζζάγεζ εκδζαθένμκ ηαζ απυ ηδ ζημπζά ηδξ
αθδβδιαημθμβίαξ: «ακέηαεεκ οπήνλε πνυαθδια δ ηεζιεκζηή ακαπανάζηαζδ ημο εακάημο εκυξ
πνςημπνυζςπμο αθδβδηή».30
Δ πνήζδ πανεθεμκηζηχκ πνυκςκ βζα κα πανμοζζαζηεί ημ βεβμκυξ ημο εακάημο
ημο αθδβδηή έπεζ ςξ ακαπυηνεπημ απμηέθεζια κα ειθακίγεηαζ δ αθήβδζδ ςξ ιεηαεακάηζα εηθμνά θυβμο:
«Έκζςζα ημ ζηυια ιμο κα βειίγεζ απυ ηδκ πδπηή οδανή ιάγα ημο βφρμο. Δ βεφζδ ημο δεκ ήηακ εκηεθχξ
δοζάνεζηδ, αθθά είπα ανπίζεζ ηζυθαξ κα αζθοηηζχ» (180), είκαζ μζ ηεθεοηαίεξ θνάζεζξ ημο ηεζιέκμο. Ο
ΐαθηζκυξ ηαηαζηναηδβείηαζ έηζζ ηάεε αθδβδιαηζηή ζφιααζδ νεαθζζιμφ ηαζ αθδεμθάκεζαξ.31
6.3.2 Υάθθαο: ην αίηεκα ηεο αηνκηθήο/ζπιινγηθήο επζύλεο
΢οββναθέαξ ηδξ εκυηδηαξ: Γηάλλεο Γεκεηξαθάθεο
Ο Υάηηαξ δδιμζζεφεζ ηα ηνία δζδβήιαηα ζηα Νέα Κείκελα 2. Σα δφμ πνχηα, «Έκα ημνίηζζ» ηαζ «Σμ ρανάηζ
ηδξ βοάθαξ», έπμοκ ήδδ ζογδηδεεί ζημ ηνίημ ηεθάθαζμ (εκυη. 3.2) ςξ ηείιεκα εκυξ ζοββναθέα μ μπμίμξ, ζε
ζοκεήηεξ δζηηαημνίαξ, απυ μνβζζιέκμξ λακαβίκεηαζ ημζκςκζηυξ αβςκζζηήξ. Σμ δςδεηάπνμκμ ημνίηζζ ημο
πνχημο δζδβήιαημξ πνμηζιά κα πάεζ θοθαηή «πανά κα δεζ ηα ιμφηνα αοηχκ πμο βονίγμοκ» (80), υζςκ
δδθαδή ζοκεθήθεδζακ ιεηά ημ πναλζηυπδια, εηημπίζηδηακ ζε ηάπμζμ κδζί, βζα κα επζζηνέρμοκ εκηέθεζ ζηα
ζπίηζα ημοξ, έπμκηαξ πνμδβμοιέκςξ οπμβνάρεζ δήθςζδ ιεηάκμζαξ.
Σμ πμθφ βκςζηυ «Φανάηζ ηδξ βοάθαξ» εηηοθίζζεηαζ ηδκ 21δ Ώπνζθίμο 1967. Ο ήνςαξ, ιε ιζα
θναηγυθα οπμιάθδξ βζα κα δίκεζ ηδκ εκηφπςζδ θζθήζοπμο πμθίηδ, ηάκεζ πεγυξ ιζα ιεβάθδ δζαδνμιή
απμθεφβμκηαξ κα πενάζεζ απυ ημ ηέκηνμ ηδξ Ώεήκαξ υπμο εκδεπμιέκςξ εα εηδδθχκμκηακ ηζκδημπμζήζεζξ
εκακηίμκ ημο πναλζημπήιαημξ. Σμ πανεθευκ ημο είκαζ αβςκζζηζηυ: έπεζ πενάζεζ «ηδ ιζζή γςή ημο ζε
εαθάιμοξ θοθαηήξ ηαζ ζε ηζακηήνζα ελμνίαξ» (82). Σα ηεθεοηαία πνυκζα ηαηάθενε κα αεθηζχζεζ ηζξ οθζηέξ
213
ζοκεήηεξ ηδξ γςήξ ημο, απμηηχκηαξ «έκα ζπζηάηζ ιε αενάκηα». ΋πςξ υιςξ ηαζ ζημκ Μπηληέ, έηζζ ηαζ εδχ ηα
μ Υάηηαξ ζηνέθεζ ηα αέθδ ημο εκάκηζα ζηα οθζηά αβαεά, ηα μπμία εεςνμφκηαζ πανάβμκηαξ αθθμηνίςζδξ ημο
ακενχπμο (αθ. ηεθάθαζμ 3). Γζα ημκ ήνςα, ημ ζπίηζ ημφ δδιζμονβμφζε
αβεθφνςημ πάζια ιε ημ πανεθευκ. Γζαηί δεκ ήηακ ιυκμ μζ ηέζζενεξ ημίπμζ ζημθζζιέκμζ ιε ηάδνα, πανάεονα
δίπςξ ηάβηεθα ηαζ ιζα πυνηα πμο ηδκ άκμζβε υπμηε ήεεθε, δεκ ήηακε θοζζηά αζηίεξ κα λεηυρεζ απυ ηδκ παθζά
ημο γςή ιυκμκ αοηά. Ήηακ ηζ έκα ζαθμκάηζ δακέγζημ. Ήηακ ηζ έκα ηνεαάηζ ι‘ ακαπαοηζηυ ζηνχια. ΢υιπα ζηα
πεζιςκζάηζηα ανάδζα, ροβείμ βζα ηα ηαοηά ηαθμηαίνζα, παβάηζα, ηαζ ιζα ζεζνά άθθα ρζθμπνάιαηα εη πνχηδξ
υρεςξ πμο δεκ είπε ζοκακηήζεζ ζημοξ δνςζημφξ αθθά ηυζμ ζηθδνμφξ πχνμοξ ηδξ κζυηδξ ημο (82-83).
Μέζα ζημ ακαπαοηζηυ πενζαάθθμκ ημο ζπζηζμφ ημο, μ ήνςαξ ζοκδείγεζ κα αημφεζ δίζημοξ ζημ πζηάπ πμο
ιζθμφκ βζα ηα πεναζιέκα δφζημθα πνυκζα, ηαζ κα ακαπμθεί ημ δνςζηυ πανεθευκ. «Ήηακ ηαθά ιέζα ζημ ζπίηζ
ημο ιε ηζξ ακαικήζεζξ ηαζ ημ πζη-απ· ήηακ πμθφ ηαθά έηζζ πμο γμφζε ηζ ανπίζακε πάθζ κα πάνεζ μ δζάαμθμξ, ηζ
θηαίεζ κα παίνκεζ πάθζ ιπάθα ημοξ δνυιμοξ;» (83). Γζ‘ αοηυ εκηέθεζ απμθαζίγεζ κα επζζηνέρεζ ζηδκ μζηζαηή
άκεζδ ηαζ αζθάθεζα, ιε ημ πνυζπδια υηζ πνέπεζ κα θνμκηίζεζ ημ ρανάηζ ημο: «ημ ιυκμ πμο ιπμνμφζε κα
ηάκεζ αοηήκ ηδκ ηνίζζιδ ιένα ήηακ κα αθθάλεζ ζημ ράνζ κενυ. Γζα η‘ άθθα ηα ζμαανά ηαζ ιεβάθα, δεκ είπε ηδ
δφκαιδ» (85-86).
Ώκ ηαζ μ ηνζημπνυζςπμξ αθδβδηήξ εηεέηεζ αζπμθίαζηα ηα δνχιεκα, είκαζ λεηάεανμ υηζ δ ζηάζδ ημο
ήνςα δεκ επζηνμηείηαζ: «Σμ ζοβηεηνζιέκμ δζήβδια είκαζ ηθαζζηά ζηναηεοιέκμ: δζδάζηεζ υηζ δεκ πνέπεζ
ηακείξ κα απμθεφβεζ ηδκ εοεφκδ ημο αβχκα» (αθ. εδχ, ηεθ. 3, εκυηδηα 3.2).
΢ημ δζήβδια «Ο Γζάκκδξ ημ εενζυ-ιενιήβηζ» δ αθδβδιαηζηή επζθμβή ημο Υάηηα είκαζ ημθιδνή: ηα
ηεηηαζκυιεκα ελζζημνμφκηαζ ιέζα απυ ημ πνίζια εκυξ παθζέ ηδξ αζηοκμιίαξ. Ο αθδβδηήξ ανίζηεηαζ
εβηαηεζηδιέκμξ ζημ ηναηδηήνζμ ημο αζηοκμιζημφ ηιήιαημξ ημο Παβηναηίμο πνμθακχξ βζα κα ζοθθέβεζ
πθδνμθμνίεξ απυ ημοξ πμθζηζημφξ ηναημφιεκμοξ πμο ιεηαθένμκηαζ εηεί ηζξ πνχηεξ ιένεξ ιεηά ημ
πναλζηυπδια (δ ακαθμνά ζημ «ηζμοπηενυ απνζθζάηζημ αβένζ» απμηεθεί ααζζηυ πνμκζηυ δείηηδ): «Βίπα
πενάζεζ ζημ ηναηδηήνζμ δέηα ιένεξ ηειπεθζάξ ηαζ λεημφναζδξ, δέηα ιένεξ ιε ζπμναδζηέξ επζζηέρεζξ
θνέζηςκ πμθζηζηχκ ηναημοιέκςκ πμο ιυθζξ παίνκακ απυ ημ ζπίηζ ημοαένηεξ βζκυκηακε ιπυβμξ ηαζ
ηνααμφζακ ημ δνυιμ ημοξ: Μεηαβςβυ-ηανάαζ-ελμνία» (88).
Μζα κφπηα εα ανεεεί ηναημφιεκμξ ζημ ηεθί ημο ζε ηαηάζηαζδ ιέεδξ έκαξ άθθμξ Γζάκκδξ,
«ιμοβηνίγμκηαξ ιεεοζιέκεξ ημοαέκηεξ πμο ηαηέθδβακ ζηδ βκςζηή επςδυ: ―Ββχ ηα ημοιιμφκζα ηα ζπάς ζημ
λφθμ‖» (88). Καζ αηυια: «Ββχ είιαζ εεκζηυθνμκαξ» (89, 90). Μέζα απυ ημκ δζάθμβμ ηςκ δφμ ηαηχηενςκ
ζοκενβαηχκ ηδξ Ώζηοκμιίαξ, πμο ηαηαθαιαάκεζ ηδ ιεβαθφηενδ έηηαζδ ημο δζδβήιαημξ, ζηζαβναθείηαζ δ
πμνεία ημο δεφηενμο Γζάκκδ: Ώκηίζηαζδ, ζηναηζςηζηή εδηεία ζηδ Μαηνυκδζμ, δήθςζδ ιεηακμίαξ, ηαημπζκή
παναηναηζηή ηαζ ακηζημιιμοκζζηζηή δνάζδ. ΢ημ ηέθμξ υιςξ ημο δζδβήιαημξ απμηαθφπηεηαζ υηζ μ Γζάκκδξ
είπε ιυθζξ βνάρεζ ζοκεήιαηα ιε ηυηηζκδ ιπμβζά· έηζζ μδδβείηαζ βζα ακάηνζζδ ηαζ ζηδ ζοκέπεζα θοθαηίγεηαζ.
Καζ ηα ηνία δζδβήιαηα ελζζημνμφκ ηαηαζηάζεζξ πμο ζοκδέμκηαζ άιεζα ιε ημ απνζθζακυ πναλζηυπδια.
΢ημ επίηεκηνυ ημοξ εέημοκ απθμφξ ακενχπμοξ πμο ηαηά ημ πανεθευκ αβςκίζηδηακ βζα ηζξ ζδέεξ ηδξ
Ώνζζηενάξ, ιε απμηέθεζια κα οπμζημφκ δζχλεζξ, θοθαηίζεζξ ηαζ ελμνίεξ. Σμ πανυκ ηςκ ακενχπςκ αοηχκ
είκαζ ακηζδνςζηυ: πενζβνάθμκηαζ δ ηάιρδ ημο αβςκζζηζημφ θνμκήιαημξ ηαζ μζ αιθζαμθίεξ βζα ηδκ αλία ηδξ
ζηνάηεοζδξ, δ απνμεοιία κα δζαηζκδοκεφζεζ ηακείξ ηα οθζηά αβαεά βζα πάνδ ηδξ πμθζηζηήξ ηζκδημπμίδζδξ,
αηυια ηαζ δ ιεηαπήδδζδ ζημ ακηίπαθμ ζηναηυπεδμ, δ παναηναηζηή δνάζδ ηαζ δ ζοκενβαζία ιε ηζξ
αζηοκμιζηέξ ανπέξ. Μέζα απυ ηδκ πενζβναθή ηςκ ζοιπενζθμνχκ αοηχκ, μ Υάηηαξ οπμαάθθεζ ηδκ
ακαβηαζυηδηα ηδξ ακάθδρδξ ηδξ πνμζςπζηήξ εοεφκδξ απέκακηζ ζηδκ ακηζδδιμηναηζηή εηηνμπή.
6.3.3 Υεηκσλάο: από ηελ πνιηηηθή εμέγεξζε ζηελ θαιιηηερληθή επαλάζηαζε
Ο γηαηξφο Ηλεφηεο είκαζ ημ ηέηανημ αζαθίμ ημο Υεζιςκά (πνμδβμφκηαζ Πεηζίζηξαηνο, 1960, Ζ εθδξνκή, 1964,
Μπζηζηφξεκα, 1966, αθ. εδχ ζηδκ εκυηδηα 5.4.1, υπμο ηαζ πενζζζυηενα βζα ηα εέιαηα ηαζ ηδκ ηεπκμηνμπία
ημο Υεζιςκά). Βίπε βναθηεί κςνίηενα, βφνς ζηα 1968-‘69, αθθά εηδυεδηε ζηα 1971 (εηδυζεζξ Κέδνμξ), ηαζ
έκα ημιιάηζ ημο (ηα δφμ πνχηα ιένδ) είπε δδιμζζεοηεί ζηα Γεθανρηψ θείκελα.32
Έκακ πνυκμ ανβυηενα, ζηα
1972, μ Υεζιςκάξ απμθφεηαζ απυ ημ Ώζβζκήηεζμ Νμζμημιείμ, υπμο ενβάγεηαζ ςξ βζαηνυξ, βζα «ακηεεκζηή
ζοιπενζθμνά». Θέια ημο ένβμο είκαζ μ οπμπνεςηζηυξ αθακζζιυξ ημο ακενχπζκμο βέκμοξ, πνμηεζιέκμο κα
ένεεζ έκα κέμ είδμξ ακενχπμο. Δ εειαηζηή ημο ηέθμοξ –ημο ακενχπμο, ημο πμθζηζζιμφ– είκαζ επακενπυιεκδ
ζηδ κευηενδ θμβμηεπκία, ζοκακηάηαζ ζε ιζα ιεβάθδ βηάια ηεζιέκςκ, απυ ημκ ορδθυ ιμκηενκζζιυ ιέπνζ ηα
214
δοζημπζηά ιοεζζημνήιαηα, ηαζ απαζπμθεί ζηαεενά ημκ Υεζιςκά. ΢ημ ηείιεκμ πμο ιαξ εκδζαθένεζ, δ εειαηζηή
αοηή απμηηά ιζα ζδζαίηενδ επζπθέμκ –ακηζδζηηαημνζηή– δζάζηαζδ, ηαεχξ μζ πνχημζ ημο ακαβκχζηεξ ημ
δζααάγμοκ ιέζα ζηδ Υμφκηα, ηαζ ιάθζζηα ζηα Γεθανρηψ Κείκελα.
Βζδζηυηενα, ζημ πνχημ ιένμξ «μζ παθζμί άκενςπμζ» ηαζ μ «ηνμιαβιέκμξ θαυξ» ιαεαίκμοκ πςξ εα
πεεάκμοκ ιε ααζακζζηζηυ ηνυπμ. ΢ημ δεφηενμ ιένμξ μζ ηαηαδζηαζιέκμζ «άκενςπμζ» επζζηνέθμοκ, βζα κα
πεεάκμοκ, ζημκ ηυπμ υπμο είκαζ βναιιέκμζ. Δ ζοκεήηδ πμο πενζβνάθεηαζ, ιζα ακηεζηναιιέκδ απμβναθή
πθδεοζιμφ ή «ηάηζ δδιυζζμ», υπςξ δζααάγμοιε παναηηδνζζηζηά, εοιίγεζ ηδκ εηθμβζηή δζαδζηαζία (ιε
ακάπμδμ υιςξ απμηέθεζια). Οζ άκενςπμζ εδχ δεκ επζζηνέθμοκ ζηα πςνζά ημοξ, ζημκ ηυπμ ημοξ βζα κα
ρδθίζμοκ εθεφεενα, αθθά βζα κα μδδβδεμφκ ζημκ εάκαημ. Οζ θνάζεζξ ημο αθδβδηή –«Δ Βθθάδα
λεζδηχεδηε. Ώθθά πςνίξ ενήκμ ηαζ μφηε μνιή. Ώθθά ιε θυαμ ηαζ άεθζα αμοααιάνα» (225)– ιαξ επζηνέπμοκ
κα δζααάζμοιε ημ ηείιεκμ ηαζ ςξ ζπυθζμ ζημ ηαεεζηχξ ακεθεοεενίαξ ηαζ ζημ ιμφδζαζια πμο επζηνάηδζε
ανπζηά ζηδ πχνα ιε ηδκ επζαμθή ηδξ Αζηηαημνίαξ. Ώνπδβυξ ημο πθήεμοξ, «ζα ιακζαηυξ πνμθήηδξ ημοξ»,
ειθακίγεηαζ μ βζαηνυξ Εκευηδξ –«ηάηζ ζακ ακηεζηναιιέκμξ ιεζζίαξ», υπςξ ημκ παναηηδνίγεζ μ ίδζμξ μ
ζοββναθέαξ ζε επζζημθή ημο ζηδ ζφγοβυ ημο Λμφθα Ώκαβκςζηάηδ.33
Σμ υκμιά ημο παναπέιπεζ ζηδ κευηδηα
(Δ κευηδξ). Ώνπζηά, μ βζαηνυξ ηαθεί ημ πθήεμξ κα ζοιαζααζεεί ιε ηδκ ζδέα ημο επζηείιεκμο, οπμπνεςηζημφ
εακάημο, μ μπμίμξ πενζβνάθεηαζ ιε ηζξ πθέμκ εθζαθηζηέξ εζηυκεξ ααζακζζιμφ: «Λοζζαζιέκμζ ηνεθμί εα ημοξ
ηαηαζπάναγακ ηαζ εα ημοξ έηαζβακ γςκηακμφξ εα ημοξ λεημίθζαγακ ιε ζημονζαζιέκα ζίδενα απυ εηείκα ηα
άβνζα πμο ζςνζάγμοκ ζημοξ ηθεζζιέκμοξ ζζδδνμδνμιζημφξ ζηαειμφξ. Σνμιενή, αθθά δίηαζδ ηζιςνία» (225-
6).
΢ημ ελπνεζζμκζζηζηυ ζηδκζηυ πμο ζηήκεηαζ, μ Υεζιςκάξ ακαπανζζηά απςεδιέκεξ εζηυκεξ απυ ημ
πανεθευκ, ακαικήζεζξ απυ ηδκ παζδζηή δθζηία, ηδκ αθφπκζζδ ημο ενςηζημφ εκζηίηημο, βεβμκυηα απυ ημ
πανυκ, ζηέρεζξ ηαζ υκεζνα ημο πνςηαβςκζζηή. ΢ηδκ ηνζημπνυζςπδ αθήβδζδ εκζςιαηχκεηαζ μ θυβμξ ημο
αιθζεοιζημφ, θοπδιέκμο ηαζ εκμπζημφ ζοκάια βζαηνμφ ηαζ ηςκ άθθςκ δνχςκ ζε πνχημ πνυζςπμ ιε πθάβζα
βνάιιαηα. Δ θμβζηή ημο ακαβκχζηδ, ημο ζοκδεζζιέκμο ζε νεαθζζηζηέξ αθδβδιαηζηέξ θυνιεξ, δμηζιάγεηαζ. Ο
απμδέηηδξ ηαθείηαζ ιάθθμκ κα αζχζεζ ηδ θνίηδ ηαζ ηδκ απυβκςζδ ηςκ δνχςκ (πμο απμηαθφπηεζ μ
«ειπφνεημξ», «αζςιαηζηυξ» θυβμξ ημοξ),34
κα κζχζεζ ημκ παναθμβζζιυ πμο ηονζανπεί ζημκ ηυζιμ, πανά κα
αζζεακεεί αζθαθήξ, ηηίγμκηαξ ή απμηςδζημπμζχκηαξ λεηάεανα κμήιαηα.
Βίκαζ παναηηδνζζηζηυ πχξ μ ζοββναθέαξ δίκεζ οθζηή οπυζηαζδ ζηζξ αζζεήζεζξ, ηζξ ζδέεξ, ζακ κα
πενζβνάθεζ βεβμκυηα, υπςξ υηακ ακαθένεηαζ ζηα ζοκαζζεήιαηα πμο ιυθζξ «ζοκέαδζακ»:
Βδχ είκαζ αηυια ζπανηανάκ αηυια ζημκ αένα γςκηακά. Βδχ ήηακ πνζκ ιζα βοκαίηα έηθαζβε ημκ παναηαθμφζε
κα ηναηδεεί κα ιδ πεεάκεζ ιέπνζ αφνζμ ηζ επίζδξ έκαξ άκηναξ. Ώθθά μ άκηναξ θχκαγε ιε εοιυ ηαζ δεκ
παναηαθμφζε αθθά ημκ δζέηαγε κα ηναηδεεί ηαζ κα ιδ πεεάκεζ χξ αφνζμ. Βδχ αηνζαχξ πνζκ θίβμ δομ θφπεξ. Οζ
δομ θφπεξ θηενμημπμφζακ δ ιζα κα παναηαθά δ άθθδ κα ανίγεζ ηζξ είδα απυ ιαηνζά. ΢θαβιέκεξ έηθαζβακ
δάβηακακ ηζ ήνεα. Θα ζηαεχ εδχ. Βδχ έπεζ πνμζηαζία βζαηί αηυια ηζξ αζζεάκμιαζ ηζ αξ θφβακ. Σζξ θφπεξ
εηείκεξ ζαξ θές πμο ι‘ αημοιπάκ ηαζ ηζξ ιονίγς ζημκ αένα βζαηί δ θφπδ είκαζ παναηηδνζζηζηή. Δ πζμ
παναηηδνζζηζηή ηςκ ακενχπςκ ηαζ πενζζζυηενμ απ‘ αοηήκ ηαηαθαααίκεζξ πςξ οπάνπμοκ πανά απυ ημοξ ίδζμοξ
ημοξ ακενχπμοξ ηζ απθχκεηαζ ηναηά. ΢ακ έκα είδμξ αανεζά ηαιθμνά ηζ υζμ ααζηά εα ηδκ ααζηάλς πάκς ιμο
ιέπνζ κα ζηεβκχζεζ. Έζπαζε έκα ιπμοηάθζ θφπδ εδχ. Θα ιείκς χξ ημ ηέθμξ εα ηνοθηχ ιέζα ζ‘ αοηυ ημ
ακηίζηδκμ βζαηί ζα ζηαζίδζ ηαζ ιέζα ζ‘ αοηυκ ημκ ακενχπζκμ θάημ βζαηί έλς απ‘ αοηυκ ημκ θάημ βζαηί ηακείξ
δεκ ιπμνεί κα ι‘ αββίλεζ ηαζ κα ιμο ηάκεζ ηαηυ εδχ πμο είιαζ ηαζ εα ημονκζάζς ιέζα ζ‘ αοηή ηδ βμφνκα ιε ηα
ακενχπζκα κενά ιέπνζ κα ελαηιζζημφκ ζημκ ηαηαναιέκμ ήθζμ (236).
Δ ιμίνα ημο ααζακζζηζημφ εακάημο επακαθαιαάκεηαζ ζοπκά, εοιίγμκηαξ ημ ακαπυδναζημ ηέθμξ:
«΋θα ιανιάνςζακ. Πνζκ απθςεεί πένζ ηαζ πνζκ θοβίζεζ βυκαημ πνζκ μ θυαμξ ζπάζεζ ηα ζθζηηά δαηηοθίδζα
ημο ηεθαθζμφ ηαζ ηδξ ημζθζάξ ηαζ βειίζεζ μ ηυπμξ θςκέξ δάηνοα μφνα ζηαηά» (230). Καζ μ ηεκηνζηυξ ήνςαξ,
μ αθαγμκζηυξ, πμκδνυξ ηαζ εοαίζεδημξ βζαηνυξ Εκευηδξ, πεεαίκεζ –βζα ηδκ αηνίαεζα αοημηημκεί. Χζηυζμ, δ
ζοιαμθζηή ημο ιάθθμκ αοημηημκία δεκ πενζβνάθεηαζ ςξ ιζα πνάλδ δηημπάεεζαξ. Σμ ακηίεεημ: «Δ αοημηημκία
ιμο είκαζ δνςσηή ηαζ ζδεμθμβζηή. Καιζά ζπέζδ ιε δοζηοπία. […] Ώπυ ιυκμξ ιμο ελαθακίγμιαζ αθθά ιε ιζα
ηενάζηζα ζοκαίζεδζδ βζαηί ζε ιία πνάλδ εκυξ ακενχπμο οπάνπμοκ μζ πνάλεζξ υθςκ ηςκ ακενχπςκ ηζ ανηεί
ιζα πνάλδ ηζ έκαξ άκενςπμξ ανηεί αημφζηε ζημκ εάκαηυ ιμο είκαζ ηαζ άθθμζ εάκαημζ πςξ ηνίγεζ ημ ιεηάλζ
ημοξ ηζ υπζ απυ πνμζςπζηέξ ζοιθμνέξ ζαξ μνηίγμιαζ ηζ υπζ απυ παεμθμβζηέξ αθθά απυ ιζα αβκυηδηα ζαξ
μνηίγμιαζ» (253).
Έηζζ, ζηδκ ηεθεοηαία (έηηδ εκυηδηα ημο ηεζιέκμο) επακαθαιαάκεηαζ δ ακάβηδ ημο ααζακζζηζημφ
αθακζζιμφ ημο παθζμφ, βζα κα ειθακζζηεί ημ κέμ. ΢ημ ηέθμξ μ εάκαημξ δζηαζχκεηαζ, αθμφ θςηίγεζ ημκ δνυιμ
πνμξ ηδκ αθθαβή. Ο βζαηνυξ Εκευηδξ, αοηυξ πμο θίβμ πνζκ «αοημηηυκδζε», ειθακίγεηαζ κα επζζηνέθεζ ζημκ
215
ηυπμ ημο, ακακεςιέκμξ, δζηαζςιέκμξ, πςνίξ ηακέκα δεζιυ ιε ημκ ηυζιμ βφνς ημο, κζχεμκηαξ «ιζα αθθυημηδ
ζςιαηζηή εοπανίζηδζδ» (263) ζημ ζακ-ελατθςιέκμ-ζχια ημο. Ο εάκαημξ, μ παναθμβζζιυξ, μ εθζάθηδξ
πανμοζζάγμκηαζ ηυηε ζακ ακαπυθεοηημ ζηάδζμ πνμξ ηδκ ακακέςζδ ηαζ ηδ θφηνςζδ. Καζ απυ αοηήκ ηδκ
άπμρδ ημ ένβμ ημο Υεζιςκά ιπμνεί κα δζαααζηεί ηαζ ςξ ζπυθζμ ζηδκ επμπή ημο: δ θνίηδ ηαζ μ παναθμβζζιυξ
ηδξ Υμφκηαξ αζχκμκηαζ ζακ ιζα ααζακζζηζηή πμνεία πνμξ ημ εάκαημ. Χζηυζμ, δ εθζαθηζηή δζαδνμιή ιπμνεί
κα έπεζ αίζζα ηαηάθδλδ, ιπμνεί κα μδδβήζεζ ζηδκ ακακέςζδ, ζηδκ αθφπκζζδ, ζε ιζα κέα ηαθφηενδ
ηαηάζηαζδ.35
Εικόνα 6.10 Αιέμεο Αθξηζάθεο, Βπακάζηαζδ, 1967, ηέκπεξα, 137 x 200 εθ. Ζ εηθαζηηθή απάληεζε ηνπ Αθξηζάθε ζην ζέκα
ηεο δηθηαηνξίαο κνηάδεη ζηελ αλαηξεπηηθή ηεο δηάζεζε κε ην ηέινο ηνπ Γζαηνμφ Εκευηδ, αλ θαη δηαθέξεη ζην χθνο: άξκαηα,
πνιπβφια, αλζξψπηλεο θηγνχξεο πνπ ζπκίδνπλ αγγέινπο θαη δαίκνλεο ή κνλνκάρνπο ζηξαηησηηθνχο καδί θαη ε ρξνλνινγία
(1967), κέζα ζε κηα ραξνχκελε παηδηθή πνιχρξσκε ζθελνζεζία. (Πεγή: Ηλζηηηνχην ζχγρξνλεο ειιεληθήο ηέρλεο,
http://dp.iset.gr/artist/view.html?id=910&tab=artworks ).
*
Δ επζαμθή ηδξ Υμφκηαξ ηςκ ζοκηαβιαηανπχκ ζηα 1967 μδδβεί ανηεημφξ ηαθθζηέπκεξ κα ανενχζμοκ
ζηαδζαηά ημ ακάζηδια ηαζ ηδ θςκή ημοξ, κα ζοκημκζζημφκ ιε ημ αίηδια ηδξ ημζκςκίαξ (ζδζαίηενα ηςκ
κευηενςκ) βζα εθεοεενία ηαζ δδιμηναηία ηαζ κα ζοκεέζμοκ έκακ άιεζμ ή έιιεζμ ακηζδζηηαημνζηυ θυβμ.
Ο Μάνζμξ Υάηηαξ, μ «ηαηελμπήκ μνβζζιέκμξ» ηςκ εθθδκζηχκ ζίληζξ, ζοκεέηεζ ζηδ δεηαεηία ημο
1970, ακηζδνςζηέξ αθδβήζεζξ, θθενηάνμκηαξ ιε ημκ ιδδεκζζιυ, αθθά ηαζ ηείιεκα πμο οπμαάθθμοκ ηδκ ζδέα
ηδξ ιδ-παναίηδζδξ, ηδξ ακάθδρδξ εοεφκδξ, ηδξ αβςκζζηζηήξ ζοιιεημπήξ. Ώηυια ηαζ μ Γζχνβμξ Εςάκκμο, πμο
οζμεέηδζε ιζα πζμ αημιζηή ηαζ «παιδθυθςκδ» εέαζδ ηδξ πναβιαηζηυηδηαξ, ζηδκ ηνίηδ ημο ζοθθμβή
δζδβδιάηςκ Ζ κφλε θιεξνλνκηά, θίβμ πνζκ ηδκ πηχζδ ηδξ δζηηαημνίαξ, αθήκεζ πχνμ ζηδ ζοθθμβζηυηδηα,
ηάκμκηαξ ηαοηυπνμκα ζηνμθή ζε ιζα πζμ νεαθζζηζηή αθδβδιαηζηή θυνια (αθ. εδχ ηεθ. 4, εκυηδηα 4.2). Ο
ΐαθηζκυξ, πμο είδαιε κςνίηενα, απμηεθεί έκα παναηηδνζζηζηυ πανάδεζβια ηδξ αθθδβμνίαξ δ μπμία ιπαίκεζ
ζηδκ οπδνεζία ηδξ πνυεεζδξ ηςκ ηαθθζηεπκχκ κα ακηζδνάζμοκ ζηδ θίιςζδ πμο επζαάθθεζ δ Υμφκηα: ζημκ
«Γφρμ» μ ήνςαξ ζημ ηέθμξ πεεαίκεζ απυ αζθολία. Σμ ηναβζηυ ημο ηέθμξ θεζημονβεί πνμεζδμπμζδηζηά βζα ημκ
ακαβκχζηδ, ημο οπμδεζηκφεζ πςξ μθείθεζ κα ακηζδνάζεζ.
Σδκ ίδζα χνα μ Υεζιςκάξ απμηεθεί ιζα ελαίνεζδ, απυ ηδκ άπμρδ υηζ, ακ ηαζ ζοκεέηεζ ιζα αθθδβμνία
πμο ιπμνεί κα δζαααζηεί ηαζ ςξ ζπυθζμ ζηδκ επμπή ημο, εέηεζ λεηάεανα ηαζ γδηήιαηα πμο λεπενκμφκ ηαηά
πμθφ ηδκ ζζημνζηή ζοβηονία ηαζ ημ αίηδια ηδξ ζηνάηεοζδξ. Ονίγμκηαξ ημ εέια ημο Γηαηξνχ Ηλεφηε, μ
ζοββναθέαξ ελδβεί πςξ είκαζ «ημ ακενχπζκμ υνζμ»: έκαξ άκενςπμξ πμο ανίζηεηαζ ζε έκα ζδιείμ, πμο «πένα
απ‘ αοηυ, δεκ οπάνπεζ ηίπμηε άθθμ». Σδκ ίδζα χνα δζεονφκεζ ημκ μνζζιυ ημο «μνίμο», ζδιεζχκμκηαξ πςξ «Σν
φξην είλαη έλαο λφκνο», ηάεε κυιμξ. ΢διαζία έπεζ δ απυθαζδ ημο ακενχπμο κα ημκ ηαηαθφζεζ.36
Ο Υεζιςκάξ
δεκ ακαθένεηαζ ζημ ηαεεζηχξ ηδξ Αζηηαημνίαξ. Ώκαθένεηαζ πνςηίζηςξ ζηδκ ηαηάθοζδ ημο «θμβμηεπκζημφ
κυιμο», δ μπμία θεάκεζ ζηδκ ηαηάνβδζδ ηςκ θμβμηεπκζηχκ ζοιαάζεςκ, ημο ίδζμο ημο θυβμο, ζηδ ζζςπή.37
Δ
θμβμηεπκία βζα ημκ Υεζιςκά έπεζ αββίλεζ ηα υνζα ηδξ, βζα αοηυ έθηαζε δ χνα κα ακακεςεεί, ιε ημ κα ηεεεί
εηηυξ μνίςκ, εηηυξ κυιμο. Μζα πυνηα ηθείκεζ, ιζα άθθδ ακμίβεζ.
Σμ δζηυ ιαξ ηαλίδζ ιε ζηυπμ ηδκ ηνζηζηή απμηίιδζδ ηδξ πεγμβναθίαξ ηδξ ιαηνάξ δεηαεηίαξ ημο 1960
ηενιαηίγεηαζ ηάπμο εδχ, θηάκμκηαξ ζημ υνζμ ημο 1974, ηδκ ανπή ηδξ Μεηαπμθίηεοζδξ, πμο εέζαιε ελανπήξ.
Δ ιαηνά δεηαεηία ημο 1960 οπήνλε (παβημζιίςξ ηαζ βζα ηδκ Βθθάδα) ιζα πενίμδμξ ζδιακηζηχκ
216
ακαηαηαηάλεςκ ηαζ δζεηδζηήζεςκ, πμο ηαευνζζακ ηζξ επυιεκεξ δεηαεηίεξ, δζαιμνθχκμκηαξ ζε έκακ ααειυ
ημκ ηνυπμ ιε ημκ μπμίμ αηυια ηαζ ειείξ ζήιενα ηαηακμμφιε ημκ ηυζιμ.
΢εκεηώζεηο
1
ΐθ. ακαθοηζηά βζα ημ ζζημνζηυ πθαίζζμ ηδξ επμπήξ ζημ πνχημ ηεθάθαζμ, ηδξ Βζζαβςβήξ.
2
Ώκαθοηζηά ηα βεβμκυηα πμο μδήβδζακ ζηδκ επζαμθή ηδξ δζηηαημνίαξ ζηζαβναθεί ημ ηεθάθαζμ «Δ πμνεία
πνμξ ηδ Υμφκηα», ζημκ ηυιμ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία 1967-1974, εηδ. Σα Νέα/Εζημνία, ΑΟΛ,
Ώεήκα 2010, ζ. 23-59, υπμο πενζθαιαάκμκηαζ μζ ιεθέηεξ ημο Λεςκίδα Καθθζανεηηάηδ, «Οζ βκςζημί
―άβκςζημζ‖ Ώπνζθζακμί ζοκςιυηεξ» ηαζ «Δ μιάδα Παπαδμπμφθμο ζηδκ ηεθζηή εοεεία πνμξ ηδκ
ελμοζία (1966-1967)», ηαζ ημο Δθία Νζημθαηυπμοθμο, «Δ ηνίζδ ελμοζίαξ».
3
Σα «Βπίηαζνα» ηδξ Υμφκηαξ ακέδεζλε ιε ιμκαδζηυ ηνυπμ μ Φχημξ Λαιπνζκυξ ζηδ ζεζνά κημηζιακηέν
Χνχληα είλαη. Θα πεξάζεη, υπμο ηα «Βπίηαζνα» ζοιπθδνχκμκηαζ ηαζ ιε άθθμ μπηζηυ οθζηυ πμο
ηαθφπηεζ ζδιακηζηά βεβμκυηα ηδξ πενζυδμο, υπςξ μζ ζοθθήρεζξ, ηα ααζακζζηήνζα, μζ δμθμθμκίεξ, ημ
Πμθοηεπκείμ, αθθά ηαζ δζεεκή, υπςξ μζ δμθμθμκίεξ ημο Σζε Γηεαάνα (1967) ηαζ ημο Μάνηζκ Λμφεεν
Κίκβη (1968), ηα βεβμκυηα ημο Μάδ ημο ‘68 ζημ Πανίζζ, πμο αεααίςξ ημ ηαεεζηχξ απμζζςπμφζε. Δ
ζεζνά κημηζιακηέν ημο Φχημο Λαιπνζκμφ πνμζθένεζ «έκα πακυναια ηδξ επηαεηίαξ 1967-1974», πμο
είκαζ «πθδνμθμνζαηυ» ηαζ «ηνζηζηυ» ζοκάια (Ώκαζηαζία Νάηζζκα, «Σα επίηαζνα ηδξ πμφκηαξ:
Ώηηζκμβναθία ιζαξ επμπήξ», Οιζθία ζηδκ εηδήθςζδ πνμξ ηζιή ημο Φχημο Λαιπνζκμφ, Σιήια
Φζθμθμβίαξ, Πακ/ιζμ Κνήηδξ, 22.4.2013). Αείηε εκδεζηηζηά έκα επεζζυδζμ εδχ.
4
ΐθ. βζα ημκ πανάκμιμ ηαζ «κυιζιμ» ακηζδζηηαημνζηυ Σφπμ, αθθά ηαζ ημκ ακηζδζηηαημνζηυ Σφπμ ημο
ελςηενζημφ, ημ πθμφζζμ οθζηυ πμο πενζθαιαάκεηαζ ζημ «Βηπαζδεοηζηυ έκηοπμ», πμο δδιζμονβήεδηε
ζημ πθαίζζμ ηδξ έηεεζδξ «ΑΕΚΣΏΣΟΡΕΏ 1967-1974. Δ έκηοπδ ακηίζηαζδ» (Αεηέιανζμξ 2010 –
Φεανμοάνζμξ 2011). Κείιεκα ηαζ επζθμβή οθζημφ: ΢μθία Πεθμπμκκδζίμο-ΐαζζθάημο, Μμνθςηζηυ
Ίδνοια Βεκζηήξ Σναπέγδξ – Βηπαζδεοηζηά Πνμβνάιιαηα, Ώεήκα 2011. ΐθ. επίζδξ Φχκηαξ Σνμφζαξ,
«15 δζαθμνεηζηά πενζμδζηά πμο ηοηθμθυνδζακ επί δζηηαημνίαξ. Οζ ―άθθεξ‖ θςκέξ ζηδκ πμθζηζηή, ηδκ
Σέπκδ ηαζ ηα βνάιιαηα», Lifo (21.4.2015).
5
Ο Ώθ. Ώνβονίμο ακαθένεηαζ, ζηα 1971, ζηδκ εηδμηζηή έηνδλδ «πμο ακηζηαενεθηίγεζ ηδ δίρα ημο εονφηενμο
ημζκμφ βζα επζημζκςκία ιε ηα ζφβπνμκα νεφιαηα», ηδκ χνα πμο «δ δναζηδνζυηδηα ηςκ ιέζςκ
ιαγζηήξ εκδιένςζδξ ηείκεζ κα ημο απμζπάζεζ ηδκ πνμζμπή ιε πνμσυκηα ηαηχηενδξ ζηάειδξ»,
εκκμχκηαξ πνμθακχξ ηδκ εθεβπυιεκδ απυ ημ ηαεεζηχξ ηδθευναζδ αθθά ηαζ ηα Βπίηαζνα πμο
ζπμθζάζαιε κςνίηενα, Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, «Οζ εηδυζεζξ ηαζ δ απήπδζή ημοξ», Σν Βήκα, 6.3.1971,
ζημκ ηυιμ Αλαςειαθήζεηο ζε δχζθνινπο θαηξνχο, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1986, ζ. 32.
6
Γζα ιζα ακαθοηζηή πανημβνάθδζδ ηςκ ηάζεςκ ηδξ κεμθαίαξ ηδξ επμπήξ, αθ. Κςζηήξ Κμνκέηδξ, Σα παηδηά
ηεο δηθηαηνξίαο, ιηθν. Πεθαβία Μανηέημο, εηδ. Πυθζξ, Ώεήκα 2015.
7
Υνίζημξ Γαθείνδξ, «Αληεζληθψο Γξψληεο...» 1971-1974. Ζ Θεζζαινλίθε ζηα ρξφληα ηεο Χνχληαο θαη ε
εμέγεξζε ηνπ Πνιπηερλείνπ ηεο, εηδ. Βπίηεκηνμ, Θεζζαθμκίηδ 2011, ζ. 3. Ώκηζβνάθμοιε ηαζ ηδκ
εκδζαθένμοζα πενζβναθή βζα ημ αζαθζμπςθείμ «ΐζαθζμεήηδ» ζηδ Θεζζαθμκίηδ, υπμο ζφπκαγε μ
Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ: «Σδ ΐζαθζμεήηδ είπακ ακμίλεζ δφμ κέμζ θμζηδηέξ, μ Γζχνβμξ Παθζαδέθθδξ
(πμο πάεδηε πνυςνα ημ 2010) ηαζ μ Γζάκκδξ ΢αθαηίδδξ, ημ 1971. Λίβμοξ ιήκεξ ανβυηενα,
ζοκεηαζνίζηδηε ιε ημοξ δφμ κέμοξ μ πμζδηήξ Μακυθδξ Ώκαβκςζηάηδξ, μ μπμίμξ ανζζηυηακ ιυκζια
ζημ αζαθζμπςθείμ. Σμκ εοιάιαζ ιε ηδ ζημνβζηή ηαζ μθίβμκ αοζηδνή πνμζέββζζδ κα εκδιενχκεζ πενί
πακηυξ ημο επζζηδημφ βφνς απυ ημ αζαθίμ, ηδκ ηίκδζδ ηςκ ζδεχκ ηαζ ηα θμβμηεπκζηά πνάβιαηα ηδξ
Θεζζαθμκίηδξ, ηάεε εκδζαθενυιεκμ. Δ πμίδζδ ηαζ δ πνμζςπζηυηδηα ημο Ώκαβκςζηάηδ, ςξ
ζοκεπμφξ αβςκζζηή ηαζ πκεοιαηζημφ ακενχπμο, ήηακ ζδζαίηενα αβαπδηή ζημοξ κέμοξ, βζ‘ αοηυ
πνμζένπμκηακ ζημ αζαθζμπςθείμ ανηεημί κέμζ, ζδίςξ θμζηδηέξ, βζα κα ημκ αημφζμοκ, πςνίξ κα
πνυζηεζκηαζ ακαβηαζηζηά ζηδκ Ώνζζηενά. Σμ αζαθζμπςθείμ παναημθμοεμφκηακ απυ υνβακα ηδξ
πμφκηαξ ηαζ ανηεημί απυ ημοξ εαιχκεξ ημο είπακ ηθδεεί ηαη‘ επακάθδρδ ―δζ‘ οπυεεζίκ ημοξ‖ απυ ηδκ
Ώζθάθεζα, πνμξ ηνμιμηνάηδζδ. Άθθςζηε, ημκηά ζηδ ―ΐζαθζμεήηδ‖, ζηδ βςκία ηςκ μδχκ
217
Υνοζμζηυιμο ΢ιφνκδξ ηαζ Σζζιζζηή, ανζζηυηακ ημ δζάζδιμ ηδκ πενίμδμ ημο ―1-1-4‖ (ζηα πνυκζα
ηδξ δδιμηναηζηήξ άκμζλδξ πνζκ απυ ηδ δζηηαημνία) ηαζ ηδξ πμφκηαξ ηαθέ-εζηζαηυνζμ ―Γηζβηθίκδξ‖,
ζηέηζ ανζζηενχκ ηαζ πνμμδεοηζηχκ θμζηδηχκ ηδξ επμπήξ, υπμο δ πανμοζία ηςκ μνβάκςκ ηδξ πμφκηαξ
ήηακ ηαηηζηυηενδ».
8
Σμ ημπίμ ηδξ ακηίζηαζδξ ζημ εζςηενζηυ ηδξ πχναξ ηαζ ημ ελςηενζηυ ζηζαβναθεί μ ΐαββέθδξ
Καναιακςθάηδξ, «Ο ηυζιμξ ηδξ ακηίζηαζδξ» ηαζ δ Αέζπμζκα Παπαδδιδηνίμο, «Ώκηζδζηηαημνζηέξ
ηζκήζεζξ ηαζ μνβακχζεζξ: μ ζοκηδνδηζηυξ πχνμξ», ζημκ ηυιμ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία 1967-1974,
υ.π., ζ. 131-134 ηαζ 135-142 ακηίζημζπα. Μπμνείηε επίζδξ κα ζοιαμοθεοηείηε ημ ζοκμπηζηυ, ιε
ζδιακηζηέξ πθδνμθμνίεξ, πνμκμθυβζμ ηδξ ακηίζηαζδξ (Διεπζεξνηππία, 21.4.1997).
9
ΐθ. ζπεηζηά πχξ μ Γζάκκδξ Γ. Ανυζμξ, «Νμιζηή 1972-1973: Δ Νμιζηή», The Books‟ Journal, ηπ. 38
(21.4.2015), εοιάηαζ ηζξ δζενβαζίεξ πμο μδήβδζακ ζηδκ ελέβενζδ ηςκ θμζηδηχκ ιεηά ημ 1970: «΢ημ
εζςηενζηυ ηδξ πχναξ, δ ακηίεεζδ ζηδ πμφκηα εηδδθςκυηακ πθέμκ ακ υπζ ςξ αημιζηή οπυεεζδ
εηείκςκ πμο ηδκ εηδήθςκακ, πάκηςξ ςξ ακηίζηαζδ ιζηνχκ ζοθθμβζηχκ οπμηεζιέκςκ – πμφθηεξ
ακενχπςκ, βεκκαίςκ, αθθά υπζ πμθθχκ. Αεκ ακηζιεηχπζγε εκενβή ιαγζηή ακηίζηαζδ δ πμφκηα, μ
ηυζιμξ, ―μ θαυξ‖, δεκ ιζθμφζε δοκαηά ηαζ δδιυζζα βζα αοηήκ, άημια ιζθμφζακ, ηαζ αοηά
παιδθυθςκα ηαζ ζε ζηεκμφξ ηφηθμοξ. Δ ηδδεία ημο Γζχνβμο ΢εθένδ, ζηζξ 22 ΢επηειανίμο 1971,
ελεθίπεδηε ζε αοευνιδηδ ακηζδζηηαημνζηή δζαδήθςζδ, πςνίξ μνβακςιέκδ ζοκέπεζα υιςξ. Δ πμφκηα
είπε επζαάθεζ ημ θυαμ ηδξ ηαζ ζηζξ πνμζςπζηέξ ηαζ ημζκςκζηέξ ιαξ ζπέζεζξ. […] Ήηακ υιςξ ιία
πενίενβδ επμπή. Φαίκεηαζ υηζ αοηή αηνζαχξ δ αίζεδζδ ζζπφμξ πμο είπε δ πμφκηα απυ ημ 1971 ηδκ
μδήβδζε ζε μνζζιέκεξ ακμπέξ πμο, ιε ηδ ζεζνά ημοξ, ζοκέααθακ ζημ κα δδιζμονβδεεί ιζα πμθζηζζιζηή
ανπζηά, πμθζηζηή ζηδ ζοκέπεζα δοκαιζηή. Ήδδ απυ ημ 1970 είπε κυιζια ζδνοεεί δ Βθθδκμεονςπασηή
Κίκδζδ Νέςκ, δ ΒΚΕΝ, ηαζ δ Βηαζνεία Μεθέηδξ Βθθδκζηχκ Πνμαθδιάηςκ. Δ ΒΚΕΝ, ιε ααζζηυ
μνβακςηή ημκ αλέπαζημ Πακαβζχηδ Κακεθθάηδ, ηαζ ιε ζφιπναλδ πνμζχπςκ υπςξ απ‘ ημοξ ελ διχκ
κμιζημφξ μ ιεηέπεζηα Καεδβδηήξ ιαξ Γζχνβμξ Κμοιάκημξ, δζμνβάκςζε, ιέζα απυ ζοκεπείξ
πανεκμπθήζεζξ ηαζ ιέπνζ ημκ Μάζμ ημο 1972 πμο δ πμφκηα ηδκ δζέθοζε, ιαηνά ζεζνά απυ μιζθίεξ ηαζ
εηδδθχζεζξ έιιεζα αθθά μοζζαζηζηυηαηα ακηζδζηηαημνζηέξ. Κονίςξ υιςξ δδιζμφνβδζε έκα πχνμ
βκςνζιίαξ ηαζ επζημζκςκίαξ ακενχπςκ ιε ααεφηενμ ακηζδζηηαημνζηυ οπυζηνςια. Ώθθά ηαζ εονφηενα,
μιζθίεξ ζε ιζηνμφξ βεκζηά ηφηθμοξ, πνμζςπζημηήηςκ υπςξ μ Γηφκηεν Γηναξ ή δ Σγυακ Ρυιπζκζμκ,
αζαθία ιανλζζηζηήξ εεςνίαξ ημο εηδμηζημφ μίημο Νέμζ ΢ηυπμζ, δ ζοζηδιαηζηυηενδ αηνυαζδ λέκςκ
ναδζμζηαειχκ υπςξ δ Deutsche Welle, οπαζκζηηζηέξ βεθμζμβναθίεξ, π.π. ημο Κχζηα Μδηνυπμοθμο,
μνζζιέκεξ εεαηνζηέξ παναζηάζεζξ υπςξ Ζ φπεξα ηνπ δεηηάλνπ ημο Μπνεπη απυ ημ Βθεφεενμ Θέαηνμ,
δ πνμαμθή ηαζκζχκ ηθαζζημφ ζμαζεηζημφ ηζκδιαημβνάθμο ζηδκ Ώθηομκίδα ζοκέεεηακ έκα ηθίια
ιεβαθφηενδξ επζημζκςκίαξ ακάιεζα ζε έκακ ηυζιμ θμζηδηχκ, ζηδ αάζδ (ηαθφηενα: ηαζ ζηδ αάζδ)
ιζαξ οπυννδηδξ, πάκημηε ζαθμφξ υιςξ, ηάπμζεξ θμνέξ ηαζ θακενήξ ακηίεεζδξ ζηδ πμφκηα».
10
ΐθ. Κςκζηακηίκμξ Σγήηαξ, «Σα αβαπδιέκα αζαθία ηςκ θμβμηνζηχκ», Athens Voice, 21.9.2012.
11
ΐθ. ηδ παναηηδνζζηζηή αθήβδζδ ηδξ Σαηζάκαξ Γηνίηζδ-Μζθθζέλ: «ΐνεεήηαιε πάθζ ζπίηζ ιμο… Βηείκμ ημ
ανάδο [ζηζξ 28.4.1967] … έπεζε βζα πνχηδ θμνά απυ ημκ Σζίνηα δ ζδέα ιζαξ επίεεζδξ ζζςπήξ απυ
ιένμοξ υθςκ ηςκ πκεοιαηζηχκ ακενχπςκ, δδθαδή κα ιδ δδιμζζεφζμοιε μφηε άνενμ, μφηε αζαθίμ,
μφηε πενζμδζηυ θμβμηεπκζηυ κα οπάνλεζ. Ώνβυηενα αοηή δ ζδέα ςνίιαζε ηαζ έβζκε πνάλδ»,
«Διενμθυβζμ μπηχ διενχκ», Ζ ιέμε, ηπ. 63-64 (Ώπν.-Μάδξ 1987), ζ. 337. Χζηυζμ είκαζ
αλζμπνυζεπημ υηζ ζηα πνχηα πνυκζα ηδξ επζαμθήξ ηδξ Υμφκηαξ αημφβμκηαζ ηαζ θςκέξ μζ μπμίεξ
εηθνάγμοκ ηδκ ακηίεεζή ημοξ ζηδκ απμπή ηαζ ηδκ παεδηζηή ακηίζηαζδ. ΢ηα 1968, βζα πανάδεζβια,
ηοηθμθμνεί δ πμζδηζηή ζοθθμβή Έβδνκε ζπκθσλία ημο Γζχνβμο Μανηυπμοθμο ηαζ ζηα 1969 μ
πμζδηήξ Λεοηένδξ Πμφθζμξ ηοηθμθμνεί ηδ ζοθθμβή Πνίεζε 1. ΐθ. ζπεηζηά Ώθέλδξ Γήναξ, «Βπμπέξ
ηδξ ζοκμπήξ: Οζ ζοββναθείξ ςξ πμθίηεξ ζηα πνυκζα 1967-1974», ζημ Ώββέθα Καζηνζκάηδ, Ώθέλδξ
Πμθίηδξ, Αδιήηνδξ Σγζυααξ (επζι.), Γηα κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα.
Πξνηάζεηο αλαζπγθξφηεζεο, ζέκαηα θαη ξεχκαηα, ΠΒΚ - Μμοζείμ Μπεκάηδ, Δνάηθεζμ 2012, ζ. 357-
67.
12
Ο Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο, ελεηάγμκηαξ ηδ δήθςζδ ημο ΢εθένδ, ηαηαθήβεζ επίζδξ: «Δ δήθςζδ ανπίγεζ
αθθά ηαζ ηεθεζχκεζ ιε ιζα πενζβναθή ηδξ ―ζζςπήξ‖ ημο δζακμμοιέκμο∙ υιςξ εκχ λεηζκά
πενζβνάθμκηάξ ηδκ ςξ απυθαζδ ιδ ζηνάηεοζδξ («απμθάζζζα κα ηναηδεχ έλς απυ ηα πμθζηζηά»), ιε
218
ημ ηέθμξ ηδξ δήθςζδξ («ηχνα λακαβονίγς ζηδ ζζςπή ιμο») δ ΢ζςπή έπεζ πζα ιεηαιμνθςεεί ζε
ζηναηεοιέκδ πεζνμκμιία», Α. Παπακζημθάμο, «―Κάκμκηαξ ηάηζ πανάδμλεξ ηζκήζεζξ‖: μ πμθζηζζιυξ
ζηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ», ζημ Ζ ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία, υ.π., ζ. 179-180.
13
Χζηυζμ, υπςξ έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ μ Α. Παπακζημθάμο: «Οφηε δ δήθςζδ ΢εθένδ, μφηε ηα Γεθανρηψ
θείκελα ήνεακ ζημ ηεκυ. Ώνηεημί βκςζημί δδιζμονβμί, υπςξ μ Μίηδξ Θεμδςνάηδξ ή μ Γζάκκδξ
Ρίηζμξ, βνάθμοκ ζοκεπχξ ηα πνχηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ ζε ζοκεήηεξ πανακμιίαξ ή εβηθεζζιμφ·
ηείιεκά ημοξ (ή, ζηδκ πενίπηςζδ ημο Θεμδςνάηδ, ηαζ ηα δπμβναθδιέκα ηναβμφδζα) ανίζημοκ ζοπκά
ημκ δνυιμ πνμξ ημ ελςηενζηυ, υπμο ηαζ δδιζμονβμφκ αίζεδζδ, ζοπκά ανααεφμκηαζ ηαζ ζογδηζμφκηαζ.
[…] Αεκ εα πνέπεζ ηακείξ επίζδξ κα οπμηζιά ηδ δναζηδνζυηδηα πμθζηζζηζηχκ ζςιαηείςκ ηαζ πχνςκ
εηδδθχζεςκ πμο δεκ ακαζηέθθμοκ ηδ θεζημονβία ημοξ ιεηά ημ ‘67, υπςξ δ Σέρλε ηδξ Θεζζαθμκίηδξ,
αθθά ηαζ πμθζηζζηζηέξ δναζηδνζυηδηεξ (εζηαζηζηέξ εηεέζεζξ, ζογδηήζεζξ, ζοκαοθίεξ) πμο
μνβακχκμκηαζ ζηα λέκα ιμνθςηζηά ζκζηζημφηα (ζδίςξ ζημ Εκζηζημφημ Γηαίηε), ηα μπμία
πνμζηαηεφμκηαζ απυ δζπθςιαηζηή αζοθία», αθ. ζπεηζηά Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο, φ.π., ζ. 183.
14
ΐθ. ζημ πανυκ εβπεζνίδζμ, εκυηδηα 3.4.
15
Οζ ζοββναθείξ ήηακ μζ Μζπαήθα Ώαένςθ, Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, Θακάζδξ ΐαθηζκυξ, Γζχνβμξ Γεναθήξ,
Εάζςκ Αεπμφκηδξ, Λζθή Εαηςαίδδ, Πακηεθήξ Καθζυηζμξ, Λίκα Κάζδαβθδ, Νίημξ Κάζδαβθδξ, Φχκηαξ
Κμκδφθδξ, Ώθέλακδνμξ Κμηγζάξ, Μέκδξ Κμοιακηανέαξ, Σάηδξ Κμοθυπμοθμξ, Κςζημφθα
Μδηνμπμφθμο, Ρυδδξ Ρμφθμξ, Κχζηαξ Σαπηζήξ, Καίδ Σζζηζέθδ, Θ. Α. Φναβηυπμοθμξ. Ο Ώθέλδξ
Γήναξ παναηηδνίγεζ ηδ βναπηή «Αήθςζδ ηςκ Αεηαμπηχ» ςξ έκα «είδμξ ιακζθέζημο πμο εηθνάγεζ
ζδεμθμβζηά ηδ βεκζά ημοξ ηαζ δείπκεζ ηδ δζάεεζδ μνζζιέκςκ κα πνμπςνήζμοκ ζε ιία πνχηδ
ακαιέηνδζδ ιε ημ πμοκηζηυ ηαεεζηχξ», Ώθέλδξ Γήναξ, «Βθμβμηνίεδ ηαζ…», Ζ Καζεκεξηλή/«Βπηά
Διένεξ», 12.12.1999, ζ. 30-2.
16
Γεθανρηψ θείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1970. ΢ε αοηήκ ηδκ έηδμζδ ακηζζημζπμφκ μζ παναπμιπέξ.
17
Ο Κάζδαβθδξ έζηεζθε ανπζηά ημ ηείιεκμ «Σμ διενμθυβζμ ηδξ Αζηηαημνίαξ», ημ μπμίμ υιςξ ηνίεδηε
επζηίκδοκμ απυ ημκ κμιζηυ ζφιαμοθμ ηδξ έηδμζδξ, βζ‘ αοηυ ηαζ απμηθείζηδηε. Ο ζοββναθέαξ
ακηέδναζε «ζηέθκμκηαξ έκα εκηεθχξ άζπεημ ηείιεκμ», Ώθέλακδνμξ Ώνβονίμο, «Βζζαβςβή», Ζ
κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία. Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Ώ΄, εηδ. ΢μηυθδξ,
Ώεήκα 1992, 318.
18
Γζα ηα ηείιεκα ημο ΐαθηζκμφ ηαζ ημο Υεζιςκά, αθ. ακαθοηζηυηενα ζημ πανυκ ηεθάθαζμ ζημ ηνίημ ιένμξ,
εκυηδηα 6.3 «Υαναηηδνζζηζηά ηείιεκα».
19
ΐθ. ζπεηζηά ηδ ζοκέκηεολδ ημο Κμοιακηανέα ζηδκ εηπμιπή Ρεπμνηάγ Υςνίξ ΢φκμνα: «Δ ζθαβή πμο
βίκεηαζ ιεηά είκαζ έκαξ παναθθδθζζιυξ ιε ηδκ Υμφκηα πμο είπε ένεεζ δήεεκ βζα κα ζχζεζ ηδκ
δδιμηναηία, εκχ ήηακ ζηδκ μοζία ζηοβκή δζηηαημνία».
20
Ώκαθοηζηά βζα ημ πενζεπυιεκμ ηαζ ηδ ζηναηδβζηή ηςκ Γεθανρηψ Κεηκέλσλ, αθ. Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο,
«Δ ηέπκδ ηδξ πεζνμκμιίαξ: Ξακαδζααάγμκηαξ ηα 18 Κείκελα», Νέα Δζηία ηπ. 1743 (Μάνηζμξ 2002), ζ.
444-460, μ μπμίμξ, ακαδεζηκφμκηαξ ηδκ αιθζζδιία ηςκ ηεζιέκςκ, ηαηαθήβεζ πςξ πενζζζυηενμ απυ
ιζα πνάλδ ακηίζηαζδξ, ηα Γεθανρηψ Κείκελα επακαπνμζδζμνίγμοκ ηδκ έκκμζα ηδξ ακηίζηαζδξ,
ζοκζζημφκ ιζα πεζνμκμιία απέκακηζ ζηδ θίιςζδ ηδξ εθεοεενίαξ πμο επέααθθε δ Υμφκηα, πανά
ηαηαεέημοκ έκακ «ανζζηενυ θυβμ πμο ιπμνεί κα ζδηςεεί ζακ πέηνα εκακηίμκ ιζαξ δελζάξ
δζηηαημνίαξ» (459).
21
Γεχνβζμξ-Ώθέλακδνμξ Μαβηάηδξ, «Δ Βθθάδα ιμο», Νέα Κείκελα, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 3
1971, ζ. 117-133.
΢ε αοηήκ ηδκ έηδμζδ ακηζζημζπμφκ μζ παναπμιπέξ ζημ ελήξ.
22
Σμ έπεζ ήδδ επζζδιάκεζ δ ηνζηζηή. Γνάθεζ παναηηδνζζηζηά μ Αδιήηνδξ Παπακζημθάμο ζηδ ιεθέηδ ημο
«―Κάκμκηαξ ηάηζ πανάδμλεξ ηζκήζεζξ‖: μ πμθζηζζιυξ ζηα πνυκζα ηδξ δζηηαημνίαξ», υ.π., ζ. 191: «Δ
επζζηνμθή ζηδκ Εζημνία αθθά ηαζ ηδ αζςιέκδ πανάδμζδ πνμηείκεηαζ ηαζ ςξ ιζα άζηδζδ αοημβκςζίαξ
ζηακή κα ακηζζηαεεί ζηδκ εηδμπή εεκζημφ πμθζηζζηζημφ αίμο πμο πνμζθένμοκ μζ ζοκηαβιαηάνπεξ».
23
Γενάζζιμξ Γνδβυνδξ, «Ο κενυιοθμξ», Νέα Κείκελα, υ.π., ζ. 147.
219
24
Νέα Κείκελα 2, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1971, ζ. 15-23. ΢ημ ελήξ μζ παναπμιπέξ ακηζζημζπμφκ ζε αοηήκ ηδκ
έηδμζδ.
25
Ώκαθοηζηά ηα πενζεπυιεκα ηαζ ηςκ ηνζχκ ζοθθμβζηχκ ηυιςκ, ζημ «Πανάνηδια» ηδξ ιεθέηδξ ηδξ
Υνοζμφθαξ Δθζάδμο, «Ζ ΢πλέρεηα (1973). Μζα δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ απέκακηζ ζηδ ζημηεζκή
νδημνεία ηδξ δζηηαημνίαξ», ακέηδμηδ ιεηαπηοπζαηή ενβαζία, Πακ/ιζμ Κνήηδξ, Ρέεοικμ 2015. ΢ημ
ηέθμξ ημο ηυιμο Νέα Κείκελα 2, δ εηδμηζηή μιάδα ζπμθζάγεζ ηζξ κέεξ ηοηθμθμνίεξ αζαθίςκ.
Ώκηζβνάθμοιε εδχ ηα ζπυθζα πμο αθμνμφκ πεγά ένβα: «Ο Γηαηξφο Ηλεφηεο ημο Γ. Υεζιςκά, πμο
πενζζζυηενμ απυ ιζακ αθθδβμνία ηνυιμο είκαζ δ εοαίζεδηδ ιεηαβναθή απυ ηα νεαθζζηζηά ζημζπεία
ιζαξ βεκμηημκίαξ. Ζ ζαξθνθάγνο ημο Γζχνβμο Εςάκκμο, ιε ανζζημηεπκζηά πεγμβναθήιαηα ζε
ελμιμθμβδηζηυ ηαζ κμζηαθβζηυ ηυκμ. Σα κεραλάθηα ημο Μέκδ Κμοιακηανέα, βζα ηδ ζφβπνμκδ
Βθθάδα, υπςξ δζαανχκεηαζ απυ ηδ ιεηαπμθειζηή ζφβποζδ αλζχκ ηαζ ζδεχκ. Σν 21 θαη ε αιήζεηα ημο
Γζάκκδ ΢ηανίιπα, πμο ιε ημ εζημκμηθαζηζηυ ημο πάεμξ αμδεά ζημ δζαθμνεηζηυ ημίηαβια
ηαηαζηάζεςκ ηαζ αλζχκ. Ο κπηληέο θαη άιιεο ηζηνξίεο ημο Μάνζμο Υάηηα, εκυξ κέμο πεγμβνάθμο ιε
πζμφιμν ηζ αοημηνζηζηή ακχηενδξ ζηάειδξ, ιε ζηθδνυ βνάρζιμ ηαζ πνμζςπζηυ φθμξ».
26
Ο Ραοηυπμοθμξ ιάθζζηα οπμζηδνίγεζ υηζ μ Κάζδαβθδξ πέηοπε ηαθφηενα ζηδκ θμβμηεπκζηή ακαπανάζηαζδ
ηδξ Μαηνμκήζμο απυ ζοββναθείξ υπςξ μζ Θ. Κμνκάνμξ ηαζ Μ. Λμοκηέιδξ πμο ακήηακ «ζηδκ
δηηδιέκδ πανάηαλδ ηςκ εβηθείζηςκ ζε εηείκμ ημ ζηναηυπεδμ». Αδιήηνδξ Ραοηυπμοθμξ, «Δ ζημηεζκή
αθθδβμνία ημο μθμηθδνςηζζιμφ ζημκ Λνηκφ», Δκθχιηνο θαη ινγνηερλία, εηδ. Παηάηδξ, Ώεήκα 2012,
ζ. 108.
27
Ώνβονίμο, «Βζζαβςβή», φ.π., ζ. 325.
28
Υνοζμφθα Δθζάδμο, «Ζ ΢πλέρεηα (1973). Μζα δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ απέκακηζ ζηδ ζημηεζκή
νδημνεία ηδξ δζηηαημνίαξ», υ.π., ζ. 34. Δ ιεθέηδ πανμοζζάγεζ ακαθοηζηά ημοξ ζηυπμοξ ηαζ ηδκ φθδ
ημο πενζμδζημφ, ελεηάγμκηάξ ημοξ ζε ζοκάνηδζδ ιε ημ εονφηενμ πμθζηζηυ ηαζ πμθζηζζιζηυ πθαίζζμ
πμο δζαιμνθχκεηαζ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ επηαεηίαξ: «Ζ ΢πλέρεηα δεκ ήηακ απθά έκα θμβμηεπκζηυ
πενζμδζηυ, αθθά έκα πενζμδζηυ ζφβπνμκδξ πνμαθδιαηζηήξ πμο παναημθμοεμφζε ηδκ επμπή ημο. Σα
δμηίιζα, μζ ιεηαθνάζεζξ ηαζ ηα εεςνδηζηά ηείιεκα αημθμοεμφζακ ηζξ πνμβναιιαηζηέξ ανπέξ ημο
πενζμδζημφ. Ήηακ ιία πνμζπάεεζα εεναπείαξ ηδξ πμθζηζζιζηήξ ακεπάνηεζαξ ηαζ ηδξ θηςπήξ πμθζηζηήξ
παζδείαξ ηςκ δφζημθςκ πνυκςκ ηδξ δζηηαημνίαξ. […] ΢οκέπζζε ιία δζαδνμιή πμθζηζηήξ παζδείαξ πμο
είπε λεηζκήζεζ ιε ηα Γεθανρηψ Κείκελα ηαζ αμήεδζε ημοξ κέμοξ δζακμμφιεκμοξ ζηδκ δζαιυνθςζδ
πμθζηζηήξ ζοκείδδζδξ» (62).
29
Γζα ηδ ιεηαθμνά ημο βφρμο, αθ. Emmi Mikedakis, «Manipulating language: Metaphors in the political
discourse of Georgios Papadopoulos (1967-1973)», in Elisabeth Close, Michael Tsianikas and George
Frazis (eds.), Greek Research in Australia. Proceedings of the [3rd] Annual Conference of Greek
Studies, Flinders University, Adelaide 2001, ζ. 76-86.
30
Κονζαηή Υνοζμιάθθδ-Henrich, «Σμ φθμξ ηδξ αιεζυηδηαξ, δ ανιμκία θυβμο ηαζ πενζεπμιέκςκ. ΢ημζπεία
ηδξ πμζδηζηήξ ημο Θακάζδ ΐαθηζκμφ», Πφξθπξαο, ηπ. 103 (Ώπν.-Εμφκ. 2002), (Ώθζένςια ζημκ
Θακάζδ ΐαθηζκυ), ζ. 39.
31
Σμ 1971 μ ΐαθηζκυξ έβναρε ημ δζήβδια «Πζπενζέξ ζηδ βθάζηνα», πμο έιεζκε ακέηδμημ ιέπνζ ημ 1992, υηακ
ηαζ ζοιπενζθήθεδηε, ιαγί ιε ημκ «Γφρμ», ζηδ ζοθθμβή δζδβδιάηςκ Θα βξείηε ηα νζηά κνπ ππφ
βξνρήλ (εηδ. Άβνα, Ώεήκα 1992, ζ. 47-57). Σμ δζήβδια πανμοζζάγεζ μιμζυηδηεξ ιε ημκ «Γφρμ»: μ
αθδβδηήξ-ήνςαξ, ημο μπμίμο ημ υκμια μφηε εδχ ιαεαίκμοιε, ελζζημνεί ηδκ ακάηνζζδ ηαζ ημκ
λοθμδανιυ ημο απυ ηζξ ανπέξ, βζα θυβμοξ πμο παναιέκμοκ αζαθείξ. ΢ημ ηέθμξ ημο δζδβήιαημξ,
ζοκακηά ημκ ηναημφιεκμ μ δζμζηδηήξ ημο Σιήιαημξ, «χνζιμξ, παναζηδιέκμξ, ίζςξ ιε πνμαθήιαηα
αάνμοξ» (57). ΢ηδ ζοκήεεζα ημο κα ηαθθζενβεί πζπενζέξ ζε βθάζηνεξ βζα κα εοιάηαζ ημ πςνζυ ημο, μ
αθδβδηήξ δζαηνίκεζ «ηάπμζα ακενςπζά» (57). Με ηδ θεζημονβία επμιέκςξ ημο ζηοβκμφ ιδπακζζιμφ
ηδξ αίαξ έπμοκ επζθμνηζζηεί ηακμκζημί, ηαεδιενζκμί άκενςπμζ, ηαζ υπζ δζεζηναιιέκα ηέναηα. Δ
πνμζμπή ημο ζοββναθέα εζηζάγεηαζ ζημκ ιέζμ άκενςπμ πμο εέηεζ ημκ εαοηυ ημο ζηδκ οπδνεζία ηδξ
ηονακκίαξ. ΢ηδκ ηεθεοηαία θνάζδ ημο ηεζιέκμο μζ ακαηνζηέξ πενζιέκμοκ ημκ αθδβδηή έημζιμζ κα
ζοκεπίζμοκ ημ αάκαοζμ ένβμ ημοξ.
220
32
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, «Ο Γζαηνυξ Εκευηδξ», ζημκ ηυιμ Πεδνγξαθήκαηα, εηδ. Καζηακζχηδξ, Ώεήκα 2005, ζ.
221-264, υπμο ακηζζημζπμφκ μζ παναπμιπέξ ιέζα ζημ ηείιεκμ.
33
Ώκηζβνάθμοιε εδχ απυ ημκ ηυιμ Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 539.
34
Γζχνβμξ Ώνζζηδκυξ, Δηζαγσγή ζηελ πεδνγξαθία ηνπ Χεηκσλά, εηδ. Κέδνμξ, Ώεήκα 1981, ζ. 69.
35
Ο Γζχνβμξ Α. Παβακυξ παναηηδνίγεζ ημ ένβμ ιζα «αθθδβμνία ηδξ ζφβηνμοζδξ ημο κέμο ιε ημ παθζυ ηαζ ηδξ
επζαμθήξ ημο πνχημο», «ιζα αθήβδζδ εθζαθηζημφ μκείνμο», πμο παναπέιπεζ «ζημ ζηυημξ ηδξ
εθηάπνμκδξ δζηηαημνίαξ». ΐθ. ζηδ ιεθέηδ ημο «Γζχνβμξ Υεζιςκάξ», Ζ κεηαπνιεκηθή πεδνγξαθία.
Απφ ηνλ πφιεκν ηνπ ‟40 ψο ηε δηθηαηνξία ηνπ ‟67, η. Δ΄, εηδ. ΢μηυθδξ, Ώεήκα 1988, ζ. 260-1.
36
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, Πεδνγξαθήκαηα, υ.π., ζ. 540-1 [= α΄ δδι. «Γζχνβμξ Υεζιςκάξ: Έκα ηείιεκμ δεκ
ηεθεζχκεζ πμηέ (΢ογήηδζδ ιε ηδ Ν. Υαηγζδάηζ)», Γηαβάδσ, ηπ. 80 (2.11.1983), ζ. 58-72].
37
Γζχνβμξ Υεζιςκάξ, φ.π., ζ. 541: «Δ θμβμηεπκία ανπίγεζ ιε ηδκ επζαμθή, ιε ηδκ εβηαηάζηαζδ κυιςκ. Σςκ
κυιςκ ηδξ θφζδξ. Σςκ κυιςκ ημο κμο. Σςκ κυιςκ ηδξ ροπήξ. Πάκς ζημκ άκενςπμ. […] Ώκ δ
θμβμηεπκία άνπζζε ιε ιζα εβηαηάζηαζδ κυιμο, δ θμβμηεπκία ίζςξ ιπμνεί κα θακηαζηεί ηακέκαξ υηζ
εα πνέπεζ κα ηεθεζχκεζ ιε ηδκ ηαηάθοζδ αοημφ ημο κυιμο. Να ηεθεζχκεζ, δδθαδή κα ηθείκεζ μ
ιεβάθμξ ηφηθμξ ηδξ αζμθμβίαξ ηδξ».