1 Η εικόνα του Γερμανού κατακτητή Εικόνες του Άλλου στην ελληνική λογοτεχνία Πέμπτο Μάθημα Lecturer: Petros Marazopoulos petrosmarazopoulos@gmail.com 2 Εικόνες του Γερμανού στην ελληνική σκέψη (19ος αιώνας) • Ο γερμανικός φιλελληνισμός ως βάση του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού • Η γερμανική στροφή στην κλασική αρχαιότητα (19ος αιώνας) • Η μοναδικότητα του κλασικού ελληνικού πολιτισμού • Η διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού • Οι ελληνικές οικονομικές δραστηριότητες σε γερμανικές πόλεις και το ευνοϊκό κλίμα στις ελληνογερμανικές σχέσεις (18ος αιώνας) • Σχέσεις σε ακαδημαϊκό επίπεδο: τα γερμανικά πρότυπα και οι Βαυαροί καθηγητές 3 Εικόνες του Γερμανού στην ελληνική σκέψη (19ος αιώνας) • Έλληνες διανοούμενοι στη Γερμανία (19ος αιώνας) • Η ενοχλητική γερμανική γλώσσα (Δροσίνης) • Η ξανθή φυσιογνωμία (Ραγκαβής) • Οι μονομαχίες των Γερμανών φοιτητών (Μαβίλης, Ροΐδης) • Το πολεμικό σύστημα (Ραγκαβής) • Οι Γερμανοί ως άχαροι και τραχείς άνθρωποι (Δροσίνης) • Η ΄δυσανεξία προς τα άλλα έθνη’ (Ροΐδης) 4 Εικόνες του Γερμανού στην ελληνική σκέψη (19ος αιώνας) • Το φιλογερμανικό πνεύμα στην ελληνική διανόηση (τέλος 19ου αιώνα- αρχές 20ου) • Η γοητεία του Νίτσε και ο θαυμασμός για το γερμανικό πνεύμα • Η Γερμανία ως πολιτισμικό πρότυπο αναφοράς • Οι αντιδράσεις από γαλλόφωνους Έλληνες • Αρνητικές στάσεις απέναντι στη Γερμανία (μιλιταρισμός, μονοτονία, έλλειψη ενθουσιασμού) 5 Εικόνες του Γερμανού στην ελληνική σκέψη (αρχές 20ου αιώνα) • Έλληνες διανοούμενοι στη Γερμανία (Ίων Δραγούμης, Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Νίκος Καζαντζάκης) • Το γερμανικό μίσος για τους ξένους λαούς και η περίοδος πριν την άνοδο του ναζισμού • Η γερμανική πίστη για τη ‘Θεωρία της δύναμης’ (Ζαχαρίας Παπαντωνίου) και οι Γερμανοί ως υπεύθυνοι του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου • Το ‘μηχανικό βήμα’ και ο έντονος μιλιταρισμός • Η εργατικότητα και η μανιώδης κατανάλωση μπύρας 6 Εικόνες του Γερμανού στην ελληνική σκέψη κατά την άνοδο του ναζισμού • Η ανάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ και οι αντιφασιστικές εκδηλώσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο • Αντιδράσεις του ελληνικού τύπου • Οι Γερμανοί, ο φασισμός και οι έννοιες της βαρβαρότητας, της σεξουαλικής ανωμαλίας, του εκφυλισμού και της κτηνωδίας • Οι αρνητικές αναπαραστάσεις της γερμανικής εξουσίας • Η γερμανική πίστη στην υπέρτατη ισχύ και η άγνοια της πραγματικής δημοκρατίας • Η καταπίεση του γερμανικού λαού από το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς • Ο χιτλερισμός και τα ‘κατώτερα ανθρώπινα ένστικτα’. Η ανάγκη διαφύλαξης του ανθρώπινου πολιτισμού 7 Η εικόνα του Γερμανού την περίοδο της Δικτατορίας Μεταξά • Οι καθημερινές αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής (Ακρόπολις, Ελεύθερον Βήμα, Εστία, Καθημερινή, Πρωία, Νέα Ελλάς) και η αναπαραγωγή παλιών στερεοτύπων για τους Γερμανούς • Σύνδεση των Γερμανών με το σύστημα, την εργατικότητα και τον δυναμισμό • Η ισχυρή και καλά οργανωμένη Γερμανία και η καλή ζωή του γερμανικού λαού λόγω του ναζιστικού καθεστώτος • Περιπτώσεις ανοιχτής προπαγάνδας υπέρ του ναζισμού: το περιοδικό Το Νέον Κράτος • «Το νέο γερμανικό σύστημα που δρα υπέρ του κοινωνικού συνόλου και της οικονομίας» 8 Η εικόνα του Γερμανού την περίοδο της Δικτατορίας Μεταξά • Αναφορές στο γερμανικό ‘οικονομικό θαύμα’ • Το γερμανικό πνεύμα αλληλεγγύης, αγάπης και συνεργασίας • Ο παραμερισμός των ταξικών μισών και το ενδιαφέρον για το κοινωνικό καλό • Ο στόχος της αναγέννησης του γερμανικού πολιτισμού 9 Οι ημερολογιακές καταγραφές πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Το ημερολόγιο του Σεφέρη) • Η ταύτιση του πολέμου με το Κακό • Η μηχανοποιημένη Γερμανία και το ανεύθυνο κρατικό τέρας • Σύνδεση του Γερμανού Άλλου με την απανθρωπιά, την κτηνωδία και το Κακό • Ο φόβος για τον Γερμανό Άλλο • Η υπερηφάνεια των Γερμανών αιχμαλώτων 10 Η εικόνα του Γερμανού στη διάρκεια της Κατοχής • Οι δύο πλευρές των εντύπων: παράνομες και νόμιμες εκδόσεις • Η λογοκρισία και οι προπαγανδιστικές εκδόσεις υπέρ του Χιτλερισμού • Τα λογοτεχνικά περιοδικά: η Νέα Εστία ως ‘όαση στο σκοταδισμό’ • Τα άρθρα που υπενθυμίζουν στους κατακτητές την γερμανική αγάπη για την Ελλάδα • Η (άμεση) υποστήριξη της Αντίστασης • Οι μεταφράσεις Γερμανών, μη ναζιστών, συγγραφέων (Γκαίτε, Ρίλκε, Νίτσε) 11 Η εικόνα του Γερμανού στη διάρκεια της Κατοχής • Ο παράνομος τύπος και οι άκρως αρνητικές εικόνες των Γερμανών κατακτητών • Ο Τύπος ως κάλεσμα αντίστασης • Η πρόκληση απέχθειας στο αναγνωστικό κοινό για τους Γερμανούς • Το μοτίβο της γερμανικής θηριωδίας σε βάρος των παιδιών • Ο χαρακτηρισμός των Γερμανών ως ‘Ούννων’ • Οι Γερμανοί ως δούλοι και ο σαδιστής ηγέτης • Σύνδεση με την τυραννία, την πνευματική τάξη, την πειθαρχία, τη ληστεία και τις στυγερές δολοφονίες • Οι Γερμανοί ως ‘ρομπότ’, η ειρωνεία περί ‘εκπολιτισμού της Ευρώπης’ και η καταστροφική μανία 12 Το περιοδικό ‘Πρωτοπόροι’ • Το παράνομο λογοτεχνικό περιοδικό της Αριστεράς και οι ελάχιστες αναφορές στους Γερμανούς • Διηγήματα για την αντιστασιακή δράσ και την καταπολέμηση του φασισμού • Αλληλεγγύη προς τους συγγενείς των θυμάτων, αφηγήσεις για τους Έλληνες ήρωες • Τα σκληρά σχόλια για τους Έλληνες προδότες • Περιοδικά που καλλιεργούν το μίσος για τους Γερμανούς 13 Η εικόνα του Γερμανού κατακτητή για τον Εαυτό του • Το περιοδικό Σύνθημα ως όργανο της ναζιστικής προπαγάνδας • Όψεις της ναζιστικής ιδεολογίας • Η προσπάθεια τόνωσης του ηθικού του γερμανικού στρατού • Εστίαση στις γερμανικές κρατικές αρετές • Έμφαση στην ενεργητικότητα, στην πειθαρχία, στο αίσθημα του καθήκοντος, στο θάρρος, στην εφευρετικότητα, στη δύναμη της θέλησης • Η έννοια του ‘ιπποτισμού’ και οι θηριώδεις πολεμικές μέθοδοι 14 Η εικόνα του Γερμανού στην ελληνική σκέψη: Συμπεράσματα • Από τον γερμανικό φιλελληνισμό στην στροφή στην κλασική αρχαιότητα • Ελληνογερμανικές σχέσεις, Έλληνες διανοούμενοι στη Γερμανία και περιγραφές του ‘Γερμανού τύπου ανθρώπου’ • Ο κλονισμός της εικόνας του Γερμανού στις αρχές του 20ου αιώνα • Η σύνδεση της περιόδου Χίτλερ με την τρέλα και την ανωμαλία 15 Η εικόνα του Γερμανού στην ελληνική λογοτεχνία • Εικόνες του Γερμανού Άλλου σε Έλληνες δεξιούς και αριστερούς συγγραφείς • Η αντιστασιακή λογοτεχνία στην εξορία (1950-1967) • Η αντιστασιακή λογοτεχνία στην Ελλάδα • Η εικόνα του Γερμανού στην αριστερή λογοτεχνία των στρατοπέδων • Σύγχρονες, μεταγενέστερες εικόνες του Γερμανού στην ελληνική λογοτεχνία 16 Έλληνες συγγραφείς που ασχολούνται με την εικόνα του Γερμανού • Οι κακοί Γερμανοί και η ελληνική Αντίσταση (Ηλίας Βενέζης, Νικηφόρος Βρεττάκος, Θέμος Κορνάρος, Δημήτρης Ψαθάς) • Οι Γερμανοί ως τιμητές των ανταρτών (Πέτρος Ανταίος, Μενέλαος Λουντέμης) • Αρνητικές προσλήψεις των προδοτών (Θέμος Κορνάρος, Πέτρος Πικρός, Ι. Αγγέλου) • Γυναίκες συγγραφείς και εκδοχές της εικόνας του Γερμανού (Ειρήνη Γαλανού, Τατιάνα Γκρίτση- Μιλλιέξ) • Αντιστασιακή λογοτεχνία στην εξορία (Έλλη Αλέξιου, Απόστολος Σπήλιος) 17 Έλληνες συγγραφείς που ασχολούνται με την εικόνα του Γερμανού • Η αντιστασιακή λογοτεχνία στην Ελλάδα (Διδώ Σωτηρίου, Μενέλαος Λουντέμης, Κώστας Κοτζιάς) • Εικόνες του Γερμανού στην αριστερή λογοτεχνία των στρατοπέδων (Όμηρος Πέλλας, Ιάκωβος Καμπανέλλης, Θέμος Κορνάρος) • Εικόνες του Γερμανού σε δεξιούς και κεντρώους συγγραφείς (Άγγελος Τερζάκης, Μ. Καραγάτσης, Άγγελος Βλάχος, Γιώργος Θεοτοκάς) • Σύγχρονες όψεις του Γερμανού Άλλου στα τέλη του 20ου αιώνα (Γιώργος Ματζουράνης, Μαρία Ιορδανίδου, Γιώργος Ιωάννου) 18 Ορισμένα χαρακτηριστικά κείμενα για τον Γερμανό Άλλο • Ηλίας Βενέζης, Έξοδος (1948) • Νικηφόρος Βρεττάκος, Το αγρίμι (1945) • Έλλη Αλεξίου, Παραπόταμοι (1955) • Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, Ξένος (1962) • Μενέλαος Λουντέμης, Θυμωμένα Στάχυα (1965) • Θέμος Κορνάρος, Στρατόπεδο του Χαϊδαρίου (1945) • Ιάκωβος Καμπανέλλης, Μάουτχάουζεν (1965) • Άγγελος Τερζάκης, Το λυκόφως των ανθρώπων (1947) • Γιώργος Ματζουράνης, Μας λένε Γκασταρμπάιτερ (1977) 19 Η εικόνα του Γερμανού Άλλου στην ελληνική λογοτεχνική παραγωγή- Πρώτα Συμπεράσματα • Η αντιστασιακή λογοτεχνία και οι τρεις εκδοχές της εικόνας του Γερμανού: οι βαρείς χαρακτηρισμοί (κτήνη, θηρία, βάρβαροι, δαίμονες, ρομπότ), η αντιπαράθεση με τους προδότες και οι δωσίλογοι ως συνεργάτες των Γερμανών • Οι λιγοστές αναφορές αριστερών συγγραφέων στους Γερμανούς και οι λόγοι πίσω από αυτήν την επιλογή • Η αντιστασιακή λογοτεχνία της εξορίας: αρνητικές και περιορισμένες εικόνες, η διάκριση μεταξύ Ναζί και Γερμανών και οι διαφορές μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Γερμανίας • Βελτίωση της εικόνας του Γερμανού και καταδίκη του ναζισμού • Οι Έλληνες συγγραφείς ως αιχμάλωτοι- κρατούμενοι του γερμανικού κράτους 20 Η εικόνα του Γερμανού Άλλου στην ελληνική λογοτεχνική παραγωγή- Πρώτα Συμπεράσματα • Η συζήτηση για την έννοια της ευθύνης των Γερμανών πολιτών • Η περίπτωση των δεξιών ή κεντρώων Ελλήνων συγγραφέων: οι επιζήμιοι κομμουνιστές, τα πάθη του Εμφυλίου και η σύγκλιση με τις αριστερές αφηγήσεις • Οι Γερμανοί ως τιμητές της ανδρείας και ως στρατιώτες που ερωτεύονται Ελληνίδες και συμβάλλουν στην ευτυχία τους • Σύγχρονες προσεγγίσεις και καταδίκη του ναζισμού • Σύγχρονα κείμενα και αναφορές στα λάθη της ελληνικής πλευράς • Η ελληνική λογοτεχνία και το θέμα της οικονομικής μετανάστευσης στο γερμανικό χώρο • Η εικόνα του Γερμανού την περίοδο της οικονομικής κρίσης 21 Πέτρος Μαραζόπουλος petrosmarazopoulos@gmail.com Μάρτιος 2024